Zabłudów I Okolice"
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
R o c z n ik ZABŁUDOWSKI 2011-------------------------------------- ------------------------ TOM 5 S pis t r e ś c i: Zaproszenie do V tomu „Rocznika Zabłudowskiego” ........................ 3 ROZPRAWY: Izabela Szymańska Paszkowscy herbu Zadora w dobrach zabłudowskich Radziwiłłów .. 5 Jacek W. Lulewicz Charakterystyka Rejonu Zabłudowskiego i cele radzieckiej polityki w latach 1939-1941. Proces unifikacji rejonu ze strukturami Białoruskiej S R R ...................................................................................... 21 ks. Andrzej Górski Zaangażowanie mieszkańców> Folwark Małych w charytatywną działalność „ CARITAS” w Parafii Zabłudów po II Wojnie Światowej ...................................... 52 Marta Pilecka Ekonomiczna i społeczna charakterystyka gminy Zabłudów ........... 64 m iscellanea : Józef Racewicz Sp. Mieczysław’ Szyłkiewicz .................................................................. 117 Jerzy Kudelski Z notatnika ............................................................................................. 119 NOTY O AUTORACH .................................................................................... 126 Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego Rocznik Zabłudowski 2011 ul. Kilińskiego 16, 15-950 Białystok Redaktor tel. (85)741 67 23 Jan Leończuk Białystok 2011 Zrealizowano ze środków Miejskiej Skład i druk Biblioteki Publicznej w Zabłudowie Wydawnictwo Prymat Pani Dyrektor Janinie Tureckiej składamy Mariusz Śliwowski serdeczne podziękowania. Białystok, ul. Zwycięstwa 26C lok. 7 tel. (85) 869 14 87, 602 766 304 www.prymat.biasoft.net, ISSN 1898-2417 e-mail: [email protected] \ Zaproszenie do V tom u Rocznika Zabłudowskiego” Dopełniamy okres okupacji sowieckiej publikując kolejną (ostatnią) część rozprawy Jacka W. Lulewicza, obronionej na Uniwersytecie w Białymstoku (życząc ko lejnych stopni naukowych w pracy badawczej a w sa morządowych, codziennych zmaganiach - owocnych dni w nadrabianiu wieloletnich opóźnień dla dobra Za błudowskiej Ziemi). Powracać będziemy do historii odległej, przygoto wujemy do druku archiwalia opatrzone naukowym ko mentarzem. Artykuł naukowy Izabeli Szymańskiej od słania nierozpoznane jeszcze dzieje okolicznych dwo rów i oddziaływania na dzieje naszej „małej ojczyzny". Nie zapominamy również o wydarzeniach, których je steśmy świadkami a „które mamy nadzieję czas przeku je" w trwały ślad historii. Publikujemy obszerne frag menty pracy magisterskiej Marty Pileckiej, napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Kazimierza Kondrata w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Białymstoku. Autorce winszujemy awansów w pracy zawodowej (Państwowa Straż Graniczna). W miscellaneach „In memoriam" poświęcono śp. dr Mieczysława Szyłkiewicza, zabłudowianina, bohatera 3 Rocznik zabłudowski 2011 walk pod Monte Cassino, autora książki „Na wojennym szlaku". Postać Mieczysława Szyłkiewicza wymaga szerszego opisu i mamy nadzieję, że w niedalekiej przy szłości opublikujemy obszerny szkic. Żegnając powtó rzę raz jeszcze: - Do zobaczenia w Lepszym Świecie, Pa nie Mieczysławie! Jan Leończuk - redaktor naczelny Rozprawy Izabela Szymańska