Trasa zielona (29 km)

ę Wycieczk rozpoczynamy w Go- stycynie, nast ępnie zmierzamy Bagienicy (około w kierunku 4 km) ó ę . Trasa wiedzie pod g r , ale widok, kt óry zobaczymy jest wart M. Ś. wysi łku. Kiedy spojrzymy za Widok okolic miejscowości . siebie, po przejechaniu skrzy żowania uj- rzymy wspania łą panoram ę Borów Tucholskich. Ciemnozielony kolor las ów przypomina bezkres oceanu. Przy dobrej widoczno ści mo żna uj- rzeć wie że kościo łó w w Cekcynie, Bys ławiu i Bys ławku. Ruszamy dalej. Droga wiedzie po płaskim terenie, doprowadzaj ąc do położonej w zagłębieniu Bagienicy. Wie ś jeszcze zachowa ła charakter z przed stu lat, kiedy to koloni ści niemieccy rozpoczęli wznosi ć gospo- darstwa z czerwonej ceg ły. Jednak historia tej wsi si ęga średniowiecza.

Pruszcz – Legendy o Górze Francuskiej i Zaretce

Pierwsze dwie wersje legendy o osza ńcowali si ę na tym okopie, ale w Górze Francuskiej w Pruszczu końcu zostali zmuszeni si ę cof- nąć . opublikowa ł ks. R. Frydrychowicz w Aby za ś kasa wojenna nie do- stała swojej pracy „Podania ludowe na si ę w ręce nieprzyjaciół za- topili ją Pomorzu z czas ów napoleońskich” . w przyległym stawie. Podobno ju ż Oto w jaki spos ób utrwali ł relacj ę dużo ludzi szukało za tym skarbem, jednego z mieszka ńców Pruszcza: ale wszystkie usiło- wania były „Moja wioska rodzinna Pruszcz daremne”. le ży w powiecie tucholskim nieda- Druga wersja legendy brzmi leko kolei do Bydgoszczy. W pob li- żu nast ępuj ąco: tej wsi znajduje si ę gł ęboki staw „Niedaleko Pruszcza wznosi jakby ręką ludzk ą wykopany. si ę stary okop, gór ą francusk ą Naokoło wznosi si ę dosy ć wysoki zwany. O tym okopie, w którym okop, na który tylko z północnej si ę staw znajduje, powiadaj ą lu- strony wozem do góry wjecha ć dzie, że gdy Prusacy ścigali Fran- mo żna. Tędy te ż Francuzi swoje cuzów, ci wjechali w nocy na ten armaty wci ągn ęli. Bo z tym oko- okop z armatami i uwa żali na Pru- pem łączy si ę nast ępuj ące poda- saków. Gdy ci ju ż byli blisko, Fran- nie ludowe. Podczas wojen napo- cuzi chcieli si ę cofn ąć i nie widzieli leońskich przybył jeden oddział tego stawu, który tam był .Wsku- Francuzów i do Pruszcza. Ponie- tek tego si ę tam wszyscy potopi- li, wa ż Prusacy ostro ich ścigali, je źdźcy, konie i armaty tak że ka-

18 sa wojenna, pełna złotych pieni ę- gien do Pruszcza. Rozpoczyna si ę dzy, która była umieszczona w ty- ona obok przystanku PKS w kie- le na lafecie jednej armaty. Ten runku na i Bagienic ę. okop jest do ść wysoki, szeroki Dalej przebiega przez łąki i tu ż za i te ż bardzo gł ęboki. Aby ten skarb posesj ą pa ństwa Tojza dochodzi do wydosta ć, został przed kilku laty szosy prowadz ącej do Bagienicy. przez ten okop rów wykopany, że- Nast ępnie tą szos ą pod ąż a w kie- by woda wszystka wyleciała. Ale runku polnej drogi prowadz ącej gdy ju ż rów był wykopany i wiele obecnie na bagna. Po lewej stronie wody upłyn ęło, wtenczas rów si ę od tej drogi, na najwy ższym wznie- zarwał jeden i drugi raz. Teraz jest sieniu, miały si ę znajdowa ć owe tam jeszcze mały rów, ale woda ze francuskie stanowiska. Drog ę tę, stawu ju ż nie płynie.” od francuskiego słowa trottoir Mimo wyra źnych różnic w obu (chodnik), nazwano Trotuarem, lub opowie ściach daje si ę zauwa żyć bardziej popularnie Tryft ą. jeden wspólny element. Jest nim Z Pruszczem zwi ązana jest ów skarb zatopiony w stawie. jeszcze jedna legenda z okresu Obie wersje zgodnie potwierdza- napoleońskiego. Dotyczy ona łąki ją, że mieszka ńcy Pruszcza stara- znajduj ącej si ę w lesie. Nosi ona li si ę go odszuka ć. Było to zrozu- nazwę Lazaretka lub Zaretka. Po- miałe, zwłaszcza że, jak podaj ą no ć jej nazwa ma upami ętnia ć inne, nie zapisane przez ks. R. Fry- znajduj ący si ę tam kiedy ś francu- drychowicza wersje legendy, noc ą ski, bądź pruski szpital wojskowy, bił ogromny blask w owym miej- czyli lazaret. scu, gdzie skarb porzucono. Okazuje si ę tak że, iż istnieje Zarys trasy jeszcze druga nazwa miejsca, gdzie miało doj ść do zdarzenia. Wzniesienie znajduj ące si ę po le- wej stronie szosy z Pruszcza do Bagienicy, w pobli żu rozci ągaj ą- cych si ę tam bagien, określane Kamienica było nie tylko jako Francuska Gó- ra, ale tak że jako Kanonen Buch, czyli miejsce, w którym wyrzuco- Bagienica no (buchni ęto) armaty. Pruszcz

Pozostaje jeszcze jedna kwestia zwi ązana z tą legend ą. Chodzi mia- nowicie o drog ę, któr ą żołnierze ć ą francuscy mieli wydepta , chodz c ☛ Patrz tak że Wioska Kolejowa ze swoich stanowisk w pobli żu ba- s. 35

19 W XIX Bagienica zosta ła pierwsz ą gmin ą ewangelick ą z kościo łem neoroma ńskim rozebranym na pocz ątku lat siedemdziesi ątych XX w. Wie ś mijamy, jad ąc na południe w kierunku doliny Sępolenki (około 2 km) . Na wiadukcie ko- lejowym zatrzymujemy si ę, po- dziwiaj ąc panoram ę doliny po- lodowcowej. W tym miejscu M. Ś. wje żdżamy na szlak żół ty łącz ący ó ż ż ą Zdj ęcie archiwalne nieistniej ącego ju ż koś- szlaki Krajny i Bor w. Zje d aj c cio ła w m. Bagnienica. drog ą gruntową, mijamy pojedyn- cze gospodarstwa i doje żdżamy do podmok łych łąk Sępolenki. Szlak odbija w lewo, skrajem łąk doje żdżamy do linii kolejowej Pruszcz– Koronowo około 3 km. Przechodz ąc przez tor kolejo- wy warto zobaczy ć duży wiadukt ą M. Ś. ceglany z 1909 roku, spinaj cy Cmentarz ewangelicki w Motylu przy dro- brzegi doliny Sępolenki. dze woj. 237. Dalsza droga wiedzie wzd łuż toru, a dalej poln ą drog ą do miejscowości Motyl (około 1 km) . Przed przekroczeniem drogi – Bydgoszcz, po prawej stro- nie, lipową alej ą mo żemy doj ść do ruin romantycznego cmentarza ro- dziny Dunker. Warto równie ż zobaczy ć zabytkowy dąb przy spi ętrze- niu Sępolenki Skręcamy w lewo w kierunku Pruszcza (patrz: „ Legenda o Górze Francuskiej i Zaretce” s. 18) (około 2 km), przeje żdżamy wiadukt i skręcamy w alej ę kasztanowc ów do stacji kolejowej z 1909 roku. Sta- cja w Pruszczu by ła najwi ększym węzłem kolejowym na pocz ąt- ku wieku, jej znaczenie spad ło w momencie likwidacji linii kolejowej Wi ęcbork– Terespol (patrz „ Wioska Kolejarska” s. 35) . W 1945 roku sta- cja by ła granic ą frontu i świad- kiem długotrwa łych walk. Opuszczamy osiedle kolejowe i jedziemy w kierunku centrum wsi. Z dala widzimy dominuj ącą wierzę neobarokowego kościo ła pod wezwaniem Narodzenia Naj- świ ętszej Marii Panny. Z miejsco- P.P. wo ści ą tą zwi ązana jest legen- Ko ści ół w Pruszczu.

