MENGELBERG EN ZIJN

•r 1

" I I

Äii;Z[Yl J: ' , -

Mengelberg inN ewYotk: een Olympische prestatie

fN) Amtzenius: muziekcriticus en dirigent

fN) The man who forged the greatness of the Concertgebotmorchestra

fN) i De bretels van meneer M engelebetg

EEN UITGAVE VAN DE WILLEM MENGELBERG VERENIGING l6E JAARGANG NUMMER 65 JUNI 2003 Inhoud •

3 Voornootd

4 Van het bestuur

6 Amtzenius: dirigent en nmziekcriticus

10 The man who f<»ged the greatness of the C011Certg~hestta

16 Concessies voorde studiO; Het Concertgebotmutkest bij de AVRO 1937 - 1~

18 Menge1betg inN ewYotk: een Olympische prestatie

30 De breteJs VclO. de heer Mengelebetg

lP HET 65E NUMMER MENGELBERG EN ZIJN TIJD!

Mogen wij u er even op wijzen ... ?! Beseft u dat u op dit moment het 65e nummer van 'Mengelberg en zijn Tijd' in handen heeft? Misschien onder reguliere bladen geen prestatie om over op te scheppen, maar de vereniging en de redactie mogen daar best een beetje trots op zijn.

Het is een niet geringe prestatie waar je van Assis Mil1dêllo JoffiIY Bezerra de Mello (voor ons onder de indruk raakt: ruim 2000 pagina's Fral1cisco JoffiIY) , is in dit nummer gastauteur. tekst over een man die al meer dan een halve Hij vertelt graag over 'the man who forged eeuw geleden zijn leven achter zich heeft the greatness of the gelaten en aan wie dus amper nieuwe feiten Concertgebouworchestra'. Voorts een kunnen worden toegevoegd. Een en ander is artikel over een periode dat het zichtbaar en tastbaar geworden in het Concertgebouworkest regelmatig te gast was 3 inchukwekkende overzicht dat we bij het tussen de muren van de AVRO, geschreven vorige nummer meezonden van alle artikelen door de vooraanstaande muziekcriticus die er sinds het oprichtingsjaar 1987 Ha11S Heg. Verbaast u zich verder over het verschenen zijn, geïnventariseerd en prachtige verhaal dat de populariteit van bijgehouden door Johan Krediet. De redactie Willem Mengelberg pakkend beschrijft blijft zich inspannen nieuwe invalshoeken en tijdens zijn bezoek aan New York in de visies te vinden op de man die wij allen een maand maart van 1921. De redactie vraagt warm hart toedragen. zich hier af: hoe kan een mens zo veel eerbetoon en hulde verdragen? Tot slot een In dat 65e nummer hebben we de volgende vrolijk verhaal uit de pen van Johan Krediet onderwerpen voor u. Johan Krediet schetst over de Jiddische standwerker Kokado17ls die een profiel van Lot/is Arntzenills, een meneer Mengeleberg persoonlijk gekend muziekcriticus en dirigent die in de tijd van heeft. Willem Mengelberg leefde (1898 - 1964). Een Wij wensen u wederom veel leesplezier! levende criticus, de Braziliaan Francisco de

Colofon 'Mengelberg en zijn Tijd' is een kwartaaluitgave van de WillelIl MC/lgelberg Verenigil1g, opgericht op 13 februari 1987. Overname van de redactionele inhoud is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming. Redactie: A. van Kapel, J. Krediet, mr. A.A. Meurer en P.J. Bogaers (grafische vormgeving). (Redactie)Secretariaat: Mozartkade 14, 1077 DJ Amsterdam, telefoon (020) 6262550, e-mail: [email protected]. gironummer 155802 Bestuur van de Willem Mengelberg Vereniging. Voorzitter: prof. dr. W.A.M. van der Kwast (023-5284361), vice-voorzitter: A. van Kapel (071-5172562), secretaris-penningmeester: mr. A.A. Meurer (020-6262550), leden: J. Krediet (020-6991607) en R. Krüsemann (020-6687110). Bestuurlijk

GEDENKPENNING, MAHLER 100 JAAR IN NEDERLAND EN NIEUWS VAN DE PR-COMMISSIE

Goed nieuws: de productie van de bronzen Mengelberg-Mahler­ gedenkpenning gaat door! Eind mei waren er zoveel bestellingen ge­ daan dat het bestuur een order voor 50 penningen heeft geplaatst. Alle bestellers hebben hiervan inmiddels bericht gekregen. Levering vindt tegelijk met dit nummer plaats. Misschien is er op het moment dat u di t leest nog een enkele over. Wellicht een aardig cadeau-idee?

4 100 jaar Mahler in Nederland verenigingsjaar, dat nu loopt van 1 maart tot Degenen die op 10 april in Utrecht en/of op 1 maart, te laten samenlopen met het 2 mei in Amsterdam zijn geweest hebben kalenderjaar (de praktijk laat zien dat het door genoten. bijna iedereen nu al zo wordt ervaren). Op 10 april van een aantal inleidingen over In de tweede plaats wil het bestuur in de velerlei aspecten van de verhouding tussen statuten de mogelijkheid opnemen dat niet Mahler en Nederland. In het volgende alleen iemand die zich voor onze Vereniging nummer zullen in ieder geval de inleidingen verdienstelijk heeft gemaakt tot erelid kan van Eveline Nikkels en Aarnout Coster worden benoemd, maar ook degene die zich worden gepubliceerd. voor het levend houden van de herinnering Donaid Mitchell gunde ons op 2 mei een aan Mengelberg bijzonder heeft ingespannen. doorleefde blik in zijn Mahler-wereld. De Met de oproep voor de ledenvergadering toehoorder kon zich niet aan de indruk zullen wij u uiteraard een uitgewerkt onttrekken dat hij al enigszins bezig was zich tekstvoorstel doen toekomen. op een Abschied voor te bereiden. Mocht u ideeën hebben over mogelijke andere aanpassingen van de statuten, dan zien Algemene ledenvergadering wij die gaarne tegemoet. De huidige statuten De jaarvergadering gaat definitief door op worden u desgevraagd per post of per e-mail zaterdag 25 oktober aanstaande in het toegestuurd. Rembrandthuis in Amsterdam. De ochtend is ingeruimd voor het De middag staat in het teken van 100 jaar huishoudelijk gedeelte. Mahler in Amsterdam en zijn Derde Het bestuur is voornemens dan een voorstel symfonie. Eveline Nikkels en Johan tot statutenwijziging aan u voor te leggen: Maarsingh zullen daarover hun licht laten in de eerste plaats een voorstel om het schijnen. En Johan Krediet legt de in dit huis logische verbinding tussen Rembrandt en onmiddellijk: waarom geen website? Wel ... deze Mengelberg. is inmiddels in de maak. Een domeinnaam is gereserveerd en binnenkort zal een homepage Public relations worden gelanceerd waar Willem Mengelberg Zoals u in de vorige uitgave van Mengelberg en trots op geweest zou zijn. Voortaan is er dan zijn Tijd heeft kunnen lezen in deze een gestructureerd platform dat eenvoudig kolommen, is er inmiddels een pr-commissie toegang zal bieden aan belangstellenden van opgericht bestaande uit de leden Pieter J. over de hele wereld. Er is ruimte voor allerlei Bogaers, Frederik Heemskerk en Hans Tuijten. bijdragen van leden en anderen die in Willem 5 Helaas heeft Hans Tuijten zich inmiddels om Mengelberg geïnteresseerd zijn. De kosten praktische redenen teruggetrokken, maar de voor de website zijn laag en er zullen pogingen heren Heemskerk en Bogaers hebben wel een ondernomen worden deze door middel van eerste bespreking gevoerd. De vruchten van sponsoring te dekken. deze bespreking komen hierop neer: De pr-commissie acht het verder van belang te Bepaald is dat de inspanningen van de pr­ kijken naar de algemene toekomst van de Willem commissie erop gericht zijn na te denken over Mengelberg Vereniging en zal constructieve het imago van de vereniging (en impliciet dus voorstellen in die richting doen, daarbij ook van Willem Mengelberg). Goede anticiperend op de onvermijdelijke vergrijzing communicatie kan ervoor zorgen dat de relatie binnen de vereniging. Voorstellen zullen met het muziekminnend publiek op een uiteraard onder de leden geventileerd worden. weloverwogen manier kan worden aangesterkt Nog een ludiek, niet uitgewerkt idee van de pr­ teneinde meer leden en/ of fondsen te commissie is de lancering van een voucher verwerven. waarmee iemand, bij wijze van cadeautje, lid gemaakt kan worden van onze vereniging. Een wezenlijk hulpmiddel daarbij is eenjolder over de vereniging die kan worden gebruikt om Co n tri but i e interessenten richting lidmaatschap te bewegen. Het bestuur verzoekt diegenen die De folder kan onder meer verspreid worden hun contributie voor 2003 nog niet via de betere muziekzaken, conservatoria, het Concertgebouwen op verzoek van leden. hebben voldaan dit alsnog te doen.

Ieder modem denkend mens roept dan Dirigenten om Mengelberg

MUZIEKCRITICUS EN DIRIGENT L.M.G. ARNTZENIUS "ZIJN PEN LAG HEM BETER IN DE HAND DAN HET DIRIGEERSTOKJE"

Louis Arntzenius was muziekcriticus en dirigent. Hij ontving zijn muzikale op­ leiding aan de 'Muziekschool' in het Huis met de Hoofden, aan de Keizersgracht 213 in Amsterdam. Daarna studeerde hij compositie, instrumentatie en contrapunt bij Johan Wagenaar in Utrecht.

