3 Articulo 13 17/4/01 19:30 Página 231

231

PROPOSTA DIDÁCTICA: EXCURSIÓN GUIADA ÓS ANCARES

JosŽ Carlos Otero L—pez Enrique Carrera Soto Colexio Lar Pontevedra 1. FUNDAMENTACIÓN terra, creando as’ un forte lazo entre o individuo e a paisaxe. A educaci—n libresca destru’u este lazo na inmensa A educaci—n ambiental Ž un dos maior’a da poboaci—n escolar do noso piares fundamentais da Reforma pa’s. A educaci—n ambiental retoma para Educativa e a conservaci—n da natureza si o papel de creadora de cidad‡ns co–e- conforma unha das ‡reas transversais cedores das posibilidades e l’mites do fundamentais no contexto da educaci—n seu medio ambiente, de mentalidade primaria e secundaria. O aproveitamen- conservacionista, logo de varias xera- to pedag—xico da natureza como elemen- ci—ns de mentalidade explotadora. to de imprescindible valoraci—n considŽ- rase nun dobre aspecto: por un lado, o Ante esta premisa, propo–emos encontro coa natureza perm’tenos descu- nas seguintes li–as unha experiencia bri-la importancia que ten de seu e o pr‡ctica e sinxela que se pode aplicar en perigo permanente da sœa destrucci—n, e calquera centro educativo da nosa comu- por outro lado o feito de que a natureza nidade Ñindependentemente do nivelÑ nos axuda a enfrontarnos coa nosa pro- e queremos facer notar ademais que esta pia realidade como persoas. Estes ele- experiencia non ten por quŽ reducirse mentos contribœen a favorecer compor- exclusivamente — alumnado, sen—n que tamentos actitudinais positivos no tamŽn Ž posible a presencia de pais e individuo que participa en actividades nais, co que entramos no ‡mbito da edu- desenvolvidas no medio natural. caci—n familiar. A educaci—n ambiental poder’a se-lo equivalente —s rituais de iniciaci—n e as tŽcnicas educativas practicados polas sociedades tribais, nos que se 2. PROPOSTA DIDÁCTICA transmit’a — ne—fito a sensaci—n de corresponsabilidade cos dons da nature- A experiencia que nos ocupa, e que za, dos cales todo o grupo extra’a o seu se realizou no Colexio Lar (Concello de alimento e acubillo, e imprim’ase nel Mos) na primavera de 1998, consiste unha forte sensaci—n de dependencia da nunha sa’da de fin de semana ‡ Serra dos

Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998 3 Articulo 13 17/4/01 19:30 Página 232

232 José Carlos Otero López / Enrique Carrera Soto

Ancares, situada no extremo oriental da informaci—n b‡sica que estaba — dispor provincia de Lugo. ÀPor que precisamen- de calquera tanto no autobœs como te —s Ancares? Hai varias raz—ns: durante a nosa estad’a no albergue. Ñ Por dispo–er dun albergue con A serra dos Ancares estŽndese capacidade suficiente para acolle-los desde o monte Miravalles, no l’mite con participantes, cuns prezos m—dicos e Asturias, ata o porto de Pedrafita, na accesibles a calquera econom’a familiar. estrada N-VI, como unha prolongaci—n Ñ Porque existen itinerarios moi do Cordal Cant‡brico. Aqu’ conflœen as variados e de grande interese natural. comunidades de Galicia, Le—n e Asturias. Esta faixa monta–osa separa e Ñ Por posu’r un patrimonio cultu- une — mesmo tempo a zona oriental de ral elevado. Lugo e a occidental de Le—n. Ocupa, en Ñ Pola gran riqueza que ofrece a terras de Lugo, a maior parte do concello zona deste o punto de vista da fauna e a de Cervantes e un parte do de Navia de flora. Suarna, mailo concello de Cand’n, en terras leonesas. Ñ Porque, verdadeiramente, tr‡ta- se dun parque natural que, inxustamen- Chegados a este punto Ž obrigado te, a’nda non conta coa mencionada figu- precisar que, en contra do que aparece en ra de protecci—n. moitos libros, folletos, reportaxes e mesmo carteis, os Ancares non Ž Parque Ñ Porque a grandeza da paisaxe, Natural — non estar reco–ecido como tal cos seus altos cumes e espesos bosques, no rexistro de parques naturais da comu- estimula a sensibilizaci—n do participan- nidade. Hoxe en d’a est‡ declarado como te no medio. Reserva Nacional de Caza e Lugar Ñ Polo seu inestimable aproveita- Pintoresco, figuras proteccionistas que, mento did‡ctico. dentro de t—dalas categor’as existentes, son claramente insuficientes. Os Ancares Partimos, pois un s‡bado ben de ten sobrados mŽritos faun’sticos, bot‡ni- ma–‡ (7.00) desde Vigo en direcci—n a cos, paisax’sticos, etnol—xicos e arquitec- Lugo, para chegar sobre as 12.00 ‡ locali- t—nicos para que se lle presten t—dolos dade de Becerre‡ (N-VI), porta natural coidados proteccionistas posibles legal- dos Ancares. Xa na entrada da serra pro- mente. ced’a situ‡rmonos, cousa que realizamos a travŽs dunha pequena folla de informa- Desde Becerre‡ tom‡mo-la estrada ci—n xeral que se distribu’u entre os par- LU-722 en direcci—n a Navia e desvi‡mo- ticipantes e que inclu’a un sinxelo mapa nos na encrucillada cara a San Rom‡n, do lugar. Incidindo no aspecto da infor- capitalidade do concello de Cervantes. maci—n do participante, recompilouse Pasamos polo medio da vila e collŽmo-la documentaci—n con artigos publicados estrada que hai na sa’da en direcci—n a na prensa sobre a zona que, xunto con Quind—s. îs 12 quil—metros aproximada- diversos libros sobre a serra (ver biblio- mente, tras deixar atr‡s Villaluz, atopa- graf’a), conformaban unha carpeta de mos nun cruzamento de estradas un sinal 3 Articulo 13 17/4/01 19:30 Página 233