20 da o wojskach napoleońskich . Dalsza droga wiedzie tzw. (Hamer- sk ą drog ą) w kierunku Zalewu Koronowskiego (4 km) . Mijamy wiadukt kolejowy. Tutaj 1.IX. 1939 r. rozegra ł si ę zaci ęty bój mie- dzy 34 pp i 3 Dywizj ą Pancern ą dowodzon ą przez Heinza Guderia- na, kt óry dowodzi ł XIX Korpusem Pancernym. Polacy dowodzeni przez płk. Worobeja przyj ęli pozycje obronne na zachodnim skraju lasu. Silny i zdecydowany atak jednostek pancernych rozbi ł obron ę, a dalsza walka rozgrywa ła si ę wzd łuż drogi, aż do Sokole Kużnicy. Droga prowadzi przez las wzd łuż szlaku turystycznego Uro- czysk Brdy. Doje żdżamy do wia- duktu kolejowego nad Zalewem Koronowskim z pi ękn ą perspek- tyw ą akwenu wodnego. Po prawej stronie wiaduktu około 150 m na ł ó ś ę po udnie, na wzg rzu poro ni - P.P. tym dębami, znajduje si ę kr ąg ka- Wiadukt kolejowy nad Zalewem Koronow- mienny zbudowany z 12 kamieni skim okolice Pruszcza. na obwodzie i jednego centralne- go. Przeje żdżamy zalew i na końcu nasypu skręcamy w lewo. Jad ąc le śnymi duktami na pół noc doje żdżamy do Zamrzenicy (około 4 km). Mijaj ąc budynki le śnictwa i zak ładu karnego, jedziemy w kierunku Pi- ły (około 7 km.) Ta droga wiedzie szlakiem niebieskim. Przje żdżaj ąc przez most na Brdzie, docieramy do Gostycyna (około 5 km).

PORADNIK ROWERZY STY W N A GŁYCH WYPADKACH

ZŁAMANIA, ZWICHNI ĘCIA

Post ępowanie: ! Zarówno w przypadku zwichni ęcia jak i zła- mania stawu, ko ści itp. najlepiej jest unieruchomi ć staw w pozycji zastanej. Zdarza si ę, że podczas nieoczekiwanego wypadku nie posiadamy stosow- nego sprzetu (tj. szyn kramera itp.). Wówczas wyko- rzystujemy dost ępne środki tj. paski, husty, koszulki, patyki itp. Unieruchomnienie zła- manej ko ńczyny polega na unieruchomieniu dwóch najbli ższych stawów. W przypadku złamania golenia, urazow ą ko ńczyn ę mocujemy do drugiej ko ńczyny przy użyciu przekładki pomi ędzy nimi (np. drewnianej). Uszkodzona ko ńczyn ę górną dora źnie mo że- my unieruchomi ć poprzez zastosowanie chusty trójk ątnej, przez przybanda żowanie ko ńczyny do klatki piersiowej. P.P.

21

Trasa żółta (20 km)

Przyrowa

Rozpoczynamy wycieczkę w Gosty- cynie. Jad ąc ul, Sępole ńsk ą, doje żdża- my do gimnazjum, przy którym odbi- Gostycyn jamy w poln ą drog ę przy krzy żu i jedziemy w kierunku Przyrowy (oko- Wlk. Klonia ło 3 km). Droga wspina si ę łagodnie, aż uzyskuje kulminacj ę, z któ- rej roztacza si ę widok na dolin ę Kamionki i Gostycyn. Poln ą drog ą do- je żdżamy do Przyrowy (patrz „Nasi twórcy ludowi” s. 36) . Przeje żdżamy pod wiaduktem kolejowym, po lewej stronie mijamy figurę upa- mi ętniaj ącą mieszka ńców Przyrowy poległych w pierwszej wojnie światowej, przeje żdżamy wie ś i naprzeciwko sklepu odbijamy w kierunku Przyrówki (około 0,5 km). Mijaj ąc pozostało ści dwo- ru w Przyrówce, zje żdżamy w dół piaszczyst ą drog ą w kierunku To- boły (około 3 km). Wje żdżamy

M. Ś. na szlak Kasztela ński, który do- wiedzie nas do mostu w Tobole. Most na Toboł ę. Przed zjazdem do Toboły le śną drog ą wspinamy si ę w kierunku północnym na Górę Wilhelma 171 m n.p.m. Na wzniesieniu tym znajdowała si ę wie ża widokowa, dzi- siaj pozostały tylko fundamenty. Wracamy na szlak i jedziemy do To- boły. Dawniej w miejscowości tej istniał młyn, dzisiaj to tylko most i dwa gospodarstwa. Dalsza droga wiedzie do Wielkiej Kloni (około 4 km). Po przejechaniu 300 m, na rozwidleniu dróg, obijamy w lewo. W po- łowie drogi mo żemy zatrzyma ć si ę nad malowniczym jeziorkiem Toboła, do którego skręcamy przy samotnym krzy żu w lewo. Wracamy na głów- ną drog ę, któr ą dojedziemy do Wielkiej Kloni. Przy skrzy żowaniu z drog ą do Gostycyna stoi figura Matki Boskiej, która została odna- leziona podczas kopania rowu w 2001 roku. Zniszczenia jej do- konali Niemcy 1939 roku. Jedziemy do Karczewa (około M. Ś. 4 km). Malownicz ą alej ą lipową Jezioro Toboła.

22 zje żdżamy do młyna w Karczewie. Osada ta istnia ła ju ż w XV wieku, ale zosta ła zniszczona w czasie wojen polsko-krzy żackich. Obecnie mo ż- na podziwia ć zalew przed młynem oraz neoklasycystyczny dw ór. Przed mostem skręcamy w prawo do Kamienicy (około 3 km) . Dalsz ą drog ę odbywamy szlakiem Kasztela ńskim wzd łuż Kamionki, przeje żdżaj ąc przez tzw. Kozackie Górki. Mijając Ośrodek Łowiecki Łoch, na kt órego terenie znajduje si ę głaz narzutowy, alej ą top oli włoskich wje żdżamy do Kamienicy, a dalej do Gostycyna 1 km.

PORADNIK ROWERZY STY W N A GŁYCH WYPADKACH

HIPOTERMIA (PRZECHŁODZENIE, WYZI ĘBIENIE ORGANIZMU) To proces zachodz ący w ciele ludzkim w którym temperatura ciała spada poni żej ! bezwzgl ędnego minimum normy fizjologicznej czyli 36 °C. Stan taki jest spowodowany zbyt szybkim ochłodzeniem organizmu w stosunku do jego zdolnosci wytwarzania ciepła. Najcz ęstszym powodem hipotermi jest wpływ zimnego powietrza lub zimnej wody. Rozpoznanie: uczucie marzni ęcia, zimne ręce i stopy, dra żnienie mi ęś ni, zawroty głowy, dezorientacja i niepokój. Post ępowanie: 1. W miarę mo żliwo ści przenie ść poszkodowanego do suchego, ciepłego miejsca i w ra- zie uzasadnionych przesłanek zdj ąć ubranie (je śli jest przemoczone). 2. Poszkodowanego nale ży zapewni ć pozycj ę poziom ą. 3. Kontrol ę podstawowych czynnoi ści życiowych. 4. Powoli rozgrzewa ć, okładaj ąc poszkodowanego kocami, kołdrami, w przypadku nie posiadania stosownych srodków nale ży si ę do poszkodowanego przytuli ć by ogrza ć go ciepłem własnego ciała.

MASYWNE KRWOTOKI CIAŁA – SPOSÓB TAMOWANIA

! Post ępowanie: Zatamowanie krwotoku w zale żno ści od specyfiki rany mo żna uzyska ć poprzez zastosowanie opatrunku uciskowego bezpo średnio na ran ę przy użyciu opatrunku jałowego lub innych dost ępnych środków opatrunkowych. Miejsce szczególnie krwawi ące nale ży ucis- nąć rękoma po uprzednio zało żonym opatrunku osłaniaj ącym. Nie nale ży wymienia ć przesiąkni ętych opatrunków, a jedynie dokłada ć nowe. W razie potrzeby mo żna uciska ć tetnic ę powy żej miejsca złamania. Ko ńczyny szczególnie krwawi ące po zało żeniu opa- trunku uciskowego najlepiej jest unie ść ku górze. Zgodnie z najnowszymi wytycznymi raczej nie zaleca si ę stosowania banda ży elastycznych (zaciskowych). W przypadku obra żenia jamy brzusznej zaleca si ę zało żyć opatrunek osłaniaj ący i uło żyć poszkodowanego w pozycji le żą cej z ugi ętymi nogami zarówno w stawach kolanowych jak i biodrowych. P.P.