Hij leerde vioolspelen bij Hendrik Rijnberger voorwoord van het boek 'Mengelberg, zooals en speelde van 15 oktober 1919 tot 1 de teekenaar Georges Augsbourg hem ziet.' september 1920 bij de tweede violen van het Concertgebouworkest. Hierna werd hij als 6 tweede dirigent aangesteld bij het orkest van de Koninklijke Vereniging 'Het Nederlands Er zal een generatie Toneel'. Hier leidde hij een groot aantal komen voor uitvoeringen van toneelmuziek en balletvoorstellingen waarin zijn vrouw, wie Mengelbergs Yvonne Georgi, als ballerina optrad. figuur legende is Arntzenius verzorgde gastdirecties bij Nederlandse en Duitse orkesten o.a. in Utrecht, Den Haag, Rotterdam, Dresden, Wiesbaden en Frankfurt. In Amsterdam Hij schreef: dirigeerde hij in de dertiger jaren het 'Er zal een generatie komen voor wie Concertgebouworkest in de Schouwburg en Mengelberg's figuur legende is. Die generatie in het Concertgebouw.. zal zich van zijn kunst niet anders kunnen In 1931 behoorde hij tot de belangrijkste vormen dan een zeer gebrekkig beeld, want kandidaten om opvolger te worden van onze tijd bezit geen technisch procédé dat in Cornelis Dopper; het werd Eduard van volledigheid de pracht van zijn vertolking kan Beinum.. bewaren. De vertolking - kunstwerk dat in de Arntzenius was muziekcriticus bij De lucht wordt geboetseerd - is vooralsnog Telegraaf en kwam na de bevrijding in dienst helaas een onbestendige verschijning. De bij Elseviers Weekblad. Daar was hij een van hulpmiddelen waarover wij beschikken zijn de hoofdredacteuren die de 'Encyclopedie niet verfijnd genoeg om zoo'n luchtplastiek van de Muziek' samenstelden. Dit naslagwerk méér te fixeren dan een overzicht van de werd door Elsevier in 1956 uitgegeven. verdeelingen en de contouren: de latere Arntzenius was Mengelberg goedgezind en generatie zal dus wat afmetingen kunnen bracht dat in 1936 tot uitdrukking in het bestudeeren en wat groote lijnen, doch naar het werkelijk leven van het kunstproduct, naar kleur, naar klank, naar fijnere nuance en Hij besluit zijn vOOl"woord met: 'Moge dit naar at1nosfeer - naar al die zaken waarover boek stimulerend werken op het besef van zij zal kunnen lezen dat het auditorium van zijn algemeene waarde, en moge de vereering onze tijden in extase raakte - zal zij slechts voor den weergaloozen musicus zich kunnen gissen ... verheugen bij het zien van Augsbourg's werk! Zij zal, die generatie, het beeld van Dan zal het behalve voor een volgende, ook Mengelberg's figuur en grootheid dienen op voor deze generatie van nut en waarlijke te bouwen in haar fantasie, en om die fantasie beteekenis zijn.' te voeden zal zij materiaal behoeven: platen van een grammofoon, en boeken, schilderijen en teekeningen. Van dat materiaal: hoe meer hoe beter, want met het aantal getuigenissen De verering blijkt in van de omstanders groeit de helderheid der 1942 bekoeld doordat begrenzing van het beeld. Biografieën zullen de feiten van Mengelberg's leven moeten Mengelberg zich weinig geven, essays de impressie van zijn kunst, teekeningen het karakter van den aard van Nederlands gedroeg zijn verschijning, en het complex van die beschrijvingen zal dan het surrogaat moeten vormen voor de waarde die zijn kunst eens De verering van Arntzenius voor Mengelberg bezat. Bij het gebrek aan het middel om die blijkt in 1942 iets bekoeld te zijn doordat waarde-zelve door den tijd te handhaven, zal Mengelberg blijk gaf liever in het buitenland ons geslacht het bewijs van haar existentie dan in Nederland te verkeren en zich weinig langs de omweg van het woord en de Nederlands gedroeg. De meeste tijd bracht 7 teekening moeten leveren.' Mengelberg door in zijn Chasa of hij reisde kris en kras door Europa om gastdirecties in feest in twee artikelen. In het eerste vertelt hij Duitsland, Oostenrijk, Hongarije, Roemenië, hoe hartelijk de Nederlanders zijn ontvangen, Italië, België, Frankrijk, Spanje, Portugal en hoe zorgzaam Schuricht alles heeft Zweden te verzorgen. Atntzenius schreef in voorbereid, en hoe plezierig de belangstelling 1942 daarover in De Telegraaf: van de officiële instanties te Berlijn is. Op het 'Het is een irritante en beschamende toestand programma staan werken van Wagenaar, dat Mengelberg slechts enkele concerten per Willem Landré, Guillaume Landré, Badings, seizoen in het Concertgebouw dirigeert. Paul Roes en F. Koeberg. Het geheel begint Onbegrijpelijk is het, dat noch de leiding van met het 'Wilhelmus van Nassouwe', het die instelling, noch de overheid inziet, hoe 'Deutschland über Alles' en het 'Horst absurd die toestand eigenlijk is.' Wessellied.' Het Departement van Volksvoorlichting en Het verslag van de tweede avond is volgens Kunsten, ook ongelukkig met de bestaande Pauline Micheels nog lyrischer. Arntzenius toestand, toonde zich in juli 1943 zelfs bereid schreef: 'Hoe zou men hier niet weerloos die concerten, die Mengelberg bóven het worden? Al wat men ontmoet is vriendelijk vastgestelde aantal zou dirigeren, extra te en mild. ( ... ) Waar ter wereld vindt men nog honoreren. zóó ideale omstandigheden voor den arbeid aan de kunst?' Pauline Micheels beschrijft in haar boek Voor Atntzenius vervolgens overgaat tot een 'Muziek in de schaduw van het Derde Rijk' bespreking van de uitgevoerde werken van hoe Arntzenius zich door de Duitse Van Otterlo, Voormolen, Orthel, Osieck, propaganda, tijden het Nederlandse Jaap V ranken, Ruygrok, Rudolf Mengelberg, Muziekfeest dat in 1936 in Wiesbaden plaats Van der Horst en Monnikendam moet hem, vond, heeft laten overrompelen. volgens Pauline Micheels, nog iets van het Zij schijft: 'L.M.G. Arntzenius 'verslaat' het hart over het laakbare gedrag van Bertus van Lier, die niet in Wiesbaden aanwezig wilde 8 zijn. Hij schrijft: 'Van Lier stelde de Wiesbadense Kurdirectie aansprakelijk voor de fouten van het Derde Rijk en verhief zichzelf daarmee tot held.' Bertus van Lier triomfeerde na de bevrijding in ereraden die de gedragingen van de Nederlandse musici in de bezettingsjaren - ook die van Arntzenius - moesten beoordelen.

Uit een artikel in Elsevier van 17 december 1949 blijkt alsnog zijn teleurstelling dat in 1931 niet hij, maar Eduard van Beinum als tweede dirigent van het Concertgebouworkest werd aangesteld. Ook blijkt uit het zelfde artikel zijn onvrede over het feit dat Mengelberg, anderen en hij door de ereraad beoordeeld en veroordeeld zijn. In een groot artikel met als koptekst 'Het Concertgebouworkest na den oorlog' schrijft hij: Willem Mengelberg is uit het huis verwijderd - volgens velen door de hoogstwrekende gerechtigheid, volgens zeer vele anderen door noodwettelijke sluipmoord - en men kan over die verwijdering denken hoe men wil, hij werd kunstjoumalist. Zijn pen lag hem doch het staat vast dat de heer Van Beinum beter in de hand dan het dirigeerstokje.' profiteur-nummer-één van de terechtstelling is geweest. Wanneer men thans vraagt hoe de heer Van Beinum het hem in de schoot Op de volgende data trad Amtzenius met het geworpen erfdeel beheert, dan heeft de Concertgebouworkest op: onpartijdige toeschouwer door één blik in zijn programma's reeds materiaal genoeg om vast 5 maart 1930 9 te kunnen stellen dat hij een artistiek bewind In de Stadsschouwburg met een zonder enig karakter voert: het is een bewind buitengewone toneelvoorstelling t.g.v. de 60e dat - kentekenen dragend van voor alles verjaardag van Com. Dopper. De eerste ingesteld te zijn op persoonlijk succes - opvoering van Vondels Lucifer vond plaats, doorlaveert tussen politieke groepen, grote door de N.V. Het Nieuw Nederlands Toneel recensentenmonden en intimidaties, en dat (L. SaaIbom). De muziek was van Dopper. derhalve machtigen - in één-of-ander verband - dient vóór kunstenaars.' 6 juli 1930 (Overgenomen uit: 'Eduard van Beinum, In het Concertgebouw met Gigues van over zijn leven en werk' uitgeverij Thoth te Debussy en de te Symfonie van Badings Bussum) 28 juni 1931 Wouter Paap schreef in 1964, bij het In het Concertgebouw met Dansen uit overlijden van Amtzenius, in het maandblad Marosszék van Kodály en Concerto Grosso 'Mens & Melodie': 'In de nacht van 15 op 16 La Primavera van Vivaldi. september is L.M.G. Amtzenius in een hotelkamer in Venetië op 66-jarige leeftijd 2 mei 1941 overleden. Hij vertoefde daar ter bijwoning In de Stadsschouwburg met de opvoering van van het Festival van Hedendaagse Muziek. Aristophanes' De Vogels door het Zijn levendige beschrijving van hetgeen daar Nederlandsch Tooneel (c. van der Lugt voorviel eindigde met de woorden: 'Er komt Melsert). De muziek was van Alpons nog veel meer!' Diepenbrock. ~ Wouter Paap vervolgt: 'Het ideaal van Amtzenius was om dirigent te worden, maar Johan Krediet Willem Mengelberg (1871-1951) THE MAN WHO FORGED THE GREATNESS OF THE CONCERTGEBOUW ORCHESTRA

In 2001 the world of music celebrated the 50th anruversary ofWillem Mengelberg's death. Trus milestone brings overwhelmingly to mind the memory of the remarkable conductor who stood at the helm of the Concertgebouw Orchestra for fifty years. Indeed, through rus tenure as conductor, from 1895 to 1945, Willem Mengelberg left the mark of rus personality indelibly imprinted on the great ensemble. But 2001 also marked the 130th anruversary of Mengelberg's birth. This double milestone beckons rughlighting the man who forged the greatness of the Concertgebouw Orchestra.

The very nature of human relationsrups Technical virtuosity aside, the fust concern in implies a constant feeding of feelings, an the creation of a major orchestra has to do 10 exchange of experiences. Great orchestras with their sound, the very material essence of and great conductors form a unity, the very an ensemble's music-making. In the specific existence of wruch is essential for ensuring case of the Concertgebouw Orchestra, our the stream of influences that flow to and fro investigation wil1 try to go through the among participants. History shows us the meanders of the formation of their sound: close links between Mahler, Richard Strauss how it came to life and how it managed to be and Furtwängler and the Vienna preserved over a period of more than 100 Philharmoruc; likewise, the association of years. Two guiding factors stand at the such names as Bülow, Nikisch, Furtwängler genesis of that phenomenon: the kind of and Karajan to the Berlin Philharmoruc. The sonority Mengelberg required from rus Netherlands had a shorter time frame in musicians and the influence of the great hall's wruch to build the renown of their acoustics over the ensemble during the Concertgebouw Orchestra, and Willem orchestra's formative years. The hall actually Mengelberg deserves most of the credit for it. moulded the sound of the Orchestra and The job of rus successors was to carry still ensured the preservation of its conductor's further a work wruch was already at a very ideal. Mengelberg was only 24 when in 1895 rugh peak when they assumed their duties: he took over the Concertgebouw; rus van Beinum re-established the ensemble's orchestra was then in its 7th year. Most likely, pre-war standards and inaugurated a new the Dutchman's musical personality was not repertoire; Haitink brought along with him yet mature. Neither was the Orchestra's. The the finesse and beauty of phrasing that life-long association that materially ended in characterize rus music-making; Chailly 1945 provided the opportunity for both continued to enhance Mengelberg's concern parties to share a chain of experiences - from for clarity and transparency of orchestral the acknowledgment of difficulties to the choirs. acruevement of quality, bridging strenuous years of labour to those of glory and universal soloist Georges Blanchard!): they are easily 11 acclaim. The Orchestra became Mengelberg's recognizable by a haunting, intense, extremely instrwnent, and Mengelberg the Orchestra's sharp tone that makes them clearly heard collective identity. One could hardly imagine amidst the most powerful orchestral a more accomplished musical symbiosis. No outbursts. The distinguished Dutch oboist despotic command is necessary in a Carlo Ravelli recalled to the wnter of these community where all members share the lines the difficulties of his colleagues in same vision and where leadership comes tuning up to the French tone of Blanchard's ab out in a quasi-paternal manner. Thus, the instrwnent. Harold Schoenberg, in his work two artistic personalities - the conductor's The Great Conductors, thus quotes the and the ensemble's - developed and reached violinist Carl Flesch timing Mengelberg at a maturity in full artistic integration. rehearsal: the orchestra .' ..took twenty five Tonal beauty was unquestionably one of minutes to tune up to Mengelberg's Mengelberg's main concerns. And here we satisfaction. It was a positive ceremony. First have to summon his 60-year old live­ the violins took the A &om the oboe, then recordings as witnesses to the factoIt is the rest of the string choirs in order. ..' Flesch amazing how Philips' CD-transfers managed continues: .' .. the oboe officiated like a high to preserve the glowing sound of the pre-war priest and had to stand and turn in the Concertgebouw Orchestra. The Dutchman direction of the department concerned, for was obviously aware of the importance of the bene fit of those far away, while articulation and proper phrasing in achieving Mengelberg ..... criticized the slightest a beautiful sound. The woodwinds always had deviation in pitch .. .' a particular role in his speech. The oboe lines It is also astonishing the way the Dutchrnan were constandy stressed (and what a managed to explore instrwnents to their utter marvellous sound he got from his superb limits. The wnter has still in his mind one of rus many conversations in Amsterdam with Dutchman stamped on the Concertgebouw the late Miss Elly Bysterus Heemskerk, Orchestra was the remarkably clear defmition boardmember of the Willem Mengelberg of the woodwind section - not in the Foundation as weil as of both the Dutch and common perception we too tritely have of the Swiss Chasa Foundations and author of mellowness or sharpness of tone, but in its the book Over Willem Mengelberg and for rustorical meaning, bearing a straight 37 years a violinist in the Orchestra. Miss connection with the differentiated tone Heemskerk reported that Mengelberg could oboes, flutes, clarinets and bassoons had in play all the instÎurnents of the orchestra. 18th century ensembles. Trus was a trait that Thus, when he asked for a particular effect, orchestras formed in the late 19th century he knew not only what the musician should gradually lost due to abuse of the legato and do to acrueve it, but also the material to an excessive integration of orchestral limitations of rus requirements. choirs - so typical of romantic music and of One of the distinguishing hallmarks the ensembles conditioned to play music of that