Proposta didáctica: excursión guiada ós Ancares 233

que indica ÔIgrexa do CastroÕ. Aqu’ facŽ- Despois de gozarmos dun fermoso mo-la nosa primeira parada para visita- paseo, volvemos pola estrada por onde -los vestixios m‡is antigos do concello: o vi–emos e en Cervantes collŽmo-la direc- castro de Santa Mar’a (50-200 d. C.), de ci—n cara ‡ Campa da Bra–a, punto de orixe romana. Desde a estrada div’sase a partida das principais excursi—ns pola pista que baixa cara — castro metido no serra. Durante o cami–o tivŽmo-la oca- fondo do val pero sobre un pequeno si—n de transitar por unha das estradas outeiro, como Ž t’pico nestas construc- m‡is altas de Galicia e apreciar xa os pro- ci—ns. Foi este un castro orientado ‡ fundos vales e os altos cumes da serra. explotaci—n mineira, concretamente de Pasamos polos montes repoboados da ouro. Os seus habitantes dedic‡ronse a Serra da Costella e Sete Carballos, desde extraer dos outeiros material en bruto que logo era lavado en r’os e regatos pr—- onde se nos ofrece unha magn’fica ximos. As feridas desta actividade a’nda estampa: as principais cristas da serra. poden apreciarse hoxe en forma de rebai- De dereita a esquerda vemos Penarrubia xes circulares nos outeiros pr—ximos — (1821 m), Tres Bispos (1792 m), Lanza castro. O recinto at—pase ben conservado (1876 m), Mustallar (1924 m) e Cu’–a — non ser unha zona de labouras agr’co- (1987). î chegarmos a Campa da Bra–a las. Este lugar foi utilizado posteriormen- tom‡mo-lo desv’o para o albergue do te, como adoita ser habitual, para cons- Clube Ancares (1,5) onde chegamos tru’r unha capela cristi‡ e un cemiterio. xusto para xantar.

Serra das Ancares dende o albergue do Club dos Ancares. 3 Articulo 13 17/4/01 19:30 Página 234