23

Trasa czarna tylko dla wytrwałych

(33 km) Gostycyn

Wycieczkę rozpoczynamy w Gostycynie. Je- Wlk. Klonia dziemy w kierunku w Małej Kloni (około Kamienica

5 km). Doje żdżaj ąc do wsi, mijamy po prawej stronie zapomniany cmentarz ewangelicki, M. Klonia otoczony kamiennym murem. Na skrzy żowaniu Gostycyn Wło ścibórz Wlk. Klonia odbijamy w lewo, w kierunku nieistniej ącej Wałdowo Komierowo miejscowości Ciosek (około 2,5 km). Po drodze mijamy dwa dwory neoklasyczne. Na końcu wsi przeje żdżamy wiadukt kolejowy i jedziemy w kierunku Cioska. Droga prowadzi w dół i jest piaszczysta, w lesie przechodzi w bruk, na rozwidleniu jedziemy w lewo do mostu. W zaroślach wida ć pozostało ści młyna oraz fundamenty zabudowa ń gospo- M. Ś. darstwa, a pod mostem groblę spi ętrzaj ącą wody Sępolenki. Wra- Dworek w Małej Klonii. camy do rozwidlenia dróg i skrę- camy w prawo, mijaj ąc zarośni ęty cmentarzyk wła ścicieli młyna. Poln ą drog ą docieramy do wiaduktu kolejowego (około 1 km), tu- taj mo żemy nasypem kolejowym wej ść na najwi ększy arkadowy wiadukt z 1909 roku o wysokości 23 m. Wiadukt ten łączy stacj ę Pruszcz-Bagienic ę i Wi ęcbork. Ru- szamy dalej w kierunku miejsco- wości Olszewka (około 2 km). Nie- czynny młyn oraz romantyczny M. Ś. zalew na Sępolence będą dobrym miejscem na chwil ę przerwy. Młyn w Olszewce. Miejscowość ta w 1945 roku była miejscem ataku wojsk niemiec- kich w kierunku So śna. Przy drodze Sępólno Bydgoszcz znajdziemy kla- sycyzuj ący dwór. Dalsza droga prowadzi w kierunku Wałdówka, a dalej do Komiero- wa (około 3 km). Tutaj wkraczamy na szlak Rycerza Bossuty, który w 965 roku przybył wraz z Dąbrówk ą i otrzymał dobra Komierowa i Wło- ściborza. Opuszczony pałac przez ostatniego Komierowskiego popada

24 w zapomnienie. W otoczeniu pa łacu warto zobaczy ć zabytkowe dęby oraz kości ół usytuowany na dawnej wyspie wybudowanty w 1986 ro- ku przez Parafi ę Wałdowo przy wsparciu fi nansowym rodziny Komie- rowskich. Ruszamy dalej w kierunku Wło ściborza (około 3,5 km) . Miejscowość ta w dawnych dzie- jach by ła miejscem konfliktu dw óch rod ów Grzymalit ów i Na- łęcz ów, kt óre toczy ły walki o do- minacj ę w Wielkopolsce. Zapisy z Kroniki Janka z Czarn- kowa mówi ą na temat oblęże- nia Włościborza w 1383 roku. M. Ś. Kolejny element, na kt óry war- to zwróci ć uwagę to neogotycki Ko ści ół w Włościborzu. kości ół otoczony starym cmentarzem. Ruszamy w dalsz ą drog ę w kierunku miejscowo ści Skarpa (oko- ło 3 km). Polna utwardzona droga schodzi w kierunku doliny z nie- wielkim ciekiem wodnym, a nast ępnie ostro w górę do Skarpy. Za- trzymujemy si ę przy kaplicy grobowej Pr ądzy ńskich i kontynuujemy dalsz ą drog ę w kierunku Pami ętowa. W miejscowości tej skręcamy w kierunku Toboły (około 2 km) . Pozostawiamy most w Tobole i da- lej Szlakiem Kasztela ńskim, wzd łuż Kamionki, jedziemy do Kar- czewa (około 5 km). Trasa wiedzie polnymi i le śnymi duktami . Po dojechaniu do asfaltowej drogi Gostycyn Przyrowa skręcamy w prawo i doje żdżamy do skrzy żowania Gostycyn . Ostatni odcinek drogi to ostry podjazd pod wiaduktem kolejowym (około 1 km), a dalej to ju ż zjazd do Gostycyna (około 3 km).

PORADNIK ROWERZY STY W N A GŁYCH WYPADKACH

EPILEPSJA (PADACZKA) Rozpoznanie: niekontrolowany napad drgawek, pręż enia ciała, bęzwiedne oddawanie moczu (w niektórych przy- ! padkach), utrata świadomo ści z niepami ęci ą wsteczn ą. Post ępowanie: 1. Chroni ć głow ę przed obra żeniami podtrzymuj ąc ją rękoma i stabilizuj ąc. 2. Dba ć o zachowanie drożno ści dróg oddechowych minimalnie odchylaj ąc głow ę do tyłu. Uwaga: nie wolno wkłada ć żadnych ciał obcych do jamy ustnej mi ędzy zębami (patyka itp.). P.P.