12

particular period. It was natural that the with the knowledge of the tonal structure of Concertgebouw should have been one of the the orchestra at Beethoven's time. very few modem orchestras to have Mengelberg used to duplicate woodwinds, preserved that difference of tone. and was severely criticized for introducing Instrument-making peculiarities apart, some such 'arbitrary changes to the letter of the of the credit is very likely to go to score.' Actually, he was only putting in Mengelberg. The great conductor had been a practice rus direct knowledge of Beethoven's pupil of Franz Wuellner, who in turn had ideas - besides following rus own musical studied with Beethoven's protégé, Anton instincts. Recent researches on 19th century Schindler. Much of Beethoven's tempo orchestral balance came to demonstrate that markings and interpretative clues must have Mengelberg's equalization between been passed on to Schindler; from Schindler woodwinds and strings was rustorically to Wuellner; and from the latter to correct. Also, rus obsession with limpidity Mengelberg. Also, indications relating to and orchestral transparency should not be orchestral balance certainly have much to do overlooked. After all, it was precisely for those reasons that both Strauss and Mahler treasured so much theit champion's readings. What could be best suited to illuminate Mahler's infinite refinements of orchestration "Mengelberg and instrumentation - as well as Strauss was a mUS1Clan sumptuous palette of orchestral colours - than an ensemble having as appanage an who actually unsurpassed limpidity, a crystal-clear sonority, a unique concern for differentiation of dissected scores" orchestral timbres and a absolutely glowing sensuousness of tone? The razor-sharp acoustic of the Grote Zaal by theit very nature are free of mannerisms also played a decisive role in the formation of and interpretative eccentricities. On the other the Orchestra's sound. lts ideal reverberation hand, Mengelberg causes a striking ratio has at one time been a blessing and a impression by rus extraordinary limpidity: bane to many musicians. At a time when the orchestral choits are clearly heard, no matter recording industry was still in its infancy, how secondary theit participation may beo In soloists relied solelyon recitals and concerts the subtlest ppp or the most thundering fff, to bood areputation. To some ex tent, the every instrument has a precise role to play Grote Zaal is responsible for establishing and what they do play is unmistakably shaped wruch exactly are one's as sets and one's and brought to life. Mengelberg's alternations shortcomings. In a ppp arpeggio each note of a metronomic beat with unheard-of will be heard as if through an aural fluctuations of tempo might eventually be micro scope; the mellowest legato will not explained as disruptive marufestations of an rude floppyarticulation; blurred attacks and interpreter lacking an integrated vision of the poorly-designed ornamentation and phrasing score. This simple explanation, however, will be over-amplified. These attributes of the proves misleading. Mengelberg was a 13 Grote Zaal have a lot to do with the musician who actually dissected scores. As Concertgebouw Orchestra's unique limpidity Prof. Otto Strasser, former Vors tand and of tone and unrivalled brilliance. member of the Vienna Philharmoruc puts in Furthermore, what other theatre can actually rus memoits ('Und dafür witd man noch display such a perfect balance between visual bezahlt') and further related to the author and aural as sets ? The Grote Zaal is very during theit many personal conversations, likely the only concert hall in the world where Mengelberg's scores were 'an ocean of red the listener can grasp the exact meaning of a and blue stripes.' The man wouldn't let go a live stereophoruc experience - i.e., the single bar without wriring down (in either red itnmediate identification between a sound and or in blue) rus comments on dynamics and the physical place of its emission. expressiveness. Thus, the combination of an But the definition of the Concertgebouw intellect extremely concerned with detail and Orchestra's sound is only part of a wider a musical personality determined to carry out artistic phenomenon: the formation of rus ideas with the utrnost precision, make Willem Mengelberg's own musical identity. In Mengelberg stand as a man with an urging this connection, the Dutchrnan's apparent need to articulate and express himself in a contradiction as a musician - the most objective manner. However, when combination of a metronomic, almost taken to extremes - as it usually happened - relentless beat with the most arbitrary tempo these concepts resulted in overstatements. deviations - should at fust be rughlighted. Actually, nothing is more emphatic than Indeed, rus rubato may at times become so Mengelberg's arbitrary rubato (instead of intense that time bearing practically would occasionally slight tempo alterations), rus cease to exist. And precise bearings generally relentless - sometimes martial- bearing go together with disciplined readings, wruch (instead of a simpie, straight beat), rus constant vibrato and the sentimental playing under his beat. The myste11' was portamenti (instead of a well-balanced dose solved when one of the musicians revealed of expressiveness). Such are intoxicating that at the precise moment when eve11'one demonstrations of music making turned into had begun to give more stamina to their overdoses of passion, precision and playing, he had seen Mengelberg enter the expressiveness. We are in the presence of a hall and take a seat in the balcony. The conductor absolutely obsessed with musical apparently unnoticed presence of their leader didactic - an orchestra-maker as probably no had been enough to arise in eve11' musician other in his centu11" But Mengeiberg's the need to give their best. Those who are gestures and his facial expressions did not able to identify such forces as magnetism, suffice. He also had to talk. And how did he energy or collective feeling will have no talk! There are dozens of stories on his difficulty in seeing in this sto11' an evidence of uncontrollable gushing of words, on his well­ the effect caused by the presence of a known verborrhagia. They are no less towering personality. legendal)' than his absolute control over Some final considerations should now be performers. These, after all, were the same made regarding the standing of Mengelberg ingredients that enabled him to transfigure a in the Netherlands of today. Due to his provincial group of musicians into one of the controversial attitudes during World War 11, most glorious symphonic orchestras the the Dutchman's memo11' has for a certain world has ever known. time been wiped out of the official History of The direct relationship between the his countq. After having grasped what Concertgebouw Orchestra and the influence making music with the Concertgebouw of Mengelberg's personality over its quality meant to Mengelberg; after having can be illustrated by a story told to the author understood the symbiotic relationship he had by Miss E. B. Heemskerk. In the mid-thirties, with his Orchestra, it becomes obvious why the musicians were playing under a routine he didn't leave his countq during the war. 14 guest conductor. The performance was good, Any other option would have cost him the but without any particular commitment. Miss loss of his dearly beloved instrument - his Heemskerk recalled that at a given passage creation, part of his own self, of his identity. her interest on her own playing became sharper and she responded accordingly, trying to give her best. As she later chatted with her colleagues, they also identified the same feeling at the same passage, although they were all sure that the conductor had not asked for anything special, nothing more than That was something he positively was not prepared to relinquish. Of course, he had to F rancisco Joffily pay a high price for that option. But he paid every penny of it, to almost the very last day of the 80th year of his life. De auteur van dit artikel over But now almost 60 years have passed since Mengelberg is Francisco Jojji!J. Hij is the end ofWorld War 11. The controversy muziekcriticus, werkzaam in Rio de over Mengeiberg's positions begins to lose Janeiro en Sào Paulo. contours as passion subsides and ceases to Hij studeerde piano bij prof. Georg domina te the mind and judgment of men. Wasserman, een zoon van de Mengeiberg's lifework - the Concertgebouw Oostenrijkse schrijver Jacob Wasserman Orchestra - is the supreme glory of music en een leerling van Heinrich Schenker. making in the Netherlands. More than any Prof. Wasserman was voor de oorlog in composer, soloist, singer, conductor, Wenen werkzaam en in Rio de Janeiro sculptor, poet or writer, the Concertgebouw tot eind zestiger jaren, toen hij naar Orchestra brings to the world the artistic life Berlijn trok alwaar hij in de jaren in the Netherlands decked with an aura of zeventig overleed. Door prof. supreme prestige such as only the names of Wasserman kwam Francisco Joffily in Rembrandt and van Gogh have yet managed nauw contact met prof. Otto Stras ser, to equal. The acknowledgment of this fact voormalig president van de Wiener and the definitive rehabilitation of Willem Philharmoniker, en met prof. Wolfgang Mengelberg's memory, would represent for Schuster, directeur Public Affairs van het the Netherlands areconciliation with their orkest. Hij had ook verschillende own artistic identity. contacten met mevrouw Elly Bysterus Every time the Concertgebouw Orchestra Heemskerk, bestuurslid van zowel het performs, the name of the forger of its Willem Mengelberg Fonds als van de greatness is somehow celebrated. After all, as Stichting Chasa Mengelberg en de 15 Pierre Monteux once wrote, 'L'histoire du Stiftung Chasa Mengelberg . Concertgebouw c'est l'histoire de Willem!' Jj Samen met een selecte groep van muziekcritici en musici, onder wie Donaid Blakeslee van het Concert- Francisco Jojji!J gebouworkest, Edward Greenfield van Rio de Janeiro, December 2002 The Grammophone, Alain Lompech van Le Monde en Prof. Bar-Am uit Israel, woonde Francisco Joffily in 1992 op uitnodiging van de Wiener Philharmoniker de viering van het 150- jarig bestaan van het orkest in Wenen bij. Hij schrijft o.a. voor 0 Estado de Sào Paulo, Jomal da Tarde, Jomal do Comercio en 0 Estado do Paraná. Tevens is hij bij het Mozarteum Brasileiro auteur van programmatoelichtingen, in het bijzonder bij concerten aldaar door het Concertgebouworkest , de Berliner Philharmoniker en andere vermaarde ensembles.

*** Het Concertgebouworkest bij de AVRO, 1937 - 1943 CONCESSIES VOOR DE STUDIO

Vanaf januari 1937 tot en met oktober 1940 gaf het Concertgebouworkest op instigatie van AVRO-topman van het eerste uur, Willem Vogt, tientallen concerten in de nieuwe Studio 1. Met publiek! Na oplevering van de grotere Studio 9 vonden tot aan het eind van het seizoen 1942/43 meer optredens plaats in Hilversum. Zonder publiek, want daar was die studio niet op berekend. Verschillende registraties uit die tijd zitten in de albums met historische opnamen van het KCO. Een terugblik op een nagenoeg vergeten hoofdstuk.