234 José Carlos Otero López / Enrique Carrera Soto

Tras repo–Žrmonos da longa viaxe, nosos antigos celtas. Desta ‡rbore dise reconfort‡rmonos cunha ducha e dispo- que comeron os derradeiros celtas cando –Žrmo-lo aloxamento para a noite, inici‡- se suicidaron na batalla contra os roma- mo-la visita — poboado que ofrece o maior nos no monte Medulio. En fronte atopa- valor etnol—xico da zona: Piornedo. mos unha fonte que ten no pinche dœas figuras reclinadas, espidas e decapita- A estrada que nos leva a Piornedo das. Son Ad‡n e Eva. ÀAcaso isto non Ž parte de Campa da Bra–a e ofrŽcenos un para’so? unha paisaxe inh—spita, sombr’a e impresionante. Comez‡mo-lo cami–o Puidemos visitar tamŽn unha cunha forte baixada en cornixa e —s 2 palloza. Tr‡tase dunha das m‡is primiti- quil—metros atop‡mo-lo cami–o que leva vas casas do continente europeo en acti- ‡ Campa de Barreiro, onde se celebra o vo hoxe en d’a ou ata hai moi pouco. A terceiro domingo de xullo a festa montei- sœa orixe, coa sœa t’pica forma circular ra dos Ancares. Aqu’, no alto, at—pase a ou el’ptica, est‡ probablemente ligada ‡ Fonte dos Namorados onde, segundo di vivenda castrexa dos celtas, e Ž, polo a lenda, hai que beber tres veces se se tanto, prerromana. De t—dolos xeitos, pretende namorar. esta forma t’pica da nosa arquitectura popular ten trazos de seu que a distan- Seguimos baixando por entre mes- cian claramente das vivendas da cultura tos bosques de carballos, casti–eiros, castrexa. T—dalas pallozas mante–en a bidueiros e abeleiras, e pasamos por caracter’stica comœn de estaren orienta- Cabani–os, restos dunha antiga explota- das coa parte m‡is arredondada contra ci—n forestal dentro xa do val do Ortigal. os ventos dominantes, e situada nas Na aba de enfronte Ñpor onde pasare- ladeiras que dan — mediod’a para apro- mos dentro dun poucoÑ apreciamos veitar m‡is a calor do astro rei. A planta dœas abelarizas recentemente restaura- da palloza adopta distintas formas que das. Son uns muros altos e grosos, de van desde a primitiva circular ata a rec- planta circular ou el’ptica, que ti–an tangular, pasando pola el’ptica. Cada como misi—n protexe-las colmeas das unha destas formas pertence a un distin- visitas dos osos que buscaban o prezado to modo de adecuaci—n — lugar onde e doce mel. asentan. As paredes poden ser de grani- Atraves‡mo-lo r’o Ortigal pola to ou de xisto segundo a natureza do ponte de Vales, e deixando atr‡s as chan. A cuberta das pallozas Ž a caracte- aldeas de Vilarello e Don’s chegamos a r’stica m‡is peculiar; est‡ formada por Piornedo, en pleno coraz—n dos Ancares. un complexo armaz—n de madeira Este poboado (que debe o seu nome a un cuberto de palla ou de colmo, que preci- samente Ž o que lle d‡ o nome. A sœa arbusto, o piorno) conserva, xunto co estructura illa do fr’o exterior e mantŽn a Cebreiro, o m‡is importante conxunto de calor producida pola lareira e pola fer- pallozas das 250 que a’nda subsisten en mentaci—n do esterco. Galicia. ç entrada da aldea podemos observar un imponente teixo, ‡rbore Con variante de planta e distribu- velenosa que consideraban sagrada os ci—n segundo as aldeas, o tama–o e a 3 Articulo 13 17/4/01 19:30 Página 235

Proposta didáctica: excursión guiada ós Ancares 235

tipolox’a, a palloza responde a un mode- De volta — albergue e despois de lo bastante homoxŽneo, con espacio limi- cear, organizamos unha velada nocturna tado e s— dividido para o gando e as per- — redor da cheminea, que nos proporcio- soas, que conviven baixo o mesmo teito. nou un momento de solaz en grupo. A O centro da casa era a lareira, e derredor travŽs de xogos, canci—ns, lendas do sœa desenvolv’ase toda a vida familiar, lugar... busc‡mo-la distensi—n que lle especialmente nos longos e duros inver- permitiu — grupo interrelacionarse e nos. A calor, tan esencial nas monta–as, intercomunicarse. tr‡tabase de conservar con poucas e pequenas xanelas, e acrecent‡base coa O domingo pola ma–‡ partimos producida polos animais. Hoxe xa non sobre as 9.30 pola pista que sae do alber- vive xente nas pallozas e son empregadas gue en direcci—n — Tres Bispos. A pista Ž como corte, alpendre ou atracci—n tur’sti- ancha e c—moda para cami–ar tranquila- ca. A sœa degradaci—n Ž manifesta e mente e gozar da paisaxe, dos bosques, mesmo na aldea de Piornedo atopamos da pureza do aire... Este traxecto perm’- pallozas con elementos tan ins—litos como tenos observa-las diferentes formaci—ns o tixolo, o cemento, a uralita e o aluminio. arb—reas que se desenvolven nas ladei- Non faltan tampouco novas construc- ras, dependendo da orientaci—n destas: ci—ns alleas a calquera tradici—n, que rom- nas de solaina (— sol) desenv—lvese un pen a secular harmon’a do pobo bosque de rebolos de escaso porte e altu- prerromano. ra, mentres que nas abas de avesedo (‡