25

Marek Sass

NAZWY KRAINY NAD TRZEMA RZEKAMI

Celem niniejszego szkicu jest próba przedstawienia genezy nazw miejscowości Gminy Gostycyn oraz nazw lokalnych wyst ępuj ących w obrębie wsi oraz obiekt ów fi zjografi cznych. Zosta ła ona oparta na badaniach własnych oraz nast ępuj ących opracowaniach: Ro- spond St., Mówi ą nazwy, Warszawa 1976; Rzetelska-Feleszko E., Du- ma J, Nazwy rzeczne Pomorza mi ędzy doln ą Wis łą a doln ą Odr ą, Wroc ław i in.,1977; Milewska M., Toponimia powiatu tucholskiego, Gda ńsk 2000. Nasze „ wędrowanie” z nazwami rozpocznijmy od rzek. Najstarsze zapisy dotycz ące Brdy pochodz ą z XII w. Brzmia ły one Dbram, Dbra . Nazwa pochodzi od słowa debra , dbra , kt óre ozna- cza wąwóz, dolin ę, parow ę. Nazwę Kamionki pocz ąwszy od I połowy XIV w. odnotowywano w formie Camyona, Camena, Camona, Camenum . Genezy nazwy rzeki nie mo żna określi ć jednoznacznie. Zapewne pochodzi ona od słowa kamon , z kt órego wywodz ą si ę wyra żenia: kamonka – pole po- kryte kamieniami oraz kamionka – nazwa jednego z rodzaj ów kuny. Kolejn ą rzek ą, kt óra podobnie jak Kamionka kończy sw ój bieg w nurtach Brdy (Zalewu Koronowskiego) jest Sępolenka . Najdaw- niejsze formy zapisu nazwy tej rzeki zachowa ły si ę z XIII/XIV w. w formie Sampolna . Wywodzi si ę od słowa sop olje , kt óre oznacza pole pograniczne. Na tak ą interpretacj ę pozwala m.in. dokument z 1368 r., w kt órym rzekę tę określano jako „ antiquo limitata ”. Teraz zajmiemy si ę nazwami miejscowości. Najstarsze zapisy źródłowe mówi ące o Gostycynie pochodz ą z XIV w. Jednoznaczne ustalenie pochodzenia nazwy nie jest do koń- ca mo żliwe. Zapewne swoj ą genez ą si ęga różnych form rzeczowni- ka go ść . Mo że wi ęc nale ży nazwę powi ąza ć z go ścinnym, czyli daw- ną opłat ą od wolnego ch łopa lub gospody; go ści ńcem – czyli bit ą drog ą, przy kt órej znajdowa ła si ę gospoda, a mo że z imionami Go- ści ęt, Gostyka, Go ści ęcisław . Do grupy nazw topograficznych mo żemy zaliczy ć nazwy miej- scowości takich jak: Bagienica oraz Przyrowa . W pierwszym przy- 26 padku mamy do czynienia z bagnami nieopodal kt órych powsta ła wie ś, w drugim, z rowem, przy kt órym lokowano ówczesn ą osad ę. Do nazw o pochodzeniu typowo kulturowym nale ży Piła oraz Kar- czewo . Pierwsza z nazw odnosi si ę do młyna oraz tartaku przy nim funkcjonuj ącego. Karczewo, to równie ż nazwa osady młyńskiej, kt ó- ra pochodzi od wyra żenia karcz oznaczaj ącego wycinanie lasu. Na- zwa Kamienica wywodzi si ę prawdopodobnie od nazwy płyn ącej obok tej miejscowości rzeki Kamionki lub murowanej, obronnej wa- rowni (kamienicy), kt óra strzeg ła dawnej granicy polsko – krzy żac- kiej oraz znajduj ącej si ę w pobli żu przeprawy przez bród. Do miej- scowości, kt órych nazwy maj ą bardziej złożone pochodzenie mo żna zaliczy ć: Łyskowo, Wielki Mędromierz, Motyl, Wielk ą Kloni ę oraz powi ązan ą z tą ostatni ą Mał ą Kloni ę. Pierwotna nazwa Łyskowa brzmia ła Schonenberg – czyli Obronna (Pi ękna) Góra. Znajdowa ła si ę tam prawdopodobnie siedziba rycerska pierwszego znanego ze źróde ł właściciela wsi – Kirstana von Lobedow. Nazwę obecn ą Ły- skowo zawdzi ęcza rodzinie Łyskowskich herbu Doliwa, dla kt órych ta miejscowość stanowi ła gniazdo rodowe. Nazwa Wielkiego Mę- dromierza najprawdopodobniej jest pochodzenia dzier żawczego i wywodzi si ę od imienia Mandromir . Z podobn ą sytuacj ą mamy do czynienia w przypadku osady młyńskiej Motyl (prawdopodobne na- zwisko młynarza to właśnie Motyl, Moty ła) oraz wsi Pruszcz , gdzie nazwę utworzono od imienia Prus, Prusek. Pierwotna nazwa Wiel- kiej Kloni pochodzi od przydomku właściciela – rycerza Wojs ława. Brzmia ł on Kluna , a wywodzi ł si ę od łaci ńskiego wyra żenia cluna- culum oznaczaj ącego ma ły miecz lub nóż. Nazwa Ma łej Kloni jest pochodzenia deminutywnego od Wielkiej Kloni. Brzmienia nazw miejscowości na przestrzeni wiek ów ulega ły róż- nym przekszta łceniom. Ilustruje to poni ższe zestawienie, w kt órym zo- sta ły przedstawione przyk łady dawnych zapis ów nazw. W nawiasach podany jest rok lub wiek, w kt órym taki zapis odnotowano:

BAGIENICA: Bagienicza (1578), Bagiennicza (1618), wiek XVIII: Ba- giennica, Bagnica, Bagienica; wiek XIX: BAGNITZ

GOSTYCYN: Lybenow (1343), Libenow (1350,1382,1400), Gosti- czyna (1368), Gosticzina (1373), Gosticzyn (1374), Gostycyna (1447), wiek XVI: Gosticzino, Goszticzino, Gosticin (1653,1664), Gosty- cyn(1682,1848), Gostyczyn (1765), Gostoczyn (1904), Gostyczyn (1920), wiek XIX: Gostoczyn, Liebenau

27 KAMIENICA: Komnicz (1433), Kami ęnicza (1578), Kamiennicza (1618), Kamienica (1664,1848), koniec wieku XVIII i wiek XIX Kam- nitz lub Camnitz

KARCZEWO: Karcz (1374 i I poł. XV w.), Kartzow (ok.1400), Kart- czaw (1415), KARCZEWO (XIX w.)

ŁYSKOWO: Schonenberg (1369,1382,1397), Liuszkowo (1570), Li- skau (XIX w.)

MOTYL: od roku 1766 współ istnia ły z sobą nazwy: Motelm ühl, Mo- tillam ühle, Motyl, Moty ła, Motilla

PIŁA: Pila (1382), Młyn Pilski (1664), Piela (1682), Młyn Pi ła (1765) Pilla – Mühle, Pillam ühl (XIX w.)

PRUSZCZ: Pruschze(1368), Bruszcz (1433), Pruszcz (1578,1618), Prusce (1767,1798), Pruszcz (1653,1848,1904), wiek XIX: Prust

PRZYROWA: Przyrowa (1374), Przyroff (ok.1400), Przerow (1415), Przierowa (XVI w.), Przerowa (1653), Przyrowo (XIX w.)

WIELKA KLONIA: Kluna (1360), Cluna (1433), Klunia (1618), Kl ą- na (1648), Klunia Maior (1578,1653), wiek XIX: Gross Klonia

MAŁA KLONIA: Klunia Minor (1578,1618), Klunia Minore (1653), wiek XIX: Klein Klonia

WIELKI MĘDROMIERZ: Mandromicze (1313), Mandromir (1356), Mandelmir (1382), Mandromir (ok.1400), Mandromierz Wielki (1565), Mendromirsza (XVI w.), Mądromierz Wielki (1664), Wielki Mędromirz (1765), wiek XIX: Gross Mendromiersz, Gross Mangelm ühle.

Niekt óre miejscowości maj ą tak że własne nazwy lokalne. W Go- stycynie mo żna wyróżni ć ich kilka. I tak dawne grodzisko nosi na- zwę Burchat (niem. Burghardt). Nazwa najprawdopodobniej po- chodzi od nazwiska so łtysa – właściciela grodziska Jakuba Burchalda, wzmiankowanego w 1695 r. Rodzina ta dzier żyła so łec- two Gostycyn przez kilka pokole ń, co najmniej do połowy XVIII w. Nazw ą Bory obejmowano pocz ątkowo zabudowania znajduj ące si ę