Op 15 januari 1937, vier dagen na het eerste Johannes den Hertog - elk één concert - concert in Studio 1, schreef A VRO­ verschenen ook coryfeeën als Bruno Walter muziekmedewerker Julius Hijman in de (met een Mozart-programma) en Ernest Radiobode: "Met het Concertgebouworkest Ansermet (Frans programma). De als regelmatige studiogast en met Professor aanvangstijden van deze rechtstreeks en Mengelberg als aanvoerder, staan ons "draadloos" uitgezonden studioconcerten uitvoeringen te wachten, welke, naast de waren in de regel kwart over acht of half Donderdagavond- of Zondagmiddag­ negen en duurden ongeveer een uur. Voor de uitzendingen, welke gehandhaafd blijven, een eerste avond, een "grote gebeurtenis", werd ereplaats in ons muzikaal programma zullen "een aantal voorname ingezetenen van gaan innemen. De eerste stap daartoe is 11 Hilversum" uitgenodigd. Januari gezet, met zulk een bijzonder groot en voldoeninggevend succes, dat de luisteraar Er was een beperkt aantal (gratis) kaarten 16 met spanning naar de volgende uitzendingen beschikbaar voor AVRO-leden. De uit mag zien." Een week later meldde belangstelling was dermate groot dat tien radiopionier en initiatiefnemer Willem Vogt: dagen tevoren al moest worden meegedeeld "Het Beethoven-programma ( .. .) droeg een dat "niet aan alle aanvragen zal kunnen feestelijk karakter. Niet om de uiterlijkheden, worden voldaan." En zo is het gebleven, die er mee gepaard gingen, want die waren er schrijft gepensioneerd AVRO-medewerker niet. Maar de 500 gasten, die het 'begrijpend Jan J. van Herpen in zijn boekje De Radio en waarderend' gehoor vormden, gaven die van heel vroeger (deel Il, 2002), waaraan ik avond zijn feestelijk karakter door de intense gegevens voor dit artikel heb ontleend. Ver aandacht, waarmede zij luisterden naar de vóór dat eerste succes was Vogt, de visionair, hoogstaande vertolking, die de eerste meester er overigens al van overtuigd dat hij op een des lands van de klassieke werken der belangrijk kruispunt stond. In november toonkunst gaf." 1936, kort na de officiële opening van het studiocomplex schreef hij daarover in de Na dat eerste concert met de Egmont­ Radiobode onder de kop "Nieuwe wegen ouverture, de Romance in F (solist ingeslagen." concertmeester Louis Zimmermann) en de Eroica zouden er nog 41 (!) volgen. Chef­ V ogt: "Op 30 maart 1924 werd voor de dirigent Willem Mengelberg, zich goed eerste maal een concert van het bewust van de mogelijkheden van het nieuwe Concertgebouworkest onder leiding van dr. medium, zou er in totaal veertien voor zijn Karl Muck door onze omroep verbreid rekening nemen. Eduard van Beinum, sinds (vanuit het Concertgebouw - HH). Zonder 1931 tweede dirigent, trad achttien keer aan. onderbreking is de relatie A VRO­ Albert van Raalte driemaal. Naast Nico Concertgebouw tot op de dag van vandaag in Treep, Kor Kuiler, Bertus van Lier en stand gebleven en het ziet er niet naar uit dat zij verbroken zal worden. De aanleiding tot gevaarlijke wonde bloot, die de radio in het deze bespreking is juist het tegendeel. Zij zal muziekleven heeft geslagen: dank zij de radio verstevigd worden. Wij mogen niet gaat men muziek beschouwen als bijzaak, als verzwijgen, dat de leiding van het Concert­ een aardige aanvulling, als laag amusement; gebouw van het eerste begin af de Radio­ niet meer als levensbehoefte ( .. .) Dit is, in omroep welwillend en behulpzaam tegemoet weinig woorden, het radiogevaar. Een getreden is. Waar het nieuwe maatschappe­ bedreiging voor de kunst!." lijke instituut elders wel eens stuitte op een zekere argwaan jegens het ongewone, bij het Paap zag een verschrikkelijk visioen Concertgebouw niet." Dit mag aan de balk opdoemen: 'Waar indertijd, bij de want het orkest moest op het numerieke en verschijning der stoommachine, de materieele dus ook artistieke vlak concessies doen wilde ondergang van vele handwerkslieden dreigde, het in Studio 1 passen. Van het eerste concert dreigt nu de geestelijke ondergang van heele is een foto bewaard gebleven waarop naast volkeren." Vogt had een andere kijk op de acht eerste en zes tweede violen slechts twee toekomst. En ook op Mengelberg ("een contrabassen zijn te ontwaren. Een kamer­ beminnelijk man - ondanks de roep van orkestbezetting waarmee Mengelberg bij de gestrengheid die over hem uitging"). "De Eroica in het Concertgebouw geen genoegen rein-organisatorische zaken legde ik voor aan zou hebben genomen. dr. Rudolf Mengelberg - de neef: een hoogbegaafd man, met wijdheid van blik en Hoe groot de argwaan was verwoordde voorname omgangsvormen ( .. .) Met hem Wouter Paap in het tijdschrift De Muziek besprak ik het denkbeeld, het Gaargang 1927/28) onder de kop: Het Radio­ Concertgebouworkest naar de studio in gevaar. "Onze kunst is ten nauwste verbon­ Hilversum te halen, om daar programma's uit den aan den grooten bloei der radio. Het te voeren, die - als "ernstige muziek"­ helpt niet, of wij (zooals velen doen) de radio toegankelijk waren voor een ongeschoold negeeren, geheel doodzwijgen of hoogstens oor. Dr. Mengelberg slaagde erin zijn oom 17 met een enkel woord beschimpen: duizenden, Willem voor die gedachte te winnen." millioenen schakelen hun toestel elken avond in en er barst muziek van allerlei soort .uit los Vogt wist de dirigent te paaien met een ( ... ) Terwijl wij in de eene kamer uiterst­ "bepaalde benaderingsstrategie." Hoofdtoon: geconcentreerd op ons instrument studeeren, "het uitstralen van hoogachting en zit in het andere vertrek een gezelschap onder bewondering voor de maître; wat gemakkelijk het geschal van de loudspeaker en het genot viel, omdat hij wezenlijk groot was." ~ van een kopje thee heel gemoedelijk te Hans Heg converseeren. En hier ligt al dadelijk de (overgenomen uit Preludium, mei 2003) Maart 1921 Menaelbera in New Vork

Hoe kan een mens zoveel eerbetoon en hulde verdragen? EEN OLYMPISCHE PRESTATIE

De maand maart zag er voor de abonnees van het Concertgebouw in 1921 zeer sober uit. Slechts één concert onder leiding van Arnold Schönberg die zijn 'Gurrelieder' met medewerking van het Toonkunstkoor liet horen. De abonnees klaagden niet openlijk, maar wel liep de verkoop van abonnementen en vrije plaatsen terug.

Het bestuur zag de toekomst zorgelijk in en vroeg De verslaggever schrijft: ~/ch af 2vat moeten lVij· met de betaling van New York 6 maart 1921 Mengelbergs salaris adfl. 30.000,- perjaar doen Onder de vele kunstenaars met wie Mengelberg als hij· weer langdurig ziek wordt en wij· tijdens zijn verblijf in Amerika genoodzaakt iijn andere dirigenten aan te vriendschapsbanden heeft aangeknoopt, trekken? Bij· het tekenen van het nieu2ve contract behoort Ernst Bloch, een naam, die, als ik mij 18 niet vergis, tot dusver nog niet tot de met Mengelberg in december vorigjaar had men N ederlandsche concertpodia is doorgedrongen. daaraan niet gedacht. Men stelde ~jch gerust met Ernst Bloch is een veertigjarige toondichter, de gedachte dat Mengelberg toch een redelijk mens Zwitser van geboorte, sedert een vijftal jaren in was en dat daarover nog wel met hem te praten de Vereenigde Staten woonachtig en eerst vief. Men was allang blij· hem toch weer voor vij] onlangs benoemd tot leeraar in de compositie, jaar contractueel aan het orkest gebonden te harmonie, enz. aan het Conservatorium te hebben. Het voorstel van een der bestuursleden om Cleveland. De kennismaking met Bloch's een andere vaste dirigent te benoemen en oeuvre stemde Mengelberg zeer gunstig. Mengelbergper concert te betalen werd wel Onomwonden verklaarde Mengelberg in Bloch genoteerd, maar niet verder besproken. te mogen begroeten een kunstenaar, die, gelijk Om aan affe financiëïe verplichtingen te kunnen Mahler, een werk vermag te scheppen dat tot blijven voldoen bleef men hopen op een verhoging het grootste van den tegenwoordigen tijd van njks- en gemeentelijke subsidie en het idee om behoort. Mengelberg zelf besloot tot een uitvoering van een compositie voor violoncel de tuin achter het Concertgebouw te verkopen met orkest, Schelomo getiteld, een werk dat nam vastere vormen aan. geheel den joodschen geest ademt. Het Hooglied van Salomo in moderne trant, vol Van al deze bestuurlijke zorgen had Mengelberg edele inspiratie. Elegisch is de behandeling der geen weet. Voor hem was het in New York een melodie voor de cello, fijn van kleur de orkest­ feest van repeteren, musiceren, souperen, dineren achtergrond. Met onzen landgenoot Cornelis en geadoreerd worden. Hij·genoot ervan! van Vliet, die als solo-cellist van het orkest bij de vertolking veel eer inlegde, en met het orkest zelf slaagde de uitvoering zeer bijzonder. Het was een eerste klas auditie zooals 19