Pallozas do Piornedo con ‘novos’ elementos de construcción. 3 Articulo 13 17/4/01 19:30 Página 236

236 José Carlos Otero López / Enrique Carrera Soto

Palloza do Piornedo. sombra) se desenvolve un mesto e hœmi- disposto para patear, teriamos aqu’ a do bosque caracterizado pola disposi- posibilidade de facer unha excursi—n ci—n das diferentes especies vexetais curta baixando ata o mencionado bos- segundo a altitude. Deste xeito atopamos que. Tras descender por un cami–o en un primeiro nivel composto por carba- zigzag chegariamos ata as antigas e llos, casti–eiros, faias, abeleiras, cancerei- derru’das instalaci—ns da compa–’a xos e teixos; un segundo nivel onde madeireira, no fondo do val. ƒ este un medran bidueiros e acivros; e un œltimo bosque estarrecedor, cheo de silencio e Ño m‡is altoÑ dominado polo mato: humidade, no que atoparemos impor- uces, piornos e xestas. tantes formaci—ns de acivros. Debemos destacar que no m‡is cru do inverno, Deixamos atr‡s a pista que, presidi- cando outro tipo de alimento escasea, as da un pouco m‡is adiante por dœas gran- follas e froitos do acivro son case a base des columnas de pedra e unha grosa alimenticia de moitos vertebrados come- cadea, descende ata o frondoso bosque dores de plantas (corzo, lebre, pita do caducifolio de Cabanavella, outrora pro- monte...). Por outro lado, a sœa mesta piedade da compa–’a madeireira follaxe sup—n un prezado refuxio de Montes de Cervantes, que explotou moitos animais contra as inclemencias durante algœns anos os bosques dos do tempo e os depredadores. S‡bese ade- Ancares. Se o d’a fose moi malo para mais que no interior dun acivreiro (bos- cami–ar ata o noso primeiro obxectivo que de acivros) chega a haber de tres a ou alguŽn do grupo non estivese moi cinco graos sobre a temperatura do 3 Articulo 13 17/4/01 19:30 Página 237

Proposta didáctica: excursión guiada ós Ancares 237

exterior. A alta densidade de animais zona chamada ÔcantadeiroÕ e tratan de dependentes do acivro e, xa que logo, a atrae-las femias mediante o seu canto e a sœa importancia ecol—xica, deron lugar ‡ exhibici—n da plumaxe. Durante o canto, sœa protecci—n na nosa comunidade no o galo chega a perder nalgœns momentos ano 1984M; prohibiuse a sœa corta, tr‡fi- o sentido do o’do, feito que Ž aproveita- co, mercado e mostra, non sendo que se do polos cazadores para abatelo. Hoxe Ž trate de pŽs procedentes de viveiro. unha especie protexida e en claro proce- so de desaparici—n. ƒ Cabanavella, ademais, un dos mellores cantadeiros de pita do monte Volvendo — itinerario principal, da serra. A pita do monte (en castel‡n logo de hora e media de cami–ada che- urogallo) Ž unha fermosa ave da familia gamos — cume de Tres Bispos (1792 m) das tetra—nidas, que en Galicia s— vive desde onde contemplamos unha impre- hogano nos bosques da Serra dos sionante vista das partes galega e leone- Ancares, polo que constitœe esta poboa- sa. Se miramos — norte temos perante ci—n o l’mite occidental da sœa ‡rea de n—s o maxestoso cordal cos picos Lanza, distribuci—n en Europa. Moi esquiva, Corno Maldito, Mustallar, Cu’–a, sempre agochada no m‡is fondo do bos- Penalonga e Miravalles, e se miramos — que, o m‡is rechamante no comporta- sur tŽmo-lo œltimo cume, o Penarrubia. mento da especie son as manifestaci—ns Dise que en Tres Bispos sentaban os titu- de celo. î chegar a primavera os galos lares das tres curias fronteirizas ÑLe—n, dun sector reœnense — amencer nunha Asturias e LugoÑ a dirimi-los seus

