Hevpeyivîna Jînda Zekîoğlu bi arkeolog Cemal Özçelik re li ser Girê Mirazan (Göbekli Tepe).  R. 18-19

LE MONDE

diplomatiquediplomatiquekurdî

Çirîya Paşîn 2020 - Hejmar 57 www.diplo-kurdi.com • [email protected] 20 Rûpel Érika Wicky Serguey Markedonov Vladimir Pawlotsky Lucile Leclair Gilbert Achcar Broşurên tibî, rêhberên sofîtîyê, pirtûkên berîkan Ev xakên çîyayî yên kêm kes lê dijîn, xwedî Rûsya û nemaze Moskovaya metropol ya ku ji Ev yek ne tenê gefeke li ser jîyana sewalan, lê Çawa encamên guherîna avhewayê xwe li her ên li ser rêzikên rabûn û rûniştinê, medya jinan: girîngîyeke stratejîk a jîyanî ne. Korîdora Laçînê, bo veberhênana bîyanî platformeke taybet e, bi herweha li ser ya mirovan e jî, çunkî hin ji van derê dide hîskirin, şewba cîhanî Covid-19 jî çi îro êdî hema hema nemane ew berhemên ku Qerebaxa Çîyayî bi Ermenistanê ve girêdide: mazûvanîya navend û şaxên şîrketên navneteweyî nexweşîyan dikarin ji sewalan derbasî mirovan zengîn an jî feqîr, çi şefê dewletê çi jî penaber, şîretan li keçan dikin û herweha li dayîkên wan mintiqeya Kelbaçarê, li bakur, çavkanîyên avê yên û bi çalakîyên çand û tûrîzmê hewl dide ji herka bibin -nemaze grîpa H5N1-, her çendî dîyarde her kesî dide ber xwe. Li gel vê yekê jî em zanin ku berpirsîyar in ji beşeke mezin a perwerdeya Qerebaxa Çîyayî av didin, di nava xwe de radigire. aborî û fînansî ya navneteweyî para xwe bigire... heta niha pir kêmtir in ji gumana ku jê dihat ku ev buhranên cîhanê ne bi heman awayî li her wan... kirin... kesî dixin...

 R. 8-9  R. 11-12  R.12, 13-14  R. 14-15  R. 16-17 Gelo Rûsyayê li miqabilî Modela perwerdeya stendina S-400an Afrîn zimanê zikmakî ya da Tirkîyeyê? Swêdê û kurdî Çetin Çeko Haydar Diljen* ______

Dewleta tirk mayîndetîya xwe çiqas li ser bingeha Di encamên baş yên perwerdeyê de rola kurd û Kurdistana bêstatu ava bike, dê ewqas jî mamosteyên jêhatî roleka sereke ye. Ji bo ku bi pirsgirêkên wekî S-400an û hwd. re mijûl bibe. mamoste bikaribe vê rolê bi cih bîne, divê berî her Çunku nêzîkbûn û nirxandina civata navneteweyî ya tiştî di branşa xwe de xwedî kompentenseka bilind di derheqê kêşeya kurdî û Kurdistanê de û xem û be. Heçî mamosteyên kurdî ne, divê berî her tiştî xeyalên Tirkîyeyê yên di derheqê bêstatuya kurdan kurdî bizanibin û xwedî kompentensa pedagojîk ya de naşibin hevûdu. Ji ber vê yekê pêçandina S-400an bingehîn bin. Divê hertim di nav hewldana bilindkirina a bi lingê Tirkîyeyê ve bi Afrîn û kurdan dest pê kir û asta kurdîya xwe û kompentensa xwe ya pedagojîk berdewam dike. de bin.

Gara Rasûl.- Bibîranîn 31, Boyaxa ûsya di 2015an de beşdarî van êrîşan gelê Kurdistana Başûr rûnî li ser tuwalê,160 x 140 cm i bo ku modela perwerdeya fizîkî û dibistana bingehîn ya Rşerê navxweyî yê Sûrîyeyê bû. û Rojava berxwedanên girîng nî- tên kontrolkirin jî wekî ‘’korîdora Jzimanê zikmakî ya Swêdê taybetî ji bo seqetên ruhî. Desthilatdarên rûsî ji wê rojê vir şan dan. Kurdên rojava tenê bi û rewşa perwerdeya kurdî bê terorê û dewleta garnîzon’’ terîf Hîndekarîya dilxwazî (nemecbûrî) ve di her fersendî de dibêjin; divê paqijkirina axa welatê xwe ji destê fêmkirin, ez dixwazim li ser kir. Daxuyand ku dê tucar destûr jî ji bo xwendina lîseyê, lîseya tey- hemû hêzên ku bêyî vexwendina DAÎŞê neman, di heman demê de sîstema perwerde û hîndekarîyê nede vê yekê. betî (ji bo şagirdên pêşneketî), Şamê li Sûrîyeyê ne, vê derê terk li herêma cografîk ya di bin kon- ya swêdî hin agahdarîyên giştî Tirkîye bi operasyona bi navê perwerdeya ji bo salmezinan û bikin. trola xwe de birêveberîyên xweser binivîsim. ên îdarî ava kirin. Mertalê Feratê di 24ê tîrmeha perwerdeya taybetî ji bo salme- Serokdewletê Rûsyayê Vladimir 2016an de da destpêkirin. Di en- Sîstema dibistanê ya Swêdê ya zinên ku ji alî derûnî (psîkolojîk) Putin, di peyivîna xwe ya 9ê siba- Tirkîye ji sedema kêşeya xwe ya cama vê erîşa leşkerî ya ku 7 meh fermî, ji dibistana mecbûrî, ku ji de nerehet in, pêk tê. ta 2019an de daxuyand ku ji bo vê kurdî li dijî Birêveberîya Xweser sinifa yekê heta nehan (1-9) neh û 5 rojan berdewam kir, bêyî ku li Perwerdeyî û hîndekarî ji pola babetê grubeke xebatê hatîye da- reaksîyoneke dijwar û tund nîşan sal e û ji dibistana bi dilxwazî hemberî xwe berxwedanekê bibî- yekê heta dawîya lîseyê bê pere mezrandin. Hebûna hêzên Rûsya da. Hêzên YPG (Yekîneyên Paras- (nemecbûrî) pêk tê. ne û bi hêsanî bajarên Cerablus, El ye. Ango, pirtûk, defter, qelem, û Îranê ya li Sûrîyeyê jî bi tesbîta li tina Gel) û PYD (Partîya Yekitîya Bab û Dabikê ji ‘’destê’’ DAÎŞê girt. ser vexwendina desthilatîya Şamê Demokratîk) ên di nava HSDê Hîndekarîya mecbûrî ji bo van xwarina nîvro (firavîn) û mesrefa Bi îfadeyeke din DAÎŞê kir bin pa- dibistanan derbas dibe: Dibistana pêdivîyên dibistanê yên din ye, binxêz kir. (Hêzên Sûrîyeya Demokratîk) de rastin û baskên xwe. cih digirin wekî ‘’rêxistinên te- bingehîn (polên 1-9), dibistana şaredarî didin. Di 2014an de DAÎŞ derket holê û R. 2-3 laponî (sameskolan), dibistana rorîst’’, erdên ku ji alîyê van hêzan  R. 3-5 dest bi êriş û dagirkirinê kir. Li dijî bingehîn ya taybetî ji bo seqetên 

Bo şirovekirina vê yekê Humbolt destnîşan dike ku “freçeşnîya zi- Ezmûna hermenewtîk manan tenê ne freçeşnîya hêma- yan e, peyv û sentaksa wan di he- man demî de teşe didine têgehên ji ergatîvîteya kurdî me û wan diyar dikin, anegorî sîstemasîte û kartêkerîya xwe li Behrooz Shojai* ser zanîn, derk û têgehîştinê, her ______zimanek cîhanbînîyeka cîyawaz e.” (Humbolt, 1963:64) Sereta taktîk peyrew dikin. Grûpa yekem Wênakirina cîhanê bi nîgarên wekî zimanên nomînatîv-akuzatîv Di kodkirina argument û layenên cîyawaz yên devkî rê dide wê û ya duyem wekî zimanên ergatîv- têbînîyê ku hindek diyardeyên ku risteyê de, her zimanek stratejî- absolutîv dihêne pênasekirin. Cî- yeka xweser bi kar dihîne. Di pi- di zimanekî de hatine derbirîn bo yawazîya stratejîyên teşedana dîs- zimanekê din renge ne werger- ranîya zimanan de hîerarşîyeka bi- kursê ji nêzîk ve bi dîyardeyekê re ker-araste heye, lê grûpeka biçûk a bar bin, yan çi nebe belkî hindek girêdayî ye ku Humbolt wê wekî nuansên zimanî ji zimanekê bo zimanan, li ser bingehê pragmatî- “Weltansichte” bi nav dike, ango Gara Rasûl.- Bibîranîn 31, Boyaxa rûnî li ser tuwalê,120 x 140 cm ka dîskursê, dêsmaneka din a sen- cîhanbînî li ser bingehê zimanî.  R. 6-7 2 Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî

bi endîşe ye; rojnamevan dixwazin şêwirmendîya dewletê, Konseya Destûra Le Monde diplomatique kurdî Bingehîn, Dîwana Dadgeha Ewropî bên «Ev sî sal in me tu tişt nekirîye» Ji alîyê bêdengkirin da ku êdî tu tiştekî din nikaribe Serge Halimi bibe asteng li pêşîya girtinên îdarî yên kêfî û zîndanîkirinên bi sedemên qeydîyeke ji ______rêzê ya li nava dosyayên li cem polîs. Heman Rûpel Multimedia GmbH kes herweha dibêjin divê «axaftinên nefretê» ve tê weşandin ivaka fransî ku jixwe di nava tirs û mezin. Çeçenekî ne xwedî têkilîyeke nêz li ser tevnên civakî bên qedexekirin bêyî tengezarîyên tendirustî, hawîrdorî, aborî bi rêxistina terorîst re; çend hevparên sûc; ku hay ji xwe hebin ku ew jî, li ser kanalên C Birêveberê Giştî û civakî de ye, belayeke din jî di kirasê êrişên desteka ku hema hema li welêt qet tune: nûçeyan ên herdemî, heman jehrê belav Murat Satik terorîstî de bi ser de hat. Ji ber vê yekê jî niha di wextekî din de, kuştina Samuel Paty wê dikin û difiroşin. wê ji bo «şerekî» seferber dikin. Ji bo yekî bişibîya trajedîyeke ku ancax kesekî dîn Koordînatorê Weşanê din jî. Lê belê dijmin ê ku gelek caran nikare dikare bibe sedemê rûdana wê. Lê belê ev Dehşeta ku sûcekî wê karibûya zemîneke Nedîm Baran were tesbîtkirin, hilweşîna wî jî hertim bûyer dibe parçeyeke çîrokeke çalakîyên wêrek çêkira dawîya dawî ji bo afirandina pêwistî bi cebilxaneyeke ji ya berê bihêztir terora îslamîst yên peyvek an jî du peyvên desteka yekdengîya civakê ji bo mamosteyên Redaksîyon heye. Ne -an jî hê ne- bi top û tangan, lê bi wan tîne cem hev: Salman Rushdie, 11ê ku hikûmetên li pey hev ew daxistin asta Mahmûd Lewendî êrişên hê zêdetir li dijî azadîyên giştî. Ma kî îlonê, Balî, Madrîd, Mohamed Merah, rola guhêrbar a eyarkirina butçeyî û radestî Nedîm Baran êdî bi rastî jî diwêre wan biparêze, bi taybetî Charlie, Bataclan, Nice…Ewçend êrişên zextên dêûbavên xwendekaran kirin. Li şûna piştî êrişekê an jî di pêvajoya şewbeke cîhanî xwînrij an jî gefên kuştinê yên nivîskar, vê yekê, bêhna «şerê şaristanîyê» ji nû ve de? Di rewşên wisa de sînordarkirin tên cihû, karîkaturîst û xiristîyan kirin hedef. Û difûre. Ev yek wê tenê bibe bingeheke musaît Berpirsê Hunerî yên Wêneyan ragihandin bêyî ku tu guftûgoyek li ser were herweha misilman jî kuştin. ji bo dabeşkirina fraksîyonên gelê fransî ku Hasan Hüseyin Deveci kirin. Ji me re jî dibêjin, em tenê parantezekê bi rêkûpêk tên bibîranîn -ne tenê fanatîkên vedikin; em ê wê dîsa bigirin demek ji ya din Ji ber vê yekê em dikarin bêberpirsîyarîya misilman an jî rasta tundrew- li «civata» Dîzayner zûtir, hema çawa vîrus, an jî terorîst were kesên ku, bi dîyarbûna bûyera serjêkirinê wan, malbata wan, Xwedayê wan. (1) Ev Recep Maraşlı têkbirin, û em ê dîsa vegerin rojên bextîyar. ya Conflans-Sainte-Honorine, bi awayekî çerxa dojehî ye ku li dijî wê «ev sî sal in me Fabio Biasio Rojên bextîyar venagerin. Lê belê, li bin nîrê neheq, pir bi lez, hestên xwe bi qarewar anîn tu tişt nekirîye». ziman û gotin di mijarên çavdêrî û zextê de vê rejîmê, civakek dikare ji hev bikeve. Alîkarên vê hejmarê «ev sî sal in me tu tişt nekirîye». Dûre ev Wergera ji fransî: Baran Nebar Semra Polat Destwerdana bi vî awayî ya kiryara serpêhatî, li ser dewletê ferz dike, ku li dijî fanatîkekî îslamîst, bi xwespartina şahidîyeke koçberan û misilmanan tedbîrên awarte 1) Binêrin li nivîsa “Ahmadinejad, mon héros” Ahmedînejad, lehengê min», Le Monde diplomatique, derew a bi tevnên civakî belavbûyî, serê bigire. Rastgir, ji ber vê yekê behsa guhertina tebax 2016. perwerdekarekî ku nedinasî jêkir, civak destûrnameyê dikin; wezîrê karê hundir ji giş şaşûmetel hişt û xist nava xemgînîyeke «refên metbexa hevpar» ên li hîpermarketan

Le Monde diplomatique kurdî  Çetin Çeko / Gelo Rûsyayê li miqabilî stendina S-400an Afrîn da Tirkîyeyê? (Dewama R. 1)

Li dû Hereketa Mertala Feratê, li miqabilî 2,5 mîlyar dolarî ji bo tu tiştek bikira. hilbijartina serokdewletî û parle- @Diplo_Kurdi Tirkîyeyê daxwaza xwe ya kon- stendina du S-400an peyman îmze montoyê ya 2018an bibe. Armanca Tirkîye û grûbên cîhadîst ên ji trolkirina du bajarên din ên ku di kir. Wê demê bajarê rojavayê Kur- Erdoğan ew bû ku pozîsyona xwe alîyê wê ve tên destekkirin, Afrîn navbera wan de 160 km mesafe distanê Afrîn û dorhêla wê ji alîyê ya sîyaseta hundirîn bi piştgirîya û dorhêla wê dagirtin û talan ki- diplo_kurdi heye, ango Minbîc û Efrînê daxu- hêzên kurdan û leşkerên Rûsyayê Putînî bihêztir bike. rin. 160 hezar kurd bûn penaber. yand. Di her fersendî de ji dest- ve bi hev re dihat kontrolkirin. Li Web: www.diplo-kurdi.com Hêzên dagirker bi lez û bez dest bi Ev hemû şirove jî di çarçoveya hilatdarên Amerîka û Rûsyayê re Sûrîyeyê ji alîyê ewleyîyê ve yek ji veguherandina demografîya Af- mantiqê xwe de rast bûn. Lê şertê E-Mail: [email protected] got ku ji bo bikaranîna vê daxwaza bajarên herî aram Afrîn bû. rînê kir. herî girîng yê peymana S-400an xwe amadeyîyên leşkerî dikin. Moskova, dixwest hemû hêzên bî- ji bo êrîş û dagirkirina Afrînê, ji Rûpel Multimedia GmbH Analîstên sîyasî û leşkerî li ser des- Tirkîye di vê pêvajoyê de xwest ku Rûsyayê destûr û vîzegirtina Tir- Ernst-Gnoss-Straße 1 ji Amerîkayê Sîstema Patrîot a Pa- kîyeyê bû. Ev hûrgilî wê demê li 40219 Düsseldorf, Deutschland rastina Hewayî bistîne. Lê serokê paş perdeya mij û dûmanê mabû. DYAyê yê wê demê Barack Obama Li dû demeke dirêj di çapamenî- Hesabê Bankayê û desthilatdarîya wî bi erênî nêzîkî ya Îsraîlê de li ser vê yekê şirove û Deutsche Bank daxwaza Tirkîyeyê nebûn û qebûl nirxandin hatin kirin. DE27 3007 0024 0999 4542 00 nekirin. Tirkîyeyê jî, li ser vê yekê BIC:DEUTDEDD Rûsyayê dixwest ku hêzên bê des- daxwaza xwe ya ji Rûsyayê stendi- tûra desthilatîya Şamê li Sûrîyeyê na sîstema S-400an xist rojevê. ne ji Sûrîyeyê derkevin. Ji ber vê Le Monde diplomatique Daxwaza Tirkîyeyê a stendina yekê wê demê tu kes nedîanî bîra S-400an di navbera Waşîngton, xwe ku dê Rûsya destûr bide Tir- Damezrîner NATO û Enqereyê de bû sedemên kîyeyê da ku bikeve Sûrîyeyê. Pey- Hubert Beuve-Méry muzakere û gengeşîyan. Enqere mana S-400an li miqabilî Afrînê ji Birêveberê giştî bi zanebûn daxwaza xwe ya ji bo Rûsyayê re bertîla (ruşvet) Tirkî- Serge Halimi stendina S-400an bi dengekî bi- yeyê bû. lind xist rojeva raya giştî û xwest Sernivîskar Ger Enqere bi Moskovayê re pey- Waşîngtonê mecbûrî tercîhekê Benoit Bréville mana navborî îmze nekiraya, dê bike. Rûsyayê destûr nedaya ku Tirkîye Cîgirên Sernivîskarî Li gora vê tercîhê, divîyabû DYAyê Gara Rasûl.- Bibîranîn 12, Boyaxa rûnî li ser tuwalê, 160 x 140 cm li herêma di bin kontrola wê de ye Akram Belkaïd, Renaud Lambert piştgirîya ku li Sûrîyeyê dida kur- gavekê jî bavêje. tûrdayîna Rûsyayê ya ji bo Tirkîye Redaksîyon dan paşve bikşîne û wekî gava ye- yanî yên bêyî destûra Şamê li Sûrî- Martine Bulard, Mona Chollet, da, ku Afrînê dagir û talan bike, Kremlîn di derheqê Afrînê de kem Minbicê teslîmê hêzên Tirkî- yeyê ne, xwe paş ve bikşînin. Lê Philippe Descamps, Evelyne Pieiller, şirove û analîzên cur bi cur kirin. bêdeng ma û bêdengîya xwe pa- yeyê û hêzên cîhadxwaz ên ji alîyê 4,5 meh li dû peymana S-400an, Hélène Richard, Pierre Rimbert, Ji van şiroveyan sê hebên bingehîn rast. Ev bêdengî îro jî berdewam Anne-Cécile Robert Tirkîyeyê ve tên parastin, bike. Bi di kanûna paşîn a 2018an de ‘’bi ev in: dike. Bi tenê çapemenîya Rûsî bi kurtasî tiştê ji DYAyê dihat xwes- carekê de’’ destûr da dagirkiri- dengekî bilind got: ‘tu deynê Mos- Berpirsa ragihandin û weşanên tin, sîyaseta xwe ya Sûrîyeyê li gorî Ya yekem; Rûsya li gel ku Tirkîye navnetewî na Afrînê ya ji alîyê Tirkîyeyê ve. kovayê ji kurdan re tuneye, Rûsya berjewendîyên Tirkîyeyê rewîze- ji alîyê enerjîyê ve girêdayî û mec- Anne-Cécile Robert Rûsya sehaya ezmanî ya Sûrîyeyê ji bo berjewendîyên xwe yên stra- kirin bû. bûrê wê ye, li Sûrîyeyê rê da Enqe- ji bo balafirên şer ên Tirkîyeyê ve- tejîkî çi pêwîst be, dikare bike’. Sekreter reyê da ku têkilîyên Tirkîyeyê yên Ger gotin li cih be, di mijara kir û leşkerên xwe ji Afrînê bi paş Anne Callait-Chavanel sîyasî û leşkerî bi dewletên roja- Bê guman, di nav pêvajoyê de ji Minbicê de DYAyê, Tirkîye gelek ve kişand. vayî re bi pirsgirêk bike, di nav- alîyê balans û dengeyên herêmî û Berpirsa çapê ewiqand. Enqere di meseleya Min- Ev biryara Rûsyayê di serî ji alîyê bera wan de probleman geş bike û navneteweyî yên sîyasî û leşkerî Mona Chollet bicê de negihîşt mirazê xwe. Bi ser kurdan, Hewlêr, Waşîngton, Şam, Tirkîyeyê bikşîne cem xwe. ve, tesîr û encamên cuda yên fi- de daxuyanîya DYAyê ya ‘’em ê ji Birêveberê hunerî Tehran, Yekîtîya Ewropayê û li ge- rotina S-400an derket holê. Lewre nav HSDê hêzêke sînorê ya ji 30 Ya duyem; Li gorî Rûsyayê, tê- Maria Ierardi lek navendên ku bi mijarê re têkil- îro kêşeya bingehîn a ku Tirkîyeyê Boris Séméniako hezar kesan pêk tê, biafirînin’’ bû kilîyên kurdan ên bi DYAyê re li dar in, bi şaşwazî û metilmayî hat bi têkilîyên DYA û NATOyê re xwê û îsota vê meseleyê. Li bere- herêmê zerarê dida berjewendîyên Dokumentasyon pêşwazîkirin. Bi taybetî Tehran, meşxûl dike, ji alîyê Enqereyê ve vajî sîyaseta bi zîkzak a Obama û Rûsyayê. Ji ber vê yekê Rûsyayê Olivier Pironet ji bo Moskovayê dev jî vê biryara dagirkirina Rojavayê Kurdistanê xelefê wî Trump, DYAyê piştgirîya dixwest û difikirî êdî dem hatîye xwe berde gelek hewldanên dîplo- nîne, peymana stendina S-400an Navnîşan ku dida kurdan qut nekir. ku bi bikaranîna Tirkîyeyê dersekê masîyê meşand. Wezîrê Karê Der- ya ku bi Rûsyayê re hatîye îmzeki- 1, Avenue Stephen Pichon bide kurdan û DYAyê. Enqere ji helwesta DYAyê kêfxweş ve yê Îranê bixwe çû Moskovayê. rin e. F-75013 Paris nebû, li dijraberî vê helwestê di 12 Li hemberî Moskovayê dest û pîyê Ya sêyem; Erdoğan dixwest wekî Ji alîyê kurdan jî giringî û balkêşî- îlona 2017an de bi Moskovayê re Şamê jî jixwe girêdayîbû, nikaribû serokekî şer qezenckirî beşdarî Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî 3

ya peymana S-400an ev e; vê bû- Tirkîye ligel ku ji ser teslîmgirtina Enqereyê dizanibû ku di warê yerê dest nîşan kir ku karta kurdan S-400an sal û nîv derbas bûbû hîn enerjîyê de hemû hêkên xwe kirîye di qada navneteweyî de gelek biqî- sîstemê aktîf nekiribû û kiribû em- zembîla Rûsyayê. Ji ber ku dewle- met û giranbiha ye. barê. Enqere bi zanebûn û qurnazî ta ku herî zêde enerjî dida Tirkî- hem ligel Waşîngton hem jî ligel yeyê Rûsya bû. Enqere bi armanca Gelek pisporên leşkerî, hewl dan Moskovayê lîstika demdirêjkirinê girêdayinbûna xwe ya bi Mosko- ku, mijara bi rastîn jî hewcedarî- dilîst. vayê re kêmtir bike, li alternatîfên ya Tirkîyeyê bi sîstema parastina nû digerîya. hewayî heye an tuneye, analîz bi- Xalek herî girîng ya peymana S- kin. Çunku dema pêwistîya Tir- 400an a di navbera Tirkîye û Rûs- Tirkîyeyê çend roj berê S-400an kîyeyê hebûya NATO Sîstema Pa- yayê de transfera teknolojîyê bû. test kir. Li gorî hin nûçeyên ku rastina Hewayî ya Patroîtê li Tirkî- Hin parçeyên S-400an dê li Tirkî- di çapemenîyê de cih girtin, pis- yeyê bi cih dikir. yeyê bihata hilberandin. Heta dê porên leşkerî yê rûsan beşdarî Rûsya û Tirkîye S-500 a nifşê nû bi ceribandinê nebûne û ceribandin Armanca Tirkîyeyê ev bû; bi pey- şirîkayî hilberandina. bi ser neketîye. Erdoganî bi xwe mana S-400an Afrînê dagir bike, ceribandinê piştrast kir. Pentogon destketîyên kurdan ji holê rake, Ji ber ku Tirkîye bi salan S-400an di daxuyanîya xwe de got: ‘’Em bi yekîtîya cografî ya kurdan parçe di embarê de hişt sebra Rûsyayê tundî şermezar dikin!’’ Ev ceri- bike û li maseya Sûrîyeyê destê fûrîya. Sefîrê rûs yê Enqereyê bandina navborî gelek pirs û gen- xwe bihêz bike. Erdoğanî bi pey- Gara Rasûl.- Bibîranîn 1, Boyaxa rûnî li ser tuwalê, 160 x 140 cm Aleksey Yerhov di daxuyanîya geşîyên wekî; S-400 aktîf bûna an mana S-400an ev armanca xwe xwe ya di derheqê S-400an de re- Trump hewl da ku pêşnîyazna- DYAyê ve stendina S-400ên di des- nebûne û pêkanîna wê ya çend roj bi dest xist. Hem Tirkîye û hem jî aksîyona rûsan weha bi lêv dikir: meyên bi armanca mueyîdedanî- tê Tirkîyeyê de jî hat rojevê. Rûsya, berî hilbijartina serokatîya DYAyê Rûsya li gorî berjewendîyên xwe ‘’Dixwazin bi wan re kartolan bar na li ser Tirkîyeyê pêşkeşî Kong- bi reaksîyonek tund li dijî vê îhti- 3yê çirîya paşîn, xist rojevê. bi pêkanîna vê peymanê qezenc re û Meclîsa temsîlkaran hatibû malê derket. Tirkîye daxwazîyên bikin, dixwazin reşaşeyekê (çeka kirin. kirin, rawestîne. Wekî sedem jî, xwe bi dest xistibû, ji mueyîdeyên otomatîk) li ser monte bikin û Dewleta tirk mayîndetîya xwe ji alîyê Rûsyayê ve bo Tirkîyeyê CAASTAê xelas bûbû û ji hêlekê beşdarî şer bibin, helbet veşartina çiqas li ser bingeha kurd û Kurdis- Enqereyê hewl da, bi za- wan a di garajê de jî mafê we yê tana bêstatu ava bike, dê ewqas jî bi nebûn û bi qurnazî hem hîna teslîmnekirina S-400an nîşan de jî ketibû Afrînê. dida. xwezayî ye’’. pirsgirêkên wekî S-400an û hwd. Di vê navberê de Trump digel re mijûl bibe. Çunku nêzîkbûn û Waşîngtonê hem jî Mos- Di têkilîyên navbera Tirkîye û Di hezîrana 2019an de S-400 tes- ku Pentagon, Meclîsa Nûneran û nirxandina civata navneteweyî ya kovayê îdare bike. Rûsyayê de kêşe û pirsgirêk kêm lîmî Tirkîyeyê hat kirin. Trump Kongreyê li dij bû, dîsa jî di çirî- di derheqê kêşeya kurdî û Kurdis- nebûn. Berevajî meseleyên hin DYAyê ji sedema vê peymanê, dest îcar jî, bi bahaneya S-400 ne aktîf ya paşîn a 2019an de destûreke ku tanê de û xem û xeyalên Tirkîyeyê herêmên din tesîr li ser têkilîyan bi gengeşîya mueyîdeyên li ser in, Qanûna bi Neyarên xwe re bi dişibîya destûra Rûsyayê ya ji bo yên di derheqê bêstatuya kurdan kir. Lîsteya dubendîya di navbera Tirkîyeyê pêk bîne, kir. Lewre ev Rêya Mueyîdeyan Têkoşînkirin Afrînê dabû, da Tirkîyeyê. Ango ji de naşibin hevûdu. Ji ber vê yekê herdu welatan de ligel meseleya peymana navborî peymanek ener- (CAATSA) neda şixulandin. Lê bo Tirkîyeyê cara duyem lambeya pêçandina S-400an a bi lingê Tir- Sûrîyeyê, bi meseleyên Lîbya, Roj- jîyê nebû, raste rast di nava blo- Tirkîye ji projeya balafirên şer ên kesk hat pêxistin. Tirkîye û cîha- kîyeyê ve bi Afrîn û kurdan dest pê hilatê Deryaya Spî, Nogorno-Ka- ka dewletên rojavayî de pêşeroja nifşê nû F-35an hat derxistin. dîstên di bin baskê wê de ne, Serê- kir û berdewam dike. rabax û Kafkasyayê zêdetir bû. pozîsyona leşkerî ya Tirkîyeyê bû. kanîyê û Girê Spîyê dagir kirin. Ji vê yekê pêve, ji alîyê NATO û Wergera ji tirkî: Nedim Baran

 Haydar Diljen / Modela perwerdeya zimanê zikmakî ya Swêdê... (Dewama R. 1)

Şaredarî jî ji bo vê mesrefê, li gor hejmara digot ji bo ku zarokên bîyanîyan bibin şagirdên xwe û rewşa şagirdan ya civakî, ji “meriv”, divê bên asîmîlekirin. Ango ziman dewletê alîkarîyê distînin; ango hem butçeya û kultura xwe ji bîr bikin û xwe biguherin dibistanên şaredarîyan hem jî butçeya bibin swêdî. Alîyê din jî li dij vê polîtîkaya dibistanên taybet ji pereyên dewletê pêk tê. asîmîlasyonê bûn û entegrasyon diparastin. Malbatên ku zarokên xwe dişînin dibistanên Di wan salan de alîyê asîmlasyonê bi ser ket taybet jî ji bo perwerdeya zarokên xwe pere û polîtîkaya asîmlasyonê hat meşandin. Bi nadin. Çima? Ji ber ku qanûna perwerdeyê gelek navgînan, propagandaya “qezenc” û weha dibêje: “başbûna” swêdîbûnê hat kirin. Li malbatên zarokên bîyanî şîret hatin kirin ku bi zarokên “Hemî zarok û ciwan/genc, bêyî ku meriv xwe re bi swêdî bipeyivin. li zayend, cihê ku lê rûdinin, rewşa wan ya civakî û aborî binêre, di xwendegehên Piştî demekê vê politîkaya asîmlasyonê fermî de ji bo hemûyan derfetên wekhev encamên xeter nîşan dan. Bi hezaran zarok yên perwerdeyê hene. Kalîteya perwerdeyê, û xortên bîyanî li derveyî civakê man. Ji dê li her alîyê welêt û di hemû formên dibistanan revîyan, di kolanan de bûn diz, xwendegehan de wek hev be. (Qanûna eroînman, şerkir. Zimanê xwe ji bîr kirin lê dibistanan 1985:1100, made 2) zimanê swêdî jî baş hîn nebûn. Bi kurtayî zarok û xortên bîyanî ji civakê re bûn barekî Parlamento û hikûmet çarçoveya program giran. Vê rewşê, rê li guftûgoyên nû vekir. û hedefên dersê dîyar dikin. Her şaredarî Piştî wan guftûgoyên dûr û dirêj îcar dewletê li gor wê çarçoveyê programeke herêmî guh da alîyê entegrasyonê û dev ji polîtîkaya amade dike û her dibistan jî li gor şertên xwe asîmlasyonê berda. planeka ku bikaribe bi cih bîne çêdike û bi rê ve dibe. Grûbek mamostayên kurdî 1975an de Parlamentoya Swêdê reforma perwerdeya zimanê zikmakî pejirand. Ev Sendîka û meqamên Wezareta Dibistanan, li Li Swêdê reforma perwerdeya Çima zimanê zikmakî? maf di programên perwerdeyê yên 1980, gor qaydeyên destnîşankirî, hemû biryarên 1994, 2000 û 2011an de jî hat parastin. di derheqê meşandina karên dibistanê û heq zimanê zikmakî -1975 Li gor raporeka ku li Swêdê, Nihad Bunar, Di programa dersê ya ku Parlamentoya û tayina mamosteyan de bi hev re digirin. Di sala 1975an de Parlamentoya Swêdê li Zanîngeha Stokholmê profesorê zanista Swêdê pejirandîye de armancên dersa Mamoste karmendên şaredarîyê ne û her ”Reforma Zimanê Zikmakî” pejirand zarok û ciwanan, amade kirîye, li dinyayê zimanê zikmakî weha hatine destnîşan kirin: şaredarî, heta her dibistan mamosteyên xwe 580 lêkolîn wekî referens piştrast dikin û ev reform di sala xwendinê ya 1976- Zarok ê bibin xwedîyê kesayetîyeke bi xwe tayin dike. ku, kesên ku zimanê xwe yê zikmakî baş 77an de bi cih hat. Li gor vê reformê li pêserbilind. dizanin, di dersên din de jî leztir û baştir qanûna dibistanan ev made hat zêdekirin: Zarok ê koka xwe nas bikin. Li Swêdê weşanxaneyên taybetî (şexsî), li zanyarîyan bi dest dixin. gor nirxên sîstema perwerdeyê û naveroka ”Ku zarok li mala xwe bêyî swêdî bi Zarok ê zimanê xwe hîn bibin, ku bikaribin zimanekî din biaxifin, mafê dayîk û bavê babetên dersê, materyalan amade dikin û Herweha zimanê zikmakî hînbûna zimanê bi merivên xwe yên nêzîk û grûba ku jê tên wan zarokan heye ku ji zarokên xwe re dibistan ji wan weşanxaneyan dikirin. Her duyem hêsantir û bi kalîtetir dike. Zimanê re peywendîyan deynin ku bikaribin bi pêş perwerdeya zimanê zikmakî bixwazin. Divê mamoste bi xwe ji bo şagirdên xwe pirtûkan zikmakî nasnameya meriv ya etnîkî xurt kevin. ew ziman, zimanê rojane yê zarokan be. hildibijêre. Ne şaredarî, ne wezareta dike, merivan bi grûbekê ve girê dide, di Zarok ê bibin merivên duzimanî û xwedîyê Divê zarok wî zimanî bizanibin.” Qanûna dibistanan û ne jî rêveberîya dibistanê têkilî serê meriv de ji bo welat û çanda grûb yan kesayetîyeke duçandî. dibistanan 2010:800, made 10/§7 pirtûkhilbijartina mamosteyan dibin. Lê wek jî neteweyê xwe serbilindîyê peyda dike. Ku Zarok dê zimanê xwe yê malê hîn bibin ku zimanê duyem û beşên dibistanê yên din hemû çalakî û dokumentên ku peywendîya Di qanûna lîseyan de jî heman tişt hatin ni- zarok hînî zimanê xwe yê zikmakî bibin, baştir hîn bibin. xwe bi perwerdeyê re hene, materyalên vîsîn. (made 15/§19) dê bikaribin xwe pêşde bibin û bi xizm û dersê jî li gor felsefe û van nirxên sîstema merivên grûba ku jê tên re peywendîyan perwerdeyê yên bingehîn bin: Girîngîya zimanê zikmakî, di qanûna dibis- deynin. Li gor heman raporê, ji van lêkolînan Çend têgehên bingehîn yê vê tanan, beşa pêşdibistanê de jî weha hatîye 58 heb li Swêdê hatine çêkirin. mijarê Demokrasî nivîsîn: ”Divê pêşdibistan xebata xwe wisa Wekhevîya jin û mêran bikin ku, zarokên ku zimanê wan yê dayîkê Li Swêdê paşxaneya refoma Ji bo ku ev mijar baş bê fêmkirin, divê em Hevkarî ne swêdî ye, hem zimanê xwe yê zikmakî zimanê zikmakî çend têgehên ku peywendîya xwe bi vê Alikarîya navnetewî hem jî swêdî pêş ve bibin.” Qanûna dibista- mijarê ve hene zelal bikin. Ango dema ku em dibêjin zimanê zikmakî, zimanê duyem, Lê çarçoveya butçeya materyalan jî li gor nan (Skolag) 2010:800, made 9/§10 Di destpêka salên 1960î de munaqeşeyên li ser zimanê zikmakî dest pê kirin. Alîyekî zimanê bîyanî, zimanê dibistanê, zimanê hejmara şagirdan tê dîyarkirin. malê yan jî zimanê rojane mebesta me çi ye? 4 Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî

Kulîlk, Hêlîn, Hêvî derdikevin. Ev kovar li bi wê grûbê ev pirtûk da amadekirin û çap ser navê komelên kurdan dihatin weşandin û kir. Ev pirtûka kurdî ya dersê ya pêşî ye ku ji dewleta Swêdê alîkarîya madî werdigirtin. dewleta Swêdê amade kirîye û weşandîye. Grûba mamosteyan ya amadekirina vê Pirtûkên zarokan yên pêşî pirtûkê ji Nesrîn Aydin, Bareş Batê û Jîr Di sala 1981ê de pirtûkên zarokan, Keça Rexnegir pêk tê. Salek piştî wê, heman Şerrût Lotta û Alfons Oberg û di sala 1982an Enstîtuyê pirtûka xebatê ya vê pirtûkê, ”Em de jî Pîppîya Goredirêj ji Stokholmê hatin Binivîsîn” da amadekirin. Amedekarên vê wergerandin û çapkirin. ”Redaksîyona pirtûkê jî heman kes in. Hêvî”yê wergera van pirtûkan amade dike û Piştî van pirtûkan, bi alîkarîya dewleta ”Çapxaneya Kurd” jî çap dike. Lê mixabin Swêdê, gelek pirtûkên dersê hatin weşandin. navê wergêran li ser van pirtûkan tune. Ji wan 10 pirtûk yên ku min bi tenê yan jî Herweha di di van pirtûkan de tîpa ”î” bi hin hevalan re nivisîne. Pirtûka min wek ”i” û tîpa ”i” jî wek ”ı”ya tirkî hatîye a hîndekarîyê ya pêşî di 1990î de hat bikaranîn. weşandin. Heta niha sê çapên vê pirtûkê Pêşdibistana kurdî ya pêşî hatine weşandin û 6000 nusxe li dibistanên Swêdê hatine bikaranîn. Di sala 1984an de li Stockholmê li şaredarîya Tenstayê pêşdibistana kurdî vebû. Zarokên Pirtûka yekem ya ji bo lîseyê, bi navê kurd diçûn vê dibistanê û bi rêya muzîk, Dergûşa Nasnameyê, di sala 2003an de lîstik, çîrok û awayên din zimanê xwe hîn wekî pirtûka dewletê derket. Haydar Diljen, dibûn. Li gel mamoste û pedagogên swêdî, Azad J. Erdem, Remzî Kerîm û Mahmûd Mahmûd Lewendî, Bonye Cegerxwîn, Lewendî ev pirtûk amade kir. Çapa vê Şagirdên dersa kurdî li dibistanê Newrozê pîroz dikin. Cîhan Akrawî, Husamettîn Aslan, Sîyabend pirtûkê ya duyem di sala 2016an de li Wanê Kaya, Hîwa Zandî, Barzan Şahsiwar û gelek weşanxaneya Sîtavê çap kir. Zimanê zikmakî: Li gor Kenneth Hylten- divê bi kêmanî 50 hezar peyvan bizanibe! mamosteyên din di vê pêşdibistanê de wekî sam, ku li Zanîngeha Stokholmê profesorê Îcar di şertên welatê me û zimanê me mamoste û perwerdekar kar kirine. Projeya ”Lexin” (Leksîn)ê duzimanîyê ye, Zimanê zikmakî, ew ziman yên îro de, bi taybetî li Bakur û Rojhelat, e ku meriv pêşî hîn dibe. Ango zimanê me- gihaştina vê astê ne pêkan e. Lê ku em ji xwe Di sala 1985an de dewleta Tirkîyeyê ev Ev proje jî ya Dayreya Giştî ya riv yê yekem e. Di hin şertan de meriv di re hacetan peyda bikin û di îmkanên heyî pêşdibistan bi wasiteya konsolosê xwe Pêşvebirina Dibistanan (Myndigheten för destpêka zaroktîya xwe de çend zimanan yên perwerdeyê de jî xwe bi zimanê devkî Haluk Özgül protesto kir û ji hikûmeta Skolutveckling) e. Ev proje wergerandina bi hev re hîn dibe û dipeyive. Hingê dikare bi sînor bikin, em ê hîn pirtir dûrî asta ku Swêdê xwest ku bê girtin. ferhenga swêdî bo kurmancî bû. Ev ferheng zimanê meriv yê zikmakî ji yekî pirtir bin. Mats Myrberg dîyar dike bikevin. ji 70 hezar peyvan pêk tê. Ji wan 28500 Kurdî zimanê me yê zikmakî ye. Ji bo girtina vê pêşdibistanê argumanên peyvên sereke ne. Wergêrên vê ferhengê Di pirsa têgihên hîndekarî û perwerdeyê Tirkîyeyê ev bûn: ”Li gor qanûnên me, Vildan Tanrikulu, Mustafa Aydogan û Zimanê duyem: Ew zimanê ku meriv li piştî de jî di nav kurdan de tevlîhevîyek heye. zarokên hemwelatîyên me bi tenê dikarin Mahmûd Lewendî ne. Xebata vê versîyona zimanê xwe yê zikmakî hîn dibe ye. Meriv Hîndekarî ew çalakîya pedagojîk e ku bi bi zimanê me perwerde bibin. Zimanê me jî mezin ya vê ferhengê di 2002yan de dest pê zimanê duyem di derdora ku ew ziman lê rêberîya mamoste yan jî dersdarekî/ê di tirkî ye. Dayîk û bavên zarokên ku diçin vê kirîye û di sala 2006an de temam bûye û tê axaftin hîn dibe. Tirkî zimanê me kurdên polekê de pêk tê. pêşdibistanê hemwelatîyên me ne. Loma ev hatîye weşandin. bakur yê duyem e. Swêdî ji bo kurdên li Têgeha perwerdeyê ji ya hîndekarîyê gelek zarok nikarin bêyî tirkî bi zimanekî din di vê Swêdê dijîn zimanê duyem e. Almanî ji Li gor agahdarîyên ku di danasîna vê firehtir e û têgeha perwerdeyê, hîndekarîyê pêşdibistanê de bipeyivin.” Lê ne hikûmeta bo kurdên ku li Almanyayê dijîn zimanê ferhengê de hatine nivîsîn, xebata vê projeyê, jî di nav xwe de dihewîne. Perwerde dikare Swêdê ne jî şaredarîya Tenstayê guh da duyem e. di salên 1980î de, bi wergera 5000 peyvan ji di her qada jîyanê de û bi gelek navgînan daxwaza rayedarên dewleta Tirk. alîyê Reşo Zîlan ve hatîye destpêkirin û di Zimanê bîyanî: Zimanê ku meriv li pîştî pêk were. sala 1989an de jî hatîye çapkirin û weşandin. zimanê xwe yê zikmakî, li derveyê derdora Li Zanîngeha Stokholmê beşa ku ew ziman lê tê axaftin hîn dibe, ye. Li Swêdê kronolojîya mamostetîyê Li Swêdê, ji bo standardkirina zimanê Zimanê bîyanî meriv di dibistanan de hîn perwerdeya zimanê kurdî dibistanê ev ferheng roleka girîng dilîze. dibe. Wekî ku meriv li Amedê, li Berlînê, li Di sala 1984an de li Zanîngeha Stokholmê Ez di nivîsîna pirtûkên xwe yên dersê de Stokholmê di dibistanan de îngilîzî, fransî, Li gor agahdarîyên ku Reşo Zîlan di hev- beşa mamostetîya kurdî vebû û heta 1991ê standardên peyvên vê ferhengê referens îspanyolî hîn bibe. peyvîneka xwe ya bi SR (Radyoya Swêdê) re dom kir. Xwendina vê beşê du sal bûn digirim. Ev ferheng, wekî versîyona dijîtal, dide, di payîza sala 1976an de, li bajarê Upp- û mamosteyên kurmancî û soranî hatin kurdî-swêdî û swêdî-kurdî li ser înternetê jî Zimanê rojane: Zimanê rojane, zimanê salayê grûbek şagird dest bi xwendina kurdî gihandin. Mamosteyên zimên yên van heye û li dibistanan gelek tê bikaranîn. ku meriv di peywendî û fikirandina xwe kirine. Mamosteyê vê grûbê Reşo Zîlan e. Ev kursan Reşo Zîlan û Ferhad Şakelî bûn. ya rojane de bi kar tîne ye. Zimanê rojane grûb ji çend zarokên kurd ku malbata wan Projeya malpera zimanekî devkî ye û her kes gencîneya hingê nû hatibû Swêdê pêk tê. Perwerdeya Li Swêdê pirtûkên dersên kurdî peyvên bi sînor yên devoka mala xwe bi kar ”Dibistana Kurdî” vê grûbê wekî dersa alîkarîyê (studiehand- yên pêşî tîne. ledning) dest pê dike. Projeya ”Dibistana Kurdî” ya înternetê, Zimanê dibistanê: Zimanê dibistanê Di navbera salên 1975-1985an de, li Swêdê, wekî projeyeka pîlot ya kurmancî di dawîya zimanekî nivîskî ye û yê tu herêmê nîn Ji sala 1976an û heta îro li Swêdê perwerdeya pirtûkên ku meriv bikare bêje ”pirtûkên salên 1919an de dest pê kir. Xwedîyên e. Meriv zimanê dibistanê xwe bi xwe hîn kurdî heye û hejmara şagirdan her ku çûye kurdî yên dersê” ne, tune ne. Ango şagirdên vê projeyê Skolverket (Dayreya Giştî ya nabe. Ev ziman li dibistanê tê hînkirin. pirtir bûye. Wekî mînak, perwerdeya kurdî kurdî bê pirtûk in. Lê mamosteyan hin Karûbarên Dibistan) û Şaredarîya Vesterosê Gencîneya peyvên zimanê dibistanê gelek di sala 1976an de bi grûbek biçûk ya ji tekstên ku ji bo salmezinan hatibûn çapkirin bûn. Redaksîyona projeyê Sabîha Diljen, mezin e. şagirdên polên 1-9 dest pê dike, ev hejmar, ji û hin materyalên din bi kar anîne. Mahmûd Lewendî û Haydar Diljen bûn bo heman polan, di sala 1996-97an de dibe û rêveberê projeyê jî Haydar Diljen bû. Bêşik zimanekî me yê dibistanê heye, lê Di sala 1985an de yekem pirtûka dersê ya 3129 û di sala 2019an de digihê 8672. Kemal Mavane jî ji alîyê teknîkê ve alîkarîya pêşketina wî li gor şertên dîrokî, sîyasî û kurmancî, ”Em Bixwînin”, hat weşandin. projeyê kir. civakî yên zimanê me ne. Ferhenga me Kovarên zarokan SIL, Enstîtuya Dewletê ya ji bo Materyalên heye, gramera me heye û rastnivîsa me jî li Hindekarîyê (Statens Institut för Läromedel) Ev proje bi pêş ket û ji bo 35 zimanên din gor şertên zimanê me çêbûye. Ku qedexeya Di salên 1980-1981an de kovarên zarokan ji çend mamosteyên kurdî grûbek çêkir û nêzî 100 salan li ser zimanê me rabe û em bikaribin di her qada jîyanê de zimanê xwe bi kar bînin, kêmasîyên ku hene jî dê di demeke kurt de bên çareserkirin. Perwerdeya zimanê kurdî bi devoka her şagirdî/ê ve sînorkirin, hewldanên ji bo her gundî bi devoka wan materîal amadekirin, ne xizmeta kurdî dike, ne jî zimanê şagirdan pêşve dibe. Lê divê her mamosteyê/a kurdî devokên şagirdan hîn bibe ku ew û şagird ji hev fêm bikin. Ku wisa nebe, dê zarok ji bo hînbûna zimanê dibistanê motîfe nebin. Loma divê mamosteyên kurdî, xwe ji sînorê kurdîyeka devkî ya gelek navçeyî rizgar bikin. Li gor profesorê pedagojîya taybet yê Unîversîteya Stokholmê Mats Myrberg, zarokekî/a heftsalî, dema ku dest bi dibistanê dike, 5000-7000 peyvan dizane. Yekî/a 17 salî, ku çûbe dibistanê, 50- 70 hezar peyvan dizane; ku neçûbe dibistanê 15-17 hezar peyvan dizane. Yekî/a 17 salî, ji bo ku bikaribe di civaka îro de xwe bi zimanê xwe îdare bike; ango rojnameyan bixwîne, nûçeyên TVê guhdar bike, tekstên rêberîyê yên telefonê, makîneyên malê bixwîne û fêm bike, Civêneke mamostayên kurdî. Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî 5

bû projeyeka nimûne û bingeha projeyeka 1-9) ye. Ji wan 168 261 şagird beşdarî dersa Skolverketê ya mezin. Redaksîyona zimanê zikmakî dibin. Ev wekî rêje dike vê projeyê hem li ser pirsên zimên û %59. Herweha li Swêdê 3000 mamosteyên perwerdeyê agahdarî û zanyarî diweşandin, zimanê zikmakî bi 164 zimanan perwerdeya hem jî materyalên dersê yên dijîtal belav zimanê zikmakî didin. Ji wan 200-250 dikirin. Di bin rêveberîya redaksîyona vê mamosteyên kurdî ne. projeyê de, ji bo mamosteyên kurdî yên Li gor statîstîkên heman salan, ango sala seranserê Swêdê, 9 konferansên navendî xwendinê ya 2018-2019an, li dibistanên hatin organîzekirin. Herweha redaksîyona Swêdê, di polên 1-9an de, 15 629 zarok û vê projeyê Appa zarokan ya pêşî, Alfabeya ciwanên kurd hene û ji wan 8672 şagird Kurdî, amade kir û weşand. Vê projeyê heta beşdarî perwerdeya kurdî dibin. Ev wekî dawîya sala 2010î berdewam kir. rêje dike % 59,1. Ev tê wê wateyê ku ji her 100 şagirdên kurd yên ku mafê wan yê Li Swêdê bi hejmaran beşdarbûna perwerdeya zimanê zikmakî perwerdeya kurdî heye nêzî % 60ê wan beşdarî perwerdeya kurdî dibin. Ji sala 1976an ve ye ku perwerdeya kurdî di dibistanên Swêdê de heye. Li gor statîstîkên Li Swêdê mafê perwerdeya zimanê zikmakî dewletê yên sala 2019an: bi qanûnê hatîye misogerkirin. Lê ev perwerde ne mecbûrî ye. Divê dêûbav vê Li dibistanên Swêdê, di polên 1-9an de, perwerdeyê bi nivîskî bixwazin. Ku dêûbav 15629 zarok û ciwanên kurd hene û ji wan bixwazin û hin şert pêk werin, hingê ji bo 8672 şagird beşdarî perwerdeya kurdî dibin. şaredarî û dibistanan dibe mecbûrî. xwe û kompentensa xwe ya pedagojîk Divê bi zarokên xwe bidin hîskirin ku, ji bo (SCB- Dayreya Statîstîkan ya Navendî ya de bin. Herweha divê mamoste xwedîyê wan, qîmeta ders û mamosteyên kurdî bi Dewletê.) Ku meriv îro şagirdên dersa Kurdî li Swêdê di nav 10 kompetenseka sosyal/civakî be ku bikaribe kêmasî wekî qîmeta mamoste û dersên din alîkarîyê, yên lîseyê û pêşdibistanê jî zimanên mezin de ye. bi şagird, mamoste, dayîk û bavên şagirdan e. bihesibîne, ev hejmar digihîje 12000an. re peywendîyên germ û dostane deyne. Li Swêdê, li gor statîstîkên dewletê yên sala Li Swêdê deh zimanên mezin: Piştî van taybetmendîyên giştî, ku divê Rol û erka medya, komel, 1996/97an, bi 91 zimanan dersa zimanê li ba her mamosteyekî/ê hebin; divê Li gor statîstêkên SCB, kurdî li Swêdê di federasyon û rêxistinên kurdan zikmakî dihat dayin. Dîsa li gor statîstîkên mamosteyekî/a baş çawa be? nav 10 zimanên mezin, di rêza pêncê de ye. fermî, li dibistanên Swêdê, di sinifên 1-9 yên din Ew 10 zimanên mezin ev in: Erebî, somali, Berê her tiştî divê mamoste şagirdên xwe de 3129 zarokên kurd hebûn. Di lîseyê de Divê hemû rêxistinên kurdan pirsa perwer- îngilîzî, serbokratî (bosnî, serbî, xirwatî), nas bike û li gor rewş û asta her şagirdî/ê jî 500 şagirdên kurd hebûn. Ji van şagirdan deya kurdî her tim di rojeva xwe de zindî kurdî, farisî, îspanyolî, albanî, polonî, fînî. dersa xwe plan bike. bigirin. Divê mamoste di destpêka her dersê de bizanibe ku ew û şagird dê di wê dersê de çi Rêxistinên kurdan, wekî nimûne Federa- bikin, çima bikin û çawa bikin. syon, Konseya Komeleyan, yan jî Yekitîya Jinên Kurdistanê li Swêdê dikarin ji bo ma- Divê di dawîya her dersê de bi şagirdên xwe mosteyan konferansan organîze bikin. re nirxandina dersê bike ku bizanibe ka şagird çi hîn bûne û dersa bê plan bike. Medya kurdî ya li Swêdê dikare li ser per- werdeya kurdî bernameyan çêke, dayîkûba- Divê tiştên balkêş yên ku di dersê de van, mamosteyan û şagirdan dawetî berna- diqewimin yan jî di nirxandinê de meyan bike û bi wan re pirsên perwerdeyê derdikevin pêş not bike. nîqaş bike. Divê materyalên dersê li gor naverok û Rêxistinên kurdan dikarin ji bo qedan- armanca dersê û asta şagirdan hilbijêre. dina lîseyê şahîyên taybet amade bikin û Divê her cara ku şagird nayê dersê xeberê şagirdan bi xelat bikin. bide malbatan û ji şagird jî bipirse. Federasyon, Konseya Komeleyan yan jî Divê têkilîyên xwe bi malbatan re qut neke. Yekitîya Jinan [Li Swêdê] dikarin ji bo ma- Ku şagird bizanibin têkilîyên mamoste bi mosteyên ku teqawid dibin, civînên taybet dayîk û bavê wan re hene, dê bala xwe baştir çêkin. bidin xwendina xwe. Herweha heman rêxistin dikarin şagird û Dema ku mamoste karê xwe cidî bigire, mamosteyê salê hilbijêrin û xelatê bidinê. Li çend şaredarîyên Swêdê hejmara şagird jî xwendina xwe cidî digirin û nêzî %60î beşdarî dersa zimanê zikmakî şagirdên dersa kurdî mamosteyê xwe baştir guhdar dikin. Şagird Wekî peyvên dawîyê dibûn. Di wan salan de di zarokxaneyan de ji mamosteyên sist û bêplan hez nakin. Min di Adara 2020î de, ji bo xebatekê, ji Ez dixwazim wekî peyvên dawîyê bibêjim ku jî zarokên kurd hebûn, lê hejmara wan di Divê mamoste ji karê xwe hez bike; ku hin şaredarîyên Swêdê hejmara şagirdên zimanê me nîşana herî mezin ya kurdbûna statîstîkan de xuya nake. mamoste ji karê xwe hez neke, divê wî karî perwerdeya kurdî ya polên 1-9ê xwastin. me ye. Lê wekî hemû zimanan, zimanê neke. Li gor stastîkên SCB, di sala xwendinê ya Du bajarên Swêdê yên mezin Stokholm û me jî dê bi perwerdeya kurdî pêş bikeve. 2018-2019an de, li Swêdê bi 164 ziman û Goteborg jî di nav van şaredarîyan de ne. Ku mamoste xwe di warê kurdî de piştrast Loma divê em ji alîyekî ve ji bo îmkanên lehçeyan dersa zimanê zikmakî tê dayîn. Dayreyên Perwerdeya Zimanê Zikmakî yên nabîne, divê hewl bide ku xwe bi pêş bixîne. perwerdeyê yên hîn baştir bixebitin, ji 298 600 şagirdên xwedî mafê perwerdeya alîyê din ve jî îmkanên heyî baştir bi kar van şaredarîyan ji min re ev hejmarên li Gelek caran di grûbên perwerdeya kurdî zimanê zikmakî hene. Ev rêjeyeke ji %20 jêrê şandin. bînin. Divê ne mamoste, ne dayîkûbav, ne ,5 hemû şagirdên ku diçin dibistanê (polên de şagirdên xwedî devokên cihê cihê jî rêxistinên kurdan van îmkanên heyî yên cih digirin. Divê mamoste şagirdan bide perwerdeya kurdî îhmal nekin. Şaredarî Kurmancî Soranî Hemû hîskirin ku devokên wan jî kurdî ne û bi Mamoste nirx in û hewl bide ku devokên şagirdan Min li Swêdê 35 salan, ji pola yekê heta Pol 1-9 mamoste Pol 1-9 mamoste Mamoste fêm bike. lîseyê mamostetîya kurdî kir. Min kêfeka hemû gelek mezin ji karê xwe yê mamostetîyê Rol û erka dêûbavan/malbatan girt. Min bi hezaran şagird gihandin. Min Stockholm 326 16 809 10 1408 26 bi sedan mamosteyên kurdî, mamosteyên Ku dêûbav dixwazin zarokên wan ziman û branşên din û bi rêveberên perwerdeyê re Göteborg 338 17 658 12 996 29 çanda kurdî hîn bibin û bi nasnameya xwe kar kir. Min bi sedan malbatên zarokan re ya kurdî serbilind bin û di ziman û tiştên peywendî danîn, min bi wan re civîn çêkirin. Västerås 312 16 309 6 662 22 din yên ku dixwînin de serketî bin, divê berî Ji bo ku zanyarîyên xwe yên pedagojîk bi her tiştî li malê bi zarokên xwe re bi kurdî pêş bixim, ez beşdarê bi sedan konferans Borlänge 379 7 22 1 436 8 bipeyivin. û civînên li ser perwerdeyê û zimên bûm. Min li zanîngehê çend kurs xwendin. Min Divê her hefteyê piştî her dersa kurdî ji Uppsala 125 9 273 5 398 14 10 pirtûkên perwerdeyê nivisîn. Min xelata zarokên xwe bipirsin, ka wan di dersa kurdî salê ya pedagojîyê ya bajarê xwe wergirt. Ez de çi kirîye, çawa kirîye û çi hîn bûne? wekî mamosteyê pêşeng hatim hilbijartin. Di kalîteya perwerdeyê de rola Divê carina rewşa zarokên xwe yên di dersa Min wekî mentor gelek mamoste gihandin. Meriv çawa dikare li Swêdê kalîteya mamosteyan sereke ye kurdî de ji mamoste bipirsin. Li gor van tecrubeyên min yên bi salan, perwerdeya kurdî bilindtir bike? Ku pêkan be, divê carina herin serdana zarokên ku xwedî mamosteyekî/a baş in Di encamên baş yên perwerdeyê de rola dersa kurdî û dersê bişopînin. Ji bo vê yeka û ji malbatên ku perwerdeya zarokên xwe Li Swêdê perwerdeya kurdî, hem ji alî mamosteyên jêhatî roleka sereke ye. Ji han divê wextê veqetînin. ya kurdî dişopînin, di perwerdeya ziman û çanda kurdî de ji zarokên malbatên din hejmara şagirdên beşdar û rêjeya beşdarbûna bo ku mamoste bikaribe vê rolê bi cih Ji zarokên xwe re pirtûkên kurdî yên zarokan serkevtîtir in. wan, hem ji alî hejmara mamosteyan, hem bîne, divê berî her tiştî di branşa xwe de bikirin û dema ku zarok wan pirtûkan ji alî garantikirina qanûnî û hem jî bi her xwedî kompentenseka bilind be. Heçî bixwînin wan guhdar bikin. awayî fînansekirina dewletê ji hemû welatên mamosteyên kurdî ne, divê berî her tiştî * Mamoste û Prerwerdekar Ewropayê baştir e. Baş e, meriv çawa dikare kurdî bizanibin û xwedî kompentensa Ku gazincên zarokan yên li ser perwerdeyê kalîteya perwerdeya kurdî ya li Swêdê hîn pedagojîk ya bingehîn bin. Divê hertim di hebin, wan bigihînên mamoste û yên bilindtir bike? nav hewldana bilindkirina asta kurdîya mamoste hebin bigihînin zarokên xwe. 6 Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî

 Behrooz Shojai / Ezmûna hermenewtîk ji ergatîvîteya kurdî (Dewama R. 1)