Mengelberg dat gewoon is, wanneer hij iets Toen Mengelberg toevallig kennis maakte met zeer bijzonders wil tot stand brengen. één van Dohnányi's jongste geestesproducten Emest Bloch deed Mengelberg ook kennis 'Humoristische variaties op een kinderliedje' maken met zijn Symphonie 'Israël', welke voor orkest met concertante piano, stelde hij ongetwijfeld in het volgend seizoen te de toondichter in de gelegenheid om dit werk Amsterdam haar eerste uitvoering zal beleven. hier te introduceeren. In het populaire concert van heden oogstten zoowel Dohnányi als In een der concerten van de 'Friends of Music' Mengelberg en het orkest met dit werk veel hoorde ik ook een sonate voor piano met viool bijval. Geestig zijn deze variaties zeer stellig. van dezen begaafden toondichter; ook dat werk Fijn is de orkestbehandeling, vol tinteling en verdient de belangstelling van den leven, echte, goede humor. Het thema is het muziekliefhebber. Moeilijk in de materie door eenvoudige bekende liedje a-b-c-d-e-f-g. Een te dringen is het zeer zeker, maar de aandachtig passacaglia, een koraal en tenslotte een fuga, luisterende vindt men zijn moeite wel beloond. alle echter zonder zwaarwichtigheid, geven aan de compositie een klassiek relief. Dohnányi Van gansch anderen aard als Bloch is de speelde zelf de concertante piano-partij en wie toondichter Ernst Dohnányi, die sedert een zich het spel van den kunstenaar van vroeger paar weken te New Y ork vertoeft en hier in herinnert kan allicht begrijpen hoe verschillende concerten als pianist optreedt. voortreffelijk dat ook nu weer is geweest. Terwijl Bloch's composities van zuiver reflectieven aard zijn kan men dit van Van de laatste concerten valt overigens nog te Dohnányi's kunst nu juist niet zeggen. vermelden de 'First performance in America' van de Ouverture Cyrano de Bergerac van Zondagavondconcert in Carnegie Hall, waar Johan Wagenaar, eveneens met veel gejuich men ook gretig naar een herhaling van 'Ein ontvangen. Wel vier à vijfmaal werd Heldenleben' door Mengelberg en zijn orkest Mengelberg na de uitvoering teruggeroepen. heeft verlangd. Voorts de prachtige verklankingen van de Symphonie Pathetique van Tschaikowsky, De verslaggever was er niet van op de hoogte dat van de Eerste Symphonie van Brahms en composities van Bloch en Dohná1!Ji op 13 en 17 bovenal van de Suite b kl. t. van Bach. Acht februari op het podium van het Concertgebouw te fluiten stonden ter beschikking voor de Amsterdam werden uitgevoerd Maar met trots bezetting van de traverso-partij, terwijl vertelde hij over ~jn korte gesprek met Mengelberg Mengelberg zelf als maestro di cembalo de in zjjn volgend schrijven. gewenschte kleur aan het strijkersensemble bijzette. Bach's vertolking was inderdaad zeer indrukwekkend; in de pers was deze Bach­ New-York 14 maart 1921. vertolking onverdeeld; men roemde haar als Na het Zondagavond-concert, waar één vol leven en 'spirit.' Tschaikowky's Romeo en Juliette, Brahms Tussen Bach en Brahms zagen wij onzen Eerste Symphonie en de ouden vriend Leopold Godowsky op het Variaties op het Kinderwijsje van Erno podium als magistraal vertolker van Dohnányi gegeven zijn, elleboog ik mij de Beethoven's Concert in G gr. t. Godowsky langzaam voortstroomende menschenmassa's die ook in Amerika een bijzondere reputatie door, om Mengelberg nog even te treffen in geniet, behoort nog steeds tot de de solistenkamer van Carnegie Hall. allergrootsten onder de hedendaagsche Dohnányi is al verdwenen, doch na een kort pianisten. Ook voor Mengelberg was het een oogenblik komt Mengelberg binnen. Het is er waar genoegen, een echt feest, met zijn ouden een kleine volte van smokings, gepoederde vriend te muciseeren. Het was een wonderlijk dameshalzen, princesselijke paarlen-colliers 20 fijn samenspel, een als het ware voortdurend onder electrische kronen en eene zweefsche intuïtief aanvoelen en begrijpen van elkanders zwoelte van zachte sigaret-dampjes en zeer kunst. Geen wonder dat hier het allerhoogste exquise parfums, zoo vaag, zoo bleek, zoo werd bereikt. sluierend, zoo caressant, als waren ze onttrokken aan bloesemen onder maanlicht. Philliarmonic Society En dàt toch ààk moet ik ze gewonnen geven, Ook Alexander Schmuller gaat voort met zijn de New Yorksche vrouwen (sommige New triomfen. Reeds heeft hij een aantal Y orksche vrouwen!), ze weten hun lijnen aanbiedingen voor het volgende seizoen zinnelijk te verraden als Parisiennes (vele ontvangen, zoodat het te bezien zal staan of Parisiennes!), doch hare ronde oogen zijn men hem vaak in ons land zal kunnen hard, glanzend en onbedriegelijk als email. toejuichen. Men heeft ook hem hier ten volle Mengelberg met zijn grof-gezonden, ruigen, begrepen. Het grootste succes is hem rossen kop, houdt cercle. Hij zwaait een lange Donderdagavond ten deel gevallen in de sigaar gevaarlijk langs ontbloote schouders, Philharmonic Society, waar een volle zaal langs sluiers, doorzichtig en sprankelend en naar zijn vertolking van het Vioolconcert van vonkend als het schuim, waaruit Venus Mendelssohn is komen luisteren. geboren is. Vrijdag a.s. is Schmuller opnieuw de gast van Zoo verschijnt Mengelberg, in zijn pelsjas, de Philharmonic Society met Beethoven's temidden van het frou-frou, het ritselig­ Vioolconcert. breekb're, exquise bric-à-brac der 'High De volgende week geeft Schmuller een joint­ Society', en veegt de caressante parfums recital met Ossip Gabrilowitsch in de nieuwe uiteen met wolken van zijn lange sigaar. Town Hall; daarna is hij nog tweemaal de solist van de National Symphony, een keer in 'Zoo', zegt hij tegen mij, 'U bent de een concert te Y onkers en op een correspondent van de Rotterdammer; doet me genoegen U te ontmoeten, ik ben altijd eens meer te zien.' Ik word door de secretaris, een goed vriend van de Rotterdammer voor een der volgende dagen, na een repetitie geweest; bent U eerst kort in New York?' Ik op de koffie genoodigd. deel hem mee, dat ik om gewichtige redenen naar Holland ben geweest: het arrangeren van Rachmaninoff eene tentoonstelling van Moderne Het is de repetitie van RachmaninofPs Piano­ Hollandsche kunst te New York. Concerto No. 3 in D-mineur. Mengelberg staat te dirigeeren in zijn hemdsmouwen, Rachmaninoff zit aan de vleugel in een bruin colbert-pakje. Over den haast al te kleinen, "U mag daar wel bultloozen schedel is het haar weg eens over schrijven gemillimeterd, glad als bij een gedetineerde; het profiel met het lage voorhoofd, het naar Holland, lichtelijk-ingezonken Slavische oog, de regelmatige, weinig-expressieve neus, de over wat hier gemakkelijk gesloten mond, is van eene gepresteerd is" moeheid en gedesinteresseerdheid... .zijn kleur is goor-geel, grijs-geel; als hij naar het licht kijkt, dan kan men denken, dat zijne 'Mooi hè, Dohnány! Die variaties op dat oogen een soort van glansloos beige zijn. Hij kinderwijsje: 'a-b-c-d-e-f-g'! Wat die vent daar heeft de lage pianokruk zoo ver mogelijk naar al niet van weet te maken! En 't orkest speelt achteren geschoven, om ruimte te maken ze uitstekend! Brahms ook! U mag daar wel voor zijn lange, magere beenen; het lange, eens over schrijven naar Holland, over wat mat-elastische bovenlijf hoekt zich rond, over hier gepresteerd is. Op dit ogenblik kan het het witte toetsenbord. orkest zich meten met elk ander. Er is hard Hij rookt met lange teugen, 'n eindelooze rij voor gewerkt, maar één ding moet ik ze sigaretten, terwijl zijn bleeke vingers 21 nageven, de orkestleden, ze doen alles voor gemakkelijk musiceren, de eigen muziek, alsof me, 't is ze nooit teveel en. .. gelooft U me de gansche trieste zoetheid en de grootsche maar, ik heb ze dikwijls laten spelen, tot het verlorenheid dier muziek (soms denk ik aan bloed ze onder de nagels stond.' (Dit laatste een grooten, grauwen vogel, langzaam met demonstratief-gebalde vuist). voortwiekend door oceaan-misten..... ) reeds Dan gaat hij op den rand van een tafel zitten. langen, langen tijd in die vingers gevaren was, Dichtbij staan enkele groepen, in de grillige wijl de geest onbemerkt voortdommelt in flonkering van hun avondtoiletten, te bewegenlooze spleen. wachten tot dit gesprek met mij nu eindelijk Doch, als hij heeft te wachten, terwijl het afgelopen zal zijn. De Amerikaansche orkest een gedeelte doorneemt, dan vergeet vrouwen schijnen er dol op Mengelberg te hij zich geheel in zijn moeheid, leunt languit ontmoeten.... ze hebben eene primitieve tegen den vleugel, of legt het hoofd neer op veneratie voor 'Het Succes' .... de slap-gekruiste armen, 'Ik ben moe', zegt hij, terwijl hij zich met de slaapt...slaapt.... Mengelberg moet hem kleine vlakke hand boven den schedel strijkt. aantikken met z'n dirigeerstokje ... 'Hebt U wel eens een kater gehad?' Ik beken: 'Meermalen.' (Ik beken dat niet zonder (Het Amerikaansche publiek, als elk ander heimwee ..... ) 'Zoo voel ik me nou: 'n publiek op deze wereld, tuk op 'klassifikaties', branderig gevoel boven in mijn hoofd -uren om er houvast te vinden voor zwevende achtereen repeteren - 's avonds een concert instincten, noemt hem 'den Russischen van twee uur- 's nachts partituren Beethoven. ' Doch welk een verschil-als men bestudeeren ... ja, dat moet toch ook deze vergelijking onder oogen wil zien­ gebeuren .... en dit alles: dag-in, dag-uit.' tusschen deze lijder aan taedium vitae, voor Dan breekt hij het gesprek af: 'ik hoop U nog wie muziek een narcoticum lijkt en... Beethoven! En toch, als men wil mee­ armen, met gebalde vuisten, omhoog gestrekt, luisteren, een beetje met de ooren van het de oogen gericht op het orkest (op die groep publiek? Het is toch een begrijpelijk van arme ge-rok-en-witte-daste stervelingen, klassificatie' .... ) waarvan een speciale tour-de-talent vereischt wordt) met eene stellig-demonische Dirigeren in vijf talen concentratie van energie. Achter Sergei Rachmaninoff en hoog boven Bij de ontzaglijk-farouche finale van dit hem, staat Mengelberg te dirigeeren - te Piano-Concerto: forto, fortissimo, semper dirigeeren in vijf talen ... (Dit 'National accelerando, voor het orkest en de piano 'n Symphony Orchestra bevat van de honderd, duizelingwekkend unisono, een aandronuning niet dan een-stuk-of-wat Amerikaansche van klank, primitief en vervaarlijk als een namen, de groote massa zijn: Bachmann's, kozakken-aanval, en besloten tenslotte, als Dorfmann's, Grunberg's, e.d. doch vooral met een doodelijke ineen-zij ging, kan Trovato's, Chiaffarelli's, Rosollino's, Angelo's Mengelberg zijne voeten niet weerhouden, en... zoowaar ook een Van Veen (viola) en mee te stormen - stof wolkt omhoog uit de een Van Vliet (Violoncello). Engels is de door planken van het podium.... Mengelberg meest gebruikte taal, ook, als hij met zijn populaire vergelijkingen, liefst aangedikt door eene expressieve geste, eene Maar wat een muziek, hé! bepaalde bedoeling wil duidelijk maken. Ik hoor hem zeggen, terwijl hij zijn linkerhand, Dat is nou mijn muziek! voor de borst, wringt tot een intens tremolo Die had ikzelf en op het gelaat een Laokoon-smart schildert, tot de violen: 'Sad, sad .... suppose you are in gecomponeerd love and you are alone .. .' en heel nuchterweg voegt hij er aan toe: 'no, that is not nice .. .' kunnen hebben! ' 22 (verliefd te zijn en ... alleen ... ) en daarna: 'Forty-two, gentlemen, once more forty-two, quaranta-duo, zwei-und-vierzig.. .' Doch dan komen mannen met bezems en koelhoofdige administrateurs Mengelberg en En terwijl men 't voor oogen ziet, hoe het orkest verjagen. Mengelberg protesteert ongenadig-precies Mengelberg de partituur natuurlijk: hij had nog even dien laatsten Satz volgt, men gevoelt, hoe hij mee-vibreert, hoe willen doornemen. Wie het dan eigenlijk in hij zich laat voortdragen door deze muziek zijn hart krijgt hem te verjagen? Men van Rachmaninoff, hoe 'goed die muziek hem antwoordt, dat twee zangeressen (de ligt.' Mengelberg is een hevig-expressief Homers's) recht hebben op de zaal. Of die mensch, dat kan ieder opmerken die hem dames dan niet even kunnen wachten: hij wil slechts eenmaal ziet dirigeeren, die slechts de laatsten Satz doornemen. Hoe laat die eenmaal dat geweldige appassionato-gebaar dames dan recht hebben op de zaal? Men (en toch in wezen ook weer zoo'n vrouwelijk antwoordt: om één uur! gebaar) van den linkerarm (de rechter-arm Ik kijk op mijn horloge: het is kwart na met den dirigeerstok laat zich door geene tweeën... enkele emotie afbrengen van zijn metrische slag) heeft gadegeslagen, waarmee hij het Dat is nou mijn muziek! geheele leger van violen, als uit de aarde 'Ze hebben hem duizend roebel gegeven en omhoog trekt; die hem slechts eenmaal, met tegen 'm gezegd, als je niet binnen vier-en­ vuiststooten, accoorden de ruimte heeft zien twintig uren Rusland uit bent, dan schieten in-bliksemen; die hem slechts eenmaal heeft we je dood; alles heeft ie moeten achter laten: zien staan, ten voeten uit, verstard in z'n huis, z'n bezittingen... Toen is ie naar hier sidderen, onder de bewegelooze, hypnose van gekomen en hier maakt ie nou wel weer wat de hemelen-inborenden climax, beide korte geld. Behalve Rachmaninoff heb ik hier nog 'n anderen, heel. oude vriend wonen, maar ik het me heel gemakkelijk maken, een paar heb 't zoo dmk gehad, dat ik ze nog geen van concerten dirigeeren en meer niet, maar ik beiden heb kunnen opzoeken. Dat is toch wel kan ook van jullie wat maken; ik kan je ook kras! leeren spelen, zooals je nog nooit gespeeld Maar wat een muziek, hé! Dat is nou mijn hebt..., maar dan moet je met mij door dik en muziek! Die had ikzelf gecomponeerd dun gaan.' Toen hebben ze allemaal, zonder kunnen hebben!' uitzondering, het laatste gekozen. En In Amerika zijn ze dol op Rachmaninoff, als tenslotte is het toch voor Holland ook nog hij gespeeld heeft, onder kreten van 'Bravo!, wel zooiets als een nationaal belang, dat hier bravo!' Precies tien malen teluggeroepen -ik in Amerika eens wat goeds tot stand wordt heb geteld - Mengelberg schuift tersluiks, gebracht, door 'n Hollander. Ze moeten dat dwars door het orkest heen, het podium af en in Holland toch ook 's inzien; ze hebben, in verschijnt niet meer. Sergei Rachmaninoff Holland, vaak zoo weinig oog op zulke buigt tien malen achtereen dezelfde eentonige dingen.' buiging en tien malen achtereen gaar hij 'En hoe bevalt u nu eigenlijk New-York?' langzaam het podium op en af, met gebogen vraag ik. 'Uitstekend! Ik heb 'n actief schouders, langs het lijf slap-neerhangende temperament, ik houd van actie, en die is hier armen en eene uitdrukking van gepleisterde genoeg. Vlak voor mijn hotelraam zijn ze een eerbied ... als een lijkkoets dienaar .. . skyscraper aan 't optrekken: toen we kwamen, stond er nog niks en nou zijn ze, geloof ik, al Doch Mengelberg, dien morgen, na de aan de twaalfde verdieping. Daar houd ik van, repetitie, is alweer gauw aan een ander dat vind ik leuk!' ondelwerp van gesprek. Hij heeft het over de 'Zoudt U hier permanent willen zijn?' vraag 'Tannhäuser-Ouverture. ' ik. 'Voor ik naar Amerika ging, kreeg ik een brief van iemand uit Zwitserland, waarin Teutoonsch geweldenaar geschreven werd, dat ik me moest wachten, 'Nee, nee dat niet, ik blijf permanent in 23 zoo'n slecht orkest te gaan dirigeeren, dat nog Amsterdam, ik behoor bij 'De Zaak', het niet eens de 'Ouverture-Tannhäuser' kon Concertgebouw bedoel ik.' spelen. Vanmorgen, terwijl ik met het orkest We zitten aan de koffietafel met Schmuller, aan het repeteren was, heb ik ze dat verteld. en terwijl er een klandestien fleschje wijn Op het oogenblik is dit orkest volstrekt eerste rondgaat, eet Mengelberg geweldig: rangs; ik heb gezegd, tegen het bestuur, dat ik bovennatuurlijk groote oesters, dikke gele dit orkest volgend jaar wel wil hebben en als soep, koket-gegarneerde eieren .. . hij eet, hij ik het niet krijg en moet beginnen met allerlei eet, als 'n Teutoonsch geweldenaar. ouwe rommel op te mimen, dan doe ik het niet; 't zal me benieuwen, hoe dat nou zal De Amerikanen ~en hem niet als een Tetltoonsche lopen' (met oude rommel doelt hij op de fusie geweldenaar: maar beschrzjven hem als de Koning met het 'Philharmonic' onder leiding van der Orkestleiders. Alexander 5 chmul/er, die al die Stransky, waarvan in bestuurskringen sprake weken met hem is opgetrokken, zegt over is; het 'National' is eene nog zeer jeugdige Mengelberg: hij is een 'Musicus: maar zonder organisatie, het 'Philharmonic' bestaat reeds mtlt/ek ... een vraagteken. ' jaren, en werd gedirigeerd door Mahler). Col/ega-musicus Leopold Stokowski, die als held in 'Het is voor zoo'n orkest ook niet prettig, als de voornaamste stad van Penn!)llvania wordt er steeds op afgegeven wordt, dat willen de vereerd, nodigt Mengelberg uit om ifjn Philadelphia menschen zelf niet; op het oogenblik is het Orchestra te dirigeren en zit als luisteraar onder succes groot; geloof maar, het komt niet vaak :djn gehoor en geniet. voor, dat 'n dirigent zijn orkest tweemaal achter elkaar moet laten opstaan. Dat is voor het orkest ook prettig. Toen ik hier kwam, Philadelphia heb ik tegen het orkest gezegd: 'Kijk 's, ik kan De verslaggever schrgft: Philadelphia 20 maart 1921. Symphonie van Mahler, introduceerde er Philadelphia, de stad van William Penn, de voorts 'Das Lied von der Erde' en zal dit stad van de Quakers, tegenwoordig de stad seizoen besluiten met een uitvoering der van Leopold Stokowski! 'Tweede Symphonie.' Welke muziekvriend in Amerika kent niet Schönberg's 'Palleas et Mélisande' en de Leopold Stokowski, die, sedert Karl Muck uit 'Fünf Orchesterstücke' zijn reeds ten gehoore Amerika moest verdwijnen, waarmee tevens gebracht. De werken van Debussy, Ravel en de achteruitgang van het eens vermaarde andere maëstri der Fransche muziek zijn in Boston Symphony Orchestra gepaard ging, Philadelphia gemeengoed geworden. Cyril zijn Philadelphia Orchestra aan de spits van Scott trad er in dit seizoen op als pianist en de muziekbeweging stelde. Het Philadelphia als componist, voor het volgende seizoen is Orchestra is thans toonaangevend; Alfredo Casella geëngageerd. Stokowski, zijn leider sedert zeven jaren, wordt als een held in de hoofdstad van München Pennsylvania vereerd. Ook in N ew Y ork, Zooals ik al zeide is Stokowski de leidende Baltimore en Washington heeft hij een figuur. Hij is Engelsman van geboorte, doch onnoemlijk aantal vrienden en bewonderaars. heeft zijn opleiding in de Staten ontvangen. De concerten van het Philadelphia-orkest in Aanvankelijk organist, werd hij op zeer New York, jaarlijks acht in aantal-het jeugdigen leeftijd opvolger van Frank van der volgende seizoen tien- zijn reeds voor den Stucken als dirigent te Cincinnati, om aldaar aanvang van het seizoen in abonnement zeer de aandacht op zich te doen vestigen en uitverkocht. Er is een wachtlijst van bij de vacature in Philadelphia naar zevenhonderd personen. Het zijn de elite­ laatstgenoemde stad te worden geroepen. concerten; het is een bon ton om die te In Europa heeft hij nog niet veel van zich bezoeken, gelijk het voordien tot de beste doen spreken. Hij vertoefde een tijd lang te zeden behoorde naar het Boston-orkest te München, in de periode voor de oorlog toen 24 gaan. Ossip Gabrilowitsch er woonde, toen Bruno Wie van het orkestspel op de hoogte is zal Walter er pas zijn triomfen begon te vieren, dan ook gereedelijk moeten erkennen, dat toen München het veel belovende oord voor Stokowski en zijn orkest de belangstelling ten jonge kunstenaars opnieuw begon te worden. volle verdienen. Stokowski heeft het orkest, In ons land had men Stokowski bijna aan den een twintig tal jaren geleden door Fritz Scheel lessenaar kunnen zien. Verleden jaar had de gesticht en na diens dood in 1908 gedurende maatschappij Zeebad Scheveningen dezen vijf achtereenvolgende seizoenen door Carl grooten kunstenaar voor de leiding van twee Pohlig gedirigeerd, sedert 1913 in de hand en concerten in het Kurhaus geëngageerd. Ten tot een instrument van den allereersten rang gevolge van een intrige, aan welke de heer opgevoerd. Georg Schneevoigt niet geheel vreemd is geweest, werd het Leopold Stokowski niet Organsiatie van beteekenis mogelijk gemaakt tot dusver in ons Het Philadelphia-orkest heeft thans de muziekleven op te treden. Nu zal echter in de reputatie van een der uitstekende in de toekomst Amsterdam waarschijnlijk de wereld, het is een organisatie van beteekenis, primeur van dezen waaarlijk zeer groote terwijl Philadelphia als muziekstad meetelt. dirigent hebben, want Mengelberg is er steeds Stokowski heeft in zijn woonplaats door op bedacht om Amsterdam met het allerbeste noeste arbeid een muziekmilieu geschapen, bekend te maken, heeft onmiddellijk nadat hij dat enigszins het muziekmilieu van een van Stokowski's concerten in New York Amsterdam benadert. had bijgewoond, den leider uitgenoodigd tot Stokowski was een voorvechter van de directie van een of meer Amsterdamsche muziek van Mahler in Amerika; hij gaf in het concerten. seizoen 1915-16, eer Amerika in den oorlog Midderwijl is het onzen landgenoot reeds kwam, negen uitvoeringen van de Achtste vergund geweest de leiding van Stokowski's orkest te voeren en wel niet te New York, telkens ongeveer met 4000 personen. maar aan den haard zelf, te Philadelphia, in de Vrijdagmiddag de dames, doorgaans lauw in Academy of Music, eergistermiddag en haar uitingen, maar ditmaal door Mengelberg gisteravond. Het zijn een paar concerten geëlectriseerd en zoo danig applaudisserend, geworden, eenig in de muziekgeschiedenis dat Mengelberg na Les Préludes een tiental van Philadelphia. De zes groote bladen van malen moest terugkeren en na Ein Philadelphia zijn éénstemmig in hun lof en Heldenieben het gejuich bijna niet verstomde. bewondering voor onzen Mengelberg. Ook hier deed Mengelberg het orkest in de Inderdaad, als een koning is hij begroet en hulde deelen. De concertmeester Thaddeus ontvangen en de ovaties na alle stukken Rich bleek een voortreffelijk vertolker van de demonstreerden een hartelijk tot weerziens. viool-solo in Ein Heldenleben te zijn. De Populair is Mengelberg ook te Phiadelphia soliste van den middag, mevrouw Hulda geweest vanaf het eerste oogenblik, dat hij Lashanska, een der uitstekende zangeressen even van New Y ork is komen overwippen van het N ew-Y orksche concertpodium, had om te repeteeren totdat hij gisteravond de ook succes, doch zag haar licht in het luister laatste noten van Strauss' Ein Heldenleben van Mengelberg verbleeken. had doen verklinken. Het orkest begroette zijn gastdirigent met Zoo werd onze 'Baas' ook in de stad der groot enthousiasme. Er zijn verschillende Quakers gevierd. Wat de 'Society' aangaat, Nederlanders in het ensemble; solo-cellist is Michel Penha, die in het afgelopen seizoen Hans Kindler is opgevolgd. Hans Kindler woont zelf ook nog te Philadelphia, doch treedt voortaan uitsluitend als solist op. Voorts zitten in het orkest bij de tweede violen de heer Emil Kresse, bij de alten Henry Elkan, Engelsche hoorn speelt de heer 2S Ph. Henkelman, eertijds lid van het Concertgebouw-orkest, Hedda van den Beemt verzorgde de leiding der onzichtbare instrumenten achter de scène in Ein ook hier had men aanvankelijk een receptie Heldenleben. 'to meet mr. Mengelberg' willen arrangeren. Doch gelukkig had Hans Kindler dit snoode In Philadelphia ging het repeteeren ietwat plan kunnen verijdelen, zoodat de Vrijdag rustiger dan te New York, omdat de besloten werd met een diner ten huize van bepalingen van de Union aldaar niet zoo den vice-president van het Philadelphia knellend zijn, maar ook hier was 'overtime' Orchestra, mr. WilliamJay Turner, een van noodig tot het bereiken van uitstekende Philadelphia's bekendste advocaten. (De resultaten. Die dan ook, gelijk reeds president, de heer Alex van Reusselaer, opgemerkt, niet zijn uitgebleven. afstammeling der settlers, vertoeft op dit Welk een superieure uitvoering werd het van oogenblik in Europa.) de Oberon-Ouverture, van Les Préludes en De heer Turner had de 'stagparty' in intiemen van Ein Heldenleben. En toch kon ik voor kring getrokken. Veel mag ik er niet van mijzelf, die de New Yorksche uitvoeringen vertellen, maar alleen, dat de stemming in den van Ein Heldenleben ook heb bijgewoond, de huize Turner meer dan opgewekt mocht superioriteit van het Philadelphia Orchestra worden genoemd, dat Hans Kindler er den niet boven die van het National Symphony toon mede aangaf en dat 'prohibition' een stellen. woord is, dat in 's heeren Turner's Doch waartoe kritische vergelijkingen? Laat vocabularium nog niet bestaat. ik liever vertellen van het uitbundige Stokowski was al die dagen mede van de enthousiasme in de zaal, tot de nok gevuld, partij. Toen hij zijn plaats in de zaal innam, kreeg hij m~er dan een hartelijke ovatie van De verslaggever schrijft: het publiek als dank en hulde voor het afstaan van zijn dirigeerstaf aan den gast. New-York, 21 maart 1921. Aan het diner heeft hij Mengelberg zeer MENGELBERGlANA hartelijk toegesproken en zijn optreden als Vandaag, Maandag, kan ik nergens een gedenkwaardig feit in het muziekleven binnenvallen, of men vraagt mij, of mijn oog van Philadelphia gememoreerd. wel gevallen is op het geestige geschrijf over Mengelberg in de 'Times' van gisteren. Kruik Curacao Gelukkig wel! Helaas was de pret betrekkelijk vroeg gedaan, Wonderlijk, als het in Amerika kan loopen: want Mengelberg moest 's nachts naar New Mengelberg, 'n half jaar geleden hier Y ork om er de volgende ochtend een repetitie betrekkelijk - natuurlijk betrekkelijk! - te dirigeeren, maar de gulle gastheer liet zijn onbekend bij het groote publiek, plotseling doorluchtigen gast zijn huis niet verlaten geworden tot een 'topic' van den dag! En dan zonder hem een huik Curacao van Lucas zijn de Amerikanen niet tevreden, voor ze tot Bols als aandenken in den achterzak van zijn zoo'n 'fenomeen' in een soort persoonlijke pantalon te hebben gewerkt...... relatie staan. Mengelberg wordt van 'gast' tot 'vriend.' Men wil alles van hem weten; men wil het precies begrijpen, hoe zoo'n man Mengelberg is zulke dingen tot stand kan brengen, hoe plotseling geworden zoo'n man er eigenlijk uitziet, van binnen en van buiten. En de anecdoten gaan van mond tot een 'topic' tot mond. In de 'Times' van gisteren staan aardig van den dag! geschreven opmerkingen over het New Y orksche muziekleven van de laatste paar 26 Na ifjn temgkeer in Nederland opperde jaren over den grooten strijd tusschen Mengelberg bij het bestuur van het Concertgebouw: corypheeën als Stransky, Bodansky, 'r1ls u een tweede dirigent gaat benoemen voor het Stokowski, Toscanini, om de eereplaats in de orkest dan heb Ik tegen Stokowski geen bezwaar. publieke opinie. Het is een goede dirigent, wil graag naar Ettropa De schrijver heeft het over 'the War of komen en is zeer vermogend .. ' Conductors', die eindigt met 'the Dutch Reconquest of N ew Y ork', de 'Hollandsche Onze verslaggever is getrriffen door een artikel in de Herovering van New York.' Alles zoo'n Times de Hollandse herovering van New York. ' beetje neergepend op de wijze van 'social Zoals bekend kocht in 1624 Peter S t7!)lvesant, voor talk', waardoor het niet on-amusant wordt, rekening van de West Indische Compagnie, het om te lezen. iJlidelijk deel van het eiland Manhattan van de Men kon al bij de ontvangst van Mengelberg daar levende Indianen. Een jaar later werd een opmerken, zegt de schrijver, dat de begin gemaakt met de kolonisatie van dit gebied Hollanders New York heroverd hebben. En aan de volstrektheid van Mengeiberg's door de vestiging van een nederzetting, die Nieuw triumpf, daaraan kan niet worden getwijfeld. Amsterdam Jverd genoemd Na een reeks van Over heel N ew Y ork lagen van zijn komst af botsingen tussen Nederlandse en de Engelse de salons op de loer, om hem naar binnen te kolonisten ging de vestiging in de tweede helft van de lokken. Het aantal recepties was enorm. Zeventiende EetIJv over in handen van de Engelsen, Gedurende dezen winter geen Mengelberg­ die haar ter ere van de hertog van York herdoopten receptie ten zijnen huize te hebben gehad, tot New York. staat gelijk met een totale éclips uit de kringen van de musicale elite.

Aanbidders en aanbidsters Op elk der recepties verscheen een aantal uitgelaten vrouwspersonen. Doch luister naar aanbidders en aanbidsters, van zoodanige de commentaren: omvang, als enkel nog maar kan worden 'Ik vind, dat hij er Iersch uitziet - een soort opgemerkt bij een... voorjaarsuitverkoop. Iersche cupido. Een cupido van middelbaren Kort geleden, op een Zondagmiddag, moest leeftijd - à l'age dangereux, n'est ce pas?' ik door een menigte van honderden voetje­ 'Mijn lieve! Heb je gehoord, wat hij op eene voor-voetje, mijn pad banen, tot aan het huis repetitie gezegd heeft? Zoo heerlijk ondeugend. van zoo'n gelukkige gastvrouw. In een groote, Hij vond zijn menschen lauw en langzaam, voor de gelegenheid speciaal opgetooide toen zei tegen hen (hier spreidt ze de armen kamer, stond de overwinnende held, de verleidelijk) 'Je moet je voorstellen, dat je met demonstratie van de menigte in ontvangst te je liefste bent!' nemen. Op het eerste gezicht kon men misschien wat Geweldige uitbarsting van applaus teleurgesteld zijn. Schijnbaar stond daar Of ga naar een gewone concertavond. De zaal slechts een klein mannetje, met rood haar - rumoert van gepraat en beweging. De spelers peenhaar-krullen, zou men kunnen zeggen - stemmen. Hier en daar onderdrukt een 'n beetje opgeblazen ledematen, glimlachende vermoeide zakenman of 'n uitgeputte lippen en glimmende oogjes, zich te vrijwaren namiddagwinkelaar 'n geeuw. Plotseling gaat de tegen de hoedepinnen, de veeren, de deur open en Mengelberg verschijnt. 'n garneersels, waarmee hij bestookt werd door Geweldige uitbarsting van applaus. De kleine been*s huppelen over het podium met verwonderlijke snelheid. Hij glimlacht, terwijl het publiek toejuicht en die glimlach is nog niet geweken, als hij zich tot het orkest wendt. Doch dan krijgt die glimlach een andere beteekenis. Je kunt hem bijna hooren: 'je weet, wat ik van je verwacht en je zult het geven!' 27 Van het eerste oogenblik af wordt hij innig­ levend deel van de geheele uitvoering. Zijn lichaam straalt eloquentie uit, het zweeft, stoot een gebalde vuist uit, of 'n waarschuwende vinger. Zijn armen bewegen in voluptueuze gratie, of dreigen de donders van de hemel af. Hij trekt de ongevoelige omhoog en onderwerpt de groveling, direct en onweerstaanbaar. 'Hush!' doet hij tegen den laatsten en 'cold, cold', werpt hij den eerste toe. Goed spel beloont hij met een electrizereend 'bravo!' Het publiek is te verdiept om al dat kleine spel onderwijl op te merken. Het merkt enkel, dat deze dirigent trilt van leven, dat de menschen beter spelen, dan ze zelf weten.