Corral de Cumes dende o Mustallar. 3 Articulo 13 17/4/01 19:30 Página 238

238 José Carlos Otero López / Enrique Carrera Soto

problemas de xurisdicci—n, polo que vul- boca do cativo, que moitos identifican co garmente se cre que Tres Bispos Ž o l’mi- autor, as seguintes palabras: ÒEn un lugar te entre as tres provincias citadas (en rea- de las monta–as de Le—n, tuvo principio mi lidade, t—canse algo m‡is enriba do linaje...Ó. Cu’–a). Na parte galega puidemos ve-lo De regreso para o noso fogar, dei- circo do Tres Bispos, de orixe aparente- xamos atr‡s uns momentos intensos en mente glaciar, cos seus prados e ‡rbores contacto coa natureza da alta monta–a na parte baixa e pedregais na parte m‡is galega. alta, froito da erosi—n glaciar. De regreso — albergue, e unha vez recuperadas as forzas, partimos sobre as 16.30 cara — noso lugar de orixe, pero en Degrada tom‡mo-lo desv’o cara a Doiras (en vez de San Rom‡n) onde fixemos unha parada para contempla-lo Castelo de Doiras que se alza sobre un outeiro pedregoso. A’nda que non se poida visi- tar por dentro, pois Ž propiedade priva- da, paga a pena admirar de preto esta fortaleza de fortes muros e esvelta torre da homenaxe, que ademais posœe a sœa correspondente lenda. Esta c—ntanos que unha fermosa doncela desapareceu un d’a da sœa se–orial mansi—n. O seu pai e o seu irm‡n, despois de moito buscar, dŽrona por morta. Pasado o tempo, o seu irm‡n, indo de caza, deu morte a unha branca cerva ‡ que lle cortou como trofeo unha das patas. Cando chegou — castelo atopou no lugar da pata unha man ensanguentada, co anel que noutro Castelo de Doiras. tempo levara a sœa irm‡. î volver — monte atopou sen vida o corpo da don- cela, ‡ que unha fada lle dera aspecto de cerva branca. 3. APLICACIÓN DA TRANSVERSALIDADE Non moi lonxe de aqu’ est‡ a parroquia de Vilarello de Eirexa onde, Os temas transversais son conside- segundo pensan algœns (e hai abundan- rados na Reforma Educativa como unha tes raz—ns que apoian esta tese), tivo serie de aspectos da realidade actual de orixe a li–axe de Miguel de Cervantes grande interese para o alumnado, e que Saavedra, autor do Quixote. Nun cap’tu- facilitan a sœa comprensi—n do mundo lo desta obra o enxe–oso fidalgo pon en actual. Neste sentido a educaci—n 3 Articulo 13 17/4/01 19:30 Página 239

Proposta didáctica: excursión guiada ós Ancares 239

ambiental sup—n motivar e sensibiliza- estudio demogr‡fico, a vida no rural, a -los alumnos e crear neles unha verda- parroquia como elemento propio da xeo- deira actitude para ama-lo medio, com- graf’a galega, acci—ns e axudas da U. E. prendelo e actuar sobre el. na comarca, estudio da xeograf’a da zona (montes, vales, r’os, comunica- Pero debemos ter claro que non se ci—ns...), an‡lise hist—rica da comarca fai educaci—n ambiental s— polo feito de (datas importantes, o feudalismo, len- realizar experiencias puntuais — longo das...), etc. do curso: unha sa’da, un obradoiro... Precisamente o car‡cter de Ôtransversali- Literatura castel‡: pequena biblio- dadeÕ obriga a que estas experiencias graf’a sobre a zona, comentando un estean integradas na programaci—n pouco cada libro, comentario do cap’tulo anual e que, sobre todo, partan da Ôinter- do Quixote onde se nos desvela a orixe disciplinariedadeÕ. Non debemos esque- do autor... cer que os temas transversais son a v’a Lingua castel‡ : estudio da toponi- para logra-la conexi—n entre os elemen- mia do lugar (Piornedo, Cervantes, tos seleccionados nas diferentes ‡reas Campa de Ortigoso, Campa de Tres curriculares e o interese da comunidade Bispos...), redacci—n sobre a excursi—n, educativa por conectar cos grandes pro- an‡lise dunha noticia dun xornal sobre a blemas actuais. zona visitada... Partindo pois desta consideraci—n, Lingua galega: estudio do galego presentamos a seguir unhas suxesti—ns falado no lugar, estudio do patrimonio para impregna-la actividade educativa art’stico, os oficios, a alimentaci—n basea- do centro con esta proposta did‡ctica. da no porco, etc. Non pretendemos facer unha lista exhaustiva, s— dar unhas pinceladas, dei- Literatura galega: pequena biblio- x‡ndolle — docente o cami–o aberto para graf’a galega sobre a zona, redacci—n novas ideas e a adaptaci—n a cada nivel sobre a sa’da. educativo. Matem‡ticas: medidas de superfi- cie (agrarias), medida de distancias e uti- lizaci—n de escalas, sistema sesaxesimal, COÑECEMENTO DO MEDIO: densidade de poboaci—n, estat’stica do concello de Cervantes... Ñ Ciencias da natureza: estudio Relixi—n: presencia relixiosa na do medio da alta monta–a galega (xeolo- zona. x’a, flora, fauna ...), estudio do ecosiste- ma do bosque atl‡ntico: bi—topo e bioce- F’sica e Qu’mica: grao de contami- nose, o relevo e a erosi—n, tipos de solo e naci—n do lugar, composici—n dos tipos niveis tr—ficos, interpretaci—n da paixase, de rochas predominantes na zona... astronom’a, etc. Tecnolox’a: elaboraci—n dunha Ñ Xeograf’a, Historia e Ciencias palloza con barro, interpretaci—n de sociais: an‡lise socioecon—mica da zona, mapas, as escalas, levantamento do perfil 3 Articulo 13 17/4/01 19:30 Página 240

240 José Carlos Otero López / Enrique Carrera Soto

topogr‡fico da excursi—n —s Tres Bispos, secuenciadas segundo o itinerario pro- mural fotogr‡fico sobre a sa’da, etc. posto, que poder’an formar parte do caderno de campo, deix‡ndolle unha vez Educaci—n pl‡stica e visual: a luz, a cor e a textura na paixase da alta mon- m‡is — docente a sœa ampliaci—n ou ta–a galega na estaci—n da primavera. mellora en funci—n do nivel educativo co que traballe. Educaci—n f’sica: iniciaci—n ‡s tŽc- nicas do monta–ismo ou sendismo, adaptaci—n do organismo — esforzo no sendismo ou monta–ismo, alimentaci—n no esforzo... CADERNO DE CAMPO Mœsica: cancioneiro popular galego. 1. PRELIMINAR Educaci—n en valores: a natureza como elemento esencial nas nosas vidas, Situar nun mapa de Galicia a zona a convivencia en grupo e a tolerancia, que imos visitar e noutro mapa m‡is etc. concreto (escala 1:50.000) sinala-los sitios que percorreremos durante dous d’as. Comentario de texto: comentario dun texto que verse sobre algœn aspecto da zona. 2. O CASTRO Ñ Situa-lo castro nun mapa da 4. CADERNO DE CAMPO serra. Ñ Facer un plano do castro: situa- Esta experiencia did‡ctica podŽmo- ci—n das construcci—ns, planta das cons- la completar coa elaboraci—n dun cader- trucci—ns, situaci—n da capela... ni–o de campo por parte do participante, Ñ O tipo de planta destas cons- a medida que se vai desenvolvendo a trucci—ns asemŽllase a outras moi co–eci- actividade na serra. O alumnado ir‡ das. ÀSabes cales? completando o caderno unhas veces de forma individual e outras en grupo, Ñ ÀPor que os castros acostuma- favorecendo as’ a vivencia colectiva da ban constru’rse en outeiros? sa’da e a toma de decisi—ns en grupo. Ñ ÀA que se dedicaban os habitan- Logo, — volver — colexio, debemos facer tes do castro? unha sesi—n de intercambio de opini—ns sobre a sa’da e comenta-los distintos Ñ ÀQue fac’an os romanos co aspectos recollidos nos cadernos de ouro? campo de cada un. Ñ Non moi lonxe de aqu’ existe Propo–emos a continuaci—n unha unha famosa explotaci—n aur’fera dos serie de cuesti—ns e actividades romanos ÀSabes cal Ž? 3 Articulo 13 17/4/01 19:30 Página 241