P a s z k o w s c y h e r b u Z a d o r a W DOBRACH ZABŁUDOWSKICH R a d z iw ił ł ó w W XV wieku tereny porośnięte puszczą, położone pomię dzy Narwią a Supraślą otrzymał Iwan Chodkiewicz. Założył on wśród lasów swoje dobra supraślskie, zabłudowskie, cho roskie i dojlidzko-gródeckie1. Na włość Chodkiewiczów skła dały się tereny dawnych trzech puszcz: Błudów rozciągającej się, aż do rzeki Supraśli, część puszczy nad rzeką Białą i Cho roszcz nad Narwią. Zamek Chodkiewiczów w Gródku usy tuowany był w punkcie, w którym spotykały się granice trzech województw: podlaskiego, nowogródzkiego i trockie go. W 1509 roku ówczesny właściciel dóbr Aleksander Chod kiewicz został aresztowany, a władzę nad jego włościami ob jęli namiestnicy bielscy, którzy rozpoczęli intensywne koloni zowanie terenów tych puszcz. Osadzano tam osadników kró 1 J. Wiśniewski, Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko - rusko - litewskim od końca XIV do połowy XVI w., „Acta Baltico - Slavica", t. \, Białystok 1964, s. 126. 5 Rocznik Zabłdowski 2011 lewskich, a dobra stały się królewszczyzną. Namiestnicy ze zwolili na trzebież Chodkiewiczowskiej puszczy i zakładanie w jej miejscu osad chłopskich. W 1511 roku Aleksander Chodkiewicz opuścił więzienie i wkrótce upomniał się o swoje dziedziczne terytorium2. Po śmierci w 1549 roku dobra zostały podzielone pomiędzy jego trzech synów. Zabłudów przypadł Grzegorzowi Chodkiewiczowi. Ostatni, z Chodkiewiczów, właściciel tych dóbr Aleksan der Chodkiewicz, syn Grzegorza zmarł bezpotomnie w 1578 roku Spadek po nim przeszedł w ręce jego trzech sióstr - Aleksandry Sanguszkowej, Zofii Kmitowej oraz Anny lv Sa pieżyny 2v Pacowej. Anna Pacowa w 1599 roku sprzedała swoją część schedy po ojcu i bracie Krzysztofowi Radziwiłłowi „Piorunowi", któ ry wkrótce nabył też pozostałą część dóbr zabłudowskich. Od tego czasu majątek przechodził prawem spadkowym na kolejnych przedstawicieli rodu Radziwiłłów. Dobra stanowi ły własność rodową, aż do pierwszej połowy XIX w. Ostatni z Radziwiłłów Dominik odziedziczył, w 1786 ro ku po śmierci swego ojca Hieronima Radziwiłła, cały mają tek. Jako niespełna kilku miesięczne dziecko nie mógł sam zarządzać tak ogromnym spadkiem, dlatego opiekę nad nim przejął, przyrodni brat ojca, Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku". Po jego śmierci w 1790 roku rozgorzała walka pomiędzy członkami rodu Radziwiłłów o opiekę nad cztero letnim Dominikiem. Zarządzanie fortuną nieletniego księcia dawało wiele korzyści, ostatecznie jednak opiekę podzielono pomiędzy: Macieja Radziwiłła (dobra na Litwie) oraz Micha ła Hieronima Radziwiłła z Nieborowa (dobra w Koronie) Ten ostatni dzięki dużym wpływom w Berlinie i Petersburgu w niedługim czasie przejął całość zarządzania fortuną Domini 2 J. Maroszek, Pogranicze Litzin/ i Korom/ w planach Zygmunta Augusta, Biały stok 2000, s. 139. 6 Rozprawy ka, do momentu uzyskanie przez niego pełnoletności. Domi nik zmarł w 1813 roku pozostawiając po sobie dwoje dzieci - syna Aleksandra i córkę Stefanię. Olbrzymi majątek księcia składał się z dóbr ordynackich (Nieśwież, Ołyka, Kłeck i Mir) oraz alodialnych (m.in.: Sławatycze, Biała, Naliboki, Zabłu dów). Zgodnie ze statusem - ordynacje były to dobra niepo dzielne, niezbywalne i dziedziczone jedynie przez męskiego potomka lub w przypadku jego braku męskiego członka ro du wybranego według najbliższego pokrewieństwa. Córka nie mogła odziedziczyć ordynacji, ale miała prawa spadkowe do dóbr alodialnych. W tym przypadku dziedzicem powi nien zostać syn Dominika - Aleksander. Niestety urodził się on tuż przed zawarciem przez rodziców małżeństwa. Domi nik Radziwiłł uznał go wprawdzie za syna i swego dziedzica, ale prawo rosyjskie, obejmujące dobra, było bardzo rygory styczne i dzieci urodzone przed ślubem nie mogły zostać uznane za sukcesorów. W takiej sytuacji sukcesja ordynacji pozostała nadal otwarta i znów stała się przyczyną walki po między członkami rodu. O dobra ordynackie należało zabie gać u samego cara Aleksandra I. W dniu 8 marca 1814 roku car wydał ukaz oddający ordynacje Antoniemu Radziwiłło wi, namiestnikowi Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Córce Dominika, Stefanii przyznano wszystkie pozostałe dobra alo dialne. Taka sytuacja wymagała podziału i oszacowania ma sy spadkowej, która była niestety obciążona długami. Wyma gało to również rozpatrzenia roszczeń i ugody z wierzyciela mi. W tym celu kolejnym ukazem z 1814 roku car powołał Komisję Radziwiłłowską, która miała zająć się zbadaniem i podziałem między spadkobierców całej masy spadkowej oraz rozstrzyganiem sporów własnościowych, uporządkowa niem i zaspokojeniem roszczeń wierzycieli, prowadzeniem procesów a także układów i rozliczeń z wierzycielami. Około 1816 roku utworzono także Prokuratorię Generalną Radzi wiłłowskiej Masy, której zadaniem było administrowanie 7 Rocznik Zabłudowski 2011 i zarządzanie majątkiem spadkowym3. W okresie działalno ści Komisji dobra uległy podziałowi i rozproszeniu. * * * Wybór Jagiełły, wielkiego księcia litewskiego, na męża królowej Jadwigi i połączenie obu państw, Korony i Wielkie go Księstwa Litewskiego, w postaci unii dało początek zrów nania praw szlachty polskiej i litewskiej. Pośród rodzin, które w 1413 roku w Horodle przyjęły herby polskie znalazł się przodek rodu Radziwiłłów. Przyjął go do swego herbu bi skup Mikołaj Trąba. Od tego momentu Radziwiłłowie rozpo częli politykę ciągłego powiększania dóbr ziemskich i zna czenia politycznego rodu. W 1510 roku zmarł Mikołaj Radziwiłłowicz. Pozostawił po sobie czterech synów. Jeden z nich Wojciech został pierw szym duchownym w rodzie. Pozostali trzej (Mikołaj, Jan, Je rzy) podzielili pomiędzy siebie majątek po rodzicach. Dało to początek trzem liniom tego rodu - na Goniądzu i Medelach (Madziole), na Birżach i Dubinkach oraz na Nieświeżu, Ołyce i Kłecku. Radziwiłłowie wywodzili się od bojarów litewskich, któ rzy szybko awansowali w otoczeniu wielkich książąt litew skich. Pełnili wiele znaczących funkcji i piastowali wysokie urzędy, a byli wśród nich: wielcy kanclerze litewscy, woje wodowie, marszałkowie, kasztelanowie. Odgrywali ogromną rolę polityczną na Litwie, w Koronie, a następnie po unii w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Często w swych rę kach trzymali województwo wileńskie, które było najwyż szym urzędem świeckim w Wielkim Księstwie Litewskim. Doradzali królom, byli wybitnymi politykami i wodzami. 3 T. Zielińska, Dzimnętnastouńeczny epilog sprawy dóbr neuburskich, niegdyś fortuny