Overwinning voor de Hollanders Het lijdt geen twijfel, of de groote 'Strijd der Dirigenten', die hier gedurende een paar jaar heeft gewoed, is geëindigd met een overwinning voor de Hollanders.

Volgens Cornelis Dopper beift deze ovetwinnaar een kleine, maar een harmonische krachtige Napoleon­ pauze, Tod und Verklärung ten besluit. gestalte die alle gevoelens, hetifj bewust rif onbeJJJtlst, Daarvoor speelde de voorheen ook in ons land dadelijk, spontaan in een daad kan omzetten. Toen welbekende Renée Chemet het concert van hij dit schreef kende hij Mengelberg reeds tienjaar. Saint-Saens. Nieuwe opgetogenheid over de V oor het bestutlr ZJJas lviengelberg lastig, vervelend, Eroïca, groote uitbundigheid na het stuk van kleingeestig, maar op z 'n tijd aardig en charmant. Strauss. Prachtige bloemenmanden werden aangeboden als hartelijke dankbetuigingen van Over het slot van deze OlYmpische prestatie schrijft de vele abonné's. En na de concerten de verslaggever: feestpartijen, Dinsdag in den vorm van een maaltijd ten huize van Mevrouw Randolph Guggenheimer, waar aan den disch met New-York d.d. 26 maart 1921. Mengelberg o.a. vereenigd waren Fritz Kreisler, Het Mengelberg seizoen is gisteravond Rachmaninoff, Bodanzky, Schmuller, de besloten. Heden keert onze groote Steinway's, Sir Edgar Speyer en eenige figuren landgenoot met de 'Nieuw Amsterdam' uit de New Yorksche Society, Woensdag het huiswaarts, achterlatend een reputatie als een banket aangeboden door het orkest aan zijn dirigent ooit tevoren mocht verwerven. Tot beminden leider. Wie heeft er ooit tevoren het laatste toe is de spanning geweldig gehoord van een souper, dat door een orkest geweest; tot het laatste toe is de spanning aan zijn dirigent aangeboden. Het is een feit, geweldig geweest; tot het laatst heeft bijna eenig in de historie. Mengelberg den Amerikanen den greep van In het fraaie hotel Astor, aan Broadway, den leeuw getoond. Het is nog een week vereenigden zich kort na middernacht alle ongelooflijk zwaar werken geweest, doch een orkesdeden aan een feestdisch. Er was een week van het meest ontzagwekkend succes. commissie van organisatie benoemd, die Na de tour de force in Philadelphia begon het Mengelberg van zijn hotel afhaalde; toen de Zondag weer te New-York met een populair beroemde leider de zaal binnentrad weerklonk 28 concert in Carnegie Hall. Voor de derde maal een langdurig gejuich en applaus. De zaal was Ein Heldenleben op dringend verzoek. De prachtig versierd met Nederlandsche en temperatuur in de zaal was bijna ondragelijk. Amerikaansche vlaggen. Het menu toonde Het vochtigheidsgehalte was weinig Mengelberg's portret met de kleuren van beide bevorderlijk aan de snaarinstrumenten, landen. Aan een eere-tafel op een verhooging zoodat Schmuller, die als solist met het in het midden van de zaal waren gezeten concert van Beethoven optrad, zeer te Mengelberg, de concertmeester Scipione Guidi, kampen had, maar over het algemeen was de de orchestral-manager Robert Sterne, de uitvoering prachtig. administrateurs van het orkest, de heeren Groot gejuich en 'au revoir' voor Schmuller, Macmillen en Walther, voorts Arthur uitbundig enthousiasme voor Mengelberg en Bodanzky, de heer Laurence Gilman, de het orkest na Ein Heldenleben. Scipione begaafde redacteur van de North American Guidi was weer een onovertrefbare Review, die ook steeds de aantekeningen in het concertmeester, een aanvoerder van de programma verzorgde , alsmede de heeren hoogste kwaliteit, Mengelberg's even trouwe R.AD. Cort van der Linden en S. Bottenheim. vriend en medewerker hier gelijk Louis Er werd natuurlijk eindeloos gespeecht, maar Zimmermann te Amsterdam. het was geen oogenblik stijf en officieel. Den volgenden avond speelde het orkest te Mengelberg sprak wel tienmaal; hij vergat Yonkers, een der voorsteden van New-York, niemand en wees inzonderheid op de groote aan den Hudson. Ook hier was het succes beteekenis van Bodanzky voor dit orkest. Ook voor Mengelberg meer dan buitengewoon. Bodanzky werd herhaaldelijk het voorwerp van Dinsdag en Woensdag waren de beide laatste ovaties. abonnementsconcerten waarvoor Mengelberg Het was ruim vijf uur toen de partij was een indrukwekkend programma had afgeloopen en nieuwe krachten moesten samengesteld. De Eroïca-Symphonie voor de worden verzameld voor de beide laatste dagen. De betrekkelijk intieme feesten ten huize van orkest de 'Stars splanged banner.' Mengelberg mrs. Alexander op Donderdagmiddag en bij zag zich genoopt te spreken. Hij zeide deze den jovialen president van het orkest, hulde niet voor zich alleen te wenschen, doch Clarence H. Mackay, thans ook president van in de eerste plaats voor de 'National de Philharmonic Society, Donderdagavond Symphony', hij sprak niet een 'farewell' doch zal ik niet beschrijven, maar ik wil toch niet een 'au revoir.' verzwijgen dat Mengelberg den heer Mackay Nieuwe demonstraties volgden. En toen onze voor diens onbaatzuchtige daad in het bijzijn oo-igent in de solistenkamer was teruggekeerd, o.a. van de heeren Otto H. Kahn en Alvin wilde het publiek maar niet heengaan, aleer Krech zeer heeft gehuldigd. hij zich nogmaals vertoonde. Het was bepaald Waarlijk, zoo iemand de dank van het New angstwekkend het gedrang naar het podium. Y orkers heeft verdiend, dan is het ook de Mr. Macmillen, de administrateur van het heer Clarence Mackay, voor wie niets teveel is orkest, schafte fluks raad. Mengelberg stelde gebleken. Met een grenzelooze offer­ zich aan den hoek van het podium op en toen vaardigheid heeft hij zijn schouders onder de volgde een difilé van meer dan 1200 zaak van het National Symphony Orchestra concertbezoekers, die onzen landgenoot de gezet in den strijd, die gewonnen is met het hand ten afscheid wilden drukken. Sommige einde der oude Philharmonic Society. Willem jonge dames waren zoo uitbundig, dat zij de Mengelberg en Clarence Mackay hebben de handdruk van een kus deden vergezeld gaan. oude vesting genomen. 'Neues Leben bloot Ook oudere dames trachtten zich niet aus den Ruïnen.' onbetuigd te laten, -Mengelberg had een ruikertje violen in de hand, dat somswijlen als scheidsmuur werd opgeheven. Het was bij half twaalf, toen de passade was N a elk nummer geëindigd en Mengelberg zich door een haag was het applaus van manifestanten moest wringen om zijn weg naar zijn auto te vinden. Onder groot 29 onbedaarlijk gejuich en hoera's verliet hij de Camegie Hall, dat voor Mengelberg reeds een bijna even gewijde plek is geworden als het Augusteum Onder al deze omstandigheden was het te te Rome of het Concertgebouw te voorzien, dat het afscheidsconcert geweldig Amsterdam. zou worden. Het programma was 'op 'Au revoir, au revoir!' ... verzoek' samengesteld uit de Suite in b.kl.t. van Bach, Les Préludes van Liszt, Tod und Hoe kan een mens zoveel eerbetoon en hulde Verklälung van Strauss, het voorspel verdragen? In ieder geval niet zfjn vrouw Til/y Lohengrin en de ouverture Tannhäuser van Mengelberg- Wubbe. Zij zag ervan cif om Zich bij Wagner. Reeds op Donderdag was de zaal haar man te voegen, zoals haar bedoeling was uitverkocht en op Vrijdag werden nog 500 geweest, zfjgenoot van de rust en gezelligheid bij staanplaatsen afgegeven. Na elk nununer was haar vriendinnen. JJ het applaus onbedaarlijk. Aan het slot werd het een ovatie, die op een orkaan of cycloon geleek. Welgeteld duurde het terugkomen bijna een half uur. Het Nederlandsche comité for Arts, Science and Friendly Relations had voor een groote bloemenhulde gezorgd, er waren bovendien nog vier manden en kransen. Als om aan het gejuich kracht bij te zetten bliezen de (overgenomen uit De Rotterdammer met trombonisten en trompetters fanfares. commentaar van Johan Krediet) Midden in de huldebetooging speelde het Kokadorus over: DE BRETELS VAN

Mijn oom Richard (1881-1965), een geboren en getogen Amsterdam­ mer, vertelde mij veel over de stad van zijn geboorte. Zijn wieg stond in een huis aan de Prinsengracht, ergens tussen de Utrechtsestraat en de Reguliersgracht tegenover de Amstelkerk op het Amstelveld. Hij was een trouwe bezoeker van de markt op het Amstelveld en hij was getuige van de activiteiten van de standwerkers aldaar. Vooral Kokadorus, de 'Koning der standwerkers', of zoals men hem ook wel noemde: 'De Koopman van Noord- Venetië' had grote indruk op hem gemaakt.

Kokadorus handelde in surplus goederen of, de kweetnietkunde' en zijn openbare colleges zoals hijzelf zei: van haarspelden tot werden druk bezocht. baggermolens. Naast zijn handel schnabbelde Kokadorus kon zich de weelde veroorloven hij 's avonds in theater Carré en bij gebruik te maken van een assistent die hij revuegezelschappen. 'Cheffie' noemde. Het was een schlemielig Kokadorus stond bij de Burgerlijke Stand mannetje met een rode fez op zijn hoofd en ingeschreven als Meijer Linnewiel, die in 1867 was vaak het lijdend voorwerp van de geboren werd en laatstelijk in de conferences. Cheffie bouwde 's ochtends 30 Jodenbreestraat 97 woonde. Hij was een streng vroeg de stand op die bestond uit: twee orthodoxe jood en een vriend van rebbe De schragen -waarop twee schotten werden Hond, de grootvader van Maurice de Hond die gelegd- en een klaptafeltje met een rood voor de TV de prognoses bij de verkiezingen pluchen kleed; het tafeltje werd boven op de samenstelt. Kokadorus dreef op sjabbes geen schotten gezet. Tegen tien uur arriveerde handel en stond 's vrijdags na zonsondergang Kokadorus, die gekleed was in een zwart niet op de planken in Carré. colbert, een wit overhemd met een losse hoge Zijn vaste standplaats op het Amstelveld was boord (type 'Vadermoordenaar') en een onder een lindeboom tegen de achterkant van gestreepte zwarte broek. Uit de mouwen van de Arnstelkerk. Hij bereikte daar de top van de het colbert staken losse witte welbespraaktheid of, zoals dat in het markt kokermanchetten. Kortom, hij was gekleed jargon heet: de 'Ansmoezerei.' Kokadorus was zoals het een professor in die tijd betaamde. geestig en gevat, zijn conferences waren Hij besteeg het plankier, ordende zijn vermaard en hij verrijkte het Amsterdams met koopwaar, luidde de gong en het publiek kokadoriaanse uitdrukkingen. In de loop der stroomde toe. Zijn referaat begon met jaren promoveerde hij zichzelf tot 'Professor in 'Hoogste versjteerd publiek' en dan volgde MENEER MENGELEBERG

een politiek getint verslag van zijn zwaluwstaarten aan en stond hij met z'n rug ontmoetingen met regerende vorsten, naar het publiek gekeerd, anders had het staatslieden en andere publiek gezien dat het een goi, een minderwaardigheidsbekleders die hij toffelemoon was. Onze eigen Max Tak* van regelmatig van advies diende. Hij volgde het Tuschinsky-theater, hij schnabbelde juist daarbij de politieke en andere gebeurtenissen bij meneer Mengeleberg, zag het voor zijn van de dag. geinponem gebeuren. Hij kan getuigen, hij M'n oom Richard vertelde mij meerdere heeft het mezelf verteld en gezegd: 'Bij m'n malen over een conference van Kokadorus kindskinderen d'r gezond als het niet zo was.' op een maandagochtend in mei 1920. Hij hielp meneer Mengeleberg zijn broek Mengelberg vierde toen zijn vijfentwintigjarig opsjorren en zei: 'Doet u mij nou eens een jubileum in het Concertgebouw met een mitswe en koop bretels bij mijn gabber Mahlerherdenking. De te verkopen artikelen Kokadorus, altijd de laagste prijs en nooit van die dag waren bretels, haarwater en makke!' Het was een gotspe van Max, maar pietenkammen. Het haarwater, dat meneer Mengeleberg is een toffe man, heeft Hindenburg voor zijn snor gebruikte, was van er geen bonje om gemaakt. Hij zei tegen Max: Duits fabrikaat en zat in kleine flesjes. De 'Meneer Kokaledorus zal maar eens bij me pietenkammen waren nodig zodra het haar aankomen .' ging groeien. Van de bretels toonde hij een Sta ik me daar 's avonds met Buziau** op de 31 exemplaar boven zijn hoofd, demonstreerde bühne in Carré, hij stoot me aan en zegt: de rekbaarheid en vertelde daarbij: 'Addenoie! Wat een eer voor mij, die daar "Ik passeerde het paleis Het Loo, Wilhelmien met dat rossige haar is meneer Mengeleberg.' hing net haar vuile was buiten, zag mij en Ik spreek meneer Mengeleberg in de pauze riep: 'Professor, komt u even binnen! Voor aan en zeg: 'U moet de groeten hebben van mijn Hendrik, die nog steeds zijn broek niet meneer Buziau, hij wees me u aan! Ik spreek kan ophouden, wil ik dezelfde bretels hebben tot u omdat Max Tak, m'n gabber die in uw die u ook aan Willem Mengelberg hebt orkest wel eens schnabbelt- me heeft gezegd verkocht .' Wat was de vermahleriaanse u te adviseren over bretels .' Kort en goed ik meneer Mengeleberg, u weet wel van het verkoop hem een paar bretels en sindsdien Komsnertgebouw, overkomen? Hij stond een zijn we de beste vrienden geworden. De stukkie fanfare te dirigeren van de firma vorige week heb ik hem nog gesproken en hij Mendels & Zoon en floeps! z'n bretel sprong zei: 'Beste Kokadorus zonder jouw bretels los en z'n broek zakte hem tot op z'n hielen. had ik nooit mijn vijfentwintigjarig jubileum Gelukkig had hij z'n colbertje met kunnen bereiken. Zeg me waarmee ik je een plezier kan doen! .' Achenebbies, ik wist niet Gebruikte Jiddische zo gauw iets te bedenken, want Kokadorus is een tevreden mens. Ineens schoot mij wat te uitdrukkingen: binnen en ik zei: 'Beste meneer Mengeleberg u speelt wel eens een ratsmodie voor Piet achenebbisj helaas, ocharm Hein, doe mij, uw gabber Kokadorus, eens addenoje krachtterm een mitswe en speel ter ere van hem een bonje drukte Kokafonie .' Hij geeft een klap op mijn brooches zegen schouder en zegt: 'M'n beste Kokadorus, gabber vriend kom maar eens op een repetitie, je zult dan gemponem grappenmaker ter ere van jou alleen maar kakofonieën gOJ een niet jood horen.' Wat een eer, wat een naches! Ik wens gotspe brutaliteit meneer Mengeleberg en zijn hele mispooche makke gebrek veel mazzel en brooches voor de volgende mazzel geluk vij fentwintigj aar. nusJpoge familie, clan Verdacht publiek, jullie begrijpen dat mitswe plezier Koningin Wilhelmina en meneer naches genot Mengeleberg aan Kokadorus, uit sociale rebbe rabijn overwegingen, de volle prijs voor de bretels sjabbes rustdag, zaterdag hebben betaald en nog een kleine opslag tof goed vanwege hun ruime inkomsten. Daar mogen toffelemoon katholiek jullie van profiteren! Ze kosten dan ook geen togus achterwerk knaak, geen daalder, maar slechts een gulden; hier! Pak je laatste kans om je broek op te houden. Cheffie zal ze u, na betaling, * Max Tak, van 1909-1919 violist bij het aanreiken. " Concertgebouworkest. 32 Meijer Linnewiel, alias Kokadorus heeft mazzel gehad. Hij heeft Hider nooit ontmoet, ** Johannes Franciscus Buziau (1877-1958) want hij is in 1934 overleden. De stad beroemdste revue komiek vóór de tweede Amsterdam heeft op het Amstelveld in 1977 wereldoorlog. een gedenkplaat aangebracht. ~ Johan Krediet \ 'i Opzoek naar de hoge C?

Begin eens met een proefrit in de C3 van Citroën.

volume du coffre bootcapacity 305dm3

1--1624-1 ----1----2460---1- 1-0-----3850----1

Citroën Amsterdam Stadionplein 26-30 1076 CM Amsterdam telefoon 020-5701922