28 po lewej stronie drogi w kierunku Tucholi, mniej wi ęcej od domu p. Lewandowskich, gdy ż znajdowa ły si ę one w lesie. W chwili wy- karczowania tych że drzew nazw ą obj ęto domy budowane w Pilskim Lesie , kt óry zajmuje obszar nad jeziorami aż po Kamionkę i Brdę. Na skraju Pilskiego Lasu, po prawej stronie od parowy, jad ąc drog ą za gospodarstwem p. Chylewskich rozci ągaj ą si ę aż do Kamionki Kowalskie Łąki . Miejsce, w kt órym znajduje si ę uj ście Kamionki do Brdy nazywane jest Nogawic ą. Las po prawej stronie drogi z Go- stycyna do Wielkiego Mędromierza nazywany jest Rozbark lub Roz- berk . Określenie to prawdopodobnie wywodzi si ę od słowa rozgard, kt óre oznacza miejsce przeznaczone do wspólnego wypasu byd ła i koni. Obszar pomi ędzy drogami do Wielkiej Kloni i Wielkiego Mę- dromierza nosi nazwę Sasy i odnosi si ę zapewne do nazwiska daw- nego właściciela. Dalej w kierunku Wielkiej Kloni znajduj ą si ę Olen- dry – obszar by ć mo że dawniej zamieszkany przez ludno ść pochodz ącą z pół nocnych Niemiec lub Holandii. Na wzniesieniu przy drodze do Wielkiego Mędromierza znajduje si ę Kirkut – daw- ny cmentarz ewangelicki. Wolny plac przy ul. Sępole ńskiej, przed po- sesj ą p. Zakrzewskich, określany jest jako Belfort . Nazwa zapewne wzi ęła si ę od słowa belfer, gdy ż w stoj ącym tak niegdy ś domu mie- ści ły si ę dwie klasy szkolne. Zabudowania znajduj ące si ę po prawej stronie drogi do Tucholi, od domu p. Domerackich nazywane by ły Majdanami . Słowem tym określano plac, wok ół kt órego znajdowa ł si ę ob óz wojskowy, lub plac, kt óry powstawa ł na skutek karczowa- nia lasu. Bardzo często na takim placu wytwarzano smo łę. Nad rze- ką Kamionk ą za Osiedlem Sportowym znajduje si ę łąka nosz ąca na- zwę Wiejskie Kąty . Przed II wojn ą światową odbywa ły si ę tam zabawy wiejskie przede wszystkim na św. Piotra i Pawła. W Gosty- cynie funkcjonuje te ż nazwa Sołecka Rola . Sporo nazw lokalnych wyst ępuje na obszarze Pruszcza. Po pra- wej stronie drogi z Gostycyna znajduj ą si ę Majdany . To właśnie z tego miejsca rozprzestrzeni ł si ę pami ętny dla tej miejscowości pożar w 1921 r. Dalej trzymaj ąc si ę prawej strony drogi za posesj ą p. Sikora jest Tryfta , kt órą mieli wydepta ć żołnierze francuscy przy- chodz ący ze swojego obozu do wsi po żywno ść . Wybudowania znajduj ące si ę po lewej stronie drogi do Bagienicy od nazwisk wła- ścicieli nosz ą nazwy: Szewcowe i Nacmerówka . Za nimi jest Ra- rówka . Za Rarówk ą, w kierunku Bagienicy, tu ż przed bagnami znaj- duje si ę Góra Francuska i Kanonen Buch (Kanonenbuchta ) – czyli staw do kt órego żołnierze francuscy podczas wojen napoleońskich 29 mieli wrzuci ć skarb. Dalej, ju ż jako część Bagienicy, rozpoczyna si ę Domenia, czyli rozparcelowany obszar dworski. Droga biegn ąca przy dawnej prusieckiej poczcie nazywana jest Kołom Płót . Po wy- budowaniu stacji kolejowej i zwi ązanego z ni ą osiedla ca ły ten ob- szar nazywano Dworcem , w odróżnieniu od tzw. Wsi , czyli częś ci zamieszkanej przez rolnik ów. W Wielkiej Kloni pola znajduj ące si ę po obu stronach drogi do Wał- dowa określa si ę mianem Za Wsi ą, natomiast zabudowania stoj ące przy drodze prowadz ącej do dawnego młyna w Tobole nazywa si ę Pod Toboł ę. W Przyrowie gospodarstwa budowane w polu, w kierunku Bralewnicy to Przyrówka . Na terenie Wielkiego Mędromierza mo żna tak że wyróżni ć kilka nazw lokalnych. Dawny cmentarz ewangelicki znajduj ący si ę przy dro- dze do Brzuchowa nazywany jest Kirkutem . Wybudowania w kierun- ku wsi Wysoka nazywane są Hubami . Pochodzenie tej nazwy nie jest jednoznaczne. Określenie to prawdopodobnie zosta ło zaczerpni ęte ze staropolskiego powiedzenia na „ huby iść ” , kt óre oznacza ło tyle co pójść na grzyby. Słowem huba nazywano tak że łan – jako jednostkę miary oraz długi płaszcz noszony przez mieszka ńców. Rejon dawne- go cmentarza pocholerycznego nazywany jest Lemandrami . Zapew- ne pierwotnie znajdowa ła si ę tam ziemia przeznaczona dla lemana. Jad ąc od strony Gostycyna w kierunku Łyskowa, za znajduj ącym si ę po lewej stronie jeziorkiem, w polu jest tzw. Szubelnia . Nazwa praw- dopodobnie pochodzi od słowa szuba, oznaczaj ącego kożuch obszy- ty suknem i ocieplany owcz ą wełną mog ącą pochodzi ć z hodowanych tutaj niegdy ś owiec. Nad jeziorem Mędromierskim znajduj ą si ę Góry Czarownic . Interesuj ące są równie ż nazwy le śnicz ówek znajduj ących si ę w lesie mi ędzy Brdą, Kamionk ą i Sępolenk ą. Obecna le śnicz ówka Pie ńkowo , wspominana w źródłach od 1773 r., w swojej przesz ło- ści nosi ła różne nazwy. Niemiecka nazwa Finkau powsta ła praw- dopodobnie ze złożenia wyraz ów der Fink – zi ęba i die Au – łąka, teren błotnisty. Wyst ępuj ąca w XIX w. nazwa Krotkihorst najpraw- dopodobniej stanowi połączenie rzeczownik ów die Krote – ropucha, żaba z der Horst – gniazdo, zr ąb, kępa drzew. Le śnicz ówka Leonty- nowo powsta ła w 1864 r. Pierwotnie pe łni ła rolę dworku myśliw- skiego, nast ępnie gaj ówki. Nazwa zosta ła nadana na cześć barono- wej Leontinen von Königsmarck. Niemieck ą nazwę Leontinenhof mo żna przet łumaczy ć jako Dwór Leontyny . Nie istniej ąca ju ż w tej chwili le śnicz ówka Wapiennik (nad rzek ą Sępolenk ą) swoj ą nazwę

30 zawdzi ęcza istniej ącym tam niegdy ś piecom do wypalania wapna. Niemiecka nazwa le śnicz ówki brzmia ła bowiem Kalkofen – piec do wypalania wapna. W obrębie wspomnianego lasu wyst ępuje wiele ciekawych nazw. Niekt óre z nich funkcjonuj ą jeszcze w pami ęci mieszka ńców, inne są ju ż tylko odczytywane ze starych map. W rejonie Pruszcza znajduje si ę le śna droga zwana Łachowsk ą lub Hamersk ą. Nazwa wzi ęła si ę od tego, iż prowadzi ła ona do nie istniej ących ju ż w tej chwili osad Lachowo (Łachowo) i Hamer. Na prawo od tej drogi znajduje si ę łąka ci ągn ąca si ę aż do Sępolenki nazywana Zaretk ą, Lazaretk ą bądź Na- zaretk ą. Jak dawna wie ść niesie, w czasach wojen napoleońskich, mia ł si ę tam znajdowa ć szpital wojskowy. Za tą łąką znajduje si ę Ma ćków Ogród , a dalej Smolak lub Smolok . Najprawdopodobniej by ło to miej- sce wytwarzania smo ły. Wzniesienia nad Brdą w rejonie Krzywego Ko- lana nazywane są Alpami . Łąka znajduj ąca si ę przy le śnicz ówce Pie ń- kowo nosi ła nazwę Brzysznitza . Interesuj ące nazwy posiadaj ą tak że niekt óre jeziora i stawy. Jezio- ro Szpitalne , wzmiankowane ju ż w II połowie XIV w. jako der Spita- ler See . Wyst ępuj ące zaraz przy nim Jezioro Środkowe , zwane popu- larnie Średniakiem , nazwę zawdzi ęcza położeniu „ pośrodku” mi ędzy Jeziorem Szpitalnym, a Rudziankiem . Nazwa tego ostatniego jezior- ka pochodzi od zdrobnienia słowa ruda, kt óre znaczy tyle co torfowi- sko, podmok ła łąka lub bagno z rudą żelaza. Strumyk łącz ący Jezioro Średnie z Rudziankiem nazywany jest Ostrówkiem . Nazwa ta praw- dopodobnie odnosi ła si ę tak że do rowu znajduj ącego si ę w Gostycy- nie, kt órym woda z pól sp ływa ła do Kamionki. W lesie znajduje si ę tak- że tzw. Kiełpinek (niem. Kelpin See), kt órego nazwa to zdrobnienie słowa kie łp oznaczaj ącego łabędzia. Na terenie Pruszcza, przy drodze do Bagienicy znajduje si ę staw zwany Obor ą. Nazwa pochodzi od sło- wa obwora, kt óre oznacza ło chlew dla wołó w. Przylgn ęła ona do te- go zbiornika wodnego dlatego, że pojono w nim zwierzęta hodowla- ne z pobliskiego folwarku. W Bagienicy są dwa stawy o ciekawej nazwie. Jeden, po lewej stronie drogi w kierunku Pruszcza, nazywany jest Memelblott . Nazwę prawdopodobnie nadali niemieccy miesz- ka ńcy wsi, kt órzy przybyli tu z rejonu Kłajpedy (niem. Memel). Drugi staw zwany Mencew ą swoj ą nazwę zawdzi ęcza słowu minza (niem. die Minze) oznaczaj ącego mi ętę . Niekt óre nazwy lokalne, kt óre funkcjonowa ły dawniej uleg ły ju ż zapomnieniu. Dowiadujemy si ę o nich tylko z przekaz ów źródłowych. Lustracja dóbr królewskich z 1565 r. podaje, iż gostycy ński młyn 31 nazywany by ł Chosczewnicza a tak że Koszcziewincza Wizytacja pa- rafi i Pruszcz przeprowadzona w 1653 r. wspomina, iż w tej wsi znaj- dowa ła si ę łąka zwana Targow ą, a na terenie parafi i lasek nazwany Dąbrówk ą. W lustracji starostwa Tucholskiego z 1664 r. odnotowa- no, iż rzeka Kamionka nazywana jest Ko ściennic ą. Nie istnieje ju ż nic oprócz nazwy po powsta łym w XVIII w., w obrębie dawnego maj ąt- ku Wielka Klonia, folwarku Karczewko (niem. Wolff errode). Ma ło kto pami ęta, iż droga prowadz ąca z Kamienicy do Wielkiej Kloni prze- chodzi ła przez Brzozowy Lasek (niem. Birken Weldschen), a folwark nale żą cy do kamienieckiego maj ątku (przy drodze Kamienica – Ba- gienica) nazywany by ł Essy ś Fabryk ą od wytwarzanego tam pono ć niegdy ś octu (niem. der Essig).

PORADNIK ROWERZY STY W N A GŁYCH WYPADKACH

UDAR SŁONECZNY (PORA ŻENIE SŁONECZNE, UDAR CIEPLNY) ! Stan chorobowy wywołany przegrzaniem organizmu, na- jcz ęś ciej głowy i karku przez wpływ działania słonecznego. Mo że te ż powsta ć podczas przebywania w dusznej, wilgotnej i gor ącej atmosferze lub przy nadmiernym wysiłku fizycznym poł ączonym z ww. uwarunk- owaniami. Polega na nagromadzeniu si ę zbyt du żej ilo ści ciepła w organizmie. Rozpoznanie: Ogólne osłabienie organizmu, gor ączka, suchoi ść skóry, nudno ści, wymioty, dreszcze, przyspieszony puls, utrata przytomno ści, gor ąca, zaczerwieniona skóra nie rzadko pokryta bąbelkami (oparzenia skóry I, II stopnia) – brak pocenia, wyso- ka temperatura ciała przekraczaj ąca 39 °C. Post ępowanie: 1. Osob ę z podejrzeniem udaru nale ży umie ści ć w zacienionym miejscu z mo żliwosci ą dost ępu świe żego powietrza z zastosowaniem zimnych wilgotnych okładów na głow ę. 2. Podawa ć mo żliwie chłodne napoje z wył ączeniem napoi alkocholowych, kawy lub herbaty. 3. U osób nieprzytomnych ale oddychaj ących zastosowa ć pozycje boczn ą ustalona i wezwa ć pogotowie. 4. W przypadku braku oddechu stosowa ć sztuczne oddychanie, aż do przybycia spec- jalistycznych słu żb ratowniczych. P.P.

32 Wioska Miodowa Wlk. Mędromierz – Iwona Śpica

5 km od Gostycyna, w pół - nocnej częś ci gminy, w miej- scowości Wielki Mędromierz tury ści i odwiedzaj ący go ście mog ą posmakowa ć i zakupi ć w Wiosce Miodowej kilka ga- tunk ów zdrowego i pysznego miodu. Oprócz tego właści- ciele 10 pasiek pszczelich za- ch ęcą do kultywowania trady- A. cji pszczelarskiej, poka żą jak prowadzi ć pasiekę, do czego służy dłuto czy podkurzacz. W centrum wsi zobaczy ć mo ż- na tablic ę informacyjn ą, kt ó- ra wska że lokalizacj ę pasiek. Bez trudu trafi my do poszcze- gólnych pasiek, przy kt órych ustawiono tabliczki z ozna- czeniem pasieki. Oprócz zdro- A. wego miodu, wioska oferuje równie ż świece z wosku pszczelego wykonane własnoręcznie na prowadzonych od czerwca do września warsztatach rękodzielni- czych. Organizowane są tak że warsztaty teoretyczne dla dzieci, a dla

A.

33 doros łych prelekcje na temat leczniczych właściwości miodu i jego produkt ów. Corocznie latem organizowane są festyny miodowe, po- łączone z wystawą fotografi czn ą i prezentacj ą sprzętu pszczelarskie- go. Podczas festynu mo żna skosztowa ć wielu gatunk ów miodu na stoiskach przygotowanych przez okolicznych pszczelarzy, a tak że spe- cjalnie przygotowane wyroby kulinarne wykonane na bazie miodu. Najm łodsze dzieci umilaj ą czas przygotowanym przedstawieniem pn. „ Pszcz ół ka Maja” .

PORADNIK ROWERZY STY W N A GŁYCH WYPADKACH

RESUSCYTACJA KR ĄŻ ENIOWO-ODDECHOWA (RKO) Rozpoznanie: ! Brak czynno ści życiowych – poszkodowany nie oddycha.

Post ępowanie wg kolejno ści: 1. Upewniamy si ę, sprawdzamy czy miejsce w którym przyst ępujemy do reanimowacji poszkodowanego nie zagra ża bezpiecze ństwu (nam samym); 2. Ostrożnie zbli żaj ąc si ę do poszkodowanego wyra źnie używamy polecenia typu: „Czy nic si ę Panu nie stało” itp. – brak reakcji ; 3. W miarę mo żliwo ści uło żyć poszkodowanego na twardym podło żu; 4. W przypadku obecno ści osób trzecich zabezpieczy ć sobie konkretn ą osobe polece- niem „prosz ę poczeka ć, będzie pan/pani potrzebny” ; 5. Sprawdzi ć czynno ści życiowe (przyło żyć policzek do dróg oddechowych jednocze śnie obserwuj ąc ewentualne unosz ącą si ę klatk ę piersiow ą) – pacjent nie oddy cha ; 6. Nakaza ć zabezpieczonej wcze śniej osobie (patrz pkt 4) zadzwoni ć pod 999 i opisa ć sytuacj ę (miejsce, przybli żony wiek poszkodowanego, co si ę stało itp.). W przypad- ku braku osób trzecich sami dzwonimy na pogotowie; 7. Przyst ępujemy do masa żu serca zaczynaj ąc od 30 uci śni ęć (ugi ęcie klatki piersiowej: ok. 4–5 cm) na środku klatki pier- siowej, po czym odchylaj ąc głow ę (celem udrożnienia dróg odde- chowych) dokonujemy 2 wdechy; 8. Cykl masa żu serca kontynuujemy do czasu odzyskania oddechu; 9. Po odzyskaniu oddechu układamy poszkodowanego w pozycji bocznej ustalonej.

Uwaga! RKO mo żemy przerywamy tylko w przypadku gdy: sami opadniemy z sił, miejsce gdzie dokonujemy RKO zagra ża naszemu bezpiecze ństwu, przyb ędzie karetka pogotowa. P.P.

34 Wioska Kolejarska – Marek Sass

Pruszcz – Festyn kolejarski „Zapomniana stacja” Od 2004 r. w okresie wakacyjnym na stacji węzłowej Pruszcz Ba- gienica odbywa si ę festyn kolejarski. Pocz ątkowo organizowany przez Towarzystwo Rozwoju Regionalnego „ Bory Tucholskie” obecnie przez Stowarzyszenie Spo- łeczno – Kulturalne „ Burchat” przy zaanga żowaniu Urzędu Gminy Gostycyn oraz miej- scowych organizacji i instytu- cji. Jego celem jest ocalenie pami ęci kolejarskich ślad ów: A. budynk ów stacyjnych, infra- struktury technicznej oraz unikatowej atmosfery miej- sca. Organizatorzy zdaj ą sobie sprawę, że z ka żdym rokiem malej ą szanse na zachowanie tego dziedzictwa, st ąd konse- ł ą kwentne dzia ania promuj ce. A. Podczas festynu mo żna zwie- dza ć budynki stacyjne, odby ć przyspieszony kurs maglowa- nia, zwiedzi ć wystawę dawnych fotografi i, degustowa ć potrawy regionalne w przydworcowym „ Warsie” , posłucha ć kolejar- skich wspomnie ń, a je żeli si ł A. starczy, to bawi ć si ę pod chmur- ką niemal że do bia łego rana. Tak jak na pocz ątku XX w. powstanie stacji kolejowej spowodowa ło dynamiczny roz- wój Pruszcza, współ cześnie w powstaniu wioski tema- tycznej (kolejarskiej) upatruje si ę szans ę na turystyczny roz- A. wój tej miejscowości. 35 Nasi twórcy ludowi – Iwona Śpica

„Młody rze źbiarz” – Emil Langowski

Emil Langowski mieszka w Wielkiej Kloni. Jego his toria z rzeźbiarstwem rozpoczęła si ę w drugiej klasie gimnazjum. Wtedy to Pan Zygmunt Kę- A. dzierski, rzeźbiarz z Przymu- szewa zarazi ł go tą pasj ą. „ Pocz ątki były trudne. Aby co- kolwiek wyrzeźbi ć najpierw mu- szę wykona ć rysunek-szkic. Nie mo żna plagiatowa ć innych ar- tystów. Trzeba mie ć własny po- mysł ” – mówi Emil. Pierwsze jego rzeźby wykonane z po- A. moc ą Pana Zygmunta by ły pro- ste. Teraz Emil lubi rzeźbi ć w różnych stylach. Najbardziej jednak upodoba ł sobie płaskorzeźbę. Jego pierwsza praca – kwiatek w pła- skorzeźbie powsta ła w 2003 roku. Emil najbardziej lubi postacie ba- jeczne i religijne. Figurkom nadaje odpowiedni kszta łt, potem pokry- wa je bejc ą lub farb ą. Wszystkie wolne chwile poświ ęca swojemu hobby. Na dzie ń dzisiejszy, nie myśli, czym zajmie si ę po skończeniu szkoły w Tucholi. Wie jedno z rzeźbiarstwem nigdy si ę nie rozstanie. Co ciekawe tą pasj ą zarazi ł równie ż swojego tat ę. Jolanta Zaremba

„Chciałabym ludziom rozdawa ć kolory, aby dawały im rado ść , by wewn ętrznie si ę nimi cieszyli”

Pani Jolanta Zaremba po- chodzi z Ole śnicy Śląskiej. A. W 1978 roku zamieszka ła 36 w Przyrowie. Tutaj wysz ła za mąż , urodzi ła trójkę dzieci. Wraz z mę- żem przez wiele lat prowadzi ła gospodarstwo rolne. W 2000 roku zachorowa ła i nie mog ła ju ż wy- konywa ć wszystkich prac w gos - A. podar stwie. By zapomnie ć o cho- robie postanowi ła odnale źć i realizowa ć si ę poprzez malarstwo. Rozpoczyna ła od kopiowania prostych, niewielkich obrazk ów malowa- nych farbami żelowymi na szkle. Szczeg ólnie upodoba ła sobie ozdabia- nie rzeczy użytkowych takich jak fi li żanki, szklanki, kubki, wazony a na- wet świ ąteczne bombki Potem wykonywa ła ju ż własne kompozycje, coraz to odwa żniejsze z pejza żami pór roku, zwierzętami, martw ą na- tur ą. Malowanie daje jej wiele rado ści, spokoju. Pani Jolanta ka żdą po- rę roku odkrywa na now o, inne kolory i odcienie. Po szkle przysz ła kolej na tkanin ę. To na niej postanowi ła spróbowa ć swoich si ł. Zaj ęła si ę ozda- bianiem przepi ęknymi wzorami szali, obrus ów, serwetek. Maluje równie ż obrazy na tkaninie. Inspiracj ą do tych prac są kwiaty, zwierzęta, pejza- że. Ostatnio zafascynowa ła ją technika fi lcowania wełny. Wykonuje cie- płe i kolorowe szale, poncza, a nawet bi żuteri ę. Pani Zaremba interesu- je si ę te ż biomasa żem i bioenergoterapi ą. Ukończy ła kursy w tym zakresie. Aby uzyska ć dzia łanie relaksuj ące, lecznicze i psychoterapeu- tyczne wykonuje równie ż masa ż dźwi ękami mis tybeta ńskich.

Malarz z Pruszcza – Remigiusz Szproch

Malarstwo to „ ekscytuj ąca niewiadoma przed pierwszym uderzeniem pędzla, pierw- szym dźwi ękiem koloru i kszta łtu. Malarstwo to głaskanie papieru i łagodzenie serca wi- bruj ące jako śpiew żurawia…” dla ponad ą 30 -letniego, urodzonego i mieszkaj cego A. w Pruszczu Remigiusza Szprocha. Cho ć w ro- dzinnym domu nikt nie zajmowa ł si ę malarstwem (jedynie babcia ha- ftowa ła), to w sercu trzynastoletniego ch łopca narodzi ła si ę dusza tw ór- cy – malarza. Natchnieniem dla p. Remigiusza do stworzenia now ego dzie ła zawsze by ła przyroda. Od 22. roku życia obok pasji polowania, głó wn ą tematyk ą jego obraz ów sta ło si ę je ździectwo i łowiectwo z uwzgl ędnieniem aspekt ów pi ękna natury. Pierwsza wystawa prac

37 p. Remigiusza odbyła si ę w 1994 roku w Gminnym Ośrodku Kultu- ry w Gostycynie, a w 2004 roku pokazał swe dzieła na ekspozycji zorganizowanej z okazji Dni Bo- rów Tucholskich. W przyszło ści dzieła malarza będzie mo żna ogl ąda ć w powstaj ącej Galerii A. Twórców Ludowych działaj ącej przy Gminnym Ośrodku Kultury w Gostycynie. Cho ć malarstwo zajmuje twórcy bardzo dużo czasu, to zawsze znajduje woln ą chwil ę dla swego synka, który ju ż teraz, małymi krokami stara si ę przej ąć pędzel od taty.

Twórcy ludowi w naszej gminie Twórca Wykonuje Wiesław Bonk ozdoby z drewna i metalu, Gostycyn, kolekcjoner – przedmioty z mosi ądzu i ołowiu ul. Główna 43a Zbigniew Brzuchalski kolekcjoner, Wielki Mędromierz, tel. 608 846 245 pojazdy zabytkowe Daria Buczkowska decoupage, haft, bukiety, Wielki Mędromierz, tel. 52 3361178 dekoracje, produkt kulinarny kaczka faszerowana, perliczka Jarosław Doniecki modelina Bagienica, tel. 509120413 Dawid Dykiert szkic rysunkowy Bagienica, tel. 523346704 Kazimierz Gi ża malowanie obrazów Pruszcz, tel. 52 3346732 Krystyna Kloska haft krzy żykowy Gostycyn, ul. Piłkarska Koło Gospody ń Wiejskich hafty, wilkilna, decoupage, El żbieta Weyna skóra, bukiety, szydełko, Przewodnicz ąca Rady Kobiet regionalne produkty kulinarne Gostycyn, tel. 664 326 846 Emil i Kazimierz Langowscy rzeźba w drewnie Wielka Klonia, tel. 52 3346516 Danuta Lutoborska haft krzy żykowy Bagienica, tel. 52 3346707 Chryzanty Okonek rzeźba w kamieniu, Pruszcz, tel. 52 3346639 ozdoby ogrodowe Marzena Przytarska wiklina Przyrowa, tel. 52 3346464 Remigiusz Szproch malowanie obrazów Pruszcz, tel. 523346635 Jolanta Zaremba malowanie na szkle, płótnie, Przyrowa, tel. 52 3346229 bi żuteria

38 Informacje użytkowe

Urz ędy, instytucje

 Apteka „Przy Bydgoskiej” , ul. Bydgoska 17, tel. 52 3341379  Bankomat BS , ul. Bydgoska 17, 89-520 Gostycyn  Bank Spółdzielczy w Koronowie oddział w Gostycynie , ul. Bydgoska 8, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346019  Gminny Ośrodek Kultury w Gostycynie , ul. Głó wna 35, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346153  Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Gostycynie , ul. Sępole ńska 12a 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346200  Gminny Zespół Oświatowy w Gostycynie , ul. Sępole ńska 12a, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346254  Ośrodek Zdrowia w Gostycynie , ul. Bydgoska 14, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346024  Przychodnia weterynaryjna , ul. Okręż na 16, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346020  Przedsi ębiorstwo Handlowo Usługowe „Kamionka” (wodoci ągi, kanalizacja, odpady), ul. Us ługowa 2, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346090, 52 3346059  Urz ąd Gminy w Gostycynie , ul. Bydgoska, 8 89-520 Gostycyn, tel. 52 3367310, fax 52 3367311, e-mail: [email protected], strona internetowa: www.gostycyn.pl  Urz ąd Pocztowy w Gostycynie , ul. Bydgoska 6, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346060

Dost ęp do internetu

 Centrum Komunikacji Społecznej w Pruszczu, ul. Ko ścielna 30, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346615  INFOMAT ul. Bydgoska 8, (przed bud. Urzędu Gminy), Gostycyn  Wioska Internetowa , ul. Głó wna 35, Gostycyn  Wioska Internetowa – Wiejski Dom Kultury w Wielkiej Kloni

Biblioteki

 Gminna Biblioteka Publiczna , ul. Sępole ńska 12a, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346251, e-mail: [email protected]

39  Filia Biblioteczna w Wielkim Mędromierzu , Wielki Mędromierz 57, 89-520 Gostycyn  Filia Biblioteczna w Pruszczu , ul. Dworcowa 33, Pruszcz, 89-520 Gostycyn  Filia Biblioteczna w Wielkiej Kloni , Wielka Klonia 13, 89-520 Gostycyn

Agencje Pocztowe

 Centrum Komunikacji Społecznej w Pruszczu , ul. Ko ścielna 30, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346615 Wielka Klonia 43 (sklep), 89-520 Gostycyn

Alarmowe

 Policja 997  Posterunek Policji w Gostycynie , ul. Bydgoska 6, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3366242  Stra ż pożarna 998  Szpital i pogotowie ratunkowe 999  Telefon alarmowy 112

Miejsca noclegowe

 Ośrodek Zwi ązku Ochotniczych Stra ży Po żarnych RP Ośrodek Wojewódzki Zwi ązku OSP RP Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Pile k. Gostycyna, ul. Legion ów 70/76, Toruń, tel 56 6238346  Stanica wodna PTTK „Szlak Brdy” Gostycynm Nogawica, tel. 52 3346420  Stajnia ARKA H.A.Domeraccy ul. Pilska 20, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346051  Wypożyczalnia sprz ętu turystycznego, pole namiotowe i kemping , Pi ła– Wybudowanie 5, 89-520 Gostycyn, tel. 600 631 057

Pokoje go ścinne

 Ewa Barczyk ul. Pilska 22, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346022

40  Mariusz Wilko ński „TINA” Pi ła– Wybudowanie 7, 89-520 Gostycyn, tel. 664 433 084, 600 946 853, 664 433 085, fax. 52 3346393

Gastronomia

 Gastronomia , ul. Słoneczna 4, 89-520 Gostycyn  Restauracja „Kamienica” (śniadania, obiady, kolacje, organizacja imprez okoliczno ściowych, catering), Kamienica 1, 89-520 Gostycyn, tel. 500 269 996

Kąpielisko strze żone

 Gostycyn Jezioro Średniak poniedzia łek– pi ątek 12:00– 19:00, sobota– niedziela 10:00– 19:00

Kąpielisko niestrze żone (lub dora źne)  Gostycyn Jezioro Szpitalne (przy ośrodku „ harcerskim” )

Wędkarstwo

 Wody stoj ące oraz płyn ące ogólnodost ępne (wody akwenów m.in. j. Średniak, Rudzianek itp.) Edward Żmich, ul. Głó wna 12, tel. 52 3346357  Połowy ryb na obr ębie wędkarskim Zalewu Koronowskiego (rozpoczyna si ę od mostu drogowego w miejscowo ści Piła) Stanica Wodna PTTK Gostycyn Nogawica Krzysztof Ratkowski, tel. 52 3345272, www.pttk.bydgoszcz.pl  Połowy ryb na wodach Gospodarstwa Rybackiego Charzykowy (m.in. wody j. Szpitalne) Gospodarstwo Rybackie Charzykowy, Obiekt Hodowli Ryb w Kamienicy, Stawy Rybne w Kamienicy Zbigniew Ziemi ński, Kamienica 29, tel. 52 3346170

Sport

 Boisko „ORLIK” w Pruszczu  Centrum Sportowo-Rehabilitacyjne w Gostycynie , ul. Sępole ńska 12a, 89-520 Gostycyn, tel. 519 178 314

41 Sołtysi

 Gąsiorowski Zenon , Bagienica 1, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346624  Górecka Janina , ul. Szkolna 13, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346067  Górna Krystyna , Przyrowa 20/2, 89-520 Gostycyn, tel. 606 596 083  Grzeca Gra żyna , Wielka Klonia 20, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346065  Kądziela Jerzy , Łyskowo 19, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346329  Kołodziejska Janina , ul. Ogrodowa 3, Pruszcz, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346620, 52 3346615  Nahorska Barbara , Ma ła Klonia 20, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346580  Rohde Edward , Wielki Mędromierz 56, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3361125

Szkoły

 Gimnazjum w Gostycynie , ul. Sępole ńska 12 a, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346308  Szkoła Podstawowa w Gostycynie , ul. Sępole ńska 12, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346029  Szkoła Podstawowa w Pruszczu , ul. Dworcowa 33, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346607  Szkoła Podstawowa w Wielkiej Kloni , 15, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346506  Szkoła Podstawowa w Wielkim Mędromierzu , 59 A, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3361123

Przedszkola

 Oddział przedszkolny w Pruszczu , ul. Dworcowa 33, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346607  Oddział przedszkolny w Wielkiej Kloni 15, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346506  Oddział przedszkolny w Wielkim Mędromierz 59 A, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3361123

42  Przedszkole Publiczne w Gostycynie , ul. Głó wna 53, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346037

Parafie i kościoły

 Parafia pw. św. Marcina ,ul. Głó wna 46, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346017, msze świ ęte : niedziele i świ ęta: 8:15, 10:00, 11:15  Parafia pw. Narodzenia Naj świ ętszej Marii Panny w Pruszczu , ul. Ko ścielna 24, 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346606, msze świ ęte : 7:30, 10:00, 11:15  Parafia pw. Narodzenia NMP w Wielkiej Kloni , 89-520 Gostycyn, tel. 52 3346514, msze świ ęte : niedziele i świ ęta: 8:00, 9:30, 11:00  Parafia pw. Świ ętego Stanisława Biskupa i Męczennika w Wielkim Mędromierzu , 89-520 Gostycyn, tel. 52 3361124, msze świ ęte : niedziele i świ ęta: 8:00, 9:30 (fi lia Ma ły Mędromierz), 11:00, sobota Wieszczyce 18:00

PORADNIK ROWERZY STY W N A GŁYCH WYPADKACH

WSTRZ ĄS Rozpoznanie: tętno szybkie słabo wyczuwalne, oddech płytki przyspieszony, blada, wilgotna, zimna skóra, zimny ! pot, dreszcze, widoczny niepokój, zaburzenia świadomo ści lub jej brak, nawrót kapilarny zwolniony. Post ępowanie: 1. Uło żyć poszkodowanego w pozycji przeciwwstrz ąsowej tzn.: płasko na plecach (na wznak), unie ś nogi na około 30 cm. 2. W miarę mo żliwo ści zabezpieczy ć termicznie (np. foli ą termiczn ą-złot ą stron ą na zewn ątrz). 3. Utrzymywa ć drożno ść dróg oddechowych. 4. Zapewnij spokój, bezpiecze ństwo, wsparcie psychiczne. 5. Kontroluj parametry życiowe (oddech, tętno). 6. Wezwij pogotowie. Nie stosuje si ę pozycji przeciwwstrz ąsowej u osób z: 1. Złamaniem ko ńczyn dolnych. 2. Nieprzytomnych. 3. Obra żeniami brzucha, okolic klatki piersiowej, głowy, miednicy i kręgosłupa. Uwaga! Osob ą z objawami wstrz ąsu nie wolno je ść , pi ć lub pali ć papierosów. P.P.

43 Spis tre ści

Nasza – mapa ...... 4– 5 Kraina nad Trzema Rzekami Wprowadzenie ...... 6 Położenie Krainy nad Trzema Rzekami ...... 6 Walory przyrodnicze i geografi czne ...... 7 Charakterystyka interesuj ących miejsc ...... 7 Propozycja tras rowerowych Trasa czerwona 20 km ...... 8 Trasa niebieska 22 km ...... 14 Trasa zielona 29 km ...... 18 Trasa żół ta 20 km ...... 22 Trasa czarna, tylko dla wytrwa łych 33 km ...... 24 Nazwy Krainy nad Trzema Rzekami ...... 26 Wioska Miodowa Wielki Mędromierz ...... 33 Wioska Kolejarska ...... 35 Nasi twórcy ludowi ...... 36 Informacje użytkowe ...... 39 Pierwsza pomoc – poradnik rowerzysty w nagłych wypadkach ...... 13, 17, 21, 23, 25, 32, 34, 43