wekî behdînî ergatîvîteyeka birêsa li gor duparçeyî ye. Ev prensîpa pêşbînîgerane dişê rêbaza ergatîva duparçeyî nîşan didin wekî hîyerarşîyeka têperîyê bihête tefsîrkirin, û hindek jî formeka têkel ji ergatîvîte û ku li gor wê “risteyên têper dê morfolojîya akuzîtîvîteyê raber dikin. Li ser ergatîvîteyê ergatîv-absolutîv tenê di raweya kamilbûyî Givon weha şirove dike: (ketwarî, reel, borî) de nîşan bidin, lê heger bûyer nekamilbûyî (berdewam, rewiştî) yan Sîstema kasûs-nimandin ergatîv- neketwarî (nereel, ayinde û mercî) bin dê absolutîv bi prensîpên têperîyê dihête morfolojîya nomînatîv nîşan bide.” (Givón, birêvebirin. Berî hertiştî, di vê sîstemê 2001:2014) Heger em vê prensîpa pêşbînîyê de kasûs-nimandin ciyawazîyên bi ser kurdî de tetbîq bikin, dibînin kurmancî sentaktîk di navbera risteyên têper û bi gelemperî dêsmana ergatîv-absolutîv di têneper de kod dike. Lê herweha, ji ber demên borî de nîşan dide. Loma risteyên peywendîya xurt di navbera têperîya têper di dema niha de ne ergatîv-absolutîv semantîk û sentaktîk di gelek zimanan lê nomînatîv-akuzatîv in, wekî mînak li de, faktorên serekî yên sematîk -wekî nimûneya jêrê binêrin û bi (1a) re berawird astê bikerî, kartêkerî û kamilbûnê- bikin: karîgerîyên sentaktîk ên xurt di astê risteyê di zimanên ergatîv de çêdikin. (3) Têper, demê niha (Givon, 2001:208) Hêlîn-Ø Rûken-ê di-bîn-e. Hêlîn-nomînatîv Rûken- Ango di zimanên ergatîv-absolutîv de, li akuzatîv dom-dît.reh.niha-kes3. gor şiroveyên klasîk (Comrie 1978, Dixon 1979, Givon 2001) bikerê risteyên têper Nimûneya (3) nîşan dide, ku berovajî (1a), kasûsa ergatîv li xwe digirin, lê hem berkarê bikerê (Hêlîn) kasûsa nomînatîv (Ø) heye, lê Gara Rasûl.- Bibîranîn 13, Boyaxa rûnî li ser tuwalê, 100 x 8 0 cm risteyên têper û bikerê risteyên têneper berkar (Rûken), wekî nimûneya tirkî di (2a) zimanê duyê renge di proseya wergerandin arasteya bûyeran de rave dikin. kasûsa absolutîv hildigirin, wate kasûsa sifir de, kasûsa akuzatîv dinimîne. yan tefsîra zimanê çavkanî de wenda bibin. Ezmûna hermenewtîk ji nêz ve peywendî (Ø). Li vê nimûneyê binêrin: Nimûneya (1a) wekî ku Givon amaje dike Û di vê xalê de ye ku gişt tefsîrên devkî ên bi têgehîştina mirovî re heye, ji ber ku kirdareka kamilbûyî, reel û borî ye; loma zimanekê guzarişt li ezmûna hermenewtîka (1) a. Têper têgihîştina mirovî hertim tefsîrî ye. Ji lewre kurmancî ji bo derbirîna vê kirdar/bûyerê [tefsîra rastîn] wî zimanî dikin. Gelo em wî Hêlîn-ê Rûken-Ø dît-Ø. hermenewtîka Gadamer di cewherê xwe de morfolojîya ergatîv-absolutîv hildibijêre. zimanî çawa têdigehin? Binemayên têgehîş- Hêlîn-ergatîv.mê Rûken-absso- felsefeya danûstandina devkî ango axaftinê Şêwezarên kurmancîya bakurî exlebe vê tina nuansên zimanî çi ne? Wekî Gadamêr lutîv dît.reh.borî..kes3. ye. Peywendîyeka rasterast ya ergatîvîteya nîgara morfolojîk peyrew dikin, tenanet pêde diçe “divêt em bi wî pêşmercî dest pê kurdî bi vegêrranê (narrasyon) re heye û b. Têneper heger kirdar/bûyer nereel be, wekî nimûneya bikin ku têgehîştin bixwe tefsîr e, ji ber ku vegêrran bi xwe wekî dîyardeya felsefî me Hêlîn-Ø çû-Ø wir. jêrê ku aspekta bûyereka demê borî ye lê (ew têgehîştina) asoyeka hermenewtîk dia- digehîne astekê din yên hizrên Gadamêr Hêlîn-absolutîv çû.reh.borî. raweya wê nereel e: firîne ku wateya deqê di wê de can digire.” ku wekî hîstorîsîteya (dîrokîtîya) ezmûnên kes3 wir. (Gadamer, 2004:397) Loma bêhemtayîya (4) Min-ê kitêb-Ø bi-xwand-Ø-a, lê mirovî hatine pênasekirin. Di tesdîqa vê Wekî ku dihête dîtin, bikerê risteya têper di cîhanbînîyê li ser bingehê zimanekî girêdayî Sûlav-ê ji wir hildabû û biribû. yekê de Wiercinski weha pêde diçe: nimûneya (a) de bi kasûsa ergatîv (-ê) hatîye fakulteya wî zimanî ye. Min-ergatîv-dahatû kitêb- Li ser ferza bineretî ya hermenewtîkê, destnîşankirin, lê bikerê risteya têneper absolutîv kojunktîv-xwand. Armanca vê twêjîna kurt şirovekirina ku têgihîştina mirovî girêdayî di nimûneya (b) û berkarê risteya têper di reh.bor.kes3-konjunktîv, lê ergatîvîteya kurdîya kurmancî ji perspektîva helûmercên dîrokî û kulturî ye, em risteya (a) de wekî hev bi awayê absolutîv Sûlav-ergatîv ji wir hildabû biribû. boçûneka hermenewtîk e. Bo vê mebestê me digehîne wê encamê ku her zanînek hatine destnîşankirin, yan ne destnîşankirî îdeyên Gadamêr yên ezmûna hermenewtîk Di mînaka (4) de ji ber ku bûyer/kirdar li ser gerdûnê di proseseka dîrokî de (Ø) ne. Evca her du nimûneyên kurmancî bi ji zimanî hilbijartîye. amajeyî bûyerekê di demê borî de dike, dihête bi dest ve anîn. Dîrokîbûna destnîşankirina kasûsê bi tirkî re berawird bikin: kurmancîya bakur her dîsan dêsmana Bingehên teorîk ezmûnên mirovî û dîrokîbûna ergatîv bi kar dihînit, herçende pêşmercekê têgehîştinê ayidî helûmercên onkolojîk (2) a. Têper ergatîvîteyê raweya reel e, berovajî nimûneya Gava ku mirov deqekê, çi nivîskî çi devkî, yên ezmûnên mirovî ye û amajeyî Hêlîn-Ø Rûken-i gör-dü-Ø. (4) ku raweyeka nereel (konjunktîv/mercî) werdigerîne zimanekê bîyanî rastî gelek necudabarîya rastîya hermenewtîk Hêlîn-nomînatîv Rûken- ye. Lê kurmancîya başûr -ango behdînî- bi probleman dihêt. Wekî Gadamer diyar ji prosesa tefsîrî dike. Tefsîr girêdayî akuzatîv dît.borî. kes3. tekûzî bi prensîpên ergatîvîteyê ve girêdayî helûmercên dîrokî yên guhêrbar in û dike “serêşa wergerê birîtî ye ji wê rastîyê b. Têneper ye, ango gava ku rawe konjunktîv be, bi vî teherî peywest in bi hevtevnên ku peyvên resen ji tişt û diyardeyên ku ew Hêlîn-Ø oraya git-ti-Ø. herçende amaje li ser bûyereka dema borî be ku ew tefsîr têde dihêne hencaftin. amajeyî wan dikin necudabar in, loma ji Hêlîn-nomînatîv wir çû.borî. jî, behdînî dêsmaneka nomînatîv-akuzatîv ji Jiber ku tu tefsîr nikare reha (mutleq) bo ku deqa (a wergerandî) tegehîjbar be, kes3. bo heman derbirînê bi kar dihîne, wekî: divêt mirov di şûna wegerandinê de gelek be, mirov dikare bi dabînkirina caran tefsîreka şiroveyî binivîse.” (Gadamer, argumentên kotayî tefsîrekê bi ser ya Berovajî kurmancî, tirkî nîgareka nomînatîv- (5) Ez da kitêb-ê (bi)-xwîn-im, belê 2004:403) din de reha bike. (Wiercinski, 2009:5) akuzatîv di risteyên têper de nîşan dide; Sûlav-ê ji wêrê biribû. ango hem bikerê risteya têper hem yê Ez-nomînatîv kitêb-akuzatîv Salixdana diyardeyên hawîrdorê yan Şiroveyek ji ergatîvîteya kurdî têneper sifir-destnîşankirî (Ø) ne, ango konjunktîv-xwîn-reh.niha- vegêrrana bûyerekê bi rêka cîhana semantîk nomînatîv in, lê berkarê risteya têper wekî kes1, belê Sûlav-ergatîv ji wêrê (watayî) û dêsmana sentaktîk a zimanekê Zimanê kurdî şaxekê zimanên bakur- kasûsa akuzatîv (-i) hatiye destnîşankirin. biribû. dihête wê watayê ku em prosesên cîyawaz rojavayî yên îranî ji malbata zimanên Kurmancî di hemî rewşan de dêsmana ergatîv- Wekî berê hate amajekirin, faktorên yên konsept-afrandinê bi kar dihînin. Ev hindûewropî ye. Di vê twêjînê de em dê li absolutîv nîşan nade. Radeya ergatîvîteya ku ergatîvîteyê kontrol dikin ji bilî astê proses di cewherê xwe de tefsîrî ye û loma di ser şêwezarê kurmancî rawestin, ku xwedîyê kurmancî girêdayî prensîpên dîskurs- kamilbûnê (demê borî û radeya kamilbûnê) şirovekirina ergatîvîteya kurmancî de em dê taybetmendîya rêzimanî ya ergatîvîteyê pragmatîka topîkalîteya vegêrranê ye, ji lewre herweha girêdayî raweya reelbûnê ye, perspektîveka hermenewtîk bi kar bihînin. ye. Devokên kurmancî ergatîvîteyê li gor xwedîyê dêsmaneka nîv-ergatîv yan ergatîva ango bûyer/kirdar çendî reel be, hewqasî jî Hokarê vê yekê ew e, ku di ruwangeha me de radeyên cuda nîşan didin; hindek ji wan îhtimala ergatîvbûnê di zimanan de zêdetir her ziman xwedîyê ketwarîbûneka bêhemta dibe. Di kurmancîya bakur de pîverê serekî ye, çewan Gadamêr amaje dike: yê ergatîvîteyê tenê radeya kamilbûnê ye, Ji peywendîya her zimanekî bi cîhanê li raweya reelbûnê nanêre. Lê derkeft ku di re ketwarîbûneka (Sachlichkeit) kurmancîya başûrî, ango behdînî de gava bêhemta jî derdikeve. Dîyardeyên wî ku raweya reelbûnê lawaz be, riste wekî ketwarî (Sachverhalte) ye ku rê didine nimûneya (5) teşeyekê nomînatîv-akuzatîv teşegirtina zimanî. Gava tiştek bi nîşan dide. Givon amaje dike ku yek ji awayên cuda reftarê dike (eine Sache hokarên din yên diyarbûna ergatîvîteyê jî verhalt sich) , hingê rê dide ku em wî astê kartêbûnê (affectedness) ye, ango “di tiştî wekî dîtirekê serbixwe venasîn, hindek zimanan de, verbên têper bi berkarên û bi vî teherî mewdayekê rasteqîn di kêmtir kartêbûyî dibe ku nîşankirina navbera axêver û tiştî de mercdar dike. ergatîv-absolutîv ji dest bidin û wekî têneper (Gadamer, 2004:442) 160 x 140 cm (nomînatîv) bihêne nîşankirin.” (Givon, Diyardeya ergatîvîteyê di kurmancî de rastî 2001:213) Ergatîvîteya kurmancîya bakur yan ketwarekê cîyawaz pênase nake, lê hest ku tenê li gor astê kamilbûn û reelbûnê û têgehîştin yan tefsîra bûyerekê temsîl dike. de tev digere serincê nade astê kartêbûnê, Bo nimûne di kurdî de du cîhnavên cuda loma di demê niha û ayinde de tu asewarên bo kesê yekem (ez, min) hene; ev du cîhnav ergatîvîteyê diyar nabin. Lê di kurmancîya dualîteya wî kesî/wê kesê nîşan nadin, tenê 12 , Boyaxa rûnî li ser Rasûl.- tuwalê, Bibîranîn Gara behdînî de tenanet di demê niha de jî du tefsîrên cuda yên rolên wî/wê kesî/ê di dîyardeya ergatîvîteyê serî hildide. Li nimûneya jêrê binêrin: Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî 7

(6) Min tu di-vê-y. Te ez dît-im. gelemperî di dîskursa vegêrranî de dîyar de beşek ji sêwirandina vê cîhanbînîyê ye. Kes1-ergatîv dibe- kurmancî rol û hîyerarşîyên argu- Ergatîvîte ji bo kurmancî tenê setek ji rê- Nimûneya kurmancî ya (7) û tirkî ya (9a) kes2-absolutîv mentan di risteyê de ji nû ve tefsîr dike. Di sayên rêzimanî nîne. Ne jî wênekirina rûda- di hêla nîşankirina kasûs û çemandina kesê berdewam-vîyan-kes2. rastîyê de, dêsmana ergatîv a kurmancîyê, nekê ye. Zimanek çi zimanên çi ergatîv be verbê de wekî hev in. Her duyan kasusa- (di wataya ez ji te hez dikim) cîhaneka cîyawaztir wêna nake; cîyawazîya çi nomînatîv, her du jî dikarin şiroveyên bi nîşana nomînatîv-akuzatîv hene û verb li kurmancî ji zimanên din di şiyana kurman- nuans ji rûdanan berdest bikin; bingehê hil- gor bikerê nomînatîv hatîye çemandin. Di Nimûneya (6) nîşan dide ku ergatîvîteya cî bo nuanskirin, derk û hest û hindek as- derkeftina dêsmana ergatîv rola argumentên her du nimûneyên tirkî de cihnav û verb kurmancîya behdînî li gor hîyerarşîeyeka pektan de ye ku karîye vê dêsmana bêhemta beşdar di rûdan û bûyerê de ye. Rûdanên wekî xwe ne, tenê morfolojîya demî ya verbê topîkalîteyê tevdigere, ango diselimîne ku biafrîne. Dêsmana ergatîv di kurmancîyê de ku bi dêsmana ergatîv dihêne wesif kirin ne û çemanga kesî hatine guhertin. Lê çewan ergatîvîteya kurmancî di bingehê xwe de rûberekê cîyawaz ji berkarî berpêş nake, lê kirdarên vegêrî li ser tiştî, lê tişt bixwe ne. Ji ku di navbera niha û borîya kurmancî girêdayî dîskursa pragmatîkê ye û ji lewre fokusê datîne ser giringîya berkarî di prose- lewre ew tişt -ango argument- li gor pozîy- di astê çemanga kasûs û paradîgmayên divêt wekî ergatîvîteyeka semantîk bihête sa bûyerê de, ango berkarî di asteka pozîs- sona xwe ya hîyerarşîk di risteyê de dihêne cihnavan de cudahî heye, di navbera risteya pênasekirin. Ev nimûne nîşan dide ku yoneka berztir di hîyerarşîyê de berkarî. pêşxanîkirin. borî ya kurmancî (8) û risteya borîya kurmancî ji bilî astê kamilbûn û reelbûnê Cihnavên ez û min wekî nûnerên kesê ye- di diyarkirina dêsmana ergatîv de herweha Encam li astê kartêbûn yan topîkalîteya berkarî jî dinihêre, yan wekî Givon pêde diçe Xweserbûna her zimanekî bi rêka cîhana se- “verbên têper bi berkarekê berxuya yê mantîk, pragmatîk û dêsmana sentaktîka wî kartêbûyî di hemî dem û aspektan de pêdivî zimanî dihête dîyar kirin. Ev rûberên zimanî bi nîşankirina ergatîv-têper in.” (Givon, ji hev ne cuda ne, bo hilberîn û veberanîna 2001:213) Di risteya (6) de berkar (tu) ji hejmareka bêdawî ya dîskursan berdewam bikerî (min) bêhtir di fokusa derbirînê de bi hev re di hevkirdarê de ne. Her dîskursek ye, wate argumenta risteyê -di vir de (tu)- bi rêka ezmûna me ya hermenewtîk ji bû- yê ku pozîsyoneka bilindtir di hîyerarşîya yerê, ku wê vedigêre, dihête tefsîr kirin. Kur- topîkalîteyê de heye sifir(Ø)-nîşankirî ye, lê dîya kurmancî stratejîyeka taybet bo danîna biker -ango (min)- ku pozîsyoneka sekunder argumentan di risteyê de heye; ev stratejî, heye, çemandî ye, ango nîşankirî ye. ango dêsmana ergatîv-absolutîv, hîyerar- şîyeka topîkal bo argumentan çêdike ku di Nimûneya jorê karakterekê din yê ergatîvîteya zimanên nomînatîv-akuzatîv de nahête dî- kurmancî nîşan dide; ew jî hebûna du tin. Evca gelo ev diyarde ji ber şîyana mental paradîgmayên cihnavan û çemandina ya axêverên vî zimanî yan faktorên din serî verbê li gor berkarî. Gelek zimanên ergatîv hildide ne dîyar e, lê eşkere ye ku kodkirina zimanên serve-ergatîv in, lê kurmancî rûdanan di kurmancî de ji zimanên din cî- xwedîyê ergatîvîteya kûr yan ergatîvîteya yawaz e. Dêsmana ergatîv a kurmancîyê di- sentaktîk e, ango çendîn taybetmendîyên selmîne ku “ezmûna hermenewtîk di siruştê reftar-û-kontrolê bi morfolojîya ergatîv- xwe de verbal e.” (Gadamer, 2004:440) absolutîva kurmancî re hevaraste ne. Bi awayekê sadetir, ergatîvîteya kurmancî ji *Zimannas bilî nîşandana argumentên risteyê, herweha Gara Rasûl.- Bibîranîn 11, Boyaxa rûnî li ser tuwalê, 140 x 120 cm dibe hokarê hilderkeftina pradîgmayên kem yê yekhejmar dikarîbûn wekî cihnavên Çavkanî cuda yên cihnavan û çemandina verban li tirkî (9b) ciyawazîyên bariz derdikevin anaforîk bo hemû argumentan di risteyê de gor argumentên risteyê. Li nimûneya xwarê holê. Risteya borî ya têper di kurmancî de Comrie, B. (1978). Ergativity, Syntactic Typology, ed. bihatana bi kar anîn, lê têgehîştina me ji rol binêrin: wekî ergatîv-absolutîv û ya tirkî her wekî W.P. Lehmann, Austin: University of Texas Press. û hîyerarşîyên wan di dîskursê de ye ku wan nomînatîv-akuzatîv hatîye darêhtin. Ango Dixon, R.M.W. (1979). Ergativity, Language, 55.1. (7) Niha îndîkatîv/ragehandinî ji hev cuda dike. Ev nûanskirineka zimanî Tu min di-bîn-î. di astê dîskursa pragmatîk de kurdî û tirkî bi Gadamer, Hans-Georg. (2004). Truth and Method. ye, ku Gadamer wiha wesif dike: London: Continuum Tu-nomînatîv min-akuzatîv du awayên cîyawaz argumentên risteyê kod Givón, T. (2001). Syntax, an Introduction. Vol I. dewam.dît.reh.niha.kes2. dikin. Di vir de ye ku divêt em li şîkarîyeka Her wekî derkkirinê, em dikarin qala hermenewtîk bigerin; ango ezmûna “sîberên zimanî” bikin ku cîhan bi wan Philadelphia: John Benjamins Publishing Company Nimûneya (7) nîşan dide ku biker, ango kesê hermenewtîk ji bûyerên rabirdûyê ku têde sîberan di cîhanên zimanî de dihêne Humboldt, Wilhelm von [1836] (1999). On language: duyê yekhejmar nomînatîv e, lê berkar, ango On the Diversity of Human Language Construction and hem biker û hem berkarek di dîrokîtîya sêwirandin. Lê têvelîyeka karakterîs- its Influence on the Mental Development of the Human kesê yekê yekhejmar kasûsa akuzatîv heye û bûyerê de beşdar in. Di analîza dîskursa tîk di nav wan de heye: her “sîbereka” Species, trans. Peter Heath and ed. Michael Losonsky. di heman demê de çemanga kesê verbê li gor vegêrranê de argument li gor topîkalîteya objeya têgehîştinê ji ya din cîyawaz e Cambridge: Cambridge University Press. bikerî ye. Lê gava ku em risteyê bikin borî xwe di pileyên cuda yên hîyerarşîyê de cih û her yek jî bo pêkve pêkhanîna “tiştî- Humbolt. L. (1963) Schriften zur Sprachphilosophie, nîgareka din derdikeve holê: digirin û li gor wê jî rol -an li gor rêzimanê bixwe” bo pêkvegirêdana nuansan alî- vol. 3 of Werke in funf Banden, Flitner,A. and Giel, K. kasûsê- cuda hildigirin. Di destnîşankirina kar in -herçende di sîberkirina cîhan- (eds.) Darmstadt: Klett-Cotta. (8) Borî vê hîyerarşîyê de kurdî berkarên risteyên bînîyên devkî de her yek piçekê hilgirê Korn, A. (2008) Marking of arguments in Balochi ergative and mixed constructions// Karimi et al. Te ez dît-im. têper, ji ber dîrokîtîyê -karakterê rabirdûyî- yê din e- ango her cîhanbînîyek dikare zêdetir dide pêş û wekî sifir (Ø) nîşan dike, parçeyek ji cîhanbînîyeka din dabipo- Skjærvø, P.O. (2008). Middle West Iranian, The Te-ergatîv ez-absolutîv dît. Iranian Languages (ed. Gernot Windfuhr). London: reh.borî.kes1. lê bikerî ku roleka sekunder dibîne dadixe şe.” (Gadamer, 2004:445) Routledge. asteka nizimtir ya hîyerarşîyê û diçemîne. Wate cîhanbînîya ku bi rêya zimanekî dihête Todd, T. L. (2008). A Grammar of Dimili, also Known Berovajî nimûneya (7), di nimûneya (8) Taybetmendîya here serekî ya zimanên sêwirandin tenê dikare beşekê ji cîhanbînîya as Zaza. University of Mischigan. de paradîgmayeka din ya cihnavan hatîye ergatîv cext li ser hîyerarşîya topîkê ye, loma zimanekê din dabipoşe. Dapoşîna tam û te- Wiercinski, Andrzej (2009). Hans-Georg Gadamer bikaranîn, cihnavên ku di risteyên ne- berkar bûyera borî bi aspekta kamilbûyî di mam a cîhanbînîya kurmancî bi cîhanbînîya and the Truth of Hermeneutic Experience. Analecta ergatîv de rola nomînatîv dibînin, di risteya Hermeneutica 1. dêsmaneka ergatîv de dihête topîkalîzekirin. zimanekê din estem e. Ji bilî dîyardeyên din ergatîv de dibin absolutîv û yên ku rola Gelo kîjan aspektên ezmûna hermenewtîk yên semantîk, dêsmana ergatîv di kurmancî akuzatîv dibînin dibin ergatîv. Û berovajî dikare di fokusa kurmancî de be? Gelo nimûneya (7) li vir verb ne li gor bikerî lê li dêsmaneka ergatîv ji kurmancî, bêyî gor berkarî hatîye çemandin. Evca wan her jidestdana hindek aspektên hîyerarşîya du nimûneyan bi tirkî re di heman wateyê topîkê, bo zimanekê nomînatîv-akuzatîv de berawird bikin. wekî tirkî dikare bihête wergerandin? (9) a. Niha Risteya “Te ez dîtim” dibe ku bi tirkî wekî “Sen beni gördün” bihête wergerandin, lê [Sen] beni gör-üyor-sun. wergera tirkî fokus yan radeya kartêbûna Tu-nomînatîv min-akuzatîv berkarî vedişêre. Dîskursa kurmancî wê dît-niha.kes2-2s. risteyê belkî nêzîkî dêsmaneka passîv a tirkî Tu min dibînî. wekî ”benimce görüldün” be, lê di vir de jî b. Borî berkar hatîye astekê xwartir yê hîyerarşîyê [Sen] beni gör-dü-n. û di morfolojîya verbê de wenda kirin û Tu-nomînatîv min-akuzatîv dît- derbirrîna kurmancî ne passîv e. Kurmancî borî.kes2.. awayekê din ji têgehîştina mirovî ji ezmûnan *Tu min dîtî. derdibire, yan wekî Gadamer dibêje ”kemala bêsînor ya ezmûna mirovî ji cîhanê dihête Stêra (*) ku li hemberî risteyê hatîye danîn wê watayê, ku gava em zimanekî bi kar guzarişt li nerastbûna rêzimanî dike. Ango bihînin, em aspekteka frawantir û cudatir heger em tam li gor dêsmana rêzimanî ya û nerîneka cudatir ji cîhanê tecrube dikin.” tirkî risteyê wergerînin kurdî, riste di hêla (Gadamer, 2004:444) rêzimanî de çewt derdikeve û rastîya wê divêt wekî xwarê be: Di lêgerîna hestpêkirineka kamil ji vegêr- ranê -ji ber ku ev fenomena ergatîvîteyê bi 8 Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî

eodorant, avwerdana dev, desmalên parfumerîyê li gel çapemenîya jinan û hîjîyenîk ên parfumkirî, «detoksên Di sedsala XIXem de, hîjîyen, parfum rêhberên rihetîyê heman enîyê parve dikin vajînal».D Ev cebilxaneya li bin xizmeta jinan li dijî miska ku bi rejîma berê re û sefatê ji bo guherandina bêhna bedena xwe dihêle û şîretên hevnegirtî re têkildar e. Her parfumvan ji ber vê yekê ku mirov bifikire ku ew ditirsin ku ji ber radixe pêş çavan tarîfa xwe ya li ser cewhera bêhna nexweş navê wan derkeve li nava kulîlka verbena, binefş an jî bêhnên kulîlkan civakê û ji ber vê yekê ji bo qirêj û bêhnexweş ên wekî sivik navûdeng dane û ji ber vê yekê xuya nekin adeta ezîyetê li xwe dikin. Tirsa ji kêmtir xeter in ji bo sinîran, bo nimûne bêhnxweşîya bedena xwe, ku ji bo pîşesazîya Bêhnfûrî û keça ciwan Muguet du bonheur-pembûyê bextîyarîyê dermanfiroşîyê qezenceke mezin e, pir zû yê Caron (1852) [ Ez dibêjim 1954 – mala peyda dibe bi mirovan re ji ber ku pir zehmet Érika Wicky * di 1904an de hat avakirin], Kolonyaya e ew bi xwe vê bêhna bedena xwe binirxînin. emperyal a Guerlain (1853), Simbila sipî ya Ev tirs ne nû ye û vedigere dîrokeke pir dirêj. ______Binefşê (1857) an jî Binefşên Çarê Oriza L. Bo nimûne li Fransayê li nîveka duyemîn a Legrand (1862). sedsala XIXem ev tirs xwe dide xuyakirin. Kevneşopîya serşoka parfumkirî ku ji Rojhilata Navîn belavî Japonyayê Hingê serdema piştî koleraya 1832yan e bûye, jêdera wê dirêjî Misira antîk dibe. Ev kevneşopî li gel vê yekê di Çapemenîya jinan û rehberên maqûlîyê, û livûtevgera hîjîyenîk bi lez bûye li vê ku gelek caran bi navên arîstokratîk ji alîyê qonaxa ku pîşesazîya parfumerîyê jî pir zû Çaxê Navîn de pratîka li Xerbê bi saya xiristiyanîzmê ji ber çavan winda jinan ve hatine îmzekirin, balê dikşînin ser bi pêş dikeve. Wê demê perwerdeya keçan, bûye. Ancax di sedsala XIXem de tabûyên xwe berdane ser hijyenîya jinê pêdivîya ku têde xwe dibînin ku ne tenê ku bi giranî li ser hîmê mezheba katolîk tê sivik dibin ji bo feydeya herî mezin a pîşesaziya berhemên bêhnxweşiyê, Xwedê herweha mêran jî kêfxweş dikin. meşandin, mijara guftugoyê ye. (1) Bi vî awayî, barone Sraffe ku bi weşandina ku normên nû ferz dike. berhema xwe ya bi navê Usages du monde: Broşurên tibî, rêhberên sofîtîyê, pirtûkên règles du savoir-vivre dans la société moderne- berîkan ên li ser rêzikên rabûn û rûniştinê, (Awayê bikaranîna cîhanê: rêzikên rabûn û medya jinan: îro êdî hema hema nemane rûniştinê li nav civaka nûjen) (1891) meşhûr ew berhemên ku şîretan li keçan dikin û bû, di 1892an de hê jî bi hêrs e ji ber ku keçên herweha li dayîkên wan ku berpirsîyar in ciwan ên ji manastirê an jî ji pansîyonayê ji beşeke mezin a perwerdeya wan. Li ser dertên guh nadin rêzikên hîjyenîyê û ji wergirtina perwerdeya ronakbîrî ya bisînor, ber vê yekê ew bikaranîna bêhnên nerm fêrkirina dilsozîya ji bo kesên din û pratîka û nepenî pêşnîyar dike. Namzeda zewacê hunerên bertekîyê kêm zêde nêrîneke divê berî her tiştî ji kêfnexweşkirinê bitirse. hevpar heye, lê belê di mijara hîjyenê de Jean-Nicolas Bouilly ku di pirtûkeke xwe ya nêrîn ji hevûdin pir cuda ne. serketî ya bi navê «Şîretên ji bo keça min» de ku piştî çapa wê ya pêşî ya di 1813an de Pêşîgirtina li zewqên şehwetî dirêjî tevahîya sedsalê bû, dûrûdirêj balê dikşîne ser zewqa keçeke bi navê Armantine Pevçûn pêşî doktoran û oldaran tîne pêşberî ji bo parfumên pir giran ên ku ne tenê kenê hev. «Gelo te dişon, qe nebe?»: ev pirsa ku bavê mirov pê tînin, lê herweha bi ser de jî, kesên Judith Gautier Théophile jê dikir, dema ku xwedî sinîrên hesas tengezar dikin, ta ku ew keça wî rahîbe bû, bi awayekî şik û gumanên careke din xwe ji vê bêexlaqîyê xilas dike bi der barê dezgehên olî de radixe pêş çavan. saya dersên ku kûzenekî wê didê. Wêjevana ku di jînenîgarîya xwe ya 1904an de vê serpêhatîyê vedibêje, (2) dewama «Dilopek cewhera binefşê» wê ya têkildarî gefên bavê wê, xweşûştina wê ya bi kiras û şaşûmetelbûna rahîbeyan Ji ber vê yekê ev wêje ji awayê bikaranîna mirov dibêje ku ji bo kenandinê hatîye parfuman re rê vedike, helbet bi hin şertan. nivîsandin. Redkirina xwe şûştinê demeke Bi parsekîyê dest pê dike. Ji ber ku hilmçêker dirêj li manastiran didome, ji ber ku li wir bi hê zêde nedihat bikaranîn, divê dilopên israr pêwistîya paqijîyê tenê ji bo tiştên li ser Gara Rasûl.- Bibîranîn 7, Boyaxa rûnî li ser tuwalê, 160 x 140 cm parfûmê bên hejmartin: «Mirov çiqas mirova xuya dikin tê bisînorkirin: «Tu caran herî bi aheng ên helbestên evînî yên şaîran û pêşketinên kîmyayê rê lê vedike ku ketina parfumê hindik bi kar bîne, ewqas baş dibe, li cil û bergên qirêj an jî çirîyayî li xwe nekin; bihêlin bila ew bîst keç bi hev re sohbet bikin, nava berhemên wê demokratîze bike û gorî rêbereke maqûlîyê ya pir dihate xwendin. hay ji porên xwe hebin; her roj rûyê xwe bişon stranan bibêjin, govend û dîlanê bigirin, bi temenê geşedana bazirganîya ji salên 1830yî Piçek bêhneke sivik û pir guncaw dikare xweş û pêwist be rojê gelek caran destên xwe bişon. kurtî jîyana xwe ya adetî bijîn tenê ji bo bîst ve destpêkirî, dirêj bike (cîroya wê ya kar di were pêşwazîkirin, lê belê ez dubare dikim, Bila solên wê hertim baş û paqij bin3.» (3) Lê û çar saetan, dûre bikevin nava vê ginekuma navbera salên 1836 û 1856an de ji sedî 63 bi şertê ku piçek be. Hinek şîrê îrîs an jî belê parfum, ji ber ku ew bi azadîya adetan (gynécée) biçûk. Li şûna parfuma serxweşker zêde bû). (6) kolonya di nava avê de ku hûn ê bi kar bînin, re dihatin têkildarkirin, qedexe bûn. ku ji destpêkê ve li xwe û derdora xwe wê pir baş be. Dilopek esansa binefşê li nava kiribûn, ev bîst kesên ciwan niha bêhneke Parfumvan di reçeteyên doktoran de destmala xwe kin, wê baş be; lê belê dilopek Di nivîsên xwe de, doktor hêrs dibin ji ber din bi ser wan ve girtîye; ji van bîst devên palpiştên hêja yên firotinê dibînin. Ji bilî ha! ne zêdetir û nemaze, bi bêhnên nepenî, nebûna hîjyenîyê di perwerda olî ya keçên xweşik, ji van bîst sîng û berên ku dikarin bawerîname, patent û tesdîqnameyên ji alîyê yên ku nikarin ne xweş bin û zirardar bin, ciwan de. Ev hêrsa wan girêdayî dereceya bibin modelên dilşikandî yên peykerên keçên zanyaran ve hatine venasîn, reklamvan jî guh xwe bi sînor bikin.»(8) dij-rahîbîyê diguhere, carna pir zêde ye, bakîre, tofaneke hilma şil a ji her cure çop û didin pêşnîyarên doktoran, her çendî wan carna jî nerm e. Xala hevpar a navbera gotara bermahîyên organîk ku ji hêla jîyana livbar hinek biguherînin jî. Helbet ev guhertin car Çapemenîya jinan jî şîretên xwe li gorî olî û tibî, dîsa jî heye: sincê (exlaqê) baş û bênavber tên hilberandin, bêhneke pir giran caran hêrsa Jean-Baptiste Fonssagrives tîne: comerdîya patronê xwe eyar dike. Wekî nexasim, tirsa ji destperîyê (masturbasyonê) a dilxelîner difûre.» «Ji demeke dirêj ve ye, pafrumerî hîjîyenê ku di bîranînên xwe de dibêje, Hippolyte û zewqên şewhetî yên bi xweşûştinê peyde cezb dike; (…) wê hîs kir ku pêdivîya wê heye de Villemessant di berdêla desteka aborî dibin. Palpişt (argumant) pir eşkere dibin Hestên wisa bi deng û lerzên şûmî, pir zêde dilpakîya xwe li bin navekî rêzdar biparêze.» de, fikrê xwe yê parfumkirina nusxayên bi kudandina sedsalê re. Bi vî awayî, di bûn di gotarên tibî yên serdemê de. Bêhna (7) Bi rastî jî, katalogên parfumerîyê gelek rojnameya xwe ya nû La Sylphide ji Guerlain sala 1857an de, doktor Jean-Baptiste Venot xwezayî ya keçên hê ne xama û balix, [bêhtir berhemên hîjîyenîyê pêşkêş dikin, bo wergirt. Bi vî awayî, çawa hejmarên wê yên dest bi pesindarîyê dikin ji bo rahîbeyên «balix», an na?] heyecanên wisa diafirînin nimûne sabûnan ku xwedî para herî mezin pêş derketin di 1840î de, beşeke bi sernavê ku fahîşeyên frengîbûyî dihewînin û hay ji ku ew ferqa navbera sîcîla tibî û sicîla wêjeyî a bazarê ne, lê belê herweha sîrke û bêhnên «Şîreta dapîrekê ji bo nevîya wê» bênavber wan dimînin, lê belê bêhêvî dibe ji guherîna şêlû dikin. Wekî karaktera kêlîyî ya parfûmê ku parfumên giran sivik dikin. Peymanên pesnê berhemên parfumvan dide û dibêje ev serhişkîya wan a ku wekî gunehekî dibînin bi xwedîkirina analojîya bi wextîbûna «destmêjeke biçûçik û şûştineke herî bêguneh ciwanîyê re, bêhna keça ciwan vediguhere jî». (4) Paşî, doktor Augustin Galopin bê rewşeke derbasek û wisa xwe pêşkêş dike. dudilî îdîa dike ku, berevajî, qedexekirina Galopin temenên bêhnwergirtinê yên jinan xweşûştinê li keçên ciwan, «li vir» dibe weha tarîf dike: «Keça ciwan, ku hê hestên wê sedemê xur û gurrîbûnên ku wan kaş dikin neaxivîne, têra xwe aromatîk e; bêhna bayê nava xetereya meyla xwexweşkirina şehwetî- û tava biharê jê tê, ew wekî aveke teze ya (onanisme). (5) tûreşka ye. Ya ku evîndar e parfumeke wê ya hê bibêhntir heye; ya ku xwe xwe tetmîn dike, Ji bilî redkirina xweşûştinê, ragirtina li an jî yarê wê heye, vedigere nava kategorîya hundir, jîyana hevpar a girseyî û awayê giştî.» jîyana dêmanî (sédentarité) ku manastir û pansîyon ferz dikin, dibin hedefa rexneyên Tevî afirînerîya xwe ya helbestî jî, ev gotar doktorên ku bêhtir werzişê, livûtevgerê, sînorekê datîne pêşîya muqeyesekirinên hewaya vekirî, hewadarkirina hundir xwe yên têkildarî mijara gîyayan ku herweha pêşnîyar dikin. Ji bo li ser xetereyên jîyana dibe qada cazîbeyê ji bo doktorên dixwazin di nav hev de baştir îqna bike, nivîskarê balê bikşînin ser pêşketinê, ango bişkivîna berhema Hygiène de la jeune fille -Hîjîyena kulîlkan an jî geşedana keçên ciwan. Ew keça ciwan (1882) Adrien Coriveaud-, vê bi vî awayî efsaneya înadkar a jinekulîlkê çîrokê diafirîne : xwedî dike û herweha destekeke zanistî didê. Bêhnên sivik û kulîlkî wê şûna xwe «Li menzeleke ku we tê de her qul û qewar ji bêhnên xurt û heywanî re berdana hema û derzên dîwarên wê girtine û asê kirine, bi windakirina keçikîyê re; wisa cihêreng e hepis bikin bîst keçên herî xweşik, herî delal ku endustrîya parfumerîyê, ji bo serketina ên ku zerafeta wan a şahane û cazîbeya wan xwe ya herî mezin, xwe davêje navê. Bi a xwedawendî dikarin bibin îlhama gotinên rastî jî, ji salên 1860î ve, çerxa hilberînê û Gara Rasûl.- Bibîranîn 23, Boyaxa rûnî li ser tuwalê, 120 x 100 cm Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî 9

parfum tam li gorî zewqa keçên ciwan in. sistkirin û çavê xwe ji vê yekê NIFŞEK NÛ YA FEMÎNÎZMÊ re girtinê hatin tawanbarkirin. Sadebûn, nezaket, giranî: kalîteyên Ev xwepêșandanên nerazîbûnê pêşnîyarkirî ji bo cilûbergan û bikaranîna yên di tebaxa 2019an de, pașê jî bêhnên xweş du qat zêdetir in ji şîretên di gulana 2020î de, bûn sedema derbarê awayê livûtevgera di nava civakê de tên dayîn. Ji alîyê xwe ve, xîtaba olî, bihêzkirina qanûna ku tawanên Serîhildana Korêya Bașûr cinsî yên li ser Internetê ango pir dûrî biçûkxistina bêhnxweşîyê, ne di wê rewşê de ye ku dilbijîya katalogên xetê ceza dikir. parfumvanan bike: zîvirandina xeyala Frédéric Ojardias * “Xwepêșandanên di 2018an de incîlî ya bêhna ezîzîyê, wêjeya edilandinê kombûnên pêșîn ên femînîs- ya serdemê metaforên têkildarî bêhnê ______tan bûn, ku min jî cesaret kir ez pir pir zêde dike û bi dilbijî pesnê beșdar bibim”, Seo Ji-euna 22 salî «parfumên qencîyê» dide, bi bawerîya Tevî kirasê nûjenîyê û pêşketina teknolojîya nû, civaka Koreya Başûr hê jî têra xwe ya rojnamevan rave dike. Ji ber ku ew nabin hilm û berbelav nabin ji ber maço ye. Divê jin ji bo malbatên xwe fedekarîyê bikin. Lê belê, di çirîya pêşîn a ku, li Korêya Bașûr, peyv bixwe ku ew ne made ne. Wekî fazîleke ku lê borî de, hikûmetê pêşnûme-qanûneke ku destûrê dide destwerdana vînî (îradî) ya hatîya guncandin, îhtîmama cilûbegan jî tabû ye: gava tu ji xwe re bêjî dikare herweha bêhna xweş bide, li gorî ducanîyê pêşkêş kir. Teksteke ku femînînst pir tirsonek dinirxînin. Çalakvanên jin li ez “femînîst” im, tu birûskan Clarisse Juranville: «Li nava porê wê yê zingilê dema serhildanê dixin. dikșînî ser malbata xwe, hev- şekirî, hilû û bi hunerî honandî, li ser karên xwe, bikarhênerên xwe dêmên wê yên hê jî şil ji ber temasa aveke yên Internetê… “Wê demê, min zelal, di boyaxa pembeyî ya neynûkên xwe vedișart, ez ditirsîyam ku hi- wê de, di spîtîya bincilkê wê yê hê nû nek min wekî milîtan nas bikin û ûtîkirî de, di milên wê yên zend û bend min bikin armanca êrîșên xwe. Lê badayî û solên wê yên biriqîner de, weke niha rewș guherîye, ne wekî berê ku parfumeke paqijîyê hebe, weke ku ye.” Serketina romana bi navê kûlîlkeke tendirustîyê ya xwedî cazîbeya Kim Ji-younga di 1982yan de bû, bêhempa hebe.» ya Cho Nam-joo nîșana vê ye, Keça ciwan a sedsala XIXem, ku carna ku bi milyonan kopîyên wê ha- hat tamdan ji hemamê bireve ji bo tin firotin. Qehremana wê, jine- «parfumeke» fazîletê bifûrîne, carna jê ke nûzewicî ye, ku di bin zextên hat xwestin xwe bi bêhna nerm a paqijî, civateke pederșahî ya tûj de û ciwanî û keçînîyê bixemilîne, carna hat bikêmdîtinên rojane yên xapî- teşwîqkirin da ku aoraya xwe ya xwezayî nok ên li ser jinan tên ferzkirin bi zerafeta bêhnên kulîlkan bilind bike, tê pelçiqandin e. bi bergeheke pir fireh rêzek pratîkan tê nîşandan, her otorîte pêşnîyarên Bi vî awayî, hin bi hin, hin tabû xwe yên têkildarî keça ciwan wekî yên ji navê radibin. “Dema ku me, di bêhempa pêşkêş dike. Serketina mezin 1991ê de, rêxistina xwe ava kir, a ji alîyê Pinaud ve bi berhema Flirt me qet nikaribû peyvên ‘șideta (1891) hat bi destxistin û bû referansa cinsî’ bilêv jî bikirana”, Xatûn perwera azad a keçên amerîkî, bi mirov Park A-reum, berpirsa naven- dide bawerkirin ku pîşesazîya parfumê da șideta cinsî bi bîr tîne. “Niha, ye ya di vî şerî de bi ser ket. Piştî ku bi qurbanî êdî bêtirs dikarin vê yekê tesîra doktoran şemitî nava qelşa vekirî, bînin zimên. Ev guhertineke pir keça ciwan dawîya dawî xwe ji nîrê mezin e.” Di gulana 2016an de, ferzkirinên exlaqî yên xweragirtinê û li ber rawestgeha metroya Gang- bêdengîyê rizgar kir. Sedsalek şûnde, bi hatina parfumên «çavbirçî», «keçên namê li Seûlê, kuștina jineke 23 ciwan ên bi kulîlk» wê bibin «keçên salî ku di wir re derbas dibû ji ciwan ên bi şekir». Û ev mişterîyên li bin alîyê kesekî nenas ê 34 salî ve, ku 25 salî yên ji sedsala XIXem ve fetihkirî, pașê li xwe mikur hat ku xwestîye dimînin wekî hedefên destnîşankirî yên keteber jinekê bikuje, bû sedema pîşesazîya parfumê: Millennials ango LEE JAE-HOON.– Ji rêzika «Nûçeyek ji 36ê, 2018 pêleke çalakvanîyê. Li gor ku ni- nifşên Y îro tevkarîya ji sisêya yekê vîskara femînîst Lee Min-kyung cîroya vî karî dikin. hunermend, akademîsyen: gelek fîlmê te yê porno ye”, yên bideh ravedike: “Ev qurbanî, dikaribû bûyerên ku dengvedan teqîyan û hezaran jinan gilîyê bêkiryar ez bûma. Piștî vê kuștinê, tevgera * Dîrokzan, Zanîngeha Lumière Lyon 2. balkișandin ser vê yekê ku dest- mana karbidestan li dijî zêde- femînîzmê teqîya û gurtir bû.” dirêjîyên cinsî, carekê bimrin êdî bûna kamerayên diznêrîyê, yên Wergera ji fransî: Baran Nebar nema vedigerin. bi navê molkayê, ku di cihên Dayîkên bêkar, ev jinên giștî (tiwalet, saûna) de dihatin «jirêderketî» ______Piștî van rûdanan, gelek jinên ku bicihkirin û bêyî ku haya gel hîn jî ji bo xwe bighînin vê tev- Piștî vê bi çar salan, di nîsana 1) Cf. Alain Corbin, Le Miasme et la Jonquille. jê hebe fîlmê wan digirtin. Ev gerê dudilî dikirin, xwe eșkere 2020î de, partîya yekem a fe- L’odorat et l’imaginaire social (XVIIIe-XIXe vîdeo, di gel kasetên seksê yên siècles)-Bêhnfûrî û Nêrgiz. Hesta bêhnê û xeyal- kirin û dengê xwe danê. Di havî- mînîst a Korêya Bașûr kete hilbi- i nîsana 2019an de, dad- dizîyê, li ser Internetê dihatin sazîya civakî (Sedsala XVIIIem-XIXem. Flamma- na 2018an de, xwepêșandanên jartinên giștî yên parlamentoyê. re gerên Dadgeha Bilind a belavkirin û firotin, ku di enca- rion, coll. «Champs Histoire», Paris, 2016 (1 éd. D femînîst ên herî girîng yên di Wê tu kursî bi dest nexistin, lê : 1982). Korêya Bașûr biryareke dîrokî mê de mala cangorîyan wêran dîroka vî welatî de li Seûlê pêk hebûna wê bixwe șoreșeke piçûk 2) Judith Gautier, Le Collier des jours. Souvenirs dan: bi heft dengên erênî li dikirin. Polîs û dadwerî bi xwe- hatin. Qîrînên “Jîyana min ne de ma vie, Gerdenîya rojan. Bîranînên jîyana min, dijî duyên neyînî, biryara ku pêk anî. Niha êdî di parlamen- Félix Juven, Paris, 1904. tawanbarkirina kurtajê (zarok 3) Le Livre des jeunes filles: conseils aux jeunes per- jiberxwegirtin), ku bi dehan sal sonnes par une religieuse de la nativité, -Pirtûka li kar e, neqanûnî ye, dan. Ko- keçên ciwan: şîretên ji bo kesên ciwan ji alîyê olda- reyîyên bașûrî êdî ne mecbûr reke zayînê- Librairie Girard et Josserand, Lyon - in ku xwe veșêrin; ev yek ji bo Paris, 1868. rêxistinên femînîst serketineke 4) Jean-Baptiste Venot, Hygiène. Rapprochements pir mezin e. Dema ku biryar hate statistiques entre les deux prostitutions (inscrite et clandestine), au point de vue de la syphilis, Hîjîyen. ragihandin, milîtanekê bi den- Miqayesekirinên statîstîk li navbera du fahîşetîyan gekî kelecanî got; “Ev yek encama de (qeydkirî û qaçax), ji alîyê frengîyê ve. G. Gou- têkoșîna bi salan e”. nouilhou, Bordeaux, 1857. Van salên dawîn gelek pêşketinên 5) Augustin Galopin, Le Parfum de la femme et le sens olfactif dans l’amour, étude psycho-physio- din ên balkêş hatibûn bi dest xis- logique, Parfuma jinê û bêhna hesta bêhnê di evînê tin. Tevgera #metoo, bi derengî de, lêkolîneke psîko-fîzyolojîk- E. Dentu, Paris, gîhaştibû welêt, lê bandoreke wê 1886. ya berbiçav çêbûbû. Di destpêka 6) Rosine Lheureux, Une histoire des parfumeurs. 2018an de, dadstêneke bi navê France, 1850-1910, Champ Vallon, Paris, 2016. Seo Ji-hyun, fermandarê xwe eş- 7) Jean-Baptiste Fonssagrives, Entretiens familiers kere tawanbar dike, ku destavêtî- sur l’hygiène - Axaftinên nas derbarê hijîyenê de ye wê û radighîne piştî ku wê (2e édition), L. Hachette et cie - Masson et fils, Paris, 1869. wêribûye wî protesto bike çawa 8) Gabrielle Béal et Marie Maryan, Le fond et la karîyera wê têk çûye. Gelekên forme. Le savoir-vivre pour les jeunes filles, Nave- din mîna wê dikin, bidorê zago- rok û form. Ji bo keçên ciwan pêzanîna jîyanê. na bêdengîyê binpê dikin. Birê- Bloud et Barral, Paris, 1896. vebirên sîyasî, aktorên sînemayî, Gara Rasûl.- Bibîranîn 16, Boyaxa rûnî li ser tuwalê, 80 x 60 cm 10 Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî

toya neteweyî de rêjeya jinan ji % 19 ye. Ev ve dike: “Dema ku patronê min hîn bû ku serketineke mezin e, ji bo Korêya Bașûr. De- ez ducanî û azib im, wî ez ji kar avêtim. Ji mokrasîya taywanî ya cîran xwedî rêjeyeke min re got: ‘ez keseke wekî te li vir naxwazim.’ ji % 41,6 e. Heta bi hevkarên min, bi tilîyan ez nîșanî hev didam.” Kumfa alîkarîyeke diravî û psîkolo- Di bin wê dîmena xwe ya nûjen û bi Inter- jîk bi dayikên endamên xwe re dike, lê ew netê ve pir girêdayî de, civat bi rastî jî gelekî bixwe tu alîkarîyê ji derekê nagire. Gelek di bin bandora îdeolojîya neokonfuçyûsî dayikên azib ango bî, dê fakto ji hin ber- de ye, ku hestîyê piștê yê xanedanîya Jose- nameyên șaredarîyên ku piștgirîya zayînê onî (1392-1910) pek tîne û xizmeta nirxên dikin bêpar dimînin. Ev dayikên ku ji alî pederșahî û mihafezekar ên erjeng dike: ji- malbata xwe bixwe ve jî gelek caran nayên nek divê bi dirêjîya jîyana xwe di xizmeta qebûlkirin, demeke dirêj bûbûn nêçîra ajan- bavê xwe, mêrê xwe û pașê jî di ya kurê xwe sên ewladkirina navneteweyî yên kêm wij- yê mezin de be. Helbet, demokrasîyeke bi dan ku berî zayînê pêșwazîya wan dikir û ji hêz a Korêya Bașûr heye ku, di 2017an de, rewșa wan a nelibar îstifade dikir, tan dida piștî xwepêșandanên bi girseyî û aștîyane wan ku pitikên xwe ji wan re bihêlin. Ev yên bi mehan karibû seroka xwe Park Geun- pederșahîya reh û kokên wê kûr, nîșan dide hye -jina yekem ku ji bo vî miqamî hatibû ku çima Korêya Bașûr, heta dewlemend û hilbijartin- ji ser hikim daxe1. Lê meriv dîsa pîșekarîbûyî, bi berdewamî bi hezaran zaro- jî lê șaș dimîne ku ew di warê pirsa wekhevî- kan ji derveyî welêt tînin û dikin ewlad. ya jin û mêr de ewhinde pașdemayî ye. Û Korêyîyên Bașûrî hîn jî bi berdewamî wekî Ew herweha bi giranî bandorê li ser cîhana kewê ku xwe li qefesê xe, xwe li asraxeke karî dike. Koreyîyên Bașûrî beleheq bûne camî ya bi rastî jî nizm dixin. jinên herî bi dîploma ji yên hemî welatên Rêxistina Hevkarî û Pêșketinê ya Aborî Gara Rasûl.- Bibîranîn 19, Boyaxa rûnî li ser tuwalê, 160 x 140 cm Hîn jî meriv di bin giranîya zextên civatî û (OCDE), ew di karên herî xirab yê bêewleyî malbatî de dipelixe, ku ji bo wan divê jin bi de û bi mehaneyeke herî hindik ya li welêt jinan, nagihêje ji % 68,5ê ya mêran jî3 (3) ku bûrî rakirin ku îmtîyazên xwe yên gelêrî çêbûna zaroka xwe ya nixurî re dest ji karê dixebitin. “Cudakarî û neheqî ji dema baza- ferqa herî bilind a di nav aborîyên xwedê- misoger bikin. Encamên sîyasî yên gotûbêjê xwe bikșînin. Sîmaya gelêrî her ya hyobu ra girtina kar dest pê dike”, Xanim Bae Jin- giravî «pêșketî» tên hisêb de ye. Bitenê ji % hene: serokê navenda çep Moon Jae-in, ku dimîne, ku li gor wê bûka modêl ew e, ku kyung, birêvebera Rêxistina Jinên Karker 52yê jinên di temenê kar de ne, karekî wan xwedî fikrên wekî nêzîkî femînîstan bû di- xwarinê çêke, malê hilîne û deyne, xwe di yên Korêyî (Korea Women Workers Associ- heye, li hemberî vê jimara mêran % 72,3 ye, hate dîtin, dît ku rêjeya piștgirîya wî di nav ber zarokên xwe, mêrê xwe, xezûr û xesû- ation) dibêje. “Gelek caran kesên ku dixwa- û krîza girêdayî Covid-19ê jî derbeke pir hilbijêrên ciwan de dihele. ya xwe de feda bike, qedereke weha ku îro zin wan bigrin kar dipirsin; gelo dostikê wan mezin li kesên ku bi mehaneya xwe debara keçên xama yên Korêya Bașûrî yên hevdem, hene, projeya wan a zewacê yan zarokanînê xwe dikin daye4. (4) Ji 15 000 kadirên bilind Bi bilindbûna bêkarîyê di nav xortan de û bi gelek dîplome û ji dinyayê re vekirî, êdî heye. Pîștî ku dikevin kar jî, berpirsîyarîya ên 500 șîrketên serekî yên welatî, bi tenê % rawestîyana mezinbûna aborîyê lihevneki- qet naxwazin xeyal jî bikin. herî kêm didin wan.” Ew ji huesik, șevên bi 3,6ê wan jin in. rin hîn bêtir mezin bû. Derfetên piranîya Dayikên bî, bi tevayî duçarî bandora vê xwarin û pir vexwarin (carinan li kerxanê xortan tunebûn ku xwe li gor pîvanên civatî Tevî vê jî Korêyîyên Bașûrî yên jin li gor yên pir hișk eyar bikin: ji bo bizewicin, divî- pederșahîtîya bi gir dibin. Zarokên ji dervî bi dawî tên) ku bi kêrî bazarîya peymanan, hevmeqamên xwe yên mêr bêtir xwende û zewacê kêm in (di 2018an de ji % 1,9ê jima- xurtkirina girêdanên di nav ekîbekê de yan ya têra xwe pere qezenc bikirana ku ji xwe bi dîplome ne: berî niha bi du nifșan, bi tenê re lojmanek bikirîyana û heqê dibistana za- ra giștî pêk tînin, ku ev jimare li Fransayê ji jî terfîkirinan tên jî, bêpar dimînin. Ji bo ge- birayên wan dihatin șandin zanîngehê, îro li % 59,1 e)2 û bi șidet tên rûreșkirin. Bêkarên lek kardaran, rêya herî hêsan negirtina kar a rokên xwe yên pêșerojê bidana. Wan xwe hemberî ji % 64,1ê mêran ji % 75,7ê jinên wekî hatibûn tazîkirin didît. Piranîya wan ducanî (hemîle) duçarî fișareke bêpîvan di- jinan e, ji ber ku karin bi çêbûna zaroka xwe ji 25 ta 34 salî xwedî dîplomên zanîngehê bin ku zaroka xwe ji ber xwe bikin an bebe- ya pêșîn re dev ji karê xwe berdin. Di 2018an a ku li hemberî reqabeta nû ya jinan di cî- ne.5 (5) Ji ber ku naçar dimînin di navbera hana karî de destvala mabûn, nedixwestin ka xwe piștî zayînê bicih bihêlin. “Heta bi dê de, sê bankeyên herî mezin ên Korêya Bașûr, karîyer û zarokan de tercîhekê bikin, gelek û bavên min jî ji min xwestin ku ez kurê xwe Hana Bank, Shinhan Bank û Kookmin Bank hêvîyên wan ên guherî bibînin. “Nifșê nû yê kesên ku hêvîyên pașdemayî yên civateke ku kuran jî qet ne cihê ne! Wan jî li bavên xwe bicih bihêlim”, Xanim Kim Do-kyung, sero- ji ber sextekarîya alîkarîkirina wan a girtina pir giran pêșde diçe qebûl nakin, dixwazin ka Komeleya Malbatên Dayikên Nezewicî kar hatin cezakirin: wan notên namzetên jin nêrîne û mezin bûne”, xwendekareke zanîn- serbixweyîya xwe biparêzin û dev ji zewacê gehê li Seulê dibêje û tinazê xwe bi wan dike. ya Korêyî (Korean Unwed Mothers Families kêm kiribûn da ku bêtir mêr bikevin kar. berdidin. Bi tenê ji % 22yê jinan bawer dikin Association, Kumfa) dibêje. “Me wekî kesên Ji bo Korêyîyên Bașûrî, têkoșîn hîn dikare Kardarên hin pîșeyên pir jinanîbûyî, yên ku bêyî zewacê nabe; jimara yên ku weha di- dirêj biajo. jirêçûyî dibînin. Piranîya me karên xwe wen- wekî hemșîretîyê, gelek caran duçarî çew- fikirin berî niha bi deh salan ji % 47 bû6. (6) da dikin: li bebeka xwe xwedî derketin, hîn * Rojnamevan (Seûl). Nivîskarê ceribandina sandina hîyerarșîya xwe dibin ku bitenê Ji ber ku Korêyîyên Bașûrî her ku diçe kêm bêtir dibe sedema bi çavekî nebaș lênêrînê. bidorê ducanî bibin. “Di hin warên din de, bi navê Les Sud-Coréens / Koreyîyên Bașûr, Li dibistanê, dê û bav ji zarokên xwe re di- û herweha jî dereng dizewicin, zayîn weke Ateliers Henry Dougier, coll. «Lignes de vie kardar bitenê bi tiştekî razî dibin ku ew jî ji- berfa nav avê dihele. Di 2019an de, nisbe- bêjin ku bi yê min re nelîzin. Gava ku pașîya karderxistina kesên hemîle ye, lê haya kesî ji d’un peuple / Xetên jîyana gelekî», 2017. min dikeve wan, pașgotinîya min dikin. Min ta zayînê serê jinê dakete heta 0,92yan: ev wan çênabe”, Xanim Bae Jin-kyung gilî û ga- rekorek e7. (7) Bernameyên ji nû ve zêde- Wergera ji fransî: venaxwînin civînên dê û bavên xwendeka- zinan dike. Li gor wê, krîza diravî ya asyayî ran. Li ser belgeya ragihandina çêbûna lawê kirina zayînê, yên ku ji sala 2005an ve ji alî Yaqûp Karademîr ya 1997an, ku bû sedema bêîstiqrarkirineke hikumetên rast û yên navenda çep ve hatin min, hatîye nivîsîn ku ew ‘ji derveyî zewacê ______mezin a bazara kar -di bin desthilata Fona birêvebirin, bi bihayê serwetekê – tevde 123 çêbûye’. Ango ew ji roja ku çêbûye de hatîye Diravî ya Navneteweyî (IMF) de, ku xwe- fîșkirin.” milyar Euro – bûn mal û bi awayekî balkêș dêgiravî hatibû «hawar»a wan-, bi awayekî Sung Il-kwon, «“Révolution des bougies” à dîyar bû ku bikêrî tiștekî jî nehatin. Gelo ar- 1) Dayikeke ciwan a dîya keçeke 14 salî û en- sergirtî rêzlênegirtina qanûna kar da qebûl- manca wan ne rast bû? “Ev ne tesadufek e, Séoul / Li Seûlê “Şoreșa mûman”», Le Monde diplomatique, çirîya pașîn a 2017an. dama komeleyê, Xanim Jeong Su-jin bi ser kirin. Heke em bên ser mehaneya navîn a ku herêma zayînê ya herî xurt lê dîyar dibe «Population trend investigations / Lêkolînên li Sejong e”, Xanim Bae Jin-kyung balê dikșîne 2) ser meyla nifûsê», Kosistat (li Korêyê), gulana ser. Li serbajarê nû yê birêveberîyê, ku li 2020î, û ji bo Fransayê, «Naissances hors mariage bașûrê Seûlê dimîne, piranîya niștecîyan / Zarokanînên (welidînên) derveyî zewacê», karmend in; wekhevîya cinsî li kar li wir hîn Institut national d’études démographiques, Paris, bêtir û ewleyîya kar jî bi hêztir e. adar 2020 Ministère de l’emploi et du travail / Wezareta kar Li ser navê xwe, Lee Min-kyung xemgînîya 3) û xebatê, Séoul, 2019, www.wage.go.kr xwe dîyar dike ku hikûmet “israr dike dake- Ock Hyun-ju, «At workplaces and home, female 4) tina zayînê bitenê wekî pirseke aborî bibîne, workers hit harder by Covid-19 outbreak / Li cihê lê nabîne ku ew yek ji ber sedema șerê du cin- kar û li malê, karkerên jin bișewba Covid-19ê hîn san pêk tê”. Serketinên nû yên jinan birastî jî bêtir derbe xwarin», The Korea Herald, Séoul, 18ê tûjbûna gotarên li dijî jinan, bi taybetî jî di gulana 2020î. «Diplômés de l’enseignement supérieur / Dîploma nava nifșên ciwan de pîj dikin. “Gelek mêr ji 5) femînîstan nefret dikin. Ji me re dijûnan di- xwendina bilind», Organisation de coopération et din”, Xanim Seo Ji-eun dibêje. Yên 20-30 salî de développement économiques (OCDE), www. oecd-ilibrary.org ji yên 30-40 salî xedartir in; ji % 76ên van «Till death do I stay single: South Korea’s 6) xortan eșkere rikeberîya xwe li dijî femînîz- #NoMarriage women / Heta mirinê jî ez ê azib mê dîyar dikin8. (8) bimînim: jinên #NoMarriagê», AFP, 6ê çileya Biçûkdîtina jinan a mêrên ciwan pêșîn a 2019an. «S. Korea’s total fertility rate hits new low in 2019 7) Di îlona 2019an de, adaptekirina sînemayê / Rêjeya bitevayî ya zayînê li Korêya Bașûr, di 2019an de, dîsa kêm bû», Yonhap News Agency, ya Kim Ji-young, di 1982yan de bû lehîye- Seul, 26ê sibata 2020î. ke nefret û dijûnan li ser Internetê rakir û Jake Kwon,«South Korea’s young men are fighting 8) xeta nû ya derza ku di civatê de pêk hatibû against feminism / Xortên Korêya Bașûr li dijî derxist ber ronahîya rojê. Mêrên ku xwe femînîzmê șer dikin», CNN, 24ê îlona 2019an. wekî qurbanîyên cudakarîyê didîtin di nav Gara Rasûl.- Bibîranîn 26, Boyaxa rûnî li ser tuwalê, 80 x 60 cm komeleyên mêrparêz (maskulînîst) de kom bûn û çeka xizmeta xwe ya leșkerîya mec- Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî 11

onaxa pêşî ya van şer û pev- bê kirin, ne mimkin e behsa nav- Qçûnan (1988-1991) wekî li- neteweyîbûna nakokîyê were kirin. hevnekirineke navxweyî ya navbe- Qerebaxa Çîyayî: Desteka dewleta tirk ji bo Bak- ra du komarên federe dikare were ûyê ku koka wê digihîje piştgirîya pênasekirin. Li vê pêvajoyê, dax- pantirkîzmê, ne tiştekî nû ye. Di waza sereke ya Ermenistanê miat- ji nakokîya navberetnîk heta sala 1993yan de, dewleta tirk sînorê sum (yekbûn) e: ji nû ve girêdana xwe yê bejayîyê bi Ermenistanê re Oblasta xweser a Qerebaxa Çîyayî girt û ji hingê ve di navbera her du (NKAO) bi Komara sosyalîst a so- jeopolîtîka cîhanî welatan de tu danûstandinek tune. vyetî ya Ermenistanê ve, li demeke Li nava dewletên cîran an jî li nava ku ev xak parçeyekî Azerbaycana Serguey Markedonov * koma Mînskê, tu dewletek bi qasî sovyetî ye, dibe mijara gotinê. Her ______ya tirk bi awayekî wisa biryardar çi Komara Azerbaycanê ye, arman- parastina serketina tam a Bakûyê ca wê jî parastina xaka xwe ya yek- Belaya şîdetê ya berî çendekê li Qerebaxa Çîyayî rû da, ji nû ve bal kişand ser rewşa li hemberî Êrîvan û Stepanakertê pare ye. Pêkhateyên rêveberîyê yên li Kafkasyayê. Li gel vê yekê jî, pevçûna navbera Ermenistan û Azerbaycanê ne nû ye. nake. Jixwe Enqere ji bo her prose- sovyetî dudilî dimînin ka ew ê des- seke muzakereyan pêş-şertekî ferz tekê bidin kîjan alîyî: berdewamki- Alozîya etnopolîtîk a li derdora vê xaka biçûk a Kafkasyaya Başûr a li ser qadeke bi qasî dike: vekişîna bi temamî ya hêzên rina rewşa heyî (ji bo Bakuyê) an jî 4 400 km2, bû yek ji yên pêşî yên piştî serdema Yekîtîya Sovyetan. Di pêvajoyeke tenê sî ermenî, ne tenê ji mintiqeyên da- destekkirina mafê xweserîyê (ji bo û çend salan de, şer û pevçûnên navbera civatan û komarên heman dewletê, YKSSê de, girkirî, herweha ji Qerebaxê bi xwe Êrîvanê )? Ev ewiqandin zemîna bi bergeheke çareserîyên şîlo, veguherîn pevçûneke navneteweyî. jî(4). şîdetê hê sortir dikin: pogromên dij-ermenî li Sûmgaytê (Azerbay- Hilperikîna şer a di vê payîzê de can) di sala 1988an de, dûre ber- wekî din tevlîbûna şervanên cîhadî sivên tolhildanê yên li Bakûyê di û komên çekdar ên protirk yên ji sala 1990î de; koçberkirina xelkê, Rojhilata Navîn hatin anîn, raxist bi darê zorê... Enîyên dijber li hem- pêş çavan(5). Herçendî hin ji wan, berî hev hişktir dibin. pir kêm, berê jî di salên 1990î de li tenişt Azerbaycanê cih girtibûn, Li pêvajoya duyem (1991-1994), rola wan a wê demê pir sînordar bû. nakokî vediguhere pevçûneke ras- Tevlîbûna niha ku ji alîyê hejmarî terast a çekdarî, pêşî di navbera ve pir zêdetir e, rîskeke bêaramîki- Bakû û ermenîyên Qerebaxê de (ku rinê diafirîne, hem ji bo Azerbay- Azerbaycan wan wekî «veqetînx- canê -ku li vê derê piranîya misil- waz» bi nav dike), dûre, bi destwer- man a civakê wekî şîa û sûnî bûne dana artêşa nîzamî ya ermenî re, di du parçe- hem jî ji bo cîranên wan sala 1993an de di navbera dewletan Gurcistan an jî Rûsya (û bi taybetî de. Lihevkirineke li ser agirbesteke jî ji bo komarên wan ên misilman bêsînor di gulana 1994an de dikeve ên Kafkasyaya Bakur). merîyetê. Îcar jî pevçûna qonaxa sêyem ku mirov dikare wê wekî Li hemberî biryardarîya dewleta sîyasî-dîplomatîk pênase bike, dest tirk, Rûsya wekî ku vekişîyayî be. pê dike. Di vê pêvajoyê de lêgerîna Serok Vladîmîr Pûtîn destnîşan kir sereke ji bo çareserîyeke aştîyane ku desteka leşkerî ya ji bo rewşên ye. Di kanûna pêşîn a 1994an de, êrişan soza wê daye Êrîvanê, di koma Mîskê, parçeyeke Rêxistina çarçoveya peymana ewlekarîya Ewlekarî û Hevkarîya Ewropayê hevpar a ji sala 1992yan ve ku li (REHE), xwedî pêşengîyeke sê her du welatan hevkarîyê ferz dike, hevserokî ye: Parîs, Waşîngton û tenê ji bo xaka Ermenistanê ye û Moskova, ku ji hingê ve bi rola ga- Qerebaxa Çîyayî nade ber xwe. rantorên pêvajoya aştîyê radibin. Û herçendî Kremlînê, ji bo civî- neke 9ê vê cotmehê bi vexwendina Ev qonaxa sêyem di nîsana 2016an alîyan ji bo Moskovayê, hewldana de bi «şerê çar rojan» bi dawî bû. Ji pêşî ya navbeynkarîyê ceriband jî, agirbesta sala 1994an ve, cara pêşî agirbesta ku hat muzakerekirin tu derz li statukoyê dikeve. Serokê caran neket merîyetê. Ermenistanê yê wê demê, M. Serge Sarkîssîan, li windakirina 800 hek- Lê belê meseleya Qerebaxê xwedî xelkê ermenî. Rayedarên ku haya ratona Lîstikên Havînî yên pan- Çima Rûsya dikeve nava helwe- tarî mikur tê -lê belê ev paşvekişîna taybetmandîyên xweser e. Bi rastî wan ji vê rîskê heye hertim neçar ermenî, dibêje «Artşak [navkirina steke wisa bi îhtîyat, tevî ku di sala bi sînor- di heman demê de dibe jî «veqetînxwazan» piranîya xaka mane wezîfa xwe terk bikin. Bi herêmê bi zimanê ermenî] Erme- 2008an de wê bê dudilî tankên xwe îşareteke ji nû ve destwerdana wê ya ku dikeve ser sînorên berê nimûne serokê berê yê Ermenis- nistan e(3)». Herçendî ev fikir berê şandin pêşîya hêzên Gurcistana bi darê zorê ku îro jî tê dîtin(1). yên sovyetî, tevî minteqeyên pê tanê Levon Ter-Petrosyan, ku di jî li holê digerîyan, M. Paşînîyan ku hewl dida bi darê zorê Osetîya Tevî vê yekê jî, çarçoveya muza- re sînordaş (bi tevahî heft: pênc jê 1998an de keştî terk kir, xwe dabû xwe neçar hîskir ku ji wan re bibe Başûr bi paş de bistîne? Di rastîyê kereyan bêguhertin dimîne: ji bilî bi temamî û du jê qismî) kirin bin ber qebûlkirina planeke aştîyê ya palpişt, tevî ku wî li Qerebaxê di de Rûsyayê ji bo çareserkirina na- danûstandinên ji bo hevagahd- kontrola xwe. Ev xakên çîyayî yên bi pênc gavan wê bihata pêkanîn. salên 1990î de şer nekir -pêkanî- kokîyên Kafkasyayê stratejîyeke arkirinê, Bakû û Êrîvan hê jî xwe kêm kes lê dijîn, xwedî girîngîy- Di sala 1999an de, gelek rayedarên neke esasî bû ev- heta hingê, ji bo yekane bi pêş nexistîye. Ew bêhtir nadin ber lihevhatineke berfirehtir. eke stratejîk a jîyanî ne. Korîdora payebilind ên ekîba serokê Azer- her kesê ku dixwest xwe wekî rêve- li hemberî rûdanên li sehayê di- Laçînê, Qerebaxa Çîyayî bi Er- baycanê Haydar Alîyev, ku wezîrê berekî neteweyî pênase bike. keve nava livûtevgerê. Berevajîyê Nakokîya Qerebaxê, dibe parçey- menistanê ve girêdide: mintiqeya karên derve Tewfîq Zulfîgarov jî di Tiblîsê ku kete nava helwesteke eke malbata firehtir a nakokîyên Kelbaçarê, li bakur, çavkanîyên navê de bû, ew jî neçar man îstîfa Şer û pevçûnên vê payîzê ji çarço- alîgirîya xerbî, Bakû restorasyona «qeşagirtî» yên serdema piştî so- avê yên Qerebaxa Çîyayî av didin, bikin. Civaka azerî zane wê çawa veya «şerê çar rojan» ê sala 2016an yekîtîya xaka xwe ne bi retorîkeke vyetî. Di sala 1991ê de, Yekîtîya di nava xwe de radigire. Ji ber vê bîranîna baş a rêveberên xwe bi derbas kir. Cara pêşî bajarên Qere- dij-rûsî diparêze. Azerbaycanê Komarên Sovyetên Sosyalîst yekê li berbanga ji nû ve bilind- bîr bîne: di tîrmeha 2020î de, di baxa Çîyayî (paytext Stepanakert, daxwaza xwe ya endamtîya Rêx- (YKSS) hildiweşe piştî ku, yeko bûna tansîyonê, di vê payîza dawî dema ji nû ve bilindbûna tansîy- lê herweha Şûçî an jî Martûnî) bi istina Peymana Atlantîk a Bakur yeko, komarên wê yên federe de, hêzên artêşa ermenî ji sedî onê de li dirêjahîya sînorê ermenî bombebaranan re rû bi rû dimî- (NATO) an jî Yekîtîya Ewropayê serxwebûna xwe îlan kirin. Hin 13,4ê xaka Azerbaycanê bi halê wê û azerbaycanî, xwepêşandêr çûn nin. Hê jî xiraptir, gule gihîştin dîyar nekirîye; ew nade dû «sîya- herêmên li nava van dewletên nû yê ku ji alîyê «civata navneteweyî» parlamentoyê ji bo jê bixwazin ku heta xaka Ermenistanê. Bûyer li seteke dîrokî» ya xwe dispêre red- hingê dixwazin bibin xwedî heman tê venasîn, di bin kontrola xwe de seferberîya leşkerî ragihîne(2). nêzî bajarê Vardenîs, li mintiqeya kirineke yekcar a tecrubeya sovyetî mafê tayînkirina qedera xwe, an jî digirt. Ji hingê û şûn ve, muzake- Gegharkûnîkê, ku heştê kîlomet- û jêpirsîna serketina hevpar a ser- dixwazin bi komareke din ve bên re bi pêş nakevin, bi taybetî li ser Ji bo cihbicihkirina rewabûna re bi firîna çûkan dûrî Êrîvanê dema «şerê mezin ê welatparêzîyê» girêdan. Van daxwazên wisa bi mijarên nîzam û koordînasyona xwe li hemberî bijarteyên kevin, ne. Bajarên azerbaycanî Ganca û (li dijî Almanyaya nazî). Ji bilî Qerebaxa Çîyayî re li Azerbaycanê, sê parametreyan: statuya herêma serokwezîrê Ermenistanê Nikol Mîngeçevîr, bi qasî sed kîlome- vê, her du welat herweha bi gelek lê herweha li Gurcistanê (Osetîya berê ya xweser, dawîya dagirkirina Paçînîyan, ku di sala 2018an de tre dûrî qada şer in, bûn hedefa peymanên hevkarîyê yên têkil- Başûr û Abazyayê) an jî li Molda- mintiqeyên sînordaş û sazkirina bi «şoreşeke qedîfe» hat ser kar, êrişên hêzên ermenîyan. Gefa nav- darî ewlekarîya wêdetirî sînoran, vyayê (Transîstrîya) xwe nîşan korîdoreke ewlekarîyê di navbera retorîkeke şervanîyê ji xwe re kir neteweyîkirina nakokîyê ji hemû enerjîyê, xebitandina çavkanîyên dan. Piştî demeke din jî di 2014an xaka Qeredaxa Çîyayî û Ermenis- rêbaz. Bo nimûne, ew dixwaze deman mezintir e, nexasim eger deryaya Kaspî an jî neqlîyatê jî bi de ragihandina serxwebûnê ya tanê de. nûnerên komara Qerebaxa Çîyayî du sektorên şerûpevçûnên berê hev ve hatine girêdan. Kremlîn wê du komarên xweser ên Donbas ya xwe xweser îlan kir, tevlî nava yên etnosîyasî – Qerebax bi xwe nexwaze ku Azerbaycan veguhere (Lûgansk û Doetsk) wê bide pey Li wêdetirî vê hişkegirêka xakî, pêvajoya aştîyê bibe, an jî 6ê tebaxa û mintiqeya ser sînor – di heman Gurcistaneke duyemîn û ji ber vê heman pêvajoya parçebûna piştî divê were qebûlkirin ku lihevkirin 2019an li dema serdaneke xwe ya demê de tevlî navê bibin. yekê ew Bakûyê daf nade ser rêya hilweşîna YKSSê. jî baş nayê pêşwazîkirin, ne li nava li Stepankert a ji bo vekirina Ma- şerûpevçûnan. civaka azerbaycanî ne jî li nava Bêyî destnîşankirina rola Enqerê 12 Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî

Lê belê, xurtkirina hevkarîya wateya gefeke li ser tesîra wê ya li Serêşîya wan a hevpar ji ber gefa Wergera ji fransî: Baran Nebar Londres, 28 îlon 2020; Kareem Khadder, stratejîk a navbera Azerbaycan û Kafkasyaya Başûr û herweha rîska cîhadî û herweha roj bi roj mezin- Gul Tuysuz û Tim Lister, «Rebels from Tirkîyeyê berê Rûsyayê dide ser belavbûna bêaramîya Rojhilata bûna bêbawerîya Waşîngton, Parîs ______Syria recruited to fight in conflict between Azerbaijan and Armenia, source says, duryanekê. Divê ew tercîhekê bike. Navîn li komarên wê yên Kafkasy- û Brukselê bi Enqerê, nêrînên wan 1) Sara Khojoyan û Anthony Halpin, «War Serhildêrên ji Sûrîyê tên ku ji bo di şerê Enqerê pêkanîna cureyek «condo- aya Bakur jî. nêzî hev dike. Gelo îradeya wan may resume at “any moment,” Armenian navbera Azerbaycan û Ermenistanê de cih minium géopolitique -kontrola wê têra xwe xurt be ji bo jiholêra- president warns -Şer dikare “her kêlîyê” bigirin wekî leşker tên wezîfedarkirin», Îro, nakokîya Qerebaxê yekane hevpar a jeopolîtîk-» li Kafkasy- kirina bêbawerîya ku di pratîkê de ji nû ve dest pê bike- Bloomberg Business- CNN, 1 çirîya pêşîn 2020. mesele ye, li Ewroasyayê, ku li ser week, New York, 24 nîsan 2016». aya Başûr, berê teklîfê Rûsyayê li ser mijarên din jî heye? Vê gavê, 6) Eurasia Daily, 30 îlon 2020 (bi rûsî). wê berjewendîyên Rûsya û yên dikir, ango berfirehkirina modela tiştê teqez ev e: li Borasya jeo- 2) Lenta.ru, 15.07.2020 (bi rûsî). 7) «Déclaration conjointe des ministres Cîhana Rojava pir kêm li dijî hev bi navê «xerîbê nêz» a Rûsyayê ya polîtîk, nakokîya Qerebaxa Çîyayî 3) Rosbalt, 08.08. 2019 (bi rûsî). des affaires étrangères français, russe et in. Hema hema ne mimkin e ku li Sûrîyeyê ku xwe dispêre lihev- kapîtulasyona xwe bi awayekî ber- 4) «Turkey’s Erdogan says Armenia must américain, coprésidents du groupe de mirovî xeyal jî bikira ku danezane- Minsk, appelant à un cessez-le-feu au kirina li ser berjewendîyan û na- biçav mezin dike. withdraw from Azeri lands- Erdoganê ke hevpar a Donald Trump, Em- Tirkîyeyê dibêje divê Ermenistan ji xakên Haut-Karabakh, Daxuyanîya hevpar a kokîyan(6).Vê gavê, Enqere Mos- manuel Macron û Vladîmîr Pûtîn * Lêkolîner, li Enstîtuya Vekolînên azerî vekişe», Reuters, 28 îlon 2020. wezîrên karên derve yên fransî, rûs û koyê dawetî tu lihevkirinekê nake. amerîkî, hevserokên koma Mînskê, dema li ser mijarekê pêk bê. Lê belê, li Navneteweyî ya MGIMO (Enstîtuya 5) Ria Novosti, 6 çirîya pêşîn 2020 (bi Lê belê Kremlîn wê bi xweşbînî ji bo agirbesteke li Qerebaxa Çîyayî bang roja pêncan a hilperikîna şîdeta Dewletê ya têkilîyên navneteweyî ya rûsî); Bethan McKernan, «Syrian rebel nêzî têkçûna yek ji alîyan nebe, fighters prepare to deploy to Azerbaijan kirin», ministère de l’Europe et des affaires leşkerî li Qerebaxê, yekê çirîya Mosko li cem wezareta karên derve étrangères, li gorî wezareta ewropayê û ka- bi taybetî jî li bin zexta rasterast in sign of Turkey’s ambition, Şervanên pêşîn a 2020î(7), serokên amerîkî, ya Federasyona Rûsyayê), Serredak- rên derve, Paris, 5 çirîya pêşîn 2020. a Tirkîyê ew ê vê yekê qet qebûl serhildêr ên Sûrîyeyî wekî nîşana hewesa fransî û rûsî îmzayên xwe danîn torê kovara Analyses internationales neke. Ji ber ku tiştekî wisa wê were Tirkîyeyê xwe amade dikin li Azerbaycanê bin heman belgeyê... (Analîzên Navneteweyî). ji bo şer bên bicihkirin», The Guardian,

formên bi bilindahîya metreyekê Ev deh sal in, PAYTEXTA RÛSÎ DIXWAZE TOZÊN nivîsandî û li hin meydanên bajêr paytexta rûs pir hay LI SER ÎMAJA XWE RAKE bicihkirî xwe xemilandîye. Wi- ji ragihandina xwe Fi li her derê ye; nexşeya grafîkî ya şaredarîyê bi rêya sepanên li heye. Şaredîyara ku ser telefonên zîrek (smartphone) di bazarvanîya bajarî tevî hevkarîya gelî tê pêşxistin. Di ya herî dawî de şareza metroyê de, li ser ekranan weşana ye, dixwaze, wekî Moskova xeyal dike bibe kanala şaredarîyê, Moskova 24 metropolên din ên heye. Di navbera du dîmenên mezin, veberhêner û alîgirên Brezîlyayê da ku ji bo «bajarê cîhanî» Kûpaya Cîhanê ya FIFA 2018an rêveberên navneteweyî li Meydana Sor jonglorîyê dikin, cezb bike. Lê belê ev em dibînin ku şaredar binesazîyên sîyaset bi awayekî xirab Vladimir Pawlotsky* curbicur vedike: vekirina par- îcraeteke Kremlînê, ji ______kan, rawestgehên metroyan, rê û bo xizmeta kûrkirina nexweşxaneyan. Û heta ev mer- asîm li taxên dûr û berbajêr jî tên newekhevîyên navbera lidarxistin. Çunku avahîsazî êdî herêman,vedişêre. têrê nake. Di heman demê de, divê vegotineke metropolî jî were ava- i hinda Kremlînê, turîstên kirin ku tê da çîroka bajarekî ku Lrûs û bîyanî, ji bo kişandina diherike hebe û bi rê û veguhest- wêneyan, bi darikên teleskopîk li inên mezin ên global ve girêdayî derbasgeha nû ya parka Zaryadye be. ku berê wê li çemê Moskovayê ye, kom dibin. Wekî senteza kulîlkên Sobyanin, dixwaze deftera salên Rûsyayê, ev park dîmenên stepê, Yuri Lujkovê ku di navbera 1992 û tundra, daristan û behrê dihun- 2010î de şaredarê paytextê bû car- dirîne. Herweha ev park cihên din veke. Lujkov, ji ber bîlançoya wekî weha jî dihewîne: şikefteke li dû xwe hiştî bi tundî tê rexneki- qeşayê, muzexaneyeke arkeolo- rin. Di hişê gelek kesan de, salên jîk, restorantên gastronomîk, şarederîya wî, hîn jî bi ji nişka ve komplekseke multîmedyayê ku zêdebûna nifûsa bajêr re têkil- nîşandanên fîlman û pêşangeh dar e. Ji nîvê salên 1990 û vir ve, tê da tên organîzekirin, saloneke mutehîtan ji bo avakirina înşaatan konsertê ya bi kapasîteya 1600 kesî bi rehetî destûrname digirtin. Gu- û amfîtîyatroyeke servekirî ya bi rahîya bajêr, di sala 1989an da serê heman kapasîteyê ku ji 9ê îlona 2017an vir ve bi vebûna parkê kîlometrekareyê 8.280 kes bû, lê- mazûvanîya çalakîyên navnetew- belê di 2010î de gihîşt 10.681 kesî. eyî yên herî bi pirestîj ên paytextê Ev jî asteke nêzîkê bajarên mezin dike. Parka Zaryadye ya şanazîya ên Asyayê ye. Ji bilî kar û barên rayedarên bajêr, di 2018an de, di Gara Rasûl.- Bibîranîn 4, Boyaxa rûnî li ser tuwalê,120 x 140 cm avahîsazîyê, di heman demê de listeya Timeê ya kovara amerikî Moskova xwedî îmajeke xirab e de wekî yek ji cihên herî xweşik ên isê re qayişê bikişîne. Bi aborîyeke zanyar, endezyar, hunermend, Wezîfeya wî, cîgirê gerînendeyê ku jê ra ji destpêkên sala 1990î, girêdayî hîdrokarbonê ku bihayê xebatkarên medya û perwerde- giştî ye. Ev parlamenterê berê hêjayî serdanê cih girt. gava rêjeya kuştinê çar qat zêde wê ne stabîl e, Moskova divê hîyê, yên tendirustî û hiqûqê ji yê herêma Loir-et-Cherê ye û di bûbû mîras maye. Lêbelê her çiqas Zaradié, yekem parka mezin a bibe navenda îstîkrar û nûjenîya “çîna afirîner” a navdar in û mo- hikûmeta sêyem a François Fillonî çeteyên sûcan, destê xwe ji kuştina Moskovayê ye ku di nav van 50 aborî ya cîhanê. Rûsya û nemaze tora aborîya nû ne. Bavê vê têge- (2010-2012) de Wezîrê Karûbarên li nav kolan û sikakan şûştibin jî, salên dawî de hatîye çêkirin. Ev Moskovaya metropol ya ku ji bo hê, Richard Florida (1), berê xwe Bajarvanîyê kirîye, paşê jî bûye gendelî û nelirêtî her berdewam e. park, beşek ji projeya xweşikkirin veberhênana bîyanî platformeke daye Moskovayê. Di 2019an de, berpirsê projeya Parîsa Me- û mezinkirina paytextê ye li ber taybet e, bi mazûvanîya navend bû mêvanê rûmetê yê Foruma Ba- zin. Niha jî ji projeyên mezin ên Şaredar bixwe, bi tena serê xwe çavên cîhanê û bi qasî deh sal berê û şaxên şîrketên navneteweyî û jarvanî ya Moskovayê (Moscow navneteweyî yên Moskovayê ber- rih dide têgeha berjewendîyê. ji hêla şaredarê Moskovayê, Ser- bi çalakîyên çand û tûrîzmê hewl Urban Forum - MUF). Her sal, ev pirsîyar e. Wî, bi taybetî çavdêrîya Berîya ku wekî şaredar were gey Sobyanin ve hatîye vekirin. dide ji herka aborî û fînansî ya civîna mezin a li ser pirsgirêkên peymana hevkarîyê kirîye ku destnîşankirin, di 1991an de bi Di 2010î de, bi hatina xwe ya ser navneteweyî para xwe bigire. bajarvanîyê, ji zêdetirî 50 welatan di navbera Sobyanin û serokê Elena Batourina re dizewice û şaredarîya paytextê, ev karmendê çend hezar beşdar û temaşevan û Metropola Parîsa Mezin, Patrick dûre jina wî dibe patrona Inte- berê yê federal ku ev demek dirêj Sazkirina çîrokeke bi sedan aktorên wekî rayedar û Ollier da di 4ê tîrmeha 2019an koyê, şîrketa mezin a avahîsazîyê. Batourina, di dema şaredarîya e piştevanê serok Vladimir Putin metropolî biryarmend, aborînas û plansazên de hatîye îmzekirin. Vê peymanê, e, dixwaze toza li ser Moskovayê bajarvanîyê li hev dicivîne û ji Electricité de France (EDF) û Suez mêrê xwe de ji xwe re serwetek rake da ku wî di pêşbirka cîhanî Ji bo vê armancê, divê gelek şert 2017an vir ve jî li Parka Zaryadye jî tê da, rê da gelek şîrketên mezin çêkir û heta bû yekem mîlyarde- ya di navbera metropolên mezin û merc bên bicihanîn. Ji bilî rêz- tê lidarxistin. ên fransî ku cihê xwe li wê bazarê ra jin a welêt. Herdu bi hev re, de bi pêş bixe. Bi gotineke din, li girtina ji bo milkê taybet; baceke çêkin. MUF, derfeteke bêhempa bi şêwazeke ku pastiche û mod- gor konsepta civaknas û aborînasa guncaw, burokrasîyeke sivik an jî Şîrketa Mosinjproekt ya hev-or- dide şaredarîyê ku encamên sîya- ernîzmê digihîne hevdu, projeyên amerîkî Saskia Sassen -ku ew jî ji tevî navnîşaneke bi pirestîj divê ji ganîzatora çalakîyê, “milê avak- seta xwe ya bajarvanîyê pêşkêşî mezin ên bi mîrata dîrokî ve girê- bo dîyarkirina konsepta parkê di bo rêveberên şîrketên navnetew- er” a şaredarîyê û % 100 xwedîyê rêveber û veberhênerên navnetew- dayî ferz dikirin. Armanca van jurîyê de bû- armanc, sazkirina eyî hawirdoreke balkêş û bine- organîzasyonê, ji 2018an vir ve eyî bike. projeyan ew bû ku mîrasa Sovy- “bajarekî global” e ku bikare bi (mehane bi 10.000 ewroyî) (2) etîzmê şêlû bikin û vegerin dema sazîyeke kolektîf ya bi qalîte were Niha Moskova, tevî diruşmên ku New York, London, Tokyo û Par- pêşkêşkirin. Ev rêveber jî wekî xizmetên nûnerekî firoşkarîyê berîya şoreşê. Ji nû ve avakirina (VRP) pêşkêş dike: Maurice Leroy. bi tîpên girdek û rengîn li ser plat- katedrala Christ Saint-Saveur ku Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî 13

paytextê an jî li bajarokên biçûk dijîn ku bi qasî 100 kîlometreyî ji otobana perîferîk (MKAD) dûr Hemû rê diçin Moskovayê in. Ji bo çûn û hatinê rojê teqrî- ben 40 an jî 140 deqe wextê wan "Moskova ne Rûsya ye". Ji bo kîjan paytextê tiştekî mîna vêya nayê gotin? diçe. (5) Cihên tîcarî jî ku rûbera Lê ev rewş berîya her tiştî rastîyeke statîstîkî nîşan dide. Moskova ku di sala 2018an de bi nifûsa xwe ya 12,6 milyonî ji nifûsa St.Petersburgê (5,3 wan pir zêde ye, li hinda banlîyo- milyon) jî derbas kirîye û bajarê herî mezin e, %8ê nifûsa Rûsyayê pêk yan derdikevin pêşberî me. Wekî dihanî. Aborîya wê, hema bêje 4 caran ji ya paytexta berê ya împaratorîyê mînak li banlîyoya bi navê Khimki zêdetir e. Serdestîya wê, di afirandina dewlemendîyê de jî tê dîtin: bi tena ku li bakurê rojhilatê paytextê ye, serê xwe %21ê hatinîya navxwe ya nesade (Produit Intérieur Brut-PIB) Ikeayê dikana xwe ya yekem di sala digire ser milên xwe. Li gelek deverên Rûsyayê binesazîya veguhêziyê 2000î de, Auchanê jî di 2002yan de (transport) di rewşeke krîtîk de ye, hilberîn piranî ji bo bazara navxwe vekir. Bi sedan perakendefiroşên ye û tûrîzm bi awayekî pratîk hema bêje tuneye. Qet ne ecêb e ku rûs û bîyanî, ji bo ku cihên xwe Moskova di sala 2013an de bûbû navenda %60ê şîrketên bîyanî. Ev ji ya yên xizmetê derxin asta herî jor, Parîs (%73), Tokyo (%70) an jî Londonê (%69) kêmtir e, lêbelê ji bajarên rêyên perîferîyê ku bi otobanên wekî Frankfurt am Main (%18) an jî New Yorkê (%16) ku wîlayetên federal re dikeve ser hev bişopînin. federal in gelekî zêdetir e. (1) Ji ber ku piştî hilweşîna Sowyetê Vladimir Pawlotsky bikaranîna erebeyên şexsî zêde bûn, divê plansazîya bajêr ji nû ve Gara Rasûl.- Bibîranîn 3, Boyaxa rûnî li ser tuwalê, 60 x 40 cm Wergera ji fransî: Bilal Ata Aktaş were çêkirin. Di dawîya sedsala di sala 1931an de ji hêla hêzên bi 0,56 ofîsan, Moskova hê jî di bin 20em de tişta ku li bajarekî mezin komunîst ve bi dînamîtê hatibû hejmara navendî ya navnetewe- ê Ewropayê kêm dihat dîtin pêk haceta sereke ya guhertin û ji nû nîzmê wîlayeta Hà Tây (8) jî girte tunekirin û danîna peykera Pe- yî da mabû. Wî çaxî li Parîsê serê hat: hejmara bikaranîna erebeyên ve çêkirina rêyên bajêr. (7) Sobya- nav sînorên xwe, bidin berhev dê terê Mezin ê împarator (Pierre Le merivê 4,5 m2 rûbera ofîsê hebû. bi motor firîya. Di sala 1993an de nin û Boris Gromovê ku dema guncawtir be. Lêbelê prestîja wê Grand) ku li ser keştîyeke bronz Daxwaza Moskovayê ew e ku bi- serê 1000 kesî 113 erebe diket, lê serokê Rûsyayê xwest herêma kêmtir e. hatîye resimandin, şahidîya tama hayê metrekareya rûbera ofîsê ev hejmar di sala 2016an de bû projeksîyonê ya paytextê ava bike Ji bo avakirina koordînasyona vê estetîk a wê demê dike. ji bo kirêkirinê zêde bibe: li gor 308. Lêbelê ev yek li bajarekî wilo walîyê Moskovayê bû, li ser xeta şîrketa emlaqê ya Brîtanîk, Knight pêk hat ku li gor plansazîya 2000î, herêmê, Şaredarîya Moskovayê Lêbelê Lujkovî, berê sermayeyê başûrê rojavayê «xeteke» nêzî Frankê, bihayê kirêyan di sala nifûsa bajêr dê heta sala 2025an ji di kanûna paşîn a 2012an de bi da ber aborîya bazarê. Ev jî yek ji 1.480 kîlometreyî dîyar kirin ku 2008an de 900 ewro, li pêşîya Parîs 8,5 milyonî zêdetir nebûya. Nifûs beşdarbûna 10 koman pêşbirkeke polîtîkayên herî avaker a sîyaseta dikare mezinahîya bajêr 2.4 caran (840), Sîngapor (826) an Dubaiyê îro hema bêje 13 milyon e. Enca- navneteweyî da destpêkirin. wî ye. Di bin hikma wî de, hej- firehtir bike. (780), lêbelê li paş Tokyo (1400) û ma aqilane: li Moskovayê vegu- Şîrketa amerîkî ya bi navê Urban mara tîcaretxane û ofîsên curbi- Li herêma ku wekî «Moskova Nû» Londonê (1,017) bû. (3) hêzî, yek ji ya herî tije û qerebalix Design Associates bi ser ket. Tişta cur ku di dema Sovyetan de hema e li dinyayê. (6) tê binavkirin, bi tenê 232.000 kes ku pêşnîyaz kirin, di navenda bêje tunebûn, ji nişka ve zêde bûn. Vegera nava erdê federal hebûn û herêm bixwe têra xwe hê- rêveberîya federal de avakirina Destkeftîya wî ya sereke, di sala Di 2010î de, tayînkirina Sobyaninê vîya pêşketinê dida paytextê. Piştî 12 «beşên erkî (clusters fonction- 1998an de avakirina Moskva Citya Kêmbûna rûbera ofîsê, di qada Alîkarê Serokwezîr (2008-2010), vê firehbûna ku di 1ê hezîrana nels)» bû: endustrîyel, îdarî, tîcarî, herêma tîcaretê ye ku îro li Ewro- navneteweyî de cazîbeya met- ku berê Serokê Rêveberîya Seroko- 2012an de hat erêkirin, Moskova tendirustî, perwerdehî, zanistî, payê mazûvanîya ji 10an 7 bale- repolê kêm dike, cihê belavbûna marîyê (2005-2008) bû, nîşaneya bi rûerda xwe ya 2.561 kîlomet- turîstîk, lojîstîk û hwd. Projeya ku xanîyên herî mezin dike. Moskva van ofîsan jî pirsgirêkeke din e. şikestinekê bû. Piştî ku ji bo de- reyî (bîst û pênc qat ji nava Parîsê ji bo milyonek û 700 hezar kesan City; li tenişta Moskovayê, li hem- Ji sê karan yek kar li navenda partmanên sereke ên şaredarîyê mezintir), bi nifûsa xwe ya serê hatibû avakirin û hêvîya 800.000 ber avahîyên Stalînîst ên Cadeya paytextê ye ku ji %10î kêmtir payebilindên fedaral hatin tayînki- her kîlometrekareyê 4.919 kesî, bû kar jê dihat kirin, bi sîstemeke Kutuzovê ku payebilindên partîyê rûbera ofîsan lê ye. (4) Her roj li rin, Moskova, piştî xweserîya sivik 6em bajarê herî mezin ê dinyayê, nû û lezgîn a veguhestinê dixwest komunîst lê diman, hatîye saz- gel mobîlîzasyona bi milyonan a 18 salan dîsa wekî berê vegerîya yanî ji alîyê statîstîkî ve bi qasî nîvê Moskova Nû bi «bajarê kevn» ve kirin û têketina paytexta rûsî ya karkerên Moskovayî, 1,4 milyon ser federalîyê. Li gel vê yekê, piştî rûerda xwe ya berê mezin bû. girê bide. nav koma metropolên cîhanî sem- çend mehan polîtîkayeke proak- karkerên ku ji derveyî Mosko- Rayedarên rûsî, bi kêfxweşî Mos- Lê belê projeyên hanê dê zêdetir bolîze dike. Lêbelê di 2006an de, tîf a bajarvanîyê hat ragihandin. vayê tên, yanî %30ê xebatkaran kova Nû bi Londona Mezin (1999) wekî belavokên xweşik bimînin. bi 5.5 mîlyon metrekare rûbera 17ê hezîrana 2011an, di Forû- jî li wan zêde dibe. Hinek ji van, an jî bi Metropola Parîsa Mezin Hê ku bi awayekî fermî nehatibû (surface) ofîsê, ango serê merivê ma Aborîyê ya Navneteweyî ya li banlîyoyên pir qelebalix û nêzî (2016) re didin berhev. Di mînaka betalkirin, barkirina sazîyên sîyasî St.Petersburgê da, Serok Dmitry îngilîzan de, qedemeyeke din a ji bernameyê hate derxistin. Raye- Medvedev, ragihand ku dixwaze rêveberîyê heye ku paytextê û he- daran ji çapemenîyê re ragihand sînorê bajêr berfirehtir bike. Her- rêma Londona Mezin bi rê ve dibe. ku Putin (di sala 2012an de dîsa bû Leylanên demokrasîya elektronîk weha ji bo ku navenda bajêr ji Piranîya hêza vê qedemeyê di des- serok) dixwaze pêşanî bide Olîm- faalîyetên burokratîk rizgar bibe, tê Sadiq Khanê şaredarê Londonê pîyatên Soçîyê yên 2014an û civîna Paytexta Rûsan li gel lidarxistina pêşbazîyên mezin ên mîmarîyê, dixwaze meclîsa jêr û jor (Dumaya de ye. Metrepola Parîsa Mezin jî ji asta bilind a Hevkarîya Ekono- di warê «demokrasîya elektronîk a lokal» de bi nûjenîyên herî Dewletê û Encûmena Federal) jî tê yekîneyeke koordînasyonê ku 131 mîk a Asya-Pasîfîkê (APEC) ku dawî re jî eleqedar dibe. Bi vê yekê armanc ew e ku îmaja bajarê da, sazîyên sereke yên federal bibe şaredarîyê digihîne hevdu pêk tê. di 2012an de li Vladivostokê hate Sovyetê ya hişk û otorîter hilweşîne û ji bo tevlî «bajarên global» wan cihên berfirehkirî. bibe ji trendên herî dawî ên bazargerîya bajarî (marketing urbain) Ev her du konfîgurasyon ji mînaka lidarxistin. Sobyanin, dibêje «alema tîcaretê Moskovayê bi awayekî berbiçav kêm nemîne. Moskova Nû ku nekarî bibe na- her tim dixwaze nêzî hikumetê, cuda ne. Ji ber ku herêmên ku hîn venda sazîyên federal, wekî pro- wezaretan û sazîyên dewletê bibe.” tam nebûne bajar jî bi paytexta Platforma înternetê ya «Hemwelatîyên Çalak» ku di sala 2015an jeya Grand Paris Expressa hemtaya Û wisa difikire ku ev herêma nû rûsan ve hatine girêdan. Heke em de hat destpêkirin, niha xwedîyê 3 milyon bikarhêneran e. Li ser Fransî, ji bo mutehîtan bû wekî dê bibe miqnatisa veberhênanê û wê bi Hanoiyê re ku piştî komu- vê sepanê fikra 140 milyon kesan hatîye pirsîn û 4500 pirs ji bo behiştekê. (9) Baleya bênavber a dengdayînê hatine belavkirin. Pirs derbarê 24 mijarên tematîk de ne: veguhêzî (Ji bo Moskovayê xeteke nû ya metroyê hewce dike?), ekolojî (Divê sêncên hin taxan ji çi werin çêkirin?), perwerdehî (Di geştên dibistanê de divê mijarên çawa werin axaftin?), spor (Tu dixwazî li kîjan stadyûma Moskovayê beşdarî tûrnûvaya futbola plajê ya Kûpaya Cîhanê bibî).

Armanca vê yekê ne ew e ku pirs ji raya giştî bên pirsîn (ji vêya gelek dûr e). Armanca esil ew e ku kesên ku bersiva wan kêm zêde mîna rayedarên bajêr in van pirsan bibersivînin û ji bo meşrûkirina kirinên şaredarîyê bibin alîkar. Şaredarî, digel ku tê da mijarên biçûk û anekdotîk tên nîqaşkirin, dîsa jî ji bo ku bikarhêner bi dewamî vê sepanê bi kar bînin, birêkûpêk hin xelatên taybet belav dike: kelûpelên dîyarîyê, cil û berg, bilêtên çalakî û parkan, kartên veguhestinê (transport), kodên promosyonan û hwd. Ev stratejîya mişterîdost, destûr dide şaredarîyê ku agahîyên curbicur ên taybet û şexsî bidest bixe. Anket ne anonîm in û ji bo beşdarbûnê divê mirov hin agahîyan binivîse: navnîşana malê û cihê karî, e-mail, hejmara zarokan, pîşe, hestîyarîya estetîk û polîtîk û hwd. Ev hemû agahî di hilbijartinê de ji bo dîyarkirina girseya armanckirî dibe ku bibin alîkar.

Vladimir Pawlotsky Wergera ji fransî: Bîlal Ata Aktaş Gara Rasûl.- Bibîranîn 5, Boyaxa rûnî li ser tuwalê,80 x 60 cm 14 Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî

buldozeran vê yekê eşkere dike. 8 rawest- Ji bilî vê, avahî tevlihev in jî, yanê xanî, ofîs, Bi vî rengî, gurbûna (densification) bajarî dike? Nexêr, ne wisa ye. Û gotina xwe weha gehên metroyê, bi armanca ku bajarê nû û tabelayên tîcarî jî dê tê da bin. Armanca ya di dema Lujkovî de hatî destpêkirin dewam kir: «Divê bajarên mezin enerjîya bixin nav tora veguhestinê hatin avakirin. vêya «ji bo sivikkirina barê veguhestinê, kêm- berdewam dike. Vê carê, sepana ku bi tekno- xwe belav bikin, ji bo pêşketineke lihevhatî Vê yekê jî nirxa erd û erseyan bi awayekî kirina mobîlîzasyona nifûsê ye.» (13) Bi vî lojîyên nû hatîye sazkirin, ji bo pevçûnên piştgirîyê bidin hevdu da ku temamê Rûsyayê ecêb zêde kir. Tê pêşbînîkirin ku heta sala awayî hin peywirên nû dê li taxên ku heta civakî rawestîne agahîyên şexsî bi dest dixe bi hev re pêş bikeve». (14) Ji hêla sîyaset û 2035an 17 rawestgehên din jî bên avakirin. niha piranî ji xanîyan pêk dihat zêde bibin. (bnr. Leylanên demokrasîya elektronîk). Di budçeyê ve, di konteksteke pir-navendî de Li gor şaredarîyê, ji 14 milyon metrekareyê Bo projeyê divê her tax bibe -navendek- ku dawîya salên 2000î de şaredarî ji «demokra- (bnr. Hemû rê diçin Moskovayê), wisa xuya zêdetir cihê xanîyan û ji 4,3 milyonî zêdetir xanî, cihê karê mirovan û dibistana zarokan sîya bi beşdarî»yê aciz nedibû. Wekî mînak, dike ku mîta vê robarê dê hîn biherike. rûbera tîcarî ji niha ve hatîye avakirin. Nifû- têda ne. ji bo rêveberîya avahîyên paytextê, rayeda- *Xwendekarê doktorayê li Enstîtûya Erdni- sa Moskova Nû ku di sala 2012an de 232.000 ran bi dostanî teslîmî merivên xwe bikin, bi Li dijî vê projeya ku salek berîya hilbijarti- garîyê ya Fransî (Zanîngeha Paris 8) bû, bi zêdebûna rêjeya %74 bû 404.000. Di girseyî îmzeya xwedîyên avahîyan teqlîd ki- nên şaredarî û serokatîyê yên 2018an hat ra- heman demê de daneyên fermî nîşan didin rin. Metodên ku ji bazargerîya bajarî îlham Wergera ji fransî: Bilal Ata Aktaş gihandin û ji bo hilbijartinan hatibû planki- ku 170.000 cihên xebatê hatine vekirin. Lê girtîne, dîsa jî xalên girîng in. rin, hinekî bertek hatin. Şaredarîyê zû bersi- ______dîsa jî em yekem bûyerên xetimîna trafîkê va van bertekan da û di navbera 15ê gulanê Ev hemû proje, jîyana Moskovayîyan sero- dibînin. (1) Richard Florida, The Rise of the Creative Class: And How It’s Transforming Work, Leisure, Com- Çapemenîya lokal car caran radigihîne ku munity And Everyday Life, Basic Books, New York, trafîk pir zêde ye û metro tije ne, ji ber wê jî 2002. hemwelatî bi giştî bi saya rawestgehên nû ku (2) David Bensoussan, «Gava ku Rûs parlamenterên bi mînîbusan dikarin xwe bigihîninê diçin berê yên Fransî digirin kar” «Quand les Russes re- karê xwe yê li navenda bajêr. crutent d’anciens députés français», Challenges, Paris, 5ê kanûna paşîn a 2019an. Şaredarê Moskovayê ku qebûl dike meseleya (3) «Global Real Estate Markets, Annual Review and barkirina sazîyan hatîye rawestandin, fikra Outlook», Knight Frank, London, 2009. xwe guhert. Dema ku dahatûya baca bajêr (4) Pascal Marchand, Moscow, Autrement, koleksîyo- zêde dibû (di navbera 2015 û 2016an da na «Atlas Mégapoles», Paris, 2010. %+11,3) û wezîrê aborîya federal difikirî ku (5) Alla Makhrova û Roman Babkine, «Méthodolo- ji budçeya Moskovayê zêdetir bişîne here- gie pour la délimitation des limites de l’agglomération mên din, (10) ji bo paytextê projeyeke alter- moscovite sur la base des données des opérateurs té- léphoniques», Études régionales (Moscow), hejmar 2, natîf hewce dikir. Di sala 2017an de projeya 2019, www.smolgu.ru nûkirina bajêr hate qebûlkirin. Malîyeta wê (6) Lire Hélène Richard, «Xewmên azadîyê û xitmên bi giştî 100 milyar rûble bû (1,5 milyar ewro) mezin ên trafîkê li Moskowê» «À Moscou, rêves de û rayedar ji projeyê bawer bûn. Armanca liberté et grand embouteillage», Le Monde diploma- projeyê hilweşandina 5 hezar avahîyên xe- tique, tebaxa 2015an. rabe bû. Tiştên di nav vê projeya Kruşçevî (7) Hevpeyvîn ligel radio Ekho Moskvy, 17ê hezîrana de, bi piranî di navbera 1957 û 1968an de ku 2011an. Nikita Kruşçev YKSSê (Yekîtîya Komarên (8) Bnr. Xavier Monthéard, "Balaxane zevîyên birincê Sosyalîst yên Sovyetê) bi rê ve dibir hatîye û xilas dikin Hanoîyê" «À Hanoï, les gratteciel dé- vorent les rizières», Le Monde diplomatique, nîsana çêkirin. Têda avahîyên prefabrîk ên girseyî, 2010î. 350.000 xanîyên ku ji milyonekî zêdetir kes (9) Bnr. Hacène Belmessous, «Parisa Mezin an jî ji bo Gara Rasûl.- Bibîranîn 6, Boyaxa rûnî li ser tuwalê,120 x 100 cm tê da dijîn, ango ji 10 Mowkovayîyan 1 têde înşaetgeran çavkanîya qezencê» «Le Grand Paris ou le dijî pêk tê. Li gor biryarnameya şaredarîyê û 15ê hezîrana 2017an de ji bo ku fikra miro- bino dikin. Gelek pispor dibêjin, sererastki- pactole pour les bétonneurs», Le Monde diplomatique, ya 1ê tebaxa 2017an, hilweşandina van ava- çirîya pêşîn a 2018an. van hilde û bi wan ra bişêwire sepana mobîl rina pişta bajêr li derekî, firehkirina sînorên hîyan dê bibe sedema «sazkirina struktureke (10) Forbes, edîsyona rûsî, Moscow, 27ê nîsana a bi navê «Hemwelatîyê Çalak» çêkir. Gelek bajêr û nûkirina Moskovaya kevn dê bibe pirnavendî» û «îmajeke modern bide paytex- 2019an. kesên ku ji dema Sovyetan ve li xanîyên xwe sedema hin pirsgirêkên nû. Moskovayê, ji ta Federasyona Rûsyayê.» (11) RBK, 27ê sibata 2017an, www.rbc.ru rûdiniştin, ji 1992yan vir ve bêpere milkîye- 1989an vir ve, di nava 15 bajarên milyoner Wezîrê federal ê avahîyê Mikhail Men, di (12) Kommersant, Moscow, 29ê kanûna pêşîn a ta wan xanîyan standin. Niştecihên hanê, bi ên Rûsyayê de, bi tena serê xwe %45ê 8 mil- 2019an. hevpeyvîna xwe ya li gel malpera RBKê ku saya telefonên xwe yên zîrek (smartphone), yon kesên bajarî kişand nav xwe û xuya ye [13) Fermana N-497, 2017. Qanûna hikûmeta derbarê ekonomîyê de weşanê dike, ragi- derbarê aqûbeta avahîya xwe de fikrên ku ev yek dê berevajî jî nebe. parêzgeha Moscovayê, N-497-PP, 1ê tebaxa 2017an hand ku ew ê niştecihan cardin bicih bikin: xwe ragihandin. Heke ji sêyan yekê zêdetir Putin, di 2018an de cardin wekî serok hat têkildarî bernameya nûkirina xanîyên Moscowê. «Li heman herêmê an jî li nêzî wê, lê ji we hevşirîk li dijî hilweşandinê derketana, dê hilbijartin û bi vê minasebetê di axaftina (14) Wergirtineke ji Jean Radvanyi, «“Stratejiya re sond dixwim: ne li Moskova Nû!» (11) -bi hilweşandin rawestîya. Encama dengdayînê nû ya geşedana xakî” ya rûs. di navbera dilxwazî û xwe ya serokatîyê de li Parlamentoyê weha awayekî sergirtî têkçûna xwe qebûl dike- ji bo şaredarîyê serkeftinek bû: tenê ji %11ê xeyalxwazîyê de?», Nêrînên çavdêrîgeha fransî-rûsî, got: «Jîyana dînamîk û aktîf a li ser rûerda . Herweha daîreyên nû ji hêla rûberê ve avahîyên qeydkirî ji lîsteya hilweşandinê Parîs, 2020. mezin a Rûsyayê nabe ku tenê li ser çend wekî yên berê ne, lê belê vêca avahî gelek hatin derxistin. bajarên mezin tov bibe.» Gelo xwe rexne bilindtir in (digihîjin heta 72 qatan!). (12) Bahaneyeke tendirustîyê ji bo zêdetir pîşesazîkirina terşvanîyê Li ser navê bîyoewlekarîyê Lucile Leclair * ______Pirbare rûdana şewbên cîhanî li çewlikên terşvanîyê serêşîyeke mezin e ji ber ku cîhana me gihîştîye asta hesasbûna li hemberî rîskên xwedî karaktera derbaskirina benda celeban bi navgîna vîrusê. Bersiva tendirustîyê ya navneteweyî ya amadekirî ji bo pêşîlêgirtinê dişibe qaçaxeke bilez a modela endustrîyel. «Bîyoewlekarî» ku ji bo pêwistîyên bazirganîyê hatîye afirandin, hem sihet û pergala suruştê, hem jî armanca çandinîyê ya di asta mirovî de gefan dixwe. Gara Rasûl.- Bibîranîn 2, Boyaxa rûnî li ser tuwalê, 140 x 120 cm êşî dev ji xwarinê berdan, dûre tayê sedê berazan. Vîrus ji Çînê berbelavî Asyaya û li şûna wan wê terşvanîya endustrîyel dê hemberî rîska enfeksîyonan ji me re weha Pwan pir bilind bû. Terşvanê li Jiangksî, Başûr-Rojhilat bû. Vîrusa ku li Ewropaya were bipêşxistin», li gorî daxuyanîya M. tîne ziman «Sektor 1, terşvanîya tund û girtî li başûrê Çînê, M. Chen Yun du hezar Navîn têra xwe har bûbû, di sala 2018an de Jian Huang, pisporê fermî yê Enstîtuya ye, bi hilberîneke zêde û entegreyî pîşesazîyê berazên wî hebûn. Di nava hefteyekê de, ji li Belçîkayê hat tesbîtkirın. Fransa û cîranên Neteweyî ya Berazan(2) Çîn bi vî awayî ye. Sektor 2, terşvanîyeke mezin a tund û ber şewba berazan a afrîkî giş mirin(1) Di wê êdî ji hatina wê ditirsin. wê pêşnîyarên sazîyên nevneteweyî yên di girtî, lê belê ne entegreyî pîşesazîyê ye. Sektor navbera salên 2018 û 2019an de, vîrusê xwe mijara epîzootîyan de (şewbên li heywanan 3, çewlikeke asayî ya ne entegreyî pîşesazîyê gihand tevahîya eyaletên welêt, nîvê kerîyên Ji bo rawestandina şewba ku didome, dewleta dibin bela) bicih tîne, li gorî Mme Wantanee ye, sektora 4, terşvanîyeke derveyî, ku li wir berazan ên welêt telef kirin. Ev şewb, Çînê destekê dide avakirina çewlikên ji bo Kalpravidh, berpirsîyara siheta sewalan a sewal, kêmtir in, li derve dijîn û gelek caran jêdera wê Afrîka ye û zêdetirî sedsal berê, herî hindik pênc sed berazî û bi vî awayî Rêxistina Neteweyên Yekbûyî ji bo qût û pir celeb di nava hev de ne.» Ev çar sektor wê hatibe keşfkirin, zirarê nade mirovan, guh dide prensîbên «bîyoewlekarîyê» jî. çandinîyê (FAO). Ew sinifandina çewlikan bersivê didin astên cuda yên bîyoewlekarî lê belê dikare bibe sedemê qirkirina ji sedî «Çewlikên malbatî wê hêdî hêdî ji holê rabin li gorî berxwedana wan a muhtemel a li yên ji jor ber bi jêr. Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî 15

«Zêdekirina hilberînerîyê» weha didome: «Di siberojê de hemû sektor, çi tund, çi jî berfireh, giş divê tedbîrên Li gorî vê doktrînê gava ku sewal li nava bîyoewlekarîyê entegre bikin.» Ew qebûl dikin avahîyên girtî an jî li pişt çeperan tên ragirtin ku entegrasyona van tedbîran li zozanan jî û temasa wan çênabe li gel sewalên dirinde «pêdivî bi wextê pêkanînê heye». yên musaît ji bo mikrobên nexweşîhilgir, îhtîmala berbelavbûna vîrusekê jî pir kêm Çi terşvanîya ji bo sewalên dewra kurt çi dibe. Li şûna berhemên çewlikê, divê ew jî ya ji bo sewalên dermalê êdî berdewam- bi qûtê bi kalîte yên bazarê bên xwedîkirin. kirina wê pir zehmet bûye. Ji ber firkbûna Bîyoewlekarî ne tenê şertan datîne pêşîya kerîyan û kêmtirbûna livûtevgera li derve, livûtevgera terşvan a têkildarî hijyenê ev sewal her çendî kêmtir musaît bin jî ji (destşûştin, guherandina kincên xwe dema bo ketina bi şewbê, tûşî heman norman tên. dikeve avahîyê, dezenfektekirina amûran) Bo nimûne, di sektora xwedîkirina berazan bi şert dike, lê herweha -ku ev pirsgirêkan de, ji sala 2020î ve rêzikname çepereke 1,30 diafirîne- sererastkirina teknîk û aborî ya metre bilind li derdora çêregehê ferz dike. karûbar jî pêk tîne.. Herweha divê şirketeke ji derve her du me- han carekê dermanê heşereyan li wan bide û mişkên li çêregehê ji holê rake. Terşvana li Ev rêbaza ku rê li normalîzekirin û Haute-Garonne, Mme Anne-Marie Leborg- dabeşkirina hilberînê vedike, rîska di asta ne vî hesabî dike: «Ji bo qezençkirina ji raze- endustrîyel de peyda bûye di ser guhê xwe re menîya [sermayedanîn] li gorî normên bîyo- Gara Rasûl.- Bibîranîn 28, Boyaxa rûnî li ser tuwalê, 160 x 140 cm davêje û konsantrasyona sewalan li deverên ewlekarîyê, divê ez fîyetên xwe bilind bikim.» teng, paşçav dike. Terşvanîya kerîyên mezin Yekbûyî [Brîtanya], Çîn, Awûstralya û li wekî efsaneyekê. Li Fransayê, ji bîst berazan tenê yek dermalî ji ber vê yekê wekî çare tê pêşkêşkirin ji bo Fransayê- jî bi biryarnameyeke wezaretî ya ye. Vê cotyara 39 salî, li devera lê dijî salê 2 Bi ne-danîna tu sînorî li pêşîya pîşesazîyê, pirsgirêka ku wê bi xwe jî tevkarîya peydabûna 16ê sibata 2016an a ku pîşesazîyê destek 000 kîlogram goştên berazên bîyo difirot. Ji bîyoewlekarîyê û giravokên ji hiqûqa hevpar wê kirîye. Çunku eger hilweşandina xwezayê dike, hat qebûlkirin. bo hatineke diravî ya kafî, ew wekî alîkara rizgarkirî, dengeya tendirustîya sewalan jî û jîngehên hoveber -pirî caran bi armanca dibistana gundê xwe yê li Montbrun-Bocage Bo nimûne, France Poultry. Ev şirketa mirovan jî tehdît dikin. Ew herweha dibin endustrîyel tê kirin- rê li veguhestina vîrusê ku dikeve başûrê Toulousê, nîv-roj dixebite. breton a berê bi navê Doux7 dihat naskirin, çiqlekî demokratîk, «li ser bingeha rewşê» nû vekiribe(3), bilezbûna şewbên sewalan dibin şûngirên berjewendîya giştî. Ji ber Du meh piştî formasyona ji bo bîyoewle- statuya dabeşkirinê di sala 2017an de bi jî gelek caran ji ber pîşesazîbûnê pêk tê, ku, di pêvajoya venasîna dabeşkirineke ji karîyê li odeya çandinîyê, wê biryar da dest dest xist. Ew îro rojane 340 000 heywanên wekî ku gelek lêkolîn jî vê yekê piştrast bo îxracatê, du qonax hene ku rêveberîyê ji terşvanîyê bikşîne. «Ez nikarim xeyal jî bi- koxikan ên wekî mirîşk, elok, qaz û hwd ser dikin(4). Li Taylandê, bo nimûne, daneyên vediguherînin xizmetkarên pîşesazîyê. kim ku ez ê rojekê kîloya ranekî berazan bi 18 jê dike û her hefte ji 70 heta 80 konteynir di sala 2004an de berhevkirî nîşan didin Çewlikek divê berî her tiştî ji alîyê rayedarên ewroyî bifiroşim.» goştê wan li lîmana Brestê, ku ji sedî 93yê ku «îhtîmalên peydabûna şewbên H5N1 û baytar ên welêt ve were biruhsatkirin. Dûre wê tê îxrackirin, bar dike. Ev modela enfeksîyonan li pînên gelek mezin yên çîçik divê her welatê îthalatkar îmza xwe deyne ser Ji bo piştgirîya bi xebatên bîyoewlekarîyê re, pîşesazîya cotyarîya îxrackar xwedî avahîyên peymana dualî. Di dema vê qonaxa duyem û mirîşkan ên bazirganîyên mezin ji yên li desteya herêmî û Yekîtîya Ewropî alîkarîyeke terşvanîyê ne. Her yek ji wan dikare goştê de, dewleta îxracatkar li gel welatê îthalatkar hewşên pişt xanîyan pir pir bilindtir bûn(5)». bi qasî ji sedî 30yê lêçûna alavan dide. Lê 35 000 mirîşkî hilgire û mezinahîya her bi armanca dan-pejirandina namzedan Li avahîyên endustrîyel, cihêrengîya lawaz a belê ew kafî xuya nake ji bo M. Benoît û yekê 480 santîmetre kare ye ango firehîya muzakereyan dike. Dîplomasî bi vî awayî ala genetîkî û serlêdana ji bo tedawîyên pêşî li Mme Isabelle Dubois, du terşvanên çîyayî nava wê bi qasî ya pelekî A4 e… Terşvanên şirketa taybet hildigire. Dewlet êdî cotyarên newxweşîyê digirin dibin sedemê qelsbûna ku texmîn dikin lêçûnên wan wê ji 400 000 xwedîyê van avahîyan li gel şirketa France xwe, sektorekê an jî taybetmendîyeke bergirîyê (imunîteyê) tevî ku konsantrasyona herêmekê destek nake: ew dibe sefîra ewroyî derbas bibin, «ji bilî dema wan a ji bo Poultry peymana wan heye; ew mecbûr in bi erdnîgarîyê ya terşvanîyê, zêdebûna markayek û berhemên wê. Gelo gava Fransa xebat û danûstandinan». Di sî salên xwe yên temamî û tenê ji bo şirketê bixebitin, li gorî sewalan û pirbarebûna veguhestina wan, dibe parêzvana faalîyetên şîrketa taybet vê meslekê de ewçend pere qezenç nekirine. şertnameya pir sert a bîyoewlekarîyê ku ew dibin zemîna berbelavbûna hêmanên France Pultry, hingê ew berjewendîyên gel «Piştî xerckirina lêçûnên me, wê ji me re mehê veguherandîye «peqpeqokên tendirustîyê», nexweşîhilgir jî.. diparêze an jî yên şirketên taybet? Ne OIE 500 ewro bimîne ji bo em her du xwe pê xwedî bi şiroveya rêveberê şirketê M. François Le ne jî wezareta çandinîyê nexwestin bersiva bikin.» Ew berazên xwe li Brie, li Ariège, li ser Ev qonaxa şewba berazan ne ya pêşî ye. Di Fort. vê pirsê bidin. qadeke 90 hektarî xwedî dikin. «Li qadeke bi sî salên dawî de gihandina berazan rastî teht û zinar, li vê devera ku kendalên wê di Lêkolîneke di sala 2018an de hat gelek belayan hat: şewba îshalê, sendroma * Rojnamevan. Nivîskara berhema Şewbên navbera 100 heta 300 metreyî de bilind in, weşandin(8) nîşan da ku temasên pircare dîsjenezîk (şaşmezinbûna endamên laş) û Cîhanî, Hilberîneke Endustrîyel, Seuil, 2020. bicihkirina çeperan karekî ne hêsan e.» Ew li yên navbera çewlikên heman beşê gelek fetisînok, grîba H1N1. Terşvanîya çêlekan ser vê xaka ziwa karê xwe didomînin, lê belê, îhtîmalên belavbûna vîrusê di dema şewba ji nû ve bi peydabûna êşa zirav a dewaran Wergera ji fransî: Baran Nebar di 60 salîya xwe de, difikirin ku ew terşvanên grîpa çivîkan de dike mijara gotinê. Wekî rû bi rû ma; mirîşkvanî li celebên nû yên dawî ne, ku li vê herêmê berazan xwedî din, dabeşkirin eger nahêle bi gîyayên ______grîba H5N1 ên telefkar rast hat; terşvanîya dikin. Ew ji bo xwe stajîyer nagirin ji bo berê dirinde vîrus belav bibe, bi temasa cîhana pêz pêrgî ji nû ve zindîbûna şapê hat û hwd. 1) Huifeng He, «China’s “heartbroken” pig farmers ciwanekî nedin ser «projeyeke bicihanîna derve re hêmanên din dikarin bibin sedemê Li gorî Rêxistina Cîhanî ya Tendirustîyê (li torn apart by pork price spike and African swine tiştekî derveyî îmkanan». vê yekê: personel, av, hewa, qût. Her çendî fever», South China Morning Post, Hongkong, 12 îlon bin navê Ofîsa Navneteweyî ya Epîzootîyan, ev herikîn giş jî were çarçovekirin bi normên 2019. ku bi kurtî OIE ye, di sala 1924an de hatîye Li demeke ku xwedîkirina dermalan bi sert, karûbarê rojane rewşeke cuda ye û rê li 2) «Pispor wêneyekî tirsnak ê terşvanîya berazên çînê avakirin), hejmara şewbên li sewalan dixin bîyoewlekarîyê re qels dibe, pîşesazên goşt teşqeleyan vedike. Ji ber vê yekê, lêkolînera tarîf dikin - Des experts dressent un sombre tableau de di panzdeh salên dawî de hema hema sê l’élevage porcin chinois», AFP, 11 îlon 2019. aborîya xwe diparêzin. Çunku, di dema beşa epîdomolojîyê ya zanîngeha Mantroel qat zêde bûye. Ev yek ne tenê gefeke li ser buhranên tendirustîyê de, hin çewlik ji Manon Racicot ku bi hevkarîya Komeleya 3) Lire Sonia Shah, «Li dijî şewbên cîhanî, ekolojî jîyana sewalan, lê herweha li ser ya mirovan - Contre les pandémies, l’écologie», Le Monde qedexeyên cihguhestinan direvin.. Tenê Mirîşkvanîya Quebec, heşt çiftlikên li gorî e jî, çunku hin ji van nexweşîyan dikarin diplomatique, adar 2020. çewlikên sektora 1 rewşa wan li tedbîrên protokola bîyoewlekarîyê amadekirî ji bo ji sewalan derbasî mirovan bibin -nemaze 4) Jessica H. Leibler, Marco Carone et Ellen K. kontrolê û ewlekarîyê digunce, dikarin bibin lêkolînê destnîşan kiribûn, di wan de 48 grîpa H5N1-, her çendî dîyarde heta niha Silbergeld, «Contribution of company affiliation xwedî derfeta «dabeşkirinan», ango dibin livûtevgerên şaş tesbît kirin(9). Zêdebûna and social contacs to risk estimates of between-farm pir kêmtir in ji gumana ku jê dihat kirin. xwedî kerîyên cuda yên sewalên bijarte ên sewalan li cihekî teng, mezinbûna ketin transmission of avian influenza», PLOS One, 25 adar destûra firotina wan tê dayîn. Pêşnîyara 2010, https://journals.plos.org «Gelo ez dikarim çend kîlo goştê mirîşkan û derketinên van pergalan, girêdana bi «dabeşkirinê» ya bi yekdengîya 182 welatên 5) Jay P. Graham et al., «The animal-human hilberînim? Çend hêkan? Ev in pirsên ku gelek hêmanên zîncira hilberînê ve û baş interface and infectious disease in industrial food endam ên OIEyê hat adaptekirin, paşî divê terşvan ji xwe bikin,» di berdewamîya tênegihîştina prensîbên tendirustîyê ji alîyê animal production: Rethinking biosecurity and entegreyî mewzûata gelek welatan hat kirin axaftina xwe de dibêje Mme Kalpravidh. kedkaran ve îdîayên bîyoewlekarîyê betal biocontainment», Public Health Reports, vol 123, n°2 -Şîlî, Dewletên Yekbûyî [Amerîka], Qralîyeta (pêvek), gulan-hezîran 2008. «Divê ew hilberînê û hilberînerîyê, ji bo dikin. «Peqpeqoka tendirustîyê» dimîne 6) Didier Guériaux, Alexandre Fediaevsky et Bruno qezenceke mezintir, zêde bikin, ev jî ji bo Ferreira, «Bîyoewlekarî: razemenîya [sermaye danîn] wan tê wateya hatina îlawe û dihêle ku gav siberojê ji bo terşvanîya li Fransayê - La biosécurité: bavêjin û ji bo bîyoewlekarîyê razînin.» investissement d’avenir pour les élevages français», Ji bo destnîşankirina vî pêşhikmê alîgir Bultena Akademîya Fransî ya Baytarîyê -Bulletin de l’Académie vétérinaire française, n°2, Paris, 2017. ji bo geşedana tund ji bo terşvanîya di 7) Binirên li nivîsa Tristan Coloma, «Gava balinde mûyê asta cîhanî de, mirov karibûya gotina mirovan çik dikin», Le Monde diplomatique, tîrmeh «endustrîyalîzasyon» bi kar bianîya. Eger 2008. hinek rêzdarî lê were bexişandin, gotina 8) T.J. Hagenaars et al., «Risk of poultry compartments «bîyoewlekarî» dikare bibe referenseke for transmission of highly pathogenic avian influenza», bêşik a modeleke aborî û civakî ya ferzkirî. PLOS One, 28.11. 2018. Modela sîmulasyona Armanca wê ya gerdûnî jî tevahîya terşvanîya perwerdeyê ji bo herêmeke nifûsa wê pir bi terşvanîyê da dikeve, bo nimûne Bretagne, hatîye amadekirin - 120 x 100 cm cîhana me ye. Le modèle de simulation de l’étude a été élaboré pour une région densément peuplée d’élevages, comme la «Bi grîba çivîkan a 2015-2016yî, tedbîrên Bretagne. bîyoewlekarîyê bûn zarûrî ji bo xwedîkerên 9) Manon Racicot et al., «Description of 44 biosecurity çivîkan», bi van gotinan bultena Akademîya errors while entering and exiting poultry barns based Baytarîya Fransî bi bîr dixe û balê dikşîne on video surveillance in Quebec, Canada», Preventive Veterinary Medicine, vol. 100, n°3-4, tîrmeh 2011. ser referensa talîmatnameyî ya wezareta 9 , Boyaxa rûnî li ser Rasûl.- tuwalê, Bibîranîn Gara çandinîyê ya 8ê sibata 2016an(6). Nivîs 16 Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî

ÇAWA ŞEWBA CÎHANÎ COVID-19 GIRÊDANA WELATÊN XIZAN ZÊDE DIKE Li cîhana sêyem, «dorlêgirtina mezin» a talanker

awa encamên guherîna av- Gilbert Achcar * kan di deh salên bên de. Çhewayê xwe li her derê dide hîskirin, şewba cîhanî Covid-19 ______«Ev rewş ne qeder e. Bi pere û jî çi zengîn an jî feqîr, çi şefê dew- îradeya dewletên zengîn berterefki- letê çi jî penaber, her kesî dide ber Bi şewba cîhanî Covid-19 re, gerestêrka me, ji pêvajoya navbera du şerên mezin û vir rina wê mimkin e, li gorî M. Low- xwe. Li gel vê yekê jî em zanin ku ve, bi krîza herî giran re rû bi rû ye. Tofana bêkarîyê, neewlehîya qut, betalkirina di- cock. Em texmîn dikin ku malî- ev buhranên cîhanê ne bi heman yeta parastina ji sedî 10ê welatên awayî li her kesî dixin. Ji bilî zirarên bistanan...: her çendî tesîrên «dorpêçbûna mezin» xwe li her derê bide hîskirin jî, ew du xizan li hemberî tesîrên herî xirab cihêreng ên girêdayî temenê miro- qat zêde ye li welatên xizan, warên ku sektora nefermî, wekî ku navê wê jî li ser ji her ên şewba cîhanî û xitimîna me- van û faktorên din ên rîskê, şewba cure parastina civakî, bêpar e. zinbûnê bi qasî 90 milyar dolar e cîhanî, dîsa eynî wekî germbûna -ango kêmtir 1 % plana zindîkirinê avhewayê, çi di asta cîhanê de çi jî ku welatên zengîn ji bo parastina li her welatekî cuda, li gorî xetên aborîyên xwe-, xerc kirin.» Bi rastî şikestî yên kevneşopî yên navbera jî, li gorî IMFê, meblaxa giştî ya zengîn û feqîran, spî û ne spîyan planên zindîkirina aborîyê yên li xwedî tesîrên cihêreng e û hwd. cîhanê hatine ragihandin, di meha Bêguman, enfeksîyona M. Donald îlonê de digihîşt 11 700 milyar Trump piştrast kir ku vîrus tu îm- dolarî, ango ji sedî 12yê hilberîna tîyazekê ji sinifa sîyasî re nas nake, navxweyî ya brut a cîhanî, ku beşa lê belê tedawîya awarte û taybet a wê ya herî mezin li welatên xwedî ku serokê amerîkî jê sûd wergirt, hatineke bilind e. (9) Asta cîhanî ku berdêla wê zêdetirî 100 hezar ya deynên gelemperî yên reel ên dolar bû, ji bo sê rojên razana li van welatan niha ji sedî 120ê ha- nexweşxaneyê, (1) baş nîşan dide tina navxweyî ya brut derbas bû ku, eger mirov wekhev bin jî li -asteke ku di dîroka kapîtalîzmê pêşberî nexweşîyê û mirinê, wekî de tenê carek bi vê çendeyê pêk ku George Orwell di Çewlika Se- hatîye-: dawîya şerê duyem ê walan de dinivîsand, dîsa jî hin kes cîhanê. Lê belê, li gorî Rêxistina «ji hin kesên din wekhevtir» in. Kar a Cîhanê ILOyê, 937 milyar dolar wê bihişta dabîn (telafî) bibe Wekî hergav, cîhana sêyem e ya ku windahîyên kar ên welatên xwedî herî zêde tesîr lê bû bi krîza niha ya hatina li bin navînî û 45 milyar jî aborî, ku Fona Diravî ya Navnete- wê têrî welatên xwedî hatina qels weyî (IMF)ê ew wekî «dorpêçbûna bikira, ango her du bi hev re 982 mezin» pênase dikir di rapora xwe milyar dolar wê bes bûya ji bo te- ya du salane ya nîsana 2020î de (2) vahîya dewletên ku piranîya nifû- krîzeke ku ji niha ve ji Buhrana sa cîhanê pêk tînin. Mezin a navbera du şeran giran- tir. Cîhana sêyem, ev sêyem dew- Alîkarîya tê xwestin ji bo welatên leta cîhanî ye ku tenê çend we- xizan, ku reqemeke pir biçûk latên Asyaya rojhilatî karîn xwe jê e nîsbet bi ya tedbîrên ji alîyê veqetînin ji sala 1952an ve ango ji welatên dewlemend ve hatine wer- dema ku aborîzan Alfred Sauvy ev wekî tarîfa xwe, ji her parastineke «hedefa pêşketina xweragir» a qûtê esasî de wê heta dawîya salê girtin, pir lezgîn e. Sê lêkolînerên nav lê kirîye û vir ve. Li vir em ê civakî bêpar e. têkildarî xizanîya ekstrem ku Rê- muhtemelen bigihîje 270 milyonî, IMFê li dijî tesîrên demdirêj ên xistina Neteweyên Yekbûyî (RNY) beramberî 149 milyonî, hejmara krîza li ser welatên xwedî hatina wê ji bo tevahîya welatên xwedî Di raporeke berî çendeyekê de, hatineke qels, herweha yên xwedî ji bo sala 2030yî destnîşan kiribû berîya ku şewbê dest pê kiribû. qels, hişyarîyek kirin. Ew ji bo vê pêşbînîya Bankaya Cîhanî ew e ku û ji xwe re dikir armanc rêjeya Tevî ku, di îlonê de, ji 10,3 milyar yekê têgeha scarring (di wateya hatineke navînî (yên li bin û li ser xizanîya ekstrem -ku ew wê wekî bendê) bikar bînin, li gorî sinifan- cîhanî daxe heta ji sedî 3yî. Ev rêje dolarê ku ji OCHAyê hatibû xwes- ferhengî de «şopa birînê hiştin») îhtîyacîya ku ancax dikare xwe pê hê di sala 2015an de ji sedî 10 bû û tin, tenê 2,5 milyar hat rêkirin, li bi kar tînin û ev yek tê wateya win- dina Bankaya Cîhanî. Lê belê em xwedî bike rojê li bin 1,90 dolarî ê Çînê û Rûsyayê tevlî navê nekin, berdêla wê ya hejmarî jî 736 mil- gorî rapora salane ya sekreterê dahîyeke berdewam a kapasîteya pênase dike- di sala 2020î de zêde yon kes bûn. Li Bankaya Cîhanî, tê giştî yê Neteweyên Yekbûyî RNYê. hilberîner. «Scarring bû mîrasa tevî ku ew jî welatên xwedî hati- bûye. Û ev zêdebûna xizanîyê ya neke navînî ya bilind in, lê hêzên payîn ku ev rêje di sala 2030yî de (7) Û ev ne milyon dolarê xelata şewbên cîhanê yên berê: rêjeyeke bi tesîra şewba cîhanî cara pêşî di bi qasî ji sedî 7 be. Nobela aştîyê ya ji bo bernameya [mezintir] a mirinê; rizîna tendi- cîhanî ne. vê astê de rû dide, ji sala 1988an Di tîrmehê de, Buroya qut e ku wê valahîya heyî dagire. rustîyê û perwerdeyê ya ku wê hat- û vir ve, hema piştî krîza aborî ya Ma ji ber ku, berevajîyê vîrusê, xela inên aborî yên siberojê kêm bike; Rewşa nazik a xebatkarên Asyayê ya sala 1997an. (4) Asyaya Koordînasyona Karên Mirovî (BKKM, OCHA bi ingilîzî) ya ne şewb e û ji sînoran bi koçberan ziwabûna teserûfê û hebûnan ku ne fermî Başûr bi reqemên berbiçav herêma derbas nabe, wisa xemsar tevdi- girtina şirketan bi xwe re tîne -ne- herî zirarlêbûyî ye: Ji 49 heta 56,5 Neteweyên Yekbûyî li zengilê Li seranserî cîhanê, «dorpêçbû- hawarê xist. M. Mark Lowcock, gerin? Ji ber ku 13ê vê cotmehê, xasim şirketên biçûk ên nikarin xwe milyon kes ji texmîna berîya şewbê Bankaya Cîhanî 12 milyar dolar da bigihînin krêdîyê- û dibe sedemê na mezin» bû sedemê zêdebûna dihat kirin zêdetir derbasî bin ben- alîkarê sekreterê giştî yê Netew- bêkarîyê. Lê belê bandora civakî eyên Yekbûyî yê ji karûbarên welatên li ser rêya pêşketînê ji bo qutbûnên tamîra wan ne mimkin da vê salê bûne. Ji bo Afrîkaya jêr- bernameyeke derzîya li dijî vîrusê ên hilberînê; û deyndarbûneke pir ya bêkarîyê pir xurtir e li welatên sahrayê, ev hejmar di navbera 26 û mirovî berpirsîyar, di pêşgotina cîhana sêyem ji ya li welatên zengîn xwe ya raporê de rewş bi kurtî û ezmûnên li dijî Covid-19yê. zêde ya ku zorê li kredîyên sektora 40 milyonî de ye. Ev jî pozîsyona arizî dike. Bi vî awayî, piştî şewba ku lê gelek caran ji bo nermkirina jêr-parzemînê wekî herêma cîhanê weha dianî ziman: «Li gorî tex- encaman tedbîrên buha hatin gir- mînên dawî ji ber sedemên ku di- Koça ji bajêr a koçberên cîhanê ya nexweşîya bi vîrusa Ebo- ya xwedî rêjeya herî bilind a xiza- la, di sala 2013an de, aborîya Si- tin. Li seranserî cîhanê di dema nîya ekstrem piştrast dike. Guhêr- karin ji holê bên rakirin, bi tesîra hindî sê çarîkên pêşî yên sala 2020î de dîrekt an jî îndîrekt ên şewba Covid erra Leone tu caran bi ser xwe ve barî wê di navbera 17,6 û 20,7 mil- Wekî din, bernameya «Her jin, berdêla 332 milyon karên tam- - 19 her roj dibe ku şeş hezar zarok nehat û venegerî ser rêya xwe ya yon kesî de be ji bo welatên li ser her zarok», a ji alîyê RNYê ve di wext hatin rûxandin, ango ji sedî bimirin. Desteserkirina çavkanîyên mezinbûna berîya krîzê.» (10) rêya pêşketinê yên Asyaya şerqî sala 2010î de hat destpêkirin û 11,7 windayî nîsbet bi sê çarîkên tendirustîyê dikare hejmara miri- (5); ew dikare bigihîje heta 4,8 bi hevkarîya Rêxistina Cîhanî ya Welatê herî qelebalix ê cîhana sê- dawî yên sala 2019an. Di nava wan nên ji ber AIDS, êşa zirav û lerze- milyonî li Amerîkaya Latîn û 3,4 Tendirustîyê û Fona Neteweyên yem, Hindistan jî yek ji welatên de, 143 milyon jê li welatên xwedî tayê du qet zêdetir bike. Girtina milyonî li herêma Rojhilata Navîn, Yekbûyî ya ji bo zarokan (Unicef) herî zêde zirarlêbûyî yên «dor- hatina li bin navînî (-14 %), 128 dibistanan wê hilberînerîyê qels Afrîkaya Bakur. Bi tevahî, li gorî hat birêvebirin, di rapora xwe ya pêçbûna mezin» e. Hilberîna wê milyon li welatên xwedî hatina li bike, hatina madî ya ji bo tevahîya Bankaya Cîhanî, di sala 2020î de dawî de hişyarîyê dide ku girtina ya navxweyî ya brut bi qasî ji sedî ser navînî (-11 %) û 43 milyon jî jîyanê kêm bike û newekhevîyan jî ji ber şewbê, ji 88 heta 115 milyon dibistanan ji ber şewba cîhanî tê çaryekek (23,9 %) daket di duyem (-9,4 %) li welatên zengîn bûn, li zêde bike. Sistbûna çerxa aborîyê, kes wê derbasî bin benda 1,90 do- wateya ku li welatên cîhana sêyem sêmehên sala 2020î de. Ev jî bû gorî Rêxistina Navneteweyî ya Kar zêdebûna bêkarîyê û kêmbûna larî bibin an jî wê li heman bendê gelek zarok û ciwanên negihîştî wê derbeyeke mezin li «arezûya wê (ILO) (3) Û herçendî dewletên çûnûhatina dibistanan wê îhtîmala xwe bigirin. Bilindbûna berbiçav a muhtemelen tu caran nikaribin ya bûyîna hêzeke cîhanî, xwer- xwedî hatina qels «tenê» 19 mil- şerê sîvîl zêde bike û ev jî wê bibe hejmara kesên pir xizan nîsbet bi vegerin perwerdeya xwe. (8) Di vê izgarkirina ji xizanîyê û nûjen- yon kar rûxandin (-9 %) di heman sedemê xela, birçîbûn û koçberîya sala 2019an wê di navbera 60 û 86 rewşê de ew ê bibin namzedên nû kirina hêzên xwe yên leşkerî», li demajoyê (perîyodê) de, ji ber krî- milyonî de be. girseyan.» (6) gorî şiroveya şefê buroya New za ku pê re rû bi rû ne, tesîra wê ji bo zêdetirîna şîdeta nava malê û Di nebûna şer de jî birçîbûn pir rîskên zêdebûyî yên ducanîbûna York Times a li Delhîya Nû, Jeffrey ya civakî-aborî ya vê hejmarê li ser Ji sala 2013an ve, bilezbûna Gettleman. Rêveberîya bêserûber wan wisa giran bû ku adeta ew ji guherîna avhewayê, ku civakên zêde bû. Li gorî raporeke OCHAyê, pêşwext. Heman rapor texmîn şewba cîhanî li herêmên ku jixwe dike ku «dorpêçbûna mezin» wê a serokwezîrê xwedî nêrîna rasta taqetê xistin. Bi rastî jî, li van we- herî xizan bûn mexdûrên wê yên tundrew, M. Narendra Modi, bû latan, eynî wekî li welatên xwedî pêşî, herweha şerûpevçûnên nû, birçîbûn hebû, ew hê zêdetir kir û karibe bi qasî ji sisêyan yek sist- niha êdî navendên nû yên xelayê li bûnê çêbike di pêşketinên berte- xwedî pareke mezin di vê derbeyê hatina li bin navînî, piranîya kar yên li Sûrîye, Yemen û Sûdana de, bi ketina nava rîskên wergir- û faalîyetên serbixwe li nava sek- Başûr jî di nav de, bûbûn sedemê yên berê zêdebûn. Bêyî alîkarîyeke refkirina şîdeta têkildarî cinsan a mezin û zû ji welatên zengîn, hej- heta sala 2030yî de û bibe sedemê tina heman tedbîrên welatên ji torên nefermî ne. Ev hejmara ku zêdebûna xizanîyê. «Dorpêçbûna alîyê taybetmendîyên civakî û de- ji sedî 60ê karên cîhanê pêk tîne, mezin» gihîşt derveyî îmkana mara kesên di rewşa bêewlehîya 13 milyon zewacên îlawe yên zaro- Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî 17

mokratîk ve ji welatê wî pir cudatir şewbê dihat payîn. (14) Bankaya vador û Honduras (zêdetirî ji sedî 27, û di 2015an de jî 22 bû… rû bi rû ye. in. Afrîkî ya geşedanê texmîn dike 20) û Haîtî (37 %). (17) Li hemberî vê rewşa lezgîn, ber- * Profesorê lêgerînên ji bo pêşketinê ku sala 2021ê karibe di navbera Gettleman rewşa li Hindistanê pirsîyarên çerxên biryarê yên li Dibistana Lêkolînên Rojhilatî 28 heta 47 milyar dolarî de kêmtir Tevî vê yekê Bankaya Cîhanî weha vedibêje: «24ê adarê, saet aborîya navneteweyî daxuyanîyên û Afrîkî (SOAS) yên Zanîngeha qezenc bike, nîsbet bi pêşbînîyên pêşbînîyê dike ku di sala 2020î 20, piştî fermandayîna tevahîya xwe yên dilpakîyê zêde dikin, bi Londonê. berê. Dewletên bi taybetî bêparas- de hewaleyên pereyî yên ber bi hindistanîyan ji bo li malên xwe piştrastkirina pêwistîya sivikki- tin ên «pir zêde ketine bin deynan welatên li ser rêya pêşketinê wê ji Wergera ji fransî: Baran Nebar bimînin, M. Modi derîyê aborîyê rina deynên welatên cîhana sêye- û aborîya wan bi giranî xwe dispêre sedî 20 kêm bibin, ango zêdetirî girt -buro, fabrîka, rê, trên, sînorên mîn ji ber rewşa şewba cîhanî. Yek ______destekên diravî yên navneteweyî li 110 milyar dolar, ji ber wê yekê ku navbera eyaletan [ên Yekîtîya ji wan serokê Bankaya Cîhanî M. ber her bayekî dikarin ji hev bike- koçber derdorên herî derbxwarî 1) Sarah Kliff, «How much would Trump’s hindî], hema hema her der- bi David Malpass, an jî aborîzana coronavirus treatment cost most Ameri- vin». ne, ji ber jikaravêtin û kêmbûna hişyarîyeke tenê çar saet berîya fer- wî ya sereke, Carmen Reinhart, cans?», The New York Times, 7 çirîya pêşîn man bikeve merîyetê. Bi deh mil- ku betalkirina deynan diparêze ji 2020. yonan welatîyên hindî bi carekê ji bo rêvekirina ji welatên li ser rêya 2) «The Great Lockdown», World Econom- karê xwe bûn û bêkar man. Gelek pêşketinê re da ku îmza xwe dey- ic Outlook, FMI, Waşîngton, DC, nîsan ji wan li fabrîkayan, li înşaetan an nin ser peymanên nû. (20) Lê belê 2020. jî li malên din ên nava bajêr dixe- realîte kêmtir birîqîner e, wekî ku 3) « ILO Monitor: Covid-19 and the world bitîn, lê belê ew koçberên hindî yên komîteya rakirina deynên ne rewa of work. Sixth edition», OIT, Genève, 23 gundewarîyê bûn. Ji tirsa mirina ji (CADTM) îzah dike: «Piştî rûda- îlon 2020. birçîya li kevîtaxên feqîr ên bajêr, bi na şewba cîhanî, welatên G20 li 4) « Reversals of fortune, Poverty and milyonan ji wan bi pîyan, bisîkle- ser komkirina deynan a du alî ji bo shared prosperity 2020», Bankaya Cîhanî, Washington, DC, 2020. tan an jî otostopê navendên bajêr perîyoda navbera gulan û kanûna terk kirin û bi hêvîşikestî hewl dan paşî ya2020î moratoryûmek dan. 5) « From containment to recovery: Eco- nomic update for East Asia and the Pa- vegerin gundên xwe; koçberîyeke (...) Eger 73 welat hatin hilbijartin cific», Bankaya Cîhanî, çirîya pêşîn 2020. destanî, ji bajêr ber bi gundewarîyê, jî, di rastîyê de tenê 42 ji wan gihîştin 6)« Global Humanitarian Response Plan: berevajîyê îstîqameta adetî, ku peymaneke li gel kluba Parîsê.» Covid-19 (nîsan-qanûna pêşî 2020)», Hindistanê tu caran nedîtibû, vîrus (21) Çima ewçend kêm welat? Yek OCHA, Genève, tîrmeh 2020. gihand çar alîyên vî welatê xwedî ji îzahan ew ê ev be: «şantaja deyn- 7) « Rapora Sekreterê Giştî li ser Faalîy- nifûseke 1,3 milyar kesî.» (11) dêrên taybet û ajansên derecedîyar- etên Rêxistinê – 2020», ONU, New York, kirinê». Van herduyan «desntnîşan Sinifa civakî ya navîn jî bêpar 2020. kir ku welatên ji bo moratoryumê nema ji vê derbeyê, bi 6,6 milyon 8)«Protect the progress: rise, refocus, recov- serlêdan kirin, diketin nava rîska «kedkarên bestûk spî» yên bê er», OMS et Unicef, Genève, 2020. ku bibînin notê wan hatîye daxis- kar man û bi bilindbûna rêjeya 9) «Fiscal Monitor: Policies for the recov- tin û xwe gihandina wan a nava xwekuştinê li nava rayedaran û ery», FMI, çirîya pêşîn 2020. pîyaseyên fînansê jî qut bûye.». Bi xebatkarên meslekên lîberal. (12) 10) Daniel Gurara, Stefania Fabrizio et kurtî, «ev welat wê bikevin nava Hikûmeta M. Modi 12ê çirîya Gara Rasûl.- Bibîranîn 15, Boyaxa rûnî li ser tuwalê, 60 x 80 cm Johannes Wiegand, «Covid-19: Without rewşa neçarîya dayîna deynan bi pêşîn bi planeke zindîkirina bi 10 help, low-income developing countries meblaxeke bilindtir bi çavkanîyên risk a lost decade», IMFBlog, 27 tebax milyar dolarî bersiv da vê buhra- Ev ên dawî bi rastî jî zêde lawaz kêmtir». (22) 2020. na dêwane, ka muqayese bikin bi meaşan. Jixwe, Konferansa Ne- bûn û ji hev ketine. Ji bilî tesîrên plana meha adarê ya zindîkirinê bi teweyên Yekbûyî li ser bazirganî û Asêmayî ji ber krîzê, welatên cîha- 11) Jeffrey Gettleman, «Coronavirus crisis cîhanî yên «dorpêçbûna mezin» shatters India’s big dreams», The New York 2 hezar milyar dolarî li Dewletên pêşketinê (Cnuced) jî pêşbînî dike na sêyem dixwazin deynên wan li ser aborîya wan, tevahîya wela- Times, 5 îlon 2020 Yekbûyî ku nifûsa wê ji çara yekê ku IDEyên ber bi welatên Afrîkî ve zêdetir bên sivikkirin. (23) Îsyan tên cîhana sêyem dibin mexdûrên 12) Stephanie Findlay, «Suicides rise Hindistanê ye. 6ê çirîya pêşînê, bên şandin wê di sala 2020î de di mezin dibe. Di nivîsareke xwe ya tesîrên krîza li ser welatên zen- after virus puts squeeze on India’s middle midûra giştî ya IMFê, Mme navbera ji sedî 25 heta 40î de kêm di rojnameya Financial Times de gîn jî. Bi taybetî ketina ji nîşka ve class», Financial Times, London, 6 çirîya Kristalina Georgieva, bi kêfexweşî bibin, piştî kêmbûna pêşî ya di weşandî, wezîrê malîyeyê yê Ga- ya herikîna diravî û razemenîya pêşîn 2020. pêşwazî kir, tedbîrên awarte yên asta ji sedî 10 de sala 2019an pêk nayê, M. Ken Ofori-Atta, bang li aborî ya ber bi welatên li ser rêya 13)Kristalina Georgieva, «Bilindbûna ku hiştin aborîya cîhanê ji texmîna hat.(18) Ji bo welatên li ser rêya dewletên afrîkî kir ku «pêşengîya pêşketinê ku di serî de ji hewaleyên dirêj: çareserkirina krîzê û sazkirina dihat kirin baştir li ber xwe bide li pêşketinê yên Asyayê, nexasim jî avakirina sekreteryayekê bikin da diravî yên karkerên koçber pêk aborîyeke berxwedêrtir», FMI, 6 çirîya hemberî tesîra xwedorpêçkir- yên hesas ji ber qutbûna zincîrên ku komên cihêreng ên berjewendîyê pçşîn 2020. dihatin. Yek ji tesîrê cîhanîbûnê, ji inê. Eger rewşa herî xirab hatibe cîhanî yên tedarîkê, kêmbûna IDE û navendên hêzê koordîne bikin ji cot alîyan ve, hem ji alîyê geryana 14) «Perspectives économiques en Afrique berterefkirin, li gorî wê, «ev yek bê tê payîn di navbera ji sedî 30 heta wan re ji nû ve avakirina mîmarîya 2020», BAD, Abidjan, 30 kanûna paşîn kesan hem jî ya pereyan ve, ew e saya tedbîrên awarte bûn. Van ted- 45an pêk were û ev rêjeya daketinê diravî ya cîhanî pêşnîyar bikin», 2020. ku ev hewale -ku wekî «dovîzên bîran nehişt aborîya cîhanî ji hev li Amerîkaya Latîn heta ji sedî 50yî bi armanca adaptekirina «li gorî 15) «Covid-19 crisis through a migration koçberîyê» tên binavkirin- ji dest- bikeve. Hêzên gelemperî biqasî 12 bilind bibe. pêdivîyên Afrîkayê û welatên din lens», Migration and Development Brief, pêka sedsalê ve zêde dibûn. Di sala milyar dolar alîkarîya butçeyê da ên li ser rêya pêşketinê li dema ku n° 32, Bankaya Cîhanê û Hevparîya cîhanî 2019an de, bi gihîştîna meblaxeke Li van gişan pirsgirêka deynan jî karûbarên li nava malê û şirketan. divê em biserxwevehatina piştî Co- ji bo zanîna li ser koçberîyan û pêşketinê rekor a 554 milyar dolarî, cara zêde dibe. Ji destpêka sedsalê ve Û tedbîrên sîyasî yên diravî ji hemû vid-19yê bi rê ve bibin». (24) Yên (Knomad), Washington, DC, nîsan 2020. pêşî ew ket pêşîya meblaxa raze- vegerandina deynan ji alîyê wela- deman bêhtir bûn destek ji bo heri- din, ên wekî akademîsyenê filipînî 16) «ODA 2019 preliminary data», Rêxis- menîyên rasterast ên bîyanî (IDE), tên li ser rêya pêşketinê gihîşt asta kîna kredîyê, bi piştevanîya ji bo yê çepgir Walden Bello, dibêjin tina hevakarî û pêşketina aborî (RHPA)), ku di deh salên dawî de li welatên xwe ya herî bilind. (19) Di zikhev www.oecd.org milyonan şirketên ku bi saya vê divê welatên cîhana sêyem ji du li ser rêya pêşketinê bi rêkûpêk de ev deyn ji sedî 14,3yê hatina yekê karîn xwe li ser pîya bigirin.» 17)«Covid-19 crisis through a migration daket, piştî ku gihîşt asta xwe ya lens», op. cit. (13) Midûra IMFê li gel vê yekê jî herî bilind 700 milyar dolarî. (15) bi lez ev tesbît li gotinên xwe zêde 18)«World Investment Report 2020: Inter- Li alîyê din, ji destpêka vê sedsalê national production beyond the pandem- kirin: «Lê belê hinan karî ji yên ve, dovîzên koçberan hertim ketin ic», Cnuced, Cenev, 2020. din zêdetir tiştan bikin . Welatên pêşîya hem herikîna razemenîyên 19) «Debt Data Portal», Jubilee Debt pêşketî her tiştê pêwist bû kirin. taybet ên portfoy ên kredîyê, hem Campaign,data.jubileedebt.org.uk. Binêre Welatên xizantir hewl didin çi ji jî hîseyên ber bi cîhana sêyem ku herweha li nivîsa «Gelo hê jî divê em destê wan bê bikin.» bi alîkarîya gelemperî ya geşedanê deynên xwe bidin?», Manière de voir, n° Teşhîsa wê ya ji bo welatên cîha- pir bi berfirehî pêk dihat, tevî ku 173, çirîya paşîn-çirîya pêşîn 2020 (li cem bayîyan hê jî tê firotin). na sêyem jî: «Welatên li ser rêya eva dawî di sala 2019an de bi 152,8 pêşketinê, welatên xwedî hatineke milyar dolarî gihîşt asta xwe ya 20)Larry Elliott, «World Bank: Covid-19 qels û welatên li hemana (yên zû pushes poorer nations “from recession to herî bilind. (16) depression”», The Guardian, Londres, 19 dişkên), dimînin di nava rewşeke ne août 2020, et Jonathan Wheatley, «Borrow qeyîm û bêewle de. Pergalên wan ên Deynekî ku her diçe to fight economic impact of pandemic, bêxêr û bêkêr ên tendirustîyê hene. girantir dibe says World Bank’s chief economist», Fi- Ew bi şirketên herî zirarlêbûyî re nancial Times, 8 çirîya pêşîn 2020. rû bi rû ne, bo nimûne bi tûrîzm Tevkarîya karkerên koçî derveyî 21)Kluba Parîsê komeke deyndêrên gelem- û îxracata berhemên bingehîn re. welat kirine, digihîje an jî derbas perî ye û piranîya endamên RHPAyê dide Û ew pir girêdayî pereyê derve ne. dibe ji sedî 10ê hilberîna navxweyî ber xwe, herweha Brezîl û Rûsyayê. Zêdebûna lîkîdîteyê û rêjeyên ni- ya brut li gelek welatan, ku di nava 22) Éric Toussaint et Milan Rivié, «Wela- zim ê faîzan bûn alîkar ji bo gelek wan de hejmarek dewletên afrîkî tên li ser rêya pêşketinê ên di nava pen- welatên li ser rêya pêşketinê ji bo jî hene, bo nimûne Senegal, Zîm- Gara Rasûl.- Bibîranîn 17, Boyaxa rûnî li ser tuwalê, 60 x 80 cm çeyên deynan de», CADTM, Liège, 6 çirî- ji nû ve bikevin bin deynan lê belê ya pêşîn 2020. babwe û Sûdana Başûr (zêdetirî ji dezgehên bingehîn ên mîmarîya tu welatekî Afrîkaya Jêr-sahrayê ji dewletên têkildar temsîl dikin di 23) Jonathan Wheatley, David Pilling et sedî 34 ji bo vî welatê dawî); ji bo diravî ya cîhanî derkevin, ango ji meha adarê ve deynê xwe yê derve sala 2020î de, beramberî ji sedî Andres Schipani, «Emerging economies welatên komarên berê yên sovyetî IMFê û Bankaya Cîhanî. (25) nedaye.» yên Kafkasya û Asyaya navîn ku 6,7ê sala 2010î. Lê belê gelek jê bi plead for more ambitious debt relief prog- rewşên dramatîk re rû bi rû ne, bo Di dawîyê de, «Dorpêçbûna me- rammes», Financial Times, 12 çirîya pêşîn Bi rastî jî parzemîna afrîkî ye ku, bêpar in ji dewlemendîya hîdro- 2020. nimûne Gabon, ku vegerandina zin», bi zeximkirina pozîsyona careke din, bû devera herî zêde karburê (nêzî ji sedî 30 ji bo Qir- deynan ji sedî 59,5ê tevahîya ha- xwe ya girêdayî cîhana sêyem a li 24) Ken Ofori-Atta, «Wezîrê fînansê yê derblêketî. Li gorî Bankaya Afrîkî gizistan û Tacikistan); ji bo Urdun, Ganayê: Africa deserves more Covid tina wê ya gelemperî dadiqurtîne, nava pergala sîyasî-aborî ya bazara ya geşedanê, tengbûna dihat tex- Yemen, Lubnan û xakên filistînê help», Financial Times, 12 çirîya pêşîn Gana (50,2%), Angola (46%) an jî cîhanî, wê zêdetir ji holê rake hê- mînkirin di mezinbûna sala 2020î li Rojhilata Navîn; ji bo Nepal 2020. Pakistan (35%). Pêncî û du dewlet vîya xwe rizgarkirina ji navê, bêyî de, wê di navbera 145 milyar heta (27 %), dûre Pakistan û Srî Lanka 25) Walden Bello, «The Bretton Woods zêdetirî ji sedî 15yê hatina xwe ya qutbûna ji mentiqa lîberal, a ku 190 milyar dolar zirar bida Afrî- (her yek jê nêzî ji sedî 8), li Asyaya twins in the era of Covid-19: Time for an aborî ji bo vegerandina van dey- neguncawbûna wê her diçe zêdetir kayê nîsbet bi 2 590 milyar dolar Başûr; ji bo Filipînan li Asyaya exit strategy for the global south?», Focus nan feda dikin, hejmara van wela- belloq dibe bi zêdebûna pêdivîyên hatina navxweyî ya brut a berîya Rojhilatî û ji bo gelek dewletên on the Global South, Bangkok, 10 çirîya Amerîkaya Navîn, bo nimûne Sal- tan di sala 2018an 31, di 2017an de mirovahîyeke ku bi felaketekê re pêşîn 2020. 18 Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî

i navê Göbekli Tepe ket lîtera- tine her derê dinyayê. Ev yeka jî, tura dinyayê. Ji alîyê arkeolo- Arkeolog Cemal Özçelik nîşanî me dide ku bawerîyên dînî Bjîkî ve kolîna herî girîng a Komara di serdemên pir kevn de sînorên Tirkîyeyê, çavên arkeolojîya din- etnîkî derbas kirine. Ango li din- yayê li ser, bi meraqeke mezin li yaya me, serdemek hatîye jîyin benda eşkerebûna sirên wê bû. Lê "Kêmasîya ku li Girê Mirazan ku hemû mirovahî nebe jî, beşek helbet çîroka wê ne ber bi rojavayê, mezîn xwedîyê bawerîyên wek- bi hîşmendîya dewleta Tirkîyeyê hev bûne. Bê guman ev bawerî ne hate birêvebirin û hemû dinya derketîye holê bêdewletbûna yeknavendî bû, qet şika me tuneye Girê Mirazan a Mezopotamyayê bi ku yek ji navendan jî, cografyaya navê Göbekli Tepe bi bîr tîne. Ar- Kurdistanê bû. Em dizanin ku ji keologê kurd Cemal Özçelik bi sa- kurdan e" serdem û hezar salên pir kevn vir lan e li ser vê perestgeha (mabed) ve, kulturek yekbûyî ji Zagros û herî kevn a dinyayê lêkolînan dike Hevpeyivîn: Jînda Zekîoğlu Mezopotamyaya Bakur ta herêma û du pirtûkan nivîsandîye. Me li Anadoluya Navîn a roja me şikil ser Girê Mirazan pêre sohbetek ______girtîye. Di vê çarçoyeyê de kultura kir. Fermo sohbeta me... ku li Girê Mirazan derdikeve pêş- berî me nikare ji kultura Zagrosê Em li ser perestgeha ku wekî Çalakîyên arkeoljîk çalakîyên sazîbûyinê ne. Dewlet sazîyek e ku di dereceya herî bilind serbixwe bê nirxandin. Lê divê em Göbekli Tepe tê nasîn, lê hûn bi de hatîyê honandin. Kêmasîya li Girê Mirazan derdikeve holê jî ''bêdewletbûna kurdan'' ji bîr nekin ku lihevtesîrkirina kul- navê wê yê rastîn ê li Mezopo- turan bi qasî ku tê zanîn jî kevn- tamyayê tê zanîn Girê Mirazan bi e. Ev kêmasî di vî warî de herdem hatîye hîskirin. Carek em li ser axa xwe bi miemelaya tir e. Di vê çarçoveyê de avahîyên nav dikin, bipeyivin. Gelo ji alîyê bîyanîbûnê re rû bi rû mane. Berhemên me ji me hatine veqetandin û desteserkirin. Pirî Girê Mirazan ji alîyê kê ve hatibin arkeolojîya dinyayê ve girîngîya car wekî zanîstekî jirêzê jî nehiştine em nêzîkî van berheman bibin. çêkirin jî, em di wan de bi hêsanî Girê Mirazan çi ye? Lê berî bersi- şopên mîrata pirkulturîyê dibî- va vê pirsê hûn ê di derheqê gen- nin. Ji bilî vê yekê di encama hin geşîyên li ser navê wê tê kirin, çi lêkolînên nû yên genetîk de, em bêjin? dikarin bi hêsanî bibêjin kurdên Ez dixwazim balê bikişînim ser îro li vê cigrafyayê piranîya nifûsê navê wê, çunku di derheqê vê pêktînîn, bi kêmasî 15 hezar sal in mijarê de pirîcar spekulasyonên hewla sazkirina civateke biryar- bêwate tên kirin. Du navên wê yên dar dane destpêkirin. (Li ser vê cuda yên tên bikaranîn jî hene; mijarê meriv dikare serî li berhe- Girê Mirazan û Xerabreşk. Lê ma bi almanî hatîye nivîsandin a mixabin ji ber ku bi navê "Göbek- lêkolînvanê Awistiryayî ya bi navê li Tepe’" ketîye lîteratura arkeolo- ‘’Die Herkunft der Kurden/Eslê jîya dinyayê, em jî vî navî bi kar Kurdan’’ bide.) Ji bo meriv bikari- tînin. Li gel vê yekê li gorî fikra be li ser Girê Mirazan tiştekî zelal min her carê ku navê wê tê gotin, bibêje, divê berî her tiştî analîzên divê navên kurdî jî bên bikaranîn. DNAyê bi raya giştî re werin par- Ji ber vê yekê heta ku ji destê min vekirin. Ger dane zelal bibin, dê tê ez behsa van navan jî dikim. tiştên ku em bikaribin bibêjin jî Li welatê me gelek navên cografî zêdetir bin. û navên cihûwarên jîyanê hatine Girê Mirazan wekî sîteyeke ar- guhertin. Ji sedema vê kiryarê li keolojîk di nav tixubên Komara cem me hesasîyetek çêbûye. Haya Tirkîyeyê de ye û xebatên li ser tê me ji van polîtîkayan heye û bila kirin jî di çarçoveya daxwazên vî tu şika kesî tunebe ku di her şert û welatî de tên kirin. Gelo di der- mercan de wekî lêkolînvanekî ez ê heqê van xebatên arkeolojîkî de herdem li dijî kiryarên ku rastîyê rexneyên we hene? Li gorî we kê- berevajî dikin, helwest bigirim. Li masî çi ne? gorî min girîngîya herî mezin a Girê Mirazan ev e: Girê Mirazan Her çiqas navendên ayînî yên dînî yên dînî, di heman demê de ji se- başbûyî ye, lê hê balansên xwe yên Di eslê xwe de arkeolojî û zanist sî- hin qalibên ku di mêjîyan de bicih xwedîyên fonksîyonên civatî yên dema hewcedarîya rêxistinbûna navxweyî diparêze, tê îşaretkirin noran nas nakin. Dema di nav sî- bûbûn şikand. dinyayî bin jî, meriv dikare bêje civakî çêbûne û veguherîne per- ku cihêrengîya civatê hê nakokîyên noran de bên hepskirin berjewen- ku sedema derketina wan a holê galên ku vê rêxistinbûnê bihêztir cidî nahewîne. Ev balans di heman dî derdikevîn holê û helwestên Ango li gorî we cihê Girê Mira- bi hesreta wan a bi dinyaya din, bikin. Ji sedema van hewcedarî- demê de, di têkilîyên jin û mêran objektîf zirarê dibînin. Li jorê min zan a di qada arkeolojîya dinyayê ji nû ve zayîn û bawerkirina bi jî- yan girseyên mezintir hatine bi- de jî derketîye holê. Mimkin e ku behsa sîyaseta rûxîn û talanker a de li kuderê ye? yaneke ebedî ve girêdayîye. Meri- karanîn, demên gelek dirêj hatine em pêşbibînin civateke cudabûyî, ku dewletên serdest li ser welatê Kompleksa perestgehan a ku li vên dîndar jî di vê çarçoveyê de di xerckirin û ev avahîyên navborî lê xwedîyê nîzameke li ser bingeha me didomînin kir. Di vê çarçoveyê Girê Mirazan derket holê fikir navbera erd, ezman û dinyaya bin hatine çêkirin. wekhevîyê avabûyî jî heye. Em hê de, ji bo kultura Girê Mirazan bi erdê de navbeynkarîyê dikin. Ev bi awayekî vekirî nikarin bêjin ew û ramana skolastîk a ku di warê Di Arkeolojîya Kurdistanê de zelalî bê dîyarkirin, daneyên der- navbeynkarî li gorî serdeman ve- bi rêya koçberîyê hatine an na. Lê arkeolojîyê de serdest e, hejand; Newala Çorî wekî navendeke dikevin holê, ez ne bawer im ku diguherîn. Carna wekî şamanekî, ji ber ku ji alîyê cografî ve li ser gu- derfeta nefes û geşepêdanê da wê. girîng derdikeve pêşberî me. Ev dê serwext û bi awayekî vekirî bên carna wekî ferîşteyekê, carna wekî zergeha koçberîyê ne û cihûwarên Lê divê Girê Mirazan surpîrîz ne- girê ku dişibe Girê Mirazan û di parvekirin. Di vî warî de hinek gu- pêxemberekî û carna jî wekî kahî- cuda digihîjînin hevûdu, em di- bûya. Jixwe dihat hîskirin ku di nava sînorên navçeya Hîlwanê de man û endîşeyên min hene. Wekî nekî rol lîstine. karin bibêjin van deran herdem navbera serdemên Paleolîtîka jor ye, di tarîxa arkelojîya herêmê hûn dizanin kolîn û vekolînên vê koçber girtine û dane, di bin te- û Neolîtîk de valahîyek heye. Divê de cihekî girîng digire. Li vî girî, derê ji alîyê Prof. Dr. Klaus Sch- sîra kultura koçberîyê de mane û bihata hesabkirin ku ev serdem di JI BO "NEWELA ÇORÎ" B.M. (Berîya Mîladê) di 8400an midt ve hat destpêkirin û demeke li van deran car caran hin sentez- cihekî de veşartî maye. Di vê çar- JÎ ÎHTÎMAMA PÊWIST de jîyaneke bi çi awayî hatibû dirêj bi birêveberîya wî hat do- bûyîn derketîye holê. çoveyê de Girê Mirazan ne mînaka NEHAT NÎŞANDAN avakirin? Rola figurên jin û mê- mandin. Di vê pêvajoyê de kolîn yekem û ne jî ya dawîn e. Ger em ran çi bû? Bi rastî jî koçber bûn? û vekolînên ku dihatin kirin ji bo tarîxê ji cihekî bidin destpêkirin, Li gorî we di serdema kevirîn de Ji kuderê hatibûn? GIRÊ MIRAZAN NE LI lêkolînvanên hemû dinyayê vekirî em ê rêya skolastîkbûna ramanê dîn û kultur bi tundî dikaribû ji DERVEYÎ KULTURA bûn. Lê van demên dawîn dewlet vekin. hev bê cudakirin? Ger em Girê Li Mezopotamyaya Bakur ji bilî karê kolîn û vekolînê girt destê Girê Mirazan hin cihên din yên ZAGROSAN E Divê em ji vedîtinên nû yên ku Mirazan li gorî mercên wê ser- xwe û lêkolînên tên kirin wekî ku demê binirxînin, gelo merivên aîdê wê serdemê jî hatin kifşkirin Hûn îdîayên wekî ‘’yên ku pe- nêrîn û asoyê berfirehtir bikin re û li hinekan xebatên vekolînê dest amade bin. Ji bo arkeolojîya din- koçber û nêçirvan ji bo hewce- restgehên Girê Mirazan çêkîrine darîyên xwe yên dînî û kulturî pê kirin. Li gel ku Newala Çorî ji pêşîyên kurdan in’’ çawa dinirxî- yayê cihekî vê derê yê taybet jî ev nû ve hatibû kifşkirin, lê eleqe û e: Girê Mirazan tenê ne kultura çima ewqas mesaî û ked xerc ki- nin? rine? îhtîmama divîyabû bibîne tu car herêmê ye, di heman demê de xa- nedît. Ev avahî bi yekserî ne wekî Mixabin ji bo ku em bizanibin ev lek wenda ya tarîxa mirovahîyê ye Dema meriv ber bi rabirdûyê ve hev bin jî, dişîbin hev û ev kultur perestgeh ji alîyê kê ve hatine çêki- û lêkolînên ronîker ên vê derê dê biçe, bi awayekî zelaltir tê hîski- beramber li hevûdu tesîr kirine. rin, di destê me de daneyên têrker bibe alîkar da ku em kultura din- rin ku kultura merivahîyê hîn bi Di heman demê de li van deran, tunene. Lê em bi nirxandina hin yayê jî baştir fêm bikin. tevahî ji hev cuda nebûbû û wekî ezmûnên bihêz ên ji bo derbasbû- remzan derdikevin rê û hewl didin Xebatên we yên li ser Girê Mi- şaxên cuda dabeş nebûbû. Dî- na jiyana cîwarbûyî hatine jîyin. ku hin taybetmendîyên gel û ci- razan gelek giranbiha û hêja ne. yardeya dînî bi sazîbûna kultura Jîyana ciwarbûyî jî remza derbas- vatên mirovî yên cuda tesbît bikin Pirtûka we ya duyem a li ser vê bawerîyê gihîştîye merheleyeke bûna modela ‘’civata bi peyman’’ e û bi vî awayî derfeta şirovekirinê mijarê jî di demeke nêzîk de hat hîn bihêztir û aşîkar. Li gorî vê ku di vê modelê de; jîyana civakî bi bi dest bixin. Bi nirxandina rem- weşandin. Sernivîsa jêr ya pirtû- çarçoveyê mirovên Girê Miarazan qaîdeyên pêhit tê honandin, pren- zan em dikarin girêdanên analojîk ka we ya yekem wekî "Şîfreyên jî ji sedemên cografî, avhewayî û sîbên exlaq û hiqûqî tê darîçavki- bikin, aso û qada xwe ya hereketê Derîyê ji Dinyaya Din re Vedibe" civakî mecbûr mane bi rêxistin û rin û hîn bêtir tê şopandin. Ji ber berfirehtir bikin, lê ev hewldan ji (Öteki Dünyaya Açılan Kapının sazîbûn bibin û derfeta avakirina ku civatên pêvajoya derbasbûyînê bo ku em bikaribin nasnameya et- Şifreler) hatîye formilekirin. van sazîyên navborî bi dest xisti- ne, divîyabû her tişt di nav hevûdu nîkî ya Girê Mirazan tesbît bikin, Gelo Girê Mirazan, ji bo têkilîya ne. Li gorî fikra min avahîyên Girê de û bi balans bûna. Li cihekî ku alîkarîya me nake. Remzên ku li Gara Rasûl.- Bibîranîn 20, Boyaxa rûnî li ser tuwalê, 160 x 140 cm bi ‘’dinyaya din’’ re pirek e? Mirazan ligel taybetmendîyên xwe avahîya civakî di nava xwe de da- vê derê hene hema hema gihîş- Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî 19

di bin kayê de av bê herikandin, di Barselonayê rêzdar Philippe Re- navenda li Cenovayê ( 2005) û ya bin xalîyeke nepenî de tên veşar- liquet ji bo bersîvdayîna pirsan hat li Torînoyê (2009) paşê jî ya Gênes tin. Ev jî ji bo min rewşeke dilşi- studyoyê lê pir hêrs bû, dema ku (2005) hatin girtin. Sevila, Porto, kestî ye. pêşkêşvanê îspanyolî amadekarî- Lîzbon, Vîyana û Amsterdamê jî Li Girê Mirazan çi sirên hîn der- ya pirsan dikir, êdî ew li stûdyoyê avahîyê navendên xwe firotin û neketine holê hene? Derxistina nebû. Gerînendeyê karmendên tevî vê lîsteyê bûn. Helbet, li cihên holê ya van siran dê ji alîyê tarîxa tora çandê yê wezareta karê der- din jî yên din tên girtin -li Asyayê, dinyayê de çi guherînan pêk ve rêzdar Bruno Delaye jî hatibû li Afrîkayê û li Rojhilata Navîn- ji bîne? vexwandin. Wî li pêşkêşvan gef berê bêhtir tê hîskirin ku êdî pro- Li Girê Mirazan derket holê ku xwarin da ku bi awayekî vekirî jeyeke polîtîk li qadê nemaye. Ji rêxistinbûna civakî, bawerîyên rexne bên kirin, ew dê hin kesan ji nesîhetan heya pêşnîyaran, rapora dînî, huner û sîstema birêvebirinê kar bavêje. Lê belê Pivot şahidîya Dauge ya ku di sala 2001ê de hati- ji dema ku dihat fikirîn pir kevin- gerînendeyê Enstîtuya Fransî ya bû amadekirin, di xwe de nêrîneke tir e. Li gorî bawerîya min hem Berlînê rêzdar Bernard Genton li din dihewîne. Rapor, wekî Enstîtu- dîn û ayînên serdema antîk hem jî bal xwe dihewîne. Dibêje: “Ez êdî ya Goethe û ya British Council, ji yên yekxwedayî yên heta serdema ji ber astengîyên sefikên li ber derê bo sazîyan xweserîyeke fireh pêş- me hebûna xwe didomînin kokên “Quai d’Orsay”ê qehirîme. Ez azad nîyar dike. Rêzdar Bernard Kou- xwe ji van dîn û ayînên hîn kevn- tir wergirtine. Ne tenê bawerîyên bûm. Li dijî piranîya hevkarên xwe, chner yê ku di navbera salên 2007 dînî, vegotinên mîtolojîk jî ji wan ez neditirsîyam ku rojekê vegerim û û 2010î de wezîrtîya karên derve serdeman tên û bi remzên wê karê mamostetîyê bikim.” Çendan kiribû, ji me re dibêje: “Her çiqas demê re taybetmendîyên hevbeş Gara Rasûl.- Bibîranîn 18, Boyaxa rûnî li ser tuwalê,100 x 80 cm rayedarên perwerdeha neteweyî, hûn di pêşbirka belavbûna Rojhilat dihewînin. Em li vê derê dibînin piştî bicihanîna du peywiran dev ji de pêşketî bibin û rayedarên xwedî ku mirovahî bi qasî ku em difiki- vê torê berdidin. Birevêberê Enstî- pileyên bilind perwerde bikin jî ev rin zêdetir xwedîyê taybetmen- Polîtîkaya Çandê tuya Fransî ya li Cracowê, doçentê nayê wê wateyê ku hûn ji çandê baş dîyên hevbeş in. Guherîn bi vî wêjeya klasîk Patrice Martin ji bo fahm dikin.” awayî dikare pêk were: bawerîyên dibistaneke li Sarcellesê hat erke- Û Institut Français (Enstîtuya ku xwe wekî destpêk û navenda darkirin. Ew dibêje: “ji min re go- her tiştî dinasînin û tezên ku îdîa Fransî) çêbû. Ew roj weha têne tin; ‘ tu wekî rêveberekî karên raya dikin ku bawerîyeke nû geş kirine, Bandoreke Veşartî bîra berpirsîyarê giştî yê demê giştî ya ku me ev guman jê dikir bi awayekî cidî hejîyan û şikîyan. rêzdar Xavier Darcos: “me sazîyên derneketî, tu pir teşebusan diceri- Ji alîyê din ve jî îhtîmala derketi- xwe gîhandin hev ( İnstitut Fran- Pascal Corazza* bînî’” parlamenterê sosyalîst Yves na holê ya hin rastîyên nasnameya çais jî wekî Alliance Français Dauge jî li studyoyê bû. Wî rapo- etnîk an jî biyolojîkî/fizîkî dikare ______markayeke sereke ye) û pişt re me reke ku ji alîyê lijneyeke wezareta hin derdoran bixe nava endîşeyê. platformên wekî IFcinéma, Cul- karên derve ve hatîye amadekirin Ji bo demeke pir kurt anorekirina çandê wekî turethèque anîn bal hev. Lê dema KÊMASÎYA KU LI GIRÊ eşkere kir (2) ku ev rapor di qadê taybetmendiyeke Fransayê, pîrozkirina «awartebûna me rêznameyên van sazîyan anîn de hatîye pêkanîn û di xwe de hîn MIRAZAN DERKETÎYE bal hev, di wir de pirsgirêk derket. çandî», binxêzkirina girîngîya hunermendan di dîroka formê bêdengîtîyê jî di xwe de di- HOLÊ BÊDEWLETBÛ- Divê me kadro entegre bikirina û wê de klîşeyeke hevpar e ku ji alîyê siyasetvanên her hêlê hewîne, mesele pir vekirî ye. Stêrk NA KURDAN E carek din ew bi rêkûpêk bikirina. temirî, bandora welêt êdî belav ve bi coş tê pêkanîn. Lê belê ev nabe asteng li pêşîya Lê [Laurent] Fabius ji min re got: Kurd eleqeyeke taybet nîşanî nabe. Divê em bêhtir profesyonel bêrihkirina berdewam a tevneke ku karî demeke dirêj “Em ê fabrîkeyeke gazê ava bikin.” Girê Mirazan didin û li ser dixe- bibin. Wesayeta “bêwate û xwedî Loma me her tişt da sekinandin.” bitin. Li gorî we girîngîya vê tesîra xwe berfireh bike. tirs” a li hemberî teşebusan divê bê Di dawîya 2013an de, wezirê karên helwestê çi ye? astengkirin. “Çand divê ji “nîqaşên derve yê serdemê rêzdar Fabius iplomasîya Çandî? Herweha damezirandina “İnstitut français” vala” re nebe amûr û tevî rastîya Ev avahî ji alîyê kê ve hatibin çê- her tişt “erênî” (3) didît lê ev jî pir dema ku Fransayê piştî têk- (Enstîtuya Fransî) ya ku di xwe de polîtîk jî nebe.” Di raporê de bang kirin bila çêbin, di encamê de na- D dirêj nedomîya. Rêzdar Kouchner çûyina li hemberî artêşa Prûsyayê çendan aktorên curbicur dihewî- li wezareta karê derve, wezareta vendên kurdistanî yên li welatê me dikene û dibêje: “belê rast e, her- ne û di pêşketina kultur, bawerî, ya di sala 1870an de, xwe di rewşa ne bû. Sekreterekî giştî yê berê yê çandê û wezareta perwerdeya ne- tişt baş dixebite loma me daye seki- huner û efsaneyên me de tesîreke tenêkirina navnetewî de dît, ji bo balyozxaneya fransî ya Alman- teweyî tê kirin ku ew di navbera nandin.” Û berdewam dike: “Quai wan a girîng heye. Di vê çarçoveyê telafîkirina wendahîya hêza xwe yayê got: “çawa cîranên me jî pêk xwe de toreke nîqaşkirinê çêbikin d’Orsay” di nav dewletê de dewle- de, ji pêşxistina nasnameya wan a ev tişt, yanî “bandorkirina Çandî” anîbûn, dergeyekî yekane fikrekî da ku bikaribin wesayeta Quaîyê tek e. Kewneperestîyeke teqes e. Ji etnîkî zêdetir pêşxistina nasname- îcad kir. Di heman çerçoveyê de, baş bû. Berî damezirandina Ens- (Quai d’Orsay) bişkênin û ça- ya wan a welatî di vê merheleyê de ber ku guhertinên pisporîyê ne ji bo ji bo ku mêtîngehên wê zimanên tîtuya Fransî, fealîyeteke çandî di- lakîyên di derbarê çandê de pêk hîn girîngtir û bi wate ye. Û li gorî reformeke bingehîn in, loma bendê wê biaxifin û girêdayî çanda wê ve karibû ji çend sazîyên dewletê yên tên dewlemend bikin. Herweha fikra min çawa ku ew parçeyek ji man ku wezîrekî din were û bi vî bimînin, di sala 1883an de “Allian- cuda -ku ji hev haydar jî nebûn- rapor parastina xweserîya rêve- me û em jî parçeyek ji wê ne, şert e şiklî ku bikaribin ji vê projeyê xilas ce Française” hat damezirandin. alîkarîyê bigre.” (1) Wekî mînak, berîya navendê û ya esnstîtuyan jî ku em jî bi vê kulturê re ji nêzîkî ve bibin.” Herweha rêzdar Darcos ji Ev sazîya ku di xwe de armanca organîzatoran ji ataşeyên çandê destnîşan dike. eleqedar û têkildar bin. me re weha dibêje: “ji malîyeta çê- qezenckirina diravan nahewîne, yên balyozxaneyan, gerînendeyê Hûn di warê arkeolojîya kurdan Di vê navberê de bişkivîna vê torê kirinê bêhtir, sedema xitimandinê xwedîyê lijneya sereke ye, ku ev navenda çandê û lijneya taybet ya de çi kêmasî dibînin? Li gorî we di salên 2000î de berdewam kir. nerazîbûna balyozan a li hemberî lijne ji endamên şaxên wê yên li muzîkê re têkilîyê çêbike û sê ca- divê di vî warî de çi gav bên avê- Balyozên ku pêdivîya wan bi bal- fînansekirina navendan ya ji alîyê welatên din de cih digrin pêk tê. ran ji dewletê butçe bistîne. Belê, tin? yozxaneyan hene -piranîya wan sazîyên din ve bû ji ber ku balyo- Di sala 1902yan de “La Mission bi rastî jî pêkanîneke taybet hewce hatine girtin- rêveberên navendên zan nedixwest desthilatdarîya xwe Çalakîyên arkeolojîk çalakîyên laïque” hat damezirandin ku îro bû. Di salên 2000î de, zagona gu- sazîbûyinê ne. Dewlet sazîyek e ku çandê ne, ku bi peraşutê xwe avê- ya rasterast wenda bikin.” Sekre- li ser rûyê erdê 112 şaxên wê yên hertina Alîkarîya Aborî û Revîz- di dereceya herî bilind de hatîyê tine ser vê peywirê. Almanyaya ku terê giştî yê Quoîyê di navbera salê perwerdehîya fransî hene. Pênc sal yona Giştî (RGPP), ya di derbarê honandin. Kêmasîya li Girê Mi- piştî şerê cîhanê yê duyem tê de 18 2009-2014an rêzdar Pierre Sellal şûn de, mamosteyê wêjeya îtalî ya polîtîkaya raya giştî de li ser tora razan derdikeve holê jî ‘’bêdew- navend hatibûn vekirin, îro nîvê jî dibêje ku: “Paşvekişandina wan, zanîngeha Gronobleyê Jılien Luc- dîplomatîk, taybetî li ser alîyê wî letbûna kurdan’’ e. Ev kêmasî di van navendan digire. Li Îtalyayê nêrîn û qaydeyeke ku ji çalakvanî- vî warî de herdem hatîye hîski- haire Enstîtuya Fransî ya Floran- yê çandî bandoreke neyênî çêkirî- rin. Carekê em li ser axa xwe bi sayê (l’Institut français de Floren- ye. Ger ku dewlet fonên vê pergala miemelaya bîyanîbûnê re rû bi rû ce) damezirand. Sazîyên welatên aborî ya ku di xwe de hem alikarî- mane. Berhemên me ji me hatine din yên ku alîyê aborî ve ji dew- ya fermî û hem jî alikarîya şexsî veqetandin û desteserkirin. Pirî letê alîkarî wergirtine û alîyekî ve dihewîne kêm bike, dahatîyên wê car wekî zanistekî jirêzê jî nehişti- sazîyên fermî ne weha ne: Brîtanî dê zirareke mezin bibînin: spon- ne em nêzîkî van berheman bibin. heya sala 1934 (British Council) sor hewl didin ku ji vê dahatîya Mînakên li Başûr û Rojava vê kê- Alman heya sala 1951 (l’Institut ku êdî hatîye kêmkirin dev berdin. masîyê bi temamî ji holê ranake jî, dikarin bibin destpêka pêngavên Goethe) û Îspanyol heya sala 1991 Hejmara mamosteyên li derveyê cidî. Lê hem wekî gel û hem jî wekî (l’Institut Cervantès) rawestîyan, welêt kêm dibe, ev jî dibe sedem kesên bi van meseleyê re hestdar û belê tê dîtin ku fransîyan zû dest ku xwendevanên qursên fransî ji têkildar in, divê em bala xwe bidin pê kirine. sazîyan dûr bikevin, lê belê piranî- ya dahatîya van navendên fransî ji ser van xebatan, eleqeya xwe zin- Ev pergala navnetewî ya girêdayî dî bikin û ji bo pêşî li berevajîki- van qursên zimên tên. wezareta karê derve ya ku binya- rina belge û daneyan bigrin gavên pêwist biavêjin. Ev helwest dê hem da xwe ji cemîyetan digirt, di sala 2001ê de Bernard Pivot di ber- ji bo bi awayekî objektîf ronîkirina 1945an de bi avakirina Gerînende- hema xwe ya berî ya dawîn ya bi kultura welatê me û hem jî kultura ya Têkilîyên Çandê bi awayekî ve- navê “Bouillon de Culture” (Ada- mirovahîyê dê bibe gav û tevînek kirî hat şêwandin. Belê ev pergal, na Çandê) ya li ser France 2 de bi girîng. di destpêkê de, girêdayî berjewen- israr li ser pirseke sereke disekine: dîyên jeopolîtîk û çanda neteweyî, “Gelo Fransa xwedî derfeta na- Wergera ji tirkî: Nedim Baran xwedî dîrokeke xilexwar e. Herî sandina çand û zimanê xwe ye?” Gara Rasûl.- Bibîranîn 21, Boyaxa rûnî li ser tuwalê,140 x 120 cm guhertina dawî, di sala 2010î de Gerînendeyê navenda çandê yê 20 Çirîya Paşîn 2020 • Le Monde diplomatique kurdî

Pevvekirina rêznameyan, dê xerckirina butçê di destê mirovê sêyemî yê di girêdayê wezaretê ye. Bandorkirin: belê her ferqa qewî ya navbera mû- balyozxaneyê de ne. Sedema xilasbûna xwe- diçe ev bandor kêm dibe. Di sala 2009an de çeyên karmendên sereke û serîya navendan, polîtîkaya çandê ya herêmî butçeya ji bo van karan ya balyozxaneyan 53 yên niştecîyên wî welatî ji ye. Philippe Hardy yê ku di salên 2000î de milyon ewro bû; 2016an de ev nîsbet ber- holê rakira Rêzdar Dauge li Torînoyê berpirsîyar bû dibêje: “Torîno di jêrî 30 milyon ewroyî bû bi giştî, di van bîst dibêje: “Ew mirov dihatin rû- welatekî katolîk de bajarekî protestan bû.” Ev salên dawî de ev nîsbet ji %30 daket jêrê. Di çikandin. Ev rewş rewşeke pir yek tê wê wateyê ku “li wir polîtîkayeke ji ya heman demê de, li Çînê hejmara Enstîtuyên xirab bû.” Li gor rapora 18 Napolîyê cuda dihat meşandin.”Ev encama Konfuçyus di navbera salên 2006 û 2016an îlona 2018an, senator Vin- fikirandina hesasîyeta li ser dîzayînkirina de ji 100î derkete 510î. Enstîtuyên Pûşkîn di cent Delahaye û Rémi Féra- dîroka wî bajarî ye. sala 2017an de dest bi qursên înteraktîf ki- ud nîsbeta mûçeya peywi- rin. Enstîtuyên Yunus Emre yên ku ji alîyê Çawa rêzdar Fabius jî balyozan pênase ra “karên derveyê welat yê Turkîyeyê ve di sala 2007an de hatibûn da- dike, Fransayê hêza xwe ya nerm daye destê dewletê” ji sala 2008an heya mezirandin îro gihîştîye 45î. Ev navendên “walîyên li derveyê welat”, profesorê Zanîn- 2018an, %20 zêde bûye. Lê “walîtîyê” yan jî “ewlegeh” -navekî din yê geha Sciences Po jî dibêje: “karên navnetewî” nîsbeta karkirinê jî % 10 sazîyên fransî yên derveyê welat jî ev e-, ku ne peywira ‘walîyan’ e, ev xeletîyeke mezin e.” ketîye xwarê. Helbet ev yek karê wan jî êdî ne dîyar e û herweha em tenê Lê ez têkilîyên di navbera wan û ya şirketan girêdayê hildana kar ya mi- dikarin bi rîya e-mail yên dawîya wan bi erênî dikim. Ez wisa texmîn dikim ku her tişt rovên niştecî ye. Ev paradoks “com” diqede xwe bigîhînin rayedarên wan di destê van nûneran de ne. Ji bo wan du fikir bi polîtîkaya mûçeyan yên û dîsa ew jî ne dîyar e gelo dê bersivê bidin hene: yan dê bi feraseteke dilsoz bi “naven- derveyê welat ve girêdayî pirsên me (yan jî nedin). Lê belê em newê- dîbûnê” ve girêdayî bimînin yan jî yê aktorên ye: kêmtirîn karmend û mû- rin ji wan bipirsin; gelo ew difikirin ku ev “ne di rêzê de” vexwînin û tevî kar û xebatên çeyên zêde. Ev ji bacdayînê kar, temsîla tekoşîna dîrokî ya “hêza nerm” a xwe bikin, da ku bidin nîşan, pişt dewletê ci- mûaf in û senator texmîn fransî ye, yan na. vaka fransî ya pirdengî û rengîn heye.” dikin ku ev yek bûye sedem ku dewlet di salê de nêzî 150 Jérôme Clément ê ku di navbera salên 2014- * Rojnameger nivîskarê berhema Voyage en milyon dahatîya xwe wenda 2018an de serokê weqfa Alliance Française italique, Transboréal, 2012. bû dibêje: “Ev encama navendîbûnê ye? Îro, dike. Çawa di rapora refor- Wergera ji fransî: Sedat Ulugana ma dawîya 2013an de rêzdar şeklê hêzbûyînê ji aborîyê bêhtir bandorkiri- Fabius jî dîyar kir, “ev nîsbet, na çandî ye. Û êdî serokên navendan bi xwe ______ya navneteweyî qet sûdwernegirtî bû. Bawer sê qatî butçeya rêznameya ye- re tenê qeşmeran nabin gerên derveyî welêt, 1) Ev peyv ji pirtûka ku li ser dîplomasîya çandê hatîye im parlamenter jî dê vê nêrînê bipejirînin. kane (50 milyon ewro) ye û “ev yek nayê qe- êdî bi xwe re gerînendeyê karsazîyan jî di- nivisîn derbas dibe. Nivîskar di pirtûka xwe de nêzî Nexwe êdî ne muhîm e”, sekreter dîyar dike bûlkirin” bin. (4) Qeyrana 2008an têkilîyên qadên din sed heb roportaj hewandîye. ku şêwirmendê dîplomatîk rêzdar Jean Da- yên bi çandê re baş dîyar kir: divê êdî ew jî 2) «Rapora agahdarîyê ya di derbarê navendên Fransî Vê gavê, erkedarê sereke (bi giştî karmen- vid Levitte (yê rêzdar Nicolas Sarkozy) jî ev wekî şaxên din yên pîşesazîyê entegreyê ba- yên derveyê welêt a ji alîyê rêzdar Yves Dauge ve hatîye dekî xwedî pileya bilind e) hevalbendê bal- amadekirin.», Assemblée nationale, Paris, 7 sibat 2001. nêrîn diperijand û loma wî cewab da serok- zarê bibe. Wekî din, ji sala 2015an pê ve, êdî yoz e. Di bin destê gerînendeyê şaxê de ji bo 3) «Ceribandina İnstitut Française dê pir neyê dirêjki- komar. nasandina çand û ziman, girêdayî polîtîka- karên havirdorê rin», Le Monde û AFP, 23 çirîya paşîn 2013. ya “dîplomasîya çandî û bandorkirinê” di çend hezar ewro 4) Bnr. Jean-Michel Djian, «dîplomasîya çandî ya bin banê gerînendeya giştî ya globalîzasyon, heye lê destûra fransayê ya li ser dîwarê bûzê», Le Monde diploma- geşbûyîn û hevalbenîyê de ne, ku ev sazî jî tique, hezîran 2004. N av e ro k çIRîYA pêŞîn 2020

Gelo Rûsyayê li miqabilî stendina Gerebaxa Çiyayî: ji nakokîya navberetnîk Wênesazê vê hejmarê S-400an Afrîn da Tirkîyeyê? heta jeopolîtîka cîhanî erguey arkedonov Çetin Çeko S M R. 11, 12 Gara Rasûl, wekî hunermend, divê ev hewldan û xebata ji bo R. 1, 2, 3 Gara tarîxzanê hunerê, teorîsyenê veguhestina formê ya ber bi Moskova xeyal dike bibe «bajarê cîhanî» hunerî û mamosteyê niqteya herî jorîn bi awayekî Modela perwerdeya zimanê zikmakî ya Vladımır Pawlotsky wêneyazîyê gelek bi qabîlîyet û cidî were şopandin. Swêdê û kurdî R. 12, 13-14 Rasûl bi tecrûbe ye. Haydar Dıljen Gara Rasûl di derheqê Li ser navê bîyoewlekarîyê R. 1, 3-4 Lucile Leclaır Hunermend, pêşangeha xwe hunera xwe de wisa dipeyive:  R. 14,15 ara Rasûl di 1955an de ya yekem di 1980yî de li ‘’Hemû alîyên hebûna min Ezmûna hermenewtîk ji ergatîvîteya li Kerkûkê ji dayik bûye. Mûsilê vekir, li gelek bajarên îlhamê didin hevûdu, aîdê kurdî Li cîhana sêyem, «dorlêgirtina mezin» a G Li Zanîngeha Mûsilê (Nînova) Almanya û Ewropayê jî beşdarî hevûdu ne û herdem di nav Behrooz Shojai talanker Gılbert Achcar pêşangeh û projeyêyên şexsî têkilîyekê de ne. Herdem R. 1, 5-6 beşa hunerên bedew xwendîye. R. 16,17 û grûbî bûye. Berhemên tehnên nû yên ku li derbirînê Di 1986an de koçî Almanyayê hunermend ên bi şêwaza digerin, didin. Şêwazên wan «Ev sî sal in me tu tişt nekirîye» Arkeolog Cemal Özçelik: "Kêmasîya kirîye. Li Almanyayê li realîstî di nav pêvajoyê de ên îfadekirinê pir cure ne, Serge Halımı ku li Girê Mirazan derketîye holê Zanîngeha Kolnê tarîxa hunerê veguherîye ber bi razberkirinê R. 2 bêdewletbûna kurdan e" lê wekî çavkanîyên îlhamê Hevpeyivîn: Jînda Zekîoğlu xwendîye. ango abstraksîyonê. Ev yeka jî hatine honandin. Lê dîsa jî R. 18,19 Bêhnfûrî û keça ciwan bi xebata pêvajoyeke demdirêj dema dibin ‘konkret’ wekî Gara Rasûl ligel hunermendîyê bûye û bi teorîyeke cidî a sînorên xwe diparêzin xuya Érika Wicky Bandoreke Veşartî di heman demê de teorîsyenê Pascal Corazza hunerê ve hatîye honandin; di dikin...’’ R. 8, 9 R. 19, 20 hunerê ye jî. Tê zanîn ku di encamê de felsefe û estetîka qada wênesazîya kurdan de wêneyê bi hev re hatîye Hunermend di çavkanîyeke din Serîhildana Korêya Bașûr Wênesazê vê hejmarê: tarîxzanên hunerê gelek kêm neqişkirin. Hewl û mijarên de jî wisa dibêje: Wêne mala Gara Rasûl in, lê teorîsyenên hunerê hema min e. Di navbera kesayetî Frédéric Ojardias Hasan Hüseyin Deveci hunermend li ser bingeha bîr, R. 9, 10 R. 20 hema qet tuneye. Bi qasî ku bîrewerî û bibîranînan şikil û nîgarê de dîyalogek ez dizanim di nav wênesazên girtîye. Ev yeka jî mijarê bi pêk tê. Ji afirandina xwe kurdan de tekanê kesê ku şêwaz û xwendineke estetîk, heta temambûnê tiştê ku wekî teorîsyenê hunerê bê bi reng û ronahîyeke bihêz herdem mijara behskirinê qebûlkirin, Gara Rasûl e. honandîye. Li gorî fikra min, ye hevbandorîya di navbera LE kesayetî û nîgarê de ye…’’ MONDE Pirtûkeke hunermend bi navê ‘’ji Goyayî heta Giacomattîyî li ser hunera nûjen’’ hatîye diplomatiquediplomatique weşandin, hunermend di vê kurdî pirtûkê de geşepêdana xetên hunera nûjen, ji nûjenî û Le Monde diplomatique kurdî postnûjenîyê analiz dike. Hasan Hüseyin Deveci @Diplo_Kurdi diplo_kurdi Wergera ji tirkî: Nedim Baran Web: www.diplo-kurdi.com E-Mail: [email protected]