Proposta didáctica: excursión guiada ós Ancares 241

3. O PIORNEDO Ñ Elaborar en grupo unha listaxe das especies vexetais m‡is abondosas no Ñ ÀDe onde vŽn o nome de traxecto. Piornedo? î longo da sa’da anota os nomes de lugar que che chamen a aten- Ñ Discutir en macrogrupo sobre a ci—n, para comentalos despois en grupo importancia do acivro e a sœa protecci—n. e analiza-la sœa orixe. Ñ Medita sobre a importancia eco- Ñ O teixo Ž unha ‡rbore m’tica l—xica e econ—mica dos bosques. ÀPor que? ÀSon moi abundantes os teixos Ñ Estamos na primavera, Àque na nosa Comunidade? cores predominan?, Àde onde procede Ñ Fai un debuxo dunha palloza da cada cor? aldea. Ñ Elaborar en grupo un listado das Ñ Aproveitando a visita a unha especies animais observadas no traxecto. palloza, elabora un debuxo da planta e a Ñ ÀPor que lle chaman — monte sœa distribuci—n por dentro, apuntando Tres Bispos deste xeito? ÀSaber’as locali- os nomes de cada parte. za-lo circo glaciar? Ñ Elabora unha lista cos materiais Ñ ValŽndote do mapa topogr‡fico de construcci—n orixinais e alleos que intenta identificar en macrogrupo os poidas observar. cumes m‡is representativos da serra. Ñ ÀPara que se utilizaban as pallo- zas? ÀPara que se utilizan agora? ÀCal cres que Ž a sœa situaci—n actual e as sœas 5. O CASTELO DE DOIRAS perspectivas de futuro? Ñ Observa ben a situaci—n do cas- Ñ ÀComo se conservaba a calor? telo e tira algunha conclusi—n — respecto. Ñ F’xate nun h—rreo. ÀSon como os Ñ P’delle — teu profesor que che h—rreos da comarca onde vives? ÀEn que conte a lenda do castelo. se diferencian? Ñ ÀSab’as que preto de aqu’ puido Ñ ÀCales son as funci—ns dun nace-lo autor do Quixote? h—rreo?

4. RUTA ÓS TRES BISPOS BIBLIOGRAFÍA Ñ Marca nun mapa por onde transcorre a ruta. Artigos de prensa de La Voz de Galicia, 1988-1998. Ñ O profesor contarache cousas do bosque atl‡ntico e da disposici—n da Cabeza Quiles, F., Os nomes de lugar, vexetaci—n segundo as ladeiras. Vigo, Ed. Xerais, 1992. 3 Articulo 13 17/4/01 19:30 Página 242

242 José Carlos Otero López / Enrique Carrera Soto

Conseller’a de Agricultura, Pesca e Gonz‡lez, I., R. Fern‡ndez, R. Alimentaci—n da Xunta de Galicia: Salvadores, Gu’a de Espacios ÒO AcivroÓ e ÒA Pita do MonteÓ. Naturais de Galicia, Vigo, Ed. Galaxia, 1995. De Llano, P., Arquitectura Popular en Galicia, Santiago, COAG, 1981. Instituto Xeogr‡fico Nacional, Mapa tur’stico, escala 1: 50.000. De Vivero, X., Un ano nos Ancares, Vigo, Ed. Xerais, 1994. Penas Pati–o, X. M., C. Pedreira L—pez e C. Silvar, Gu’a das Aves de Galicia, Direcci—n Xeral de Turismo da Bah’a Edici—ns, 1991. Conseller’a de Industria, Comercio e Turismo da Xunta de Galicia, des- S‡nchez Carrera, M. C., A Educaci—n pregable ÒSerra dos AncaresÓ. Medio Ambiental en EXB e EEMM, Vigo, Ed. Xerais, 1988. Garc’a Mart’nez, X. R., Gu’a das plantas con flores de Galicia, Vigo, Ed. Xerais, S‡nchez Carro, A., El Parque Natural de 1991. Ancares, Le—n, Ed. Everest, 1985. Gimson, M., As pallozas, Vigo, Ed. VV. AA., As çrbores, Santiago, Cadernos Galaxia, 1983. do Museo do Pobo Galego, 1986. Gonz‡lez Arias, A., Gu’a e Rutas dos Ancares, Vigo, Ed. Galaxia, 1995.