Program Opieki Nad Zabytkami Powiatu Śremskiego Na Lata 2011 – 2014

Zał ącznik do Uchwały Nr VI/46/11 Rady Powiatu w Śremie z dnia 30 marca 2011 r.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU ŚREMSKIEGO NA LATA 2011 – 2014

ŚREM, LUTY 2011

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU ŚREMSKIEGO NA LATA 2011 - 2014

1. WST ĘP

Powiat śremski le Ŝy w centralnej cz ęś ci Wielkopolski i obejmuje swoimi granicami cztery gminy: Brodnic ę, Dolsk, Ksi ąŜ Wlkp. i Śrem. Nasycenie terenu zabytkami jest du Ŝe. Jednym z głównych walorów kulturowych s ą zabytki architektury pocz ąwszy od wiejskich kapliczek, drewnianych ko ściołów, po stare dwory i pałace. O walorach zabytkowych powiatu decyduje przede wszystkim architektura sakralna. Na szczególn ą uwag ę zasługuje sze ść drewnianych ko ściołów, które s ą perełkami architektury powi ązanej z miejscow ą sztuk ą ludow ą. Cennymi świ ątyniami s ą ko ścioły o najstarszej metryce, jak pochodz ący z 1 poł. XIV wieku ko ściół p.w. św. Wojciecha w Dalewie, wzniesione w XV w. ko ścioły p.w. św. Michała Archanioła w Dolsku, p.w. Naj świ ętszej Marii Panny Wniebowzi ętej w Śremie oraz p.w. św. Barbary w Jaszkowie, a tak Ŝe XVI wieczne świ ątynie p.w. św. Marcina biskupa w Mchach oraz p.w. Niepokalanego Pocz ęcia Naj świ ętszej Marii Panny we Wło ściejewkach. Zabytki ruchome, na które składaj ą si ę dzieła malarstwa, rze źby oraz rzemiosła artystycznego znajduj ą si ę głównie w ko ściołach rzymskokatolickich, stanowi ąc ich wyposa Ŝenie lub wystrój. Poza architektur ą czy sztuk ą sakraln ą na uwag ę zasługuj ą równie Ŝ takie obiekty jak: wie Ŝa ci śnie ń w Śremie oraz dwory i pałace, które odznaczaj ą si ę du Ŝymi walorami architektonicznymi i historycznymi. W ostatnich latach liczba wpisów do rejestru zabytków nieruchomych utrzymywała si ę na stałym poziomie. Inaczej przedstawia si ę sytuacja zabytków ruchomych, gdzie odnotowa ć mo Ŝna wzrost dokonanych wpisów spowodowany du Ŝą ilo ści ą wniosków o obj ęcie wpisem, składanych przez proboszczów parafii. Jest to zwi ązane z dotacjami na prace konserwatorskie i restauratorskie, poniewa Ŝ dofinansowanie mo Ŝe zosta ć udzielone tylko w stosunku do zabytku wpisanego do rejestru zabytków. Głównym zało Ŝeniem Programu opieki nad zabytkami jest usystematyzowanie i upowszechnianie wiedzy o bogactwie kulturowym naszego regionu oraz okre ślenie działa ń, których realizacja przyczyni si ę do ochrony zabytków, a tak Ŝe wpłynie na popraw ę stanu ich zachowania.

Niniejszy program opracowany został na podstawie wytycznych Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Poznaniu.

1.1 Podstawa prawna opracowania powiatowego programu opieki nad zabytkami

Podstaw ą prawn ą niniejszego opracowania jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568, z pó źn. zm.). Na podstawie art. 87 ust. 1 i 3 ustawy zarz ąd powiatu sporz ądza na okres 4 lat powiatowy program opieki nad zabytkami, który przyjmowany jest przez rad ę powiatu po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Program jest ogłaszany w Dzienniku Urz ędowym Województwa Wielkopolskiego.

2. SPÓJNO ŚĆ PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU ŚREMSKIEGO NA LATA 2011 - 2014 Z DOKUMENTAMI ZEWN ĘTRZNYMI

2.1. Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego

„Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do roku 2020” jest dokumentem przyj ętym przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego w dniu 19 grudnia 2005 r. Jeden z celów strategicznych tego aktu zakłada dostosowanie przestrzeni do wyzwa ń XXI wieku i ma by ć realizowany za pomoc ą celów operacyjnych, w tym m.in. poprzez wzrost znaczenia i zachowania dziedzictwa kulturowego. Owe dziedzictwo kulturowe jest czynnikiem integracji społecznej, stanowi instrument promocji regionu oraz przyczynia si ę do rozwoju gospodarczego, poniewa Ŝ mo Ŝe by ć baz ą dla turystyki i usług kulturalnych. Cel ten realizowany b ędzie przede wszystkim poprzez: - inwestycje w instytucje kultury, - ochron ę dorobku kulturowego, - wparcie działa ń powi ększaj ących dorobek kulturalny regionu, - promocj ę aktywno ści kulturalnej mieszka ńców.

2.2. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego

„Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego” przyj ęty został uchwał ą Sejmiku Województwa Wielkopolskiego nr XLII/628/2001 z dnia 26 listopada 2001 r. Podstawowym celem planu jest harmonijny i zrównowa Ŝony rozwój obszaru całego województwa. Poj ęcie "zrównowa Ŝony rozwój" ł ączy w sobie: ład społeczny, ład

ekonomiczny, ład ekologiczny oraz najbardziej podkre ślony ład przestrzenny, wyra Ŝaj ący si ę dąŜ eniem do harmonii, uporz ądkowania i proporcji wszystkich elementów środowiska człowieka. W Planie zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego przyj ęto, Ŝe nale Ŝy: - chroni ć dziedzictwo kulturowe, to Ŝsamo ść i tradycyjne elementy środowiska miejskiego, takie jak: zabytkowe dzielnice, budynki, dominanty przestrzenne, panoramy, tereny zielone i tereny otwarte, - respektowa ć zalecenia wynikaj ące z przepisów ochronnych i poszerza ć zakres ochrony prawnej, - podejmowa ć opracowania dotycz ące rewaloryzacji zabytkowych dzielnic, - chroni ć charakterystyczne układy ruralistyczne oraz zespoły sakralne, pałacowo- parkowe, folwarki, zabytkowe budynki mieszkalne, gospodarcze, szkoły, wiatraki, remizy, młyny, ku źnie, gorzelnie oraz inne elementy specyficzne dla architektury wiejskiej, np. kapliczki, krzy Ŝe, - przestrzega ć wytycznych konserwatorskich w zakresie nie tylko poszczególnych obiektów obj ętych ochron ą, ale równie Ŝ zasad zagospodarowania zabytkowych układów urbanistycznych, - chroni ć krajobraz, a w rejonach o najwy Ŝszych walorach przyrodniczych i kulturowych wykluczy ć realizacj ę obiektów, które charakterem koliduj ą z otoczeniem, - szanowa ć kształtowan ą tradycyjnie ró Ŝnorodno ść form osadnictwa wiejskiego. Za jedn ą z głównych zasad zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego uznano zachowanie dziedzictwa kulturowego i wpisanie go w struktury przestrzenne i otaczaj ący krajobraz. Za najwa Ŝniejsze zadania w zakresie ochrony środowiska kulturowego uznano: - wyodr ębnienie w województwie obszarów o wysokich walorach środowiska przyrodniczego i kulturowego, - ochron ę miejsc szczególnie cennych dla kultury narodowej, - ochron ę i zagospodarowanie pod k ątem turystycznego wykorzystania zabytków i historycznych miejsc na szlakach kulturowych, - wprowadzenie ruchu tranzytowego poza zabytkowe układy urbanistyczne.

2.3. Wielkopolski Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2011

Wielkopolski Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2011 przyj ęty został uchwał ą nr XVIII/243/07 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 17 grudnia 2007 r. 3

Zawiera wiele wa Ŝnych informacji, których źródłem jest Raport o stanie zabytków na terenie województwa wielkopolskiego oraz zało Ŝenia programu ochrony zabytków. Podstawowym zadaniem programu jest stymulowanie wszelkich działa ń na rzecz opieki nad zabytkami. W dokumencie tym omówione zostały zabytki nieruchome, ruchome i archeologiczne województwa wielkopolskiego oraz przedstawiony w formie tabelarycznej zasób zabytków nieruchomych i archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków, a tak Ŝe znajduj ących si ę w ewidencji zabytków z terenu poszczególnych powiatów województwa. Program zawiera wzmianki o dziedzictwie kulturowym powiatu śremskiego, w szczególno ści o: - śremskim ko ściele gotyckim, który nale Ŝy do najcenniejszych obiektów sakralnych województwa wielkopolskiego, - spichlerzu w Brze śnicy, b ędącym jednym z najstarszych zachowanych budynków folwarcznych w województwie wielkopolskim, - koszarach w Śremie, które nadal pełni ą swoj ą funkcj ę i zachowane s ą w pierwotnej formie bez wi ększych przekształce ń, - pochodz ącym z XVIII w. i wymagaj ącym pilnego remontu pałacu w Mchach, b ędącym własno ści ą Agencji Nieruchomo ści Rolnych, - parku w Manieczkach, na terenie którego usytuowana jest kaplica, - pałacach w Brodnicy, Psarskiem i Błociszewie.

2.4 Programy opieki nad zabytkami gmin poło Ŝonych na terenie powiatu śremskiego

Gminy wchodz ące w skład powiatu śremskiego posiadaj ą gminne programy opieki nad zabytkami. Rada Miejska w Śremie uchwał ą Nr 179/XXII/08 z dnia 27 marca 2008 r. przyj ęła „Gminny program opieki nad zabytkami dla gminy Śrem na lata 2008-2011”. Rada Gminy Brodnica uchwał ą Nr XXI/85/2008 z dnia 27 maja 2008 r. przyj ęła „Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2011”. Rada Miasta i Gminy Dolsk uchwał ą Nr XXVI/148/08 z dnia 24 wrze śnia 2008 r. przyj ęła „Gminny program opieki nad zabytkami dla gminy Dolsk na lata 2008-2011”. Rada Miejska w Ksi ąŜ u Wlkp. uchwał ą Nr XXIV/154/2008 przyj ęła „Gminny Program Opieki Nad Zabytkami Gminy Ksi ąŜ Wielkopolski na lata 2008-2011”. Powy Ŝsze dokumenty stanowiły punkt wyj ścia do sporz ądzenia „Programu opieki nad zabytkami powiatu śremskiego na lata 2011 – 2014”, a informacje o zasobach dziedzictwa kulturowego poszczególnych gmin zawarte zostały w w/w programie.

3. SPÓJNO ŚĆ PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU ŚREMSKIEGO NA LATA 2011 - 2014 Z DOKUMENTAMI WEWN ĘTRZNYMI

3.1 Strategia rozwoju społeczno - gospodarczego powiatu śremskiego 2004 - 2014

"Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu śremskiego 2004-2014” jest dokumentem, który opracowano przyjmuj ąc za podstaw ę wyniki debat strategicznych organizowanych metod ą aktywnego planowania strategicznego. Strategia okre śla misj ę, cele i kierunki działania na lata 2004-2014. Obszar społeczno-gospodarczy powiatu podzielony został na pi ęć obszarów: gospodark ę, przestrze ń, społeczno ść , ekologi ę oraz infrastruktur ę. Głównym priorytetem obszaru społecznego jest przeciwdziałanie skutkom bezrobocia oraz podejmowanie działa ń na rzecz poprawy ochrony zdrowia i opieki społecznej, jak i rozwoju edukacji, kultury oraz sportu. Jako cel drugorz ędny w tym obszarze, b ędący wa Ŝnym, jednak czas i tempo jego realizacji zale Ŝne s ą od uwarunkowa ń zewn ętrznych i wewn ętrznych mo Ŝliwo ści finansowych, uznano wzmacnianie i promowanie historycznych warto ści i tradycji regionu.

3.2 Program Ochrony Środowiska wraz z Powiatowym Planem Gospodarki Odpadami dla Powiatu Śremskiego na lata 2004 - 2011

Rada Powiatu Śremskiego uchwał ą nr XXII/130/04 z dnia 31.03.2004 r. przyj ęła "Program Ochrony Środowiska wraz z Powiatowym Planem Gospodarki Odpadami dla Powiatu Śremskiego na lata 2004 - 2011”. Program okre śla główne kierunki działa ń na rzecz ochrony środowiska w skali całego powiatu poprzez wyznaczenie priorytetów oraz celów realizacji. Główne hasło Programu brzmi: Ochrona i racjonalne wykorzystanie zasobów środowiska przyrodniczego powiatu śremskiego . Jednym z celów ekologicznych programu do 2011 roku jest zachowanie walorów i zasobów przyrodniczych z uwzgl ędnieniem georó Ŝnorodno ści i bioró Ŝnorodno ści, w tym wzrost lesisto ści powiatu. Kierunki działa ń zmierzaj ących do realizacji w/w celu nakierowane b ędą na: - ochron ę i rozwój systemu obszarów chronionych, - integracj ę aspektów ekologicznych z planowaniem przestrzennym, - ochron ę gatunkow ą ro ślin i zwierz ąt, - ochron ę lasów, - edukacj ę ekologiczn ą społecze ństwa w zakresie ochrony przyrody.

4. ZASOBY DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO POWIATU ŚREMSKIEGO

Centrum powiatu stanowi miasto Śrem, które po raz pierwszy wspomniane zostało w dokumentach pisanych z 1136 r. jako wa Ŝny gród kasztela ński. Tworzy je układ urbanistyczny o regularnym, czytelnym układzie przestrzennym, zachowanym do obecnych czasów bez wi ększych przekształce ń. O środkiem rozplanowania jest wydłu Ŝony, czworoboczny rynek z wylotami w naro Ŝnikach. Zabudowa miasta składa si ę głównie z kamienic o wielko ści i formach typowych dla architektury XIX w. i pierwszej połowy XX w. Zało Ŝenie urbanistyczne miasta zostało wpisane do rejestru zabytków. Miejscowo ść Ksi ąŜ Wlkp. posiada zachowany czytelny układ architektoniczny z czworobocznym rynkiem wraz z zabudow ą małomiasteczkow ą. Pierwsza wzmianka o Ksi ąŜ u pochodzi z 1273 r. Miasto prywatne lokowane na prawie miejskim stanowiło kolejno własno ść Ksi ęskich herbu Łodzia, nast ępnie Pogorzelskich, Tr ąmpczy ńskich, pó źniej Zakrzewskich i Budziszewskich. O środkiem rozplanowania miasta jest czworoboczny rynek, z naro Ŝy którego wybiegaj ą ulice wylotowe. Zabudowa miasta składa si ę głównie z domów o wielko ści i formach typowych dla architektury XIX w. i pierwszej połowy XX w., o parterowych bryłach nakrytych dwuspadowymi dachami. W cz ęś ciowo zmienionej formie zachowała si ę zabudowa folwarku, z pochodz ącym z poł. XIX w. spichlerzem oraz budynkami kolonii mieszkalnej. Układ urbanistyczny miasta nale Ŝy obj ąć ochron ą konserwatorsk ą poprzez wpis do rejestru zabytków. Miejscowo ść Dolsk, wzmiankowana ju Ŝ w 1136 r. jako własno ść arcybiskupów gnie źnie ńskich, posiada zachowany czytelny układ składaj ący si ę z nast ępuj ących cz ęś ci: centralnego układu urbanistycznego z czworobocznym rynkiem i wywodz ącym si ę ze średniowiecza układem ulic, z małomiasteczkow ą zabudow ą, z oddalonego na południe od śródmiejskiej zabudowy gosty ńskiego przedmie ścia, a na północy przedmie ścia śremskiego, z lokowanego na zachodnim skraju miasta nad północnym brzegiem jeziora Wielkiego Dolskiego zespołu folwarku Jaskółki, z pozostało ściami zało Ŝenia dworskiego, dworu biskupiego oraz ze znajduj ącego si ę na południowy - zachód przedmie ścia Banie, dawnej wsi z ko ściołem św. Wawrzy ńca. Zało Ŝenie urbanistyczne miasta jest wpisane do rejestru zabytków i podlega ochronie konserwatorskiej, która obejmuje prawie w cało ści jego historyczne granice wraz z zabudow ą miasta, składaj ącą si ę głównie z domów mieszkalnych o formach typowych dla architektury XIX w. i 1 połowy XX w. Wie ś Brodnica po raz pierwszy została wzmiankowana w źródłach w 1230 r. jako własno ść szlachecka Brodnickich herbu Łodzia. W latach 1420 - 1580 wzmiankowana jako miasto. Przywilej lokacyjny nie jest znany. Miejscowo ść posiada czytelny układ przestrzenny

zachowany do czasów obecnych bez wi ększych przekształce ń, zło Ŝony z zespołu rezydencjalno-folwarcznego i zespołu ko ścielnego.

4.1. Zabytki nieruchome

4.1.1. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków

gmina Brodnica

Lp . Miejscowo ść Obiekt Nr rejestru Rok wpisu 1. Brodnica ko ściół parafialny 2162/A 1988 p.w. św. Katarzyny 2. Brodnica zespół pałacowy (pałac, park) 1715/A 1975 3. Chaławy zespół dworski dwór 2117/A 1987 park 2032/A 1985 magazyn zbo Ŝowy (teren folwarku) 2157/A 1988 4. Chaławy dwie aleje lipowe przy drogach: 2195/A 1990 Piotrowo-Chaławy oraz Chaławy – Rakówka 4. Grabianowo zespół dworski dwór 1995/A 1985 park 1820/A 1981 5. Grzybno zespół dworski dwór 2562/A 1995 park 2089/A 1986 6. Iłówiec ko ściół parafialny p.w. św. Andrzeja 843/A 1970 7. Iłówiec zespół pałacowy i folwarczny: 1437/A 1973 pałac, park, folwark (stajnia koni wyjazdowych, 2301/A 1994 kurnik, spichrz, spichrz z wie Ŝą – rozebrany, czworak nr 19, czworak nr 20) 8. Jaszkowo ko ściół parafialny p.w. św. Barbary 2420/A 1932 9. Jaszkowo zespół dworski: 2165/A 1988 dwór, park, brama wjazdowa, oficyna (czworak) 1020/A 1970 10. Manieczki zespół dworski: dwór 2187/A 1990 kaplica 849/A 1970 park 347/A 1968 11. Piotrowo zespół dworski i folwarczny: 805/Wlkp/A 1974, 1984, 2010 dwór, park, folwark (rz ądcówka, stajnia wyjazdowa, stodoła, wozownia z wag ą, obora, ogrodzenie z główn ą bram ą wjazdow ą)

12. Przylepki zespół pałacowy i folwarczny: 2039/A 1986 pałac, folwark ( świniarnia, stajnia, magazyn zbo Ŝowy, dom rz ądcy, ku źnia i stelmacharnia, stodoła), park z alejami 2144/A 1988 13. Szołdry zespół dworski: dwór, 1023/A 1970 park 322/A 1968 14. śabno ko ściół p.w. św. Jakuba Ap. 2430/A 1932

gmina Dolsk Lp. Miejscowo ść Obiekt Nr rejestru Rok wpisu 1. Bła Ŝejewo ko ściół filialny p.w. św. Jakuba Ap. 155/A 1968 2. Brze śnica park 2030/A 1985 3. Dolsk zało Ŝenie urbanistyczne 2526/A 1956 4. Dolsk ko ściół filialny p.w. św. Ducha 159/A 1968 5. Dolsk zespół ko ścioła parafialnego p.w. św. Michała 1953 ko ściół 2418/A 1970 dzwonnica, ogrodzenie z bram ą 838/A 1968 plebania, oficyna plebanii 157/A 6. Dolsk ko ściół filialny p.w. św. 837/A 1970 Wawrzy ńca 7. Dolsk dom, ul. Rynek 23 1160/A 1970 8. Dolsk willa „Azaria” ul. Śremskie 1716/A 1975 Przedmie ście 23 9. Dolsk wiatrak ko źlak 840/A 1976 10. Lubiatówko zespół dworski: dwór 848/A 1970 park 1990/A 1985 spichrz 2240/A 1992 11. Mełpin zespół dworski: 1897/A 1982 dwór, park 12. Mi ędzychód zespół dworski (dwór, park) 1940/A 1984 13. Mszczyczyn park dworski 2027/A 1985 14. Ostrowieczko zespół dworski: dwór 876/A 1970 park 1946/A 1984 15. Podrzekta park dworski 2016/A 1985 16. Rusocin zespół dworski: oficyna 1021/A 1970 park 1939/A 1984 17. Tr ąbinek park 2010/A 1985 18. Wieszczyczyn ko ściół parafialny p.w. św. Rocha 2623/A 1997 19. Wieszczyczyn zespół dworski: 749/Wlkp/A 1984, 2009 dwór park dworski

gmina Ksi ąŜ Wlkp. Lp. Miejscowo ść Obiekt Nr rejestru Rok wpisu 1. Ksi ąŜ Wlkp. ko ściół parafialny 1159/A 1970 p.w. św. Mikołaja 2. Ksi ąŜ Wlkp. ko ściół ewangelicki, 2592/A 1996 obecnie rzymskokatolicki p.w. św. Antoniego Padewskiego 3. Chrz ąstowo zespół dworski: 1/A 1999 dwór, park 4. Chwałkowo ko ściół parafialny 2241/A 1992 Ko ścielne p.w. św. Michała Archanioła 5. Chwałkowo spichrz folwarczny 835/A 1970 Ko ścielne 6. Gogolewo zespół ko ścioła p.w. Podwy Ŝszenia 258/Wlkp/.A 1932, 2005 Krzy Ŝa: ko ściół, dzwonnica, cmentarz 7. Gogolewo dwór 1019/A 1970 8. Mchy ko ściół parafialny 2423/A 1933 p.w. św. Marcina 9. Mchy ogrodzenie 172/A 1968 10. Mchy plebania 850/A 1970 11. Mchy zespół pałacowy: pałac 2490/A 1952 park 171/A 1968 spichrz 171/A 1968 12. Świ ączyn zespół folwarczny 68/Wlkp/A 2001 (gorzelnia, stodoła, budynek inwentarsko-gospodarczy, podwórze gospodarcze, spichlerz, obora, obory z bram ą przejazdow ą, stodoła, szopa, wozownia, ku źnia, budynek administracyjny, stajnia) 13. Wło ściejewki ko ściół p.w. NMP Wniebowzi ętej 2429/A 1932 14. Wło ściejewki zespół dworski: dwór, 799/Wlkp/A 1970, 2010 park 799/Wlkp/A 1989, 2010 15. Zaborowo zespół dworski: dwór, 2313/A 1994 park 2120/A 1987

gmina Śrem Lp. Miejscowo ść Obiekt Nr rejestru Rok wpisu 1. Błociszewo kostnica na cmentarzu ko ścielnym 828/A 1970 2. Błociszewo ko ściół 2415/A 1932 p.w. św. Michała Archanioła 3 Błociszewo zespół pałacowy

pałac 1436/A 1973 park 829/A 1970 4. Dalewo ko ściół p.w. św. Wojciecha 2377/A 1932 5. Dobczyn zespół dworski: 2035/A 1985 dwór, park 6. Góra zespół dworski: 842/A 1970 dwór, park 7. Grzymisław zespół dworski 50/Wlkp/A 2001 dwór, park 8. Kadzewo zespół pałacowy i folwarczny: 1533/A 1974 pałac, park folwark „małe podwórze” (dom 2607/A 1996 mieszkalny, powozownia, stajnia) 9. Krzy Ŝanowo zespół pałacowy: 1717/A 1975 pałac, park 1942/A 1984 10. Luciny park 2081/A 1986 11. Łęg zespół pałacowy: pałac, 1913/A 1983 park 2038/A 1986 12. Mechlin park z ogrodem i podwórzem 195/Wlkp/A 1985, 2004 gospodarczym 13. Mórka park dworski 1988/A 1985 14. Mórka ko ściół p.w. NMP Wniebowzi ętej 2424/A 1932 15. Nochowo zespół pałacowy: pałac, 2345/A 1995 park 1989/A 1989 16. Psarskie zespół pałacowy: pałac, 1362/A 1972 park 1718/A 1975 17. Śrem budynek dawnego starostwa, 2588/A 1996 obecnie Starostwo Powiatowe w Śremie, ul. Mickiewicza 17 18. Śrem budynki Bractwa Kurkowego, 2243/A 1992 ul. Zamenhofa 1 ( kr ęgielnia – dawna strzelnica, świetlica, budynek administracyjny) 19. Śrem ko ściół p.w. NMP Wniebowzi ętej 2427/A 1932 20. Śrem ogrodzenie ko ścioła p.w. NMP 586/A 1969 Wniebowzi ętej cmentarz przyko ścielny 2242/A 1992 21. Śrem cmentarz parafialny 2239/A 1992 ul. Cmentarna 22. Śrem zespół klasztorny Klarysek, ul. Mickiewicza: dawny ko ściół klasztorny p.w. 878/A 1970 św. Ignacego Loyoli, ob. kaplica szpitalna, 10

klasztor, ob. szpital 879/A 1970 23. Śrem park „Wójtostwo” 2016/A 1985 24. Śrem dom, ul. Ks. Wawrzyniaka 2 880/A 1970 25. Śrem dom, ul. Ko ściuszki 2 2303/A 1994 26. Śrem dom, ul. Matuszewskiego 2 2309/A 1994 27. Śrem zespół budynków: mieszkalny, 2298/A 1994 gospodarczy, ul. Marciniaka 2 28. Śrem kamienica z k. XIX w. 2279/A 1993 ul. Ko ściuszki 10 29. Śrem zespół klasztorny Franciszkanów: ko ściół p.w. Narodzenia NMP, 2428/A 1932 klasztor Franciszkanów, 582/A 1969 ogrodzenie z bramami 582/A 1969 30. Śrem ko ściół p.w. św. Ducha 877/A 1970 31. Śrem ratusz, Pl. 20 Pa ździernika 1018/A 1970 32. Śrem historyczne zało Ŝenie 543/49/A 1956 urbanistyczne miasta 2254/A 1992 33. Śrem wie Ŝa ci śnie ń 2002/A 1985 34. Śrem zespół fabryki odlewów 2352/A 1995 Ŝeliwnych ul. Kolejowa / Kili ńskiego 35. Śrem zespół koszarowy przy 2302/A 1994 ul. Sikorskiego (koszary I, koszary II, 3 budynki zaplecza, uje ŜdŜalnia, internat przy ul. Kili ńskiego, 3 wille oficerskie) 36. Śrem lazaret z kaplic ą, ul. Farna 16 55/Wlkp/A 2001 37. Śrem wikariat, ul. Farna 18 56/Wlkp/A 2001 38. Śrem gimnazjum śremskie (ZSO), sala 2619/A 1997 gimnastyczna, ul. Pozna ńska 11 39. Śrem budynek stacji pomp i filtrów, 785/Wlkp/A 2010 ul. Franciszka ńska 14 40. Zbrudzewo park 2013/A 1985

4.1.2. Charakterystyka wybranych zabytków nieruchomych z terenu powiatu śremskiego

Na terenie powiatu śremskiego zachowały si ę liczne cenne zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków, w śród których wymieni ć nale Ŝy przede wszystkim: - ko ściół p.w. św. Katarzyny w Brodnicy zbudowany został w 1862 r. Wie Ŝę ko ścieln ą wzniesiono w latach 1880 – 1890. Świ ątynia jest jednonawowa, orientowana, zbudowana na planie krzy Ŝa. Do prz ęsła od strony wschodniej przylegaj ą dwie kwadratowe zakrystie z wej ściami od zewn ątrz. Nawa główna nakryta jest dwuspadowym dachem i krzy Ŝuje si ę z transeptem nakrytym nieco ni Ŝszym dachem z sygnaturk ą po środku skrzy Ŝowania. Elewacje świ ątyni s ą ceglane ze szczytami w transepcie i wielokondygnacyjn ą wie Ŝą od zachodu, która przykryta jest hełmem z iglic ą. Na szczególn ą uwag ę zasługuje

klasycystyczne tabernakulum wewn ątrz świ ątyni, dwa pó źnobarokowe krucyfiksy oraz rze źby Chrystusa Króla i Matki Boskiej z Dzieci ątkiem; - drewniany ko ściół p.w. św. Jakuba Apostoła w śabnie wzniesiono w 1789 r. z fundacji Jakuba Bili ńskiego – wła ściciela wsi. Świ ątynia jest jednonawowa, konstrukcji sumikowo – ł ątkowej, od zewn ątrz oszalowana, zbudowana na planie krzy Ŝa z transeptem. Posiada krótkie i zamkni ęte wielobocznie prezbiterium. Od południa przy nawie znajduje si ę kwadratowa wie Ŝa z zegarem od frontu oraz krucht ą w przyziemiu. Zwie ńczona jest ona metalowym hełmem z du Ŝą latarni ą i krzy Ŝem. Wewn ątrz niej wisz ą cztery dzwony, z których najstarszy pochodzi z 1799 r. Chór muzyczny jest nadwieszony i posiada wybrzuszenia w cz ęś ci środkowej. Nad chórem na belce widnieje napis i data budowy ko ścioła 1789. Świ ątynia posiada wyposa Ŝenie jednolite pó źnobarokowe i klasycystyczne z ok. 1790 r., w tym m.in. ołtarz główny z obrazami św. Jakuba i św. Katarzyny; - ko ściół p.w. św. Barbary w Jaszkowie to budynek powstały przed 1463 r., pó źnogotycki, orientowany, jednonawowy z prezbiterium w ęŜ szym i ni Ŝszym zamkni ętym wielobocznie. Świ ątynia zbudowana jest z cegieł o układzie polskim, na zewn ątrz opi ęta wielouskokowymi szkarpami. Wewn ątrz znajduje si ę trzyprz ęsłowa nawa i dwuprz ęsłowe prezbiterium nakryte sklepieniem gwia ździstym z 1 poł. XVI w., w zakrystii za ś sklepienie kolebkowe. Okna i portale s ą ostrołukowe. Ołtarz główny ko ścioła pochodzi z 1710 r. i zawiera obraz Trójcy Św. oraz w zwie ńczeniu obraz św. Barbary; - dwór w Piotrowie wybudowany został w pocz ątkach XIX w., ale po wielu rozbudowach dzisiejszy wygl ąd zawdzi ęcza przekształceniom z przełomu XIX/XX w. Jest to budynek eklektyczny, zało Ŝony na rzucie zbli Ŝonym do litery „L”, o zró Ŝnicowanej bryle z parterow ą cz ęś ci ą środkow ą oraz pi ętrowymi cz ęś ciami skrajnymi. Ka Ŝda cz ęść nakryta została oddzielnymi kalenicowymi dachami dwuspadowymi. Elewacja budynku ozdobiona jest dekoracj ą architektoniczn ą odwołuj ącą si ę do wzorów neogotyckich. Dwór posiada prostok ątne oraz zamkni ęte półkoli ście otwory okienne i drzwiowe o ró Ŝnej wielko ści i kształcie w zale Ŝno ści od elewacji, cz ęś ci budynku i kondygnacji; - pałac w Brodnicy zbudowany został w stylu eklektycznym w 1890 r. przez Antonin ę Chłapowsk ą, wnuczk ę generała Dezyderego Chłapowskiego. Budynek prezentuje formy architektury odwołuj ące si ę do wzorów renesansu włoskiego. Zało Ŝony jest na rzucie prostok ąta ze zryzalitowan ą cz ęś ci ą środkow ą elewacji frontowej i tylnej. Główne wej ście poprzedzone zostało schodami prowadz ącymi na taras. W północno - zachodnim naro Ŝu pałacu znajduje si ę półkoli ście zamkni ęta wn ęka, w której ustawiono rze źbę Naj świ ętszej Marii Panny. Otwory okienne posiadaj ą regularny układ i uj ęte s ą w architektoniczne obramienia. Kondygnacja parteru i pi ętra oddzielona została profilowanym gzymsem.

Z dawnego wystroju i wyposa Ŝenia wn ętrza zachowały si ę: we fragmentach dekoracja sztukatorska zwie ńczenia ścian oraz obrze Ŝy sufitów w kondygnacji parteru, strop w holu, stolarka drzwiowa, drewniane schody o dekoracyjnej balustradzie w korytarzu północnej cz ęś ci pałacu oraz balustrady schodów w aneksach bocznych; - pałac w Iłówcu zbudowany został w1866 r. z inicjatywy ówczesnego wła ściciela maj ątku Roberta Lehmana i prezentuje formy charakterystyczne dla epoki historyzmu, odwołuj ące si ę do wzorów architektury renesansowej. Jest to budynek dwukondygnacyjny, podpiwniczony, zało Ŝony na rzucie prostok ąta. Elewacja frontowa jest trzynastoosiowa z trójosiowym ryzalitem środkowym, rozczłonkowanym pilastrami. W środkowej cz ęś ci ryzalitu, ponad głównym wej ściem, znajduje si ę dekoracja sztukatorska przedstawiaj ąca alegoryczne postacie kobiece trzymaj ące atrybuty – symbole post ępu w rolnictwie: lokomobil ę i pług parowy. W zwie ńczeniu środkowej cz ęś ci attyki ryzalitu znajduje si ę dekoracyjna prostok ątna płyta zawieraj ąca inicjały wła ściciela dóbr: „R.L” oraz dat ę budowy 1866 r. W jej zwie ńczeniu umieszczony został snop zbo Ŝa, a po jego obu stronach alegoryczne postacie kobiece w otoczeniu atrybutów symbolizuj ących rolnictwo; - drewniany ko ściół p.w. św. Ducha w Dolsku zbudowany został w 1618 r. na miejscu wcze śniejszej świ ątyni ufundowanej wraz ze szpitalem w 1442 r. przez bp. pozna ńskiego Andrzeja Opali ńskiego. Posiada on konstrukcj ę zr ębow ą, na zewn ątrz oszalowany jest deskami, a nawa wzniesiona została na planie zbli Ŝonym do kwadratu. Do nawy przylegaj ą kruchty o konstrukcji szkieletowej. Nad zachodni ą krucht ą wznosi si ę czworoboczna wie Ŝa zwie ńczona hełmem gontowym z latarni ą. We wn ętrzu znajduje si ę belka z krucyfiksem opatrzona w dat ę budowy. Na uwag ę zasługuj ą profilowane otwory drzwiowe o wyra źnych cechach gotyckich, zamkni ęte łukiem w o śli grzbiet i łukiem podkowiastym; - ko ściół p.w. św. Michała Archanioła w Dolsku wzniesiony został ok. 1460 r. z fundacji biskupa pozna ńskiego Andrzeja Opali ńskiego i nale Ŝy do najcenniejszych ko ściołów gotyckich w Wielkopolsce. Jest to świ ątynia orientowana, czyli posiadaj ąca prezbiterium zwrócone na wschód, murowana z cegieł w układzie polskim o trójnawowym układzie halowym. Od południa przylegaj ą do niej dwie prostok ątne kaplice. Korpus ko ścioła i gotycka kaplica od zewn ątrz opi ęte s ą uskokowymi szkarpami. W jego centralnej cz ęś ci znajduje si ę obraz koronacji Matki Boskiej z 1627 r. z warsztatu wielkopolskiego. Świ ątynia otoczona jest murem z barokow ą bram ą i dzwonnic ą z ko ńca XVIII w. zbudowan ą na rzucie kwadratu;

- ko ściół p.w. św. Wawrzy ńca w Dolsku zbudowany został ok. 1685 r. na rzucie prostok ąta z niewydzielonym prezbiterium zamkni ętym wielobocznie. Świ ątynia otoczona jest kamiennym murem zbudowanym na pocz ątku XX w. W 1983 r. na skutek huraganu zniszczona została drewniana kwadratowa wie Ŝa, któr ą dobudowano do ko ścioła w XVIII w. Wyposa Ŝenie świ ątyni pochodzi z XVII w.; - plebania w Dolsku wzniesiona została w latach 1758 - 70 staraniem proboszcza Marcina Ollrycha. W 1889 r. została gruntownie odrestaurowana. Zło Ŝona jest z domu mieszkalnego zwróconego frontem na wschód oraz oficyny usytuowanej pod k ątem prostym do domu i poł ączonej z nim krótkim przej ściem. Budynek plebanii jest murowany, pó źnobarokowy z dachem mansardowym z lukarnami. W 2001 r. odkryto wewn ątrz rokokowe polichromie przedstawiaj ące krajobraz z ogrodem otaczaj ącym rezydencj ę oraz scenki rodzajowe z postaciami muzykantów, pochodz ące z ok. 1750 r. Plebania zaliczana jest do najpi ękniejszych w Wielkopolsce; - drewniany ko ściół p.w. św. Jakuba Apostoła w Bła Ŝejewie jest niewielkim ko ściołem zbudowanym w 1676 r. dla drwali wyr ąbuj ących okoliczne lasy potrzebne dla wznoszonej wówczas świ ątyni na Świ ętej Górze. Ko ściół jest orientowany, jednonawowy z prezbiterium zamkni ętym wielobocznie i dwiema kaplicami przy nawie, tworz ącymi rodzaj transeptu. Na dachu góruje wie Ŝa z barokowym hełmem zako ńczonym latarni ą. Wyposa Ŝenie świ ątyni zachowało cechy twórczo ści ludowej. Ko ściół posiada trzy ołtarze wykonane z drewna; - ko ściół p.w. Wniebowzi ęcia N.M.P. i św. Mikołaja w Ksi ąŜ u Wlkp. wzniesiony został w 1755 r. na miejscu świ ątyni drewnianej, z fundacji dziedzica miasteczka Macieja Wyssogoty Zakrzewskiego. W latach 1948 - 49 został rozbudowany. Jest to budynek trzynawowy, od strony południowej znajduje si ę zakrystia, a od strony północnej kaplica Naj świ ętszego Serca Jezusowego. Z wcze śniej istniej ącego ko ścioła barokowego zachowana została cz ęść zachodnia (obecnie prezbiterium), cz ęść transeptu wł ączona w nowy korpus oraz obraz Matki Boskiej z I poł. XVII w. Na suficie znajduj ą si ę trzy plafony: obraz Matki Boskiej Wniebowzi ętej, Agnus Dei – obraz przedstawiaj ący polskich świ ętych i aniołów adoruj ących Ducha Świ ętego; - drewniany ko ściół p.w. Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa Świ ętego w Gogolewie postawiony został w 1779 r. na wzgórzu, przy zakolu Warty, w odległo ści ok. 1 km. od wsi. Wybudowany w stylu barokowym, orientowany, o konstrukcji szkieletowej, kryty gontem, jednonawowy z w ęŜ szym i nieco ni Ŝszym prezbiterium. W zachodniej cz ęś ci nawy znajduje si ę kruchta, pod któr ą jest krypta grobowa. Wewn ątrz naw ę podzielono dwoma rz ędami słupów. Chór muzyczny wsparty na dwóch słupach jest wybrzuszony

w kierunku nawy. Ołtarz główny pochodzi z 1780 r. i zawiera krzy Ŝ w otoczeniu korony cierniowej; - ko ściół p.w. św. Michała Archanioła w Chwałkowie Ko ścielnym wzniesiono w 1819 r. na miejscu wcze śniejszego - drewnianego. W 1891 r. dobudowano w stylu neogotyckim prezbiterium oraz zakrysti ę z wie Ŝą . Jest to świ ątynia orientowana, otynkowana i jednonawowa. W wystroju wn ętrza wykorzystano m.in. fragmenty pó źnogotyckiej płaskorze źby z Pokłonem Trzech Króli; - ko ściół p.w. św. Marcina biskupa w Mchach został wzniesiony w latach 1575 – 1616 z fundacji Stanisława Sepi ńskiego. Jest to świ ątynia pó źnorenesansowa, orientowana, zbudowana na układzie jednonawowym z naw ą dwuprz ęsłow ą. Przy nawie od strony zachodniej stoi kwadratowa wie Ŝa z krucht ą w przyziemiu. W łuku t ęczowym znajduje si ę kartusz z literami HP AD 1616. Chór muzyczny posiada wybrzuszon ą balustrad ę wspart ą na czterech kolumienkach. W pobli Ŝu prezbiterium usytuowany jest pó źnorenesansowy nagrobek Stanisława Sepi ńskiego i jego Ŝony Katarzyny z ok. 1600 r. Wewn ątrz wie Ŝy wisi renesansowy dzwon z wybit ą dat ą 1624; - ko ściół p.w. Niepokalanego Pocz ęcia Naj świ ętszej Marii Panny we Wło ściejewkach to świ ątynia pó źnogotycka, zbudowana w pocz. XVI w., reprezentuj ąca styl gotyku nadwi śla ńskiego, orientowana, murowana z cegły w układzie polskim z u Ŝyciem zendrówki o dwuspadowym dachu pokrytym dachówk ą. Jest to budynek o trzech kondygnacjach rozdzielonych fryzami ozdobnymi o rozczłonkowanych wn ękach. Ołtarz główny zawiera obraz Matki Boskiej z Dzieci ątkiem z pierwszej połowy XVII w. Na zewn ętrznej ścianie znajduje si ę wmurowany w ścian ę głaz ze śladami stóp, nawi ązuj ący do legendy o powstaniu ko ścioła; - pałac w Mchach zbudowany został w ko ńcu XVIII w. przez wła ściciela wsi Sebastiana Bie ńkowskiego, podstolego gnieźnie ńskiego. Poło Ŝony jest w parku krajobrazowym, poprzedzony dziedzi ńcem, pi ętrowy, cz ęś ciowo podpiwniczony. Budynek zbudowany został na rzucie prostok ąta, z portykiem kolumnowym od strony zajazdu i półkolistym ryzalitem od ogrodu. Od strony pn. - zach. znajduje si ę pi ętrowa przybudówka z 2 poł. XIX w. Pałac posiada elewacje podłu Ŝne dziewi ęcioosiowe i boczne trójosiowe. Na osi fasady znajduje si ę portyk czterokolumnowy zwie ńczony belkowaniem i trójk ątnym frontem. Przy portyku i naro Ŝnikach elewacji wyst ępuj ą płaskie pilastry. Najwi ększe znaczenie przywi ązano do wielkiej sali balowej, poprzedzonej westybulem, o suficie wspartym na toska ńskich kolumnach. Zachowan ą do dzi ś dekoracj ę sztukatorsk ą ścian wykonał prawdopodobnie w roku 1792 Michał Ceptowicz z Poznania. Zawiera ona przedstawienie czterech pór roku oraz „Poloni ę” jako kobiet ę karmi ącą orła

udostojnionego koron ą. Otwory okien i drzwi oraz wn ęki uj ęte s ą w obramienia architektoniczne; - dwór w Gogolewie zbudowany został u schyłku XVIII w. Jest to budynek o cechach klasycystycznych, zało Ŝony na rzucie prostok ąta, parterowy, na kolebkowo sklepionych piwnicach, przykryty wysokim, naczółkowym dachem z mieszkaln ą cz ęś ci ą poddasza. Elewacje wsparte s ą na cokole z prostok ątnymi oknami w gładkich obramieniach. Na elewacji frontowej znajduje si ę czterokolumnowy portyk zwie ńczony trójk ątnym naczółkiem; - ko ściół Naj świ ętszej Marii Panny Wniebowzi ętej w Śremie to pó źnogotycki ko ściół zwie ńczony 62 – metrow ą wie Ŝą . Czas jego powstania jest nieokre ślony, prawdopodobnie budow ę rozpocz ęto po 1393 r. Jedn ą z kaplic, obecnie zakrysti ę, dobudowano w 1504 r., a kilka lat pó źniej wzniesiono wie Ŝę . Kaplica Chłapowskich powstała w 1627 r. Jednonawowe wn ętrze przykrywa sklepienie gwia ździste z XV/XVI w. Do zabytkowego wn ętrza kościoła nale Ŝą : ołtarz boczny, pó źnorenesansowy obraz Adoracja Matki Boskiej przez św. Wojciecha i św. Stanisława z ok. 1620 r., ołtarz główny z 1892 r. ze zdobi ącymi go rze źbami św. Piotra i Pawła, a w nim kopia obrazu Tycjana Wniebowzi ęcie Naj świ ętszej Marii Panny z tego samego okresu. Na uwag ę zasługuje równie Ŝ przy ścienny nagrobek Jerzego J ączy ńskiego, zmarłego w 1597 r. podstaro ściego śremskiego;

- zespół poklasztorny Franciszkanów w Śremie powstał na przełomie XVII i XVIII w., składa si ę z ko ścioła pod wezwaniem Narodzenia Naj świ ętszej Marii Panny oraz dawnego klasztoru Franciszkanów. Barokowy ko ściół jest budynkiem trójnawowym, halowym, z w ęŜ szym prostok ątnym prezbiterium. Wn ętrze przykrywa w nawie sklepienie Ŝaglaste, w prezbiterium kolebkowe z lunetami i skromn ą pó źnorenesansow ą sztukateri ą z XVII w. Zabudowania klasztorne zło Ŝone s ą z trzech skrzydeł kryj ących kwadratowy wirydarz. O ś elewacji frontowej zdobi pó źnobarokowy portal. W kru Ŝganku

znajduje si ę tablica po świ ęcona ojcu Hieronimowi Gruszeckiemu;

- ko ściół p.w. św. Ducha w Śremie jest drugim najstarszym ko ściołem w mie ście. Postawiony został w 1614 r., a po przej ęciu go przez protestantów przebudowany w 1840 r. Jest to budynek jednonawowy z niewydzielonym prezbiterium o dwuspadowym, jednokalenicowym dachu, murowany z cegły w układzie polskim. Od wschodu znajduje si ę kaplica, a od zachodu kruchta neogotycka. Wn ętrze ko ścioła zachowało wiele elementów nawi ązuj ących do dawnego zboru ewangelickiego z charakterystycznymi balkonami. Fasada ozdobiona jest czworok ątnymi wie Ŝyczkami

oraz ostrołukowym szczytem;

- zespół poklasztorny Klarysek w Śremie obejmuje barokowy ko ściół św. Ignacego Loyoli oraz budynek poklasztorny pochodz ących z XVIII w. W przeszło ści na tym miejscu znajdowała si ę siedziba klasztoru Franciszkanów sprowadzonych do miasta w 1261 r., nast ępnie od 1623 r. Ŝeńskiego zakonu Klarysek oraz od 1855 r. zakonu Jezuitów. Obecnie znajduje si ę w nim Zakład Opieku ńczo – Leczniczy. Ko ściół p.w. św. Ignacego Loyoli to budynek trzynawowy, o korpusie trzyprz ęsłowym i wy Ŝszym prezbiterium zamkni ętym wielobocznie. Znajduje si ę w nim chór muzyczny z wybrzuszon ą cz ęś ci ą środkow ą i boczn ą; - Śremski Ratusz jest jednym z najbardziej okazałych budynków w powiecie. Wybudowany w 1838 r. nawi ązuje do popularnego w XIX w. stylu „okr ągłych łuków”, będącego mieszank ą renesansu i klasycyzmu. Bogata dekoracja architektoniczna nawi ązuje do architektury baroku i rokoko. Jest to budynek 3-kondygnacyjny, na rzucie prostok ąta, z dwoma skrajnymi ryzalitami oraz z zegarow ą wystawk ą z 1876 r., znajduj ącą si ę w środkowej fasadzie. Obecnie mie ści siedzib ę Urz ędu Miejskiego; - wie Ŝa ci śnie ń w Śremie to najbardziej charakterystyczny budynek w mie ście. Powstała w 1909 r. wg projektu Ksawerego Geislera, mierzy 43,7 m. wysoko ści. Wcze śniej w miejscu usytuowania wie Ŝy stał ko ściół p.w. św. Mikołaja, który był pierwsz ą świ ątyni ą w tym mie ście; - ko ściół p.w. św. Wojciecha w Dalewie powstał na pocz ątku XIV w. i nale Ŝy do najstarszych zabytków powiatu. Pierwsze wzmianki o ko ściele pochodz ą z 1367 r. Świ ątynia została przebudowana po po Ŝarze w XVII w. Jest to budynek wczesnogotycki, jednonawowy, z nieco w ęŜ szym prezbiterium, przykryty stropem, murowany z cegły w układzie polskim. W zakrystii znajduje si ę dwuprz ęsłowe sklepienie kolebkowo- krzy Ŝowe. Okna usytuowane s ą w tynkowanych obramieniach, zamkni ęte łukami odcinkowymi, a dach zwie ńczony wie Ŝyczk ą z 1697 r. Na uwag ę zasługuje bogate wn ętrze ko ścioła. Zamurowane wn ęki okien prezbiterium zdobi ą barokowe freski. Ambona pochodz ąca z pó źnego baroku ozdobiona jest malowanymi postaciami czterech ewangelistów. Na ścianie zewn ętrznej znajduje si ę tablica po świ ęcona ks. Piotrowi Wawrzyniakowi. Ciekawy element architektury stanowi dzwonnica konstrukcji szkieletowej z 1878 r., w której znajduj ą si ę dwa dzwony: z 1868 i 1926 r. - drewniany ko ściół p.w. św. Michała Archanioła w Błociszewie wzniesiony został w 1 poł. XVIII w. na miejscu wcze śniejszego, pochodz ącego z XV w. Posiada on konstrukcj ę szkieletow ą, na zewn ątrz oszalowan ą. Wewn ątrz znajduje si ę nadwieszony chór muzyczny, wybrzuszony ku nawie. Okna zdobi ą neorenesansowe witra Ŝe z 1906 r.,

a mał ą wie Ŝyczk ę zegar pochodz ący z 1847 r. Budynek posiada dwuspadowy dach kryty łupkiem; - drewniany ko ściół p.w. Wniebowzi ęcia Naj świ ętszej Marii Panny w Mórce pochodzi z połowy XVII w., posiada konstrukcj ę szkieletow ą, wypełnion ą glin ą, jest oszalowany, jednonawowy, z w ęŜ szym i nieco ni Ŝszym prezbiterium. Łuk t ęczowy koszowy wsparty jest na kolumnach toska ńskich, a ściany rozczłonkowane pilastrami podtrzymuj ącymi belkowanie. Ołtarz główny jest drewniany, malowany, wczesnobarokowy z ko ńca XVII w., a drzwi prezbiterium do zakrystii Ŝelazne z listwow ą kratownic ą z XVII w. Do najstarszych cz ęś ci ko ścioła nale Ŝy nawa z wielobocznie zamkni ętym chórem oraz zakrystia, w której znajduje si ę sklepienie kolebkowe z lunetami ozdobione rozetkami i główkami aniołków. Wn ętrze ko ścioła prezentuje wystrój barokowy. Przy ko ściele znajduje si ę brama – dzwonnica z XIX w. z dwoma dzwonami z 1612 r.; - pałac K ęszyckich w Błociszewie – zbudowany w 1891 r. z inicjatywy Jana Nepomucena i Florentyny z Chłapowskich K ęszyckich. Ł ączy w sobie elementy staropolskiego dworu z motywami zaczerpni ętymi z architektury francuskiej. Jest to jeden z najpi ękniejszych pałaców znajduj ących si ę w powiecie śremskim. Budynek nakryty dachem mansardowym z lukarnami zdobi elewacja z bogat ą dekoracj ą architektoniczn ą, która nawi ązuje do architektury baroku i rokoko. Przy elewacjach bocznych wprowadzono parterowe aneksy przykryte płaskimi dachami b ędącymi jednocześnie tarasami. Główne wej ście poprzedzone zostało czterokolumnowym portykiem z tarasem w kondygnacji pi ętra ryzalitu. Wn ętrza reprezentacyjne zajmowały środkow ą i zachodni ą cz ęść parteru, a na apartamenty prywatne wła ścicieli przewidziano pomieszczenia we wschodniej cz ęś ci pałacu. Obecnie w pałacu mie ści si ę sanatorium rehabilitacyjne Pozna ńskiego Ośrodka Reumatologicznego ze Śremu; - cmentarze stanowi ą wa Ŝny element dziedzictwa kulturowego. Na terenie powiatu śremskiego znajduje si ę 37 historycznych, zewidencjonowanych cmentarzy, gdzie 23 z nich to cmentarze rzymskokatolickie, a 14 to cmentarze ewangelickie. W gminie Brodnica istnieje 7 cmentarzy. Sze ść z nich to cmentarze rzymsko – katolickie, w tym 3 przyko ścielne w Brodnicy, Jaszkowie i śabnie oraz 1 ewangelicki w śabnie. śaden z zachowanych w/w cmentarzy nie jest wpisany do rejestru zabytków. Na terenie gminy Dolsk znajduje si ę 9 cmentarzy, z których 4 to cmentarze rzymskokatolickie, w tym 2 przyko ścielne w Dolsku i Wieszczyczynie, a pozostałe 5 to cmentarze ewangelickie. Tak Ŝe na tym terenie Ŝaden z cmentarzy nie jest wpisany do rejestru zabytków.

W gminie Ksi ąŜ Wlkp. zachowanych zostało 9 cmentarzy. Pi ęć z nich to cmentarze rzymsko – katolickie, w tym 2 przyko ścielne w Gogolewie i Wło ściejewkach oraz 4 ewangelickie w Konarzycach, Ksi ąŜ u, Zaborowie i Zakrzewicach. Wpisem do rejestru zabytków obj ęty jest jedynie cmentarz przyko ścielny w Gogolewie. Spo śród 12 cmentarzy usytuowanych na terenie gminy Śrem 8 to cmentarze rzymskokatolickie, a 4 - cmentarze ewangelickie. Do rejestru zabytków wpisany został cmentarz przy ko ścielne p.w. NMP Wniebowzi ętej w Śremie oraz cmentarz parafialny przy ul. Cmentarnej w Śremie; - parki podworskie to obiekty kulturowo – przyrodnicze zasługuj ące na szczególn ą uwag ę. Poza ekspozycj ą ciekawych elementów przyrody stanowi ą niezwykł ą opraw ę dla zlokalizowanych w ich obr ębie zabytkowych obiektów. Na terenie powiatu wyst ępuje 38 parków wpisanych do rejestru zabytków. W gminie Brodnica zabytkowe parki wpisane do rejestru zabytków znajduj ą si ę w: Chaławach, Grabianowie, Grzybnie, Iłówcu, Jaszkowie, Manieczkach, Piotrowie, Przylepkach, Szołdrach i Brodnicy. Ich stan jest ró Ŝny, lecz w ostatnim czasie coraz wi ęcej parków doprowadzanych jest przez wła ścicieli do po Ŝą danego stanu. W parku w Szołdrach znajduj ą si ę pomniki przyrody takie jak: platany klonolistne o obwodzie 480 - 560 cm oraz jesiony. Szczególne walory krajobrazu gminy Dolsk, w tym: urozmaicona rze źba terenu, jeziora i cieki wodne, stwarzały doskonałe warunki do tworzenia kompozycji przestrzennej zało Ŝeń parkowych. Parki lokowane na zboczach rynien jeziornych i w pobli Ŝu jezior pozwalały na stworzenie du Ŝej liczby punktów oraz rozległych osi widokowych, dodaj ąc rozmachu nawet niewielkim powierzchniom parkowym. Z dwunastu istniej ących parków w gminie Dolsk wpisem do rejestru obj ętych zostało dziesi ęć . Na terenie gminy Ksi ąŜ Wlkp. wpisem do rejestru obj ęte s ą 4 parki w zespołach dworsko i pałacowo – parkowych. S ą one zlokalizowane w: Chrz ąstowie, Mchach, Włościejewkach i Zaborowie. W parku w Mchach znajduje si ę pomnikowy drzewostan, na który składaj ą si ę m.in.: buk czerwony o obwodzie 310 cm, platan klonolistny - 320 cm i jesion wyniosły - 307 cm. Park we Wło ściejewkach wyró Ŝniaj ą dwa platany o obwodzie 490 i 320 cm, osiem d ębów szypułkowych o obwodzie 320 – 590 cm oraz cztery lipy drobnolistne o obwodzie 340 – 480 cm. W gminie Śrem znajduje si ę 14 parków podworskich i wszystkie obj ęte zostały ochron ą konserwatorsk ą. Najlepiej utrzymane na tym terenie i najbardziej warto ściowe z punktu widzenia przyrodniczego s ą parki w: Błociszewie, Krzy Ŝanowie, Ł ęgu i Mechlinie.

4.1.3 Zabytki nieruchome stanowi ące własno ść powiatu śremskiego

Wśród zabytków nieruchomych stanowi ących własno ść powiatu śremskiego wyst ępuj ą: - budynek dawnego starostwa przy ul. Mickiewicza 17 w Śremie zaprojektowany został przez architekta Paula Pitta i powstał w latach 1911- 1913. Jest budowl ą na rzucie zbli Ŝonym do litery „L”, murowan ą, podpiwniczon ą, dwukondygnacyjn ą, z wysokimi wielopołaciowymi dachami z nisk ą wie Ŝą nakryt ą hełmem w cz ęś ci głównej. Rozbudowana bryła składa si ę z korpusu głównego zryzalitowanego w naro Ŝach dwóch elewacji oraz w ąskiego skrzydła przylegaj ącego do elewacji tylnej. Ryzality wie ńcz ą bogate szczyty z trójk ątnymi frontonami i dekoracj ą o motywach renesansowych. Przesuni ęty z osi fasady główny kamienny portal nawi ązuje do form renesansu. Układ wn ętrz skupiony został wokół sieni o bogatej dekoracji sztukatorskiej, obszernego hallu z ozdobn ą posadzk ą ceramiczn ą oraz klatk ą schodow ą do świetlon ą oknami witra Ŝowymi. Trójbiegowe łamane schody o Ŝeliwnej balustradzie prowadz ą do kondygnacji poddasza. W budynku zastosowane zostały formy architektury historyzuj ącej, nawi ązuj ącej do renesansu północnego. Obecnie mie ści si ę w nim Starostwo Powiatowe; - gmach dawnego gimnazjum w Śremie wraz z sal ą gimnastyczn ą przy ul. Pozna ńskiej 11 to jedna z najstarszych szkół w Wielkopolsce. Jej absolwentami byli m.in. ks. Piotr Wawrzyniak, prof. Heliodor Świ ęcicki, prof. Antoni Kalina oraz Teodor Jeske – Choi ński. Obecnie mie ści si ę tam Zespół Szkół Ogólnokształc ących. Budynek szkoły powstał w 1869 r. i zało Ŝony jest na rzucie prostok ąta z przylegaj ącym prostopadle od północy do środkowej cz ęś ci elewacji tylnej wydłu Ŝonym skrzydłem. Dwu i trójkondygnacyjn ą brył ę pokrywaj ą niskie, czterospadowe dachy. Elewacja budynku pozostawiona w nieotynkowanej cegle, przepruta zamkni ętymi półkoli ście w głównej bryle prostok ątnymi otworami okiennymi o regularnym układzie osiowym, nawi ązuje do popularnych w XIX w. wzorów zaczerpni ętych z kultury roma ńskiej. We wn ętrzu zachowany jest pierwotny układ pomieszcze ń, reprezentacyjna klatka schodowa oraz stolarka drzwiowa. Sala gimnastyczna wybudowana została w 1882 r. w podobnej stylistyce architektonicznej. Przed szkoł ą znajduje si ę głaz narzutowy z tablic ą upami ętniaj ącą stacjonowanie w tym budynku w 1939 r. sztabu Wielkopolskiej Brygady Kawalerii. Zespół budynków jest interesuj ącym przykładem budowli uŜyteczno ści publicznej, charakterystycznych dla epoki i regionu, wzniesionych z zastosowaniem form architektury i dekoracji odwołuj ącej si ę do epoki średniowiecza i renesansu;

- zespół dworski w Grzybnie składa si ę z dworu oraz parku. Dwór zbudowany został w latach 1899 - 1905 przez ówczesnego wła ściciela maj ątku Franza Geuthnera z wykorzystaniem murów wcze śniejszej budowli. Obecnie mie ści si ę w nim Zespół Szkół Rolniczych. Jest to budynek murowany, otynkowany, o dwukondygnacyjnej zakomponowanej horyzontalnej bryle zało Ŝonej na rzucie prostok ąta z płytkimi ryzalitami w bocznych partiach elewacji frontowej, ryzalitem w elewacji tylnej oraz w elewacjach bocznych. Cało ść wie ńcz ą wysokie, czterospadowe pokryte dachówk ą dachy z oknami powiekowymi, oświetlaj ącymi wysok ą kondygnacj ę poddasza. Elewacje wsparte na wysokim, kamiennym cokole mieszcz ącym okna płytko posadowionej kondygnacji piwnic pokryte s ą tynkiem i pozbawione dzi ś w wi ększo ści dekoracji architektonicznej. Prostok ątne otwory okienne maj ą układ nieregularny, zdeterminowany wykorzystaniem murów wcze śniejszej budowli. Elewacja frontowa zwrócona na zachód poprzedzona jest parterowym gankiem wspartym na dwóch parach kolumn, zwie ńczonym parterowym daszkiem z trójk ątnym naczółkiem w jego cz ęś ci środkowej. Elewacja tylna posiada trójosiowy ryzalit w cz ęś ci północnej, do którego przylega parterowy przeszklony aneks o świetlaj ący wn ętrze zlokalizowanej tu sali. Przy północnej elewacji bocznej zaprojektowano jednoosiowy, zwie ńczony czterospadowym daszkiem ryzalit mieszcz ący klatk ę schodow ą. W jego górnej kondygnacji zachowane zostały pozostało ści dekoracji architektonicznej w formie naro Ŝnych pilastrów. Wn ętrze dworu jest dzi ś znacznie przekształcone, zaadaptowane i przystosowane do potrzeb szkoły. Zachowały si ę zarysy dawnego, dwutraktowego układu z w ąskim korytarzem biegn ącym wzdłu Ŝ budynku. Dwór reprezentuje typ architektury schyłkowego historyzmu, w której obok form współczesnych widoczne s ą echa form barokowych. Teren przed elewacj ą frontow ą budynku wypełnia podjazd poprzedzony owalnym klombem gazonowym. Park zało Ŝony został w 2 poł. XIX w. i cz ęś ciowo przekształcony w pocz ątkach XX w. Jego powierzchnia wynosi 2,88 ha. Reprezentuje typ krajobrazowy z malowniczo ukształtowan ą kompozycj ą, w której wykorzystane zostało naturalne ukształtowanie terenu wraz z przepływaj ącym t ędy kanałem oraz dwoma stawami w północno – wschodniej cz ęś ci parku. Na uwag ę zasługuj ą rosn ące tam wi ązy i sosny wejmutki; - zespół pałacowy w Psarskiem tworzy wybudowany ok. 1867 r. w stylu neogotyckim przez Antoniego Raczy ńskiego pałac, który odwołuje si ę do wzorów angielskich oraz powstały w XIX wieku park. Charakterystycznym elementem budynku jest wysoka wie Ŝa ozdobiona krenela Ŝem wraz z przylegaj ącym do niej o śmiobocznym aneksem ogrodu zimowego. Asymetryczna elewacja frontowa zwrócona jest ku zachodowi z trójosiowym ryzalitem. W jego cz ęś ci środkowej, zaakcentowanej wie Ŝyczkami,

umieszczona została prostok ątna płycina z dwoma tarczami herbowymi. Najbogatsze formy uzyskała jednak dekoracja architektoniczna elewacji północnej, powstała w czasie przebudowy ok. 1900 r., od kiedy elewacja ta zacz ęła pełni ć funkcj ę frontowej. Otwory okienne i drzwiowe zdobi dekoracja maswerkowa, a nadokienniki w formie o ślego grzbietu ozdobione zostały rozetami i tarczami herbowymi. W północnej cz ęś ci obiektu zachowały si ę okazałe kamienne schody z neogotyck ą balustrad ą dekorowan ą motywem maswerku. W zespole pałacowym mie ści si ę obecnie Dom Pomocy Społecznej. Park o układzie krajobrazowym zało Ŝony został w XIX w. Jego powierzchnia wynosi 6,2313 ha, a elementem wyró Ŝniaj ącym s ą: d ęby szypułkowe o obwodzie do 610 cm, lipy drobnolistne, graby, tulipanowiec ameryka ński oraz cis ukształtowany w formie altany. Obecny układ parku, wi ększo ść zadrzewienia, niektóre elementy sztuki ogrodniczej, dró Ŝki i ście Ŝki pochodz ą sprzed stu lat. Pewne elementy zostały przekształcone przez Grodzickich, Szołdrskich, a ostatnio przez dyrekcj ę Domu Pomocy Społecznej. Najistotniejsz ą zmian ą jest powi ększenie parku kosztem dawnych ogrodów od strony północnej i wschodniej. Park pełni rol ę rekreacyjn ą dla podopiecznych Domu Pomocy Społecznej oraz dla osób ich odwiedzaj ących; - budynek lazaretu przy ul. Farnej 16 w Śremie wraz z przylegaj ącą od strony południowo – zachodniej kaplic ą przyszpitaln ą powstał w latach 1861-1862. W latach 1927-1933 nast ąpiła rozbudowa obiektu o dodatkowe parterowe skrzydło w południowo – wschodniej elewacji bocznej. Dawny lazaret jest budynkiem zało Ŝonym na planie prostok ąta z nieznacznie zryzalitowan ą cz ęś ci ą elewacji frontowej, zwie ńczon ą trójk ątnym naczółkiem z półkolistym oknem. Na osi pseudoryzalitu znajduje si ę główne wej ście. Od strony południowo – zachodniej przylega kaplica z ł ącznikiem, wysuni ęte znacznie przed lico elewacji ryzalitu. Budynek posiada zwart ą trzykondygnacyjn ą brył ę, tynkowane elewacje z zachowan ą skromn ą dekoracj ą architektoniczn ą w formie gzymsu podokapowego z konsolkami. W elewacji frontowej kaplicy, w kondygnacji pi ętra, znajduje si ę półkoli ście zwie ńczona wn ęka z figur ą św. Józefa z Dzieci ątkiem. Budynek dawnego lazaretu z kaplic ą prezentuje formy architektury charakterystyczne dla epoki historyzmu z elewacjami nawi ązuj ącymi do klasycyzmu. Obecnie mie ści si ę tam Dom Pomocy Społecznej; - dom i budynek gospodarczy przy ul. Marciniaka 2 w Śremie zbudowane zostały na pocz ątku XX w. Pierwszy z nich to budynek dwukondygnacyjny o powierzchni zabudowy 303,96 m², podpiwniczony z dachem stromym i poddaszem u Ŝytkowym. We frontowej cz ęś ci znajduje si ę parterowa absyda zako ńczona tarasem. Ściany zbudowane zostały z cegły pełnej ceramicznej i otynkowane dwustronnie. Dach

dwuspadowy, naczółkowy o konstrukcji drewnianej pokryto dachówk ą ceramiczn ą karpiówk ą. Dom spełnia funkcj ę administracyjno – mieszkaln ą, mie ści w sobie siedzib ę Powiatowego Zarz ądu Dróg i Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej. Budynek gospodarczy to obiekt parterowy, zbudowany w konstrukcji szachulcowej na planie prostok ąta. Jest niepodpiwniczony z dachem czterospadowym o konstrukcji drewnianej, kryty dachówk ą ceramiczn ą. Spełnia funkcj ę magazynow ą.

4.2 Zabytki ruchome

Zabytki ruchome na terenie powiatu śremskiego znajduj ą si ę głównie w ko ściołach rzymskokatolickich i stanowi ą ich wyposa Ŝenie lub wystrój. Cz ęść z nich wpisana jest do rejestru zabytków, ale do wpisu kwalifikuje si ę ich wi ększa liczba. Spo śród zabytków ruchomych wpisanych do rejestru zabytków i wyst ępuj ących na terenie gminy Brodnica wymieni ć nale Ŝy: - wystrój i wyposa Ŝenie ko ścioła p.w. św. Andrzeja Apostoła w Iłówcu składaj ące si ę z 27 obiektów powstałych od XVIII do XX w. S ą to m.in. ołtarze z obrazami i rze źbami, ambona pó źnorenesansowa, chrzcielnica neogotycka, złotnictwo oraz wysokiej klasy tabliczki wotywne. Na szczególn ą uwag ę zasługuje rze źba Matki Boskiej z Dzieci ątkiem, która stanowi jeden z najstarszych przykładów rze źby gotyckiej w Wielkopolsce; - wystrój i wyposa Ŝenie ko ścioła p.w. św. Katarzyny w Brodnicy składaj ące si ę z 33 obiektów. Wymieni ć nale Ŝy m.in. ołtarz główny ze strzelistymi wie Ŝyczkami i bogatymi sztukateriami, ołtarz boczny usytuowany po zachodniej stronie z obrazami świ ętych: Zofii i Antoniego oraz Stanisława biskupa i Dezyderego, a tak Ŝe ołtarz boczny po wschodniej stronie z obrazem Chrystusa na Krzy Ŝu. Szczególnie cennym zabytkiem jest obraz Matki Bo Ŝej unoszonej przez chór aniołów z XVII w.; - wystrój i wyposa Ŝenie ko ścioła p.w. św. Barbary w Jaszkowie, zło Ŝone z 27 obiektów, w tym m.in.: ołtarz główny z obrazami Trójcy Świ ętej oraz św. Barbary, dwa ołtarze boczne pochodz ące z XVIII w.: p.w. Matki Boskiej oraz p.w. Serca Jezusa, konfesjonał z XIX w., a tak Ŝe liczne świeczniki, krucyfiksy i epitafia; - wystrój i wyposa Ŝenie ko ścioła p.w. św. Jakuba Ap. w śabnie składaj ące si ę z 3 obiektów. Spo śród zabytków ruchomych wyst ępuj ących na terenie gminy Dolsk do rejestru zabytków wpisano wyposa Ŝenie i wystrój ko ścioła p.w. św. Jakuba Apostoła w Bła Ŝejewie, składaj ące si ę z 13 pozycji. Spo śród zabytków ruchomych z terenu gminy Ksi ąŜ Wlkp. do rejestru zabytków wpisane zostały:

- wyposa Ŝenie i wystrój ko ścioła p.w. Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa Świ ętego w Gogolewie, na które składaj ą si ę 34 obiekty, w tym m.in.: ołtarz główny z krzy Ŝem w otoczeniu korony cierniowej, chór muzyczny oraz ołtarze boczne; - wyposa Ŝenie i wystrój ko ścioła p.w. NMP Wniebowzi ętej we Wło ściejewkach, składaj ące si ę z 27 obiektów, w tym m.in. obraz Matki Boskiej z Dzieci ątkiem z pierwszej połowy XVII w. Gotyckie polichromie umiejscowione w ko ściele zostały odrestaurowane, jednak dotychczas nie wpisano ich do rejestru zabytków. Do wpisania do rejestru zabytków kwalifikuj ą si ę zespoły wyposa Ŝenia i wystroju ko ściołów parafialnych w Ksi ąŜ u Wlkp., Mchach i Chwałkowie Ko ścielnym oraz wystrój sztukatorski sali balowej pałacu w Mchach autorstwa Michała Ceptowicza z 1792 r. z motywami ro ślinnymi i scenami figuralnymi, a tak Ŝe znaczna ilo ść wyst ępuj ących na terenie gminy kapliczek i figur przydro Ŝnych. Na terenie gminy Śrem w śród zabytków ruchomych wpisanych do rejestry zabytków wymieni ć nale Ŝy: - zespół wyposa Ŝenia i wystroju ko ścioła parafialnego p.w. NMP Wniebowzi ętej w Śremie, który składa si ę z 50 obiektów zabytkowych, w tym obraz Wniebowzi ęcie NMP z 1892 r. – kopia obrazu Tycjana z 1518 r. z weneckiego ko ścioła Santa Maria Gloriosa dei Frari oraz pó źnorenesansowy obraz Adoracja Matki Boskiej przez św. Wojciecha i św. Stanisława z ok. 1620 r.; - malowidła ścienne ko ścioła p.w. NMP Wniebowzi ętej w Śremie, które s ą przykładem bogatego, wielowiekowego wystroju malarskiego. Najstarsze z nich to floralno- ornamentalne malowidła wysklepek prezbiterium oraz fragment dekoracji malarskiej górnej partii ściany tarczowej, na której widnieje data 1517. Obok daty, w g ąszczu wici ro ślinnej, widniej ą elementy heraldyczne oraz inicjały IG. Malowidła te znajduj ą si ę w czołówce najstarszych, najlepiej zachowanych malowideł ściennych gotyckich w Wielkopolsce; - zespół wyposa Ŝenia i wystroju ko ścioła p.w. Narodzenia NMP w Śremie, składaj ący si ę z 24 obiektów powstałych od ok. 1720 r. do lat 80/90 XVIII w. Wymieni ć nale Ŝy tu m.in. barokowe ołtarze, stalle zakonne, ław ę kolatorsk ą i konfesjonały. Ambona w kształcie łodzi jest unikatowym dziełem pochodz ącym z pocz. XIX w., zachowanym na terenie Wielkopolski. Cykl obrazów ilustruj ących stacje drogi krzy Ŝowej pochodz ący z ko ńca XIX w., których autorem jest August Lenck z Monachium, stanowi dobry przykład niemieckiego malarstwa akademickiego; - rze źba Madonny z Dzieci ątkiem z 1841 r. ustawiona w naro Ŝniku śremskiego rynku, jako wyraz podzi ękowania za u śmierzenie cholery, jaka panowała w mie ście 10 lat wcze śniej;

- kolekcja zabytków nale Ŝą ca dawniej do regionalisty Ludwika Sałaci ńskiego stanowi ąca trzon kolekcji Muzeum Śremskiego; - wystrój i wyposa Ŝenie ko ścioła parafialnego p.w. św. Wojciecha w Dalewie, składaj ące si ę z 30 obiektów zabytkowych, w tym m. in. obraz Adoracji Matki Boskiej z Dzieci ątkiem przez św. Stanisława i św. Wojciecha z 1687 r., rze źby Jana Nepomucena i Chrystusa Króla oraz ambona pó źnorenesansowa z 1 ćw. XVII w. z malowanymi postaciami czterech ewangelistów; - wyposa Ŝenie i wystrój ko ścioła p.w. św. Michała Archanioła w Błociszewie, na które składaj ą si ę 33 pozycje zabytkowe. Rokokowe ołtarze powstałe w XVIII w. prezentuj ą wysoki poziom artystyczny snycerki, rze źby i malarstwa. Na uwag ę zasługuje umieszczona w ołtarzu bocznym wczesnobarokowa rze źba Ukrzy Ŝowanego z XVII w. W bocznych ołtarzach znajduje si ę interesuj ący zespół plakiet wotywnych wraz z najciekawszymi malowanymi akwarel ą na papierze i haftowanymi; - wystrój i wyposa Ŝenie ko ścioła poklasztornego p.w. św. Ignacego Loyoli przy Zakładzie Piel ęgnacyjno-Opieku ńczym w Śremie, składaj ące si ę z 17 pozycji. Na uwag ę zasługuj ą polichromie ścienne utrzymane w stylu neobaroku, malowane przez jezuit ę br. Ignacego Pietrzyckiego oraz witra Ŝe z 1855 r. o wysokiej klasie artystycznej; - wystrój i wyposa Ŝenie ko ścioła p.w. N.M.P. Wniebowzi ętej w Mórce, składaj ący si ę z 31 obiektów, w tym m.in. ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej z Dzieci ątkiem z XVII w., drewniana chrzcielnica i ambona w stylu klasycystycznym.

4.3 Zabytki archeologiczne

4.3.1 Stanowiska archeologiczne zewidencjonowane i wpisane do rejestru zabytków

Stanowiska Liczba ogółem Liczba stanowisk wpisanych do archeologiczne rejestru zabytków gmina gmina gmina gmina gmina gmina gmina gmina Brodnica Dolsk Ksi ąŜ Śrem Brodnica Dolsk Ksi ąŜ Śrem Wlkp. Wlkp. Grodziska 1 7 3 3 - 2 1 2 Osady 363 442 296 301 1 - - - Cmentarzyska 11 31 3 9 - 1 - 1 Inne 1 1 - 1 - - - - Łącznie 376 481 302 314 1 3 1 3

Na terenie powiatu wyst ępuj ą 1473 zewidencjonowane stanowiska archeologiczne, w tym: - grodziska 14, - osady 1402, - cmentarzyska 54, - inne 3.

Ze wskazanej powy Ŝej liczby stanowisk, do rejestru zabytków wpisane zostały: - osada neolityczna w Chaławach , stan. 15, AZP 58-27/34, nr rejestru 2223/A z 20.02.1992 r., - cmentarzysko ciałopalne w Masłowie, stan. 1, AZP-61-29/96, nr rejestru 653/A z 25.06.1969 r., - grodzisko kultury łu Ŝyckiej w Ostrowiecznie , stan.1, AZP-61-29/227, nr rejestru 1742/A z 22.01.1976 r., - grodzisko sto Ŝkowate w Lubiatowie, stan. 1, AZP 61-28/125, nr rejestru 2056/A z 20.01.1986 r., - grodzisko sto Ŝkowate w Wło ściejewkach, stan. 1, AZP 60-30/167, nr rejestru 2169/A z 10.01.1989 r., - grodzisko pó źno średniowieczne w Mórce , stan. 1, AZP 61-28/61, nr rejestru 1971/A z 10.12.1984 r., - cmentarzysko w Psarskiem, stan. 2, AZP 59-28/34, nr rejestru 1654/A z 13.12.1974 r., - grodzisko w Śremie, stan. 7, AZP 59-28/108. Najwi ększy zasób stanowisk archeologicznych wyst ępuje na terenie gminy Dolsk. Teren ten był atrakcyjny dla osadnictwa w pradziejach i we wczesnym średniowieczu, na co wskazuje znaczne zag ęszczenie stanowisk. Osadnictwo na tym obszarze jest bogate i urozmaicone, zlokalizowane głównie wzdłu Ŝ kraw ędzi i stoków dolinek, m.in. doliny Kanału Obry oraz mniejszych cieków w okolicach wsi Tr ąbinek, Kotowo i Nowieczek. Stanowiska archeologiczne wyst ępuj ą tak Ŝe wzdłu Ŝ brzegów jezior Wielkie Dolskie, Tr ąbinek Ostrowieczno, Nowiec, Mełpi ńskie i Lubiatówko. Wyra źne skupisko pozostało ści po dawnym osadnictwie odnotowuje si ę w okolicy miejscowo ści Dolsk, Mełpin, Mszczyczyn, Ostrowieczno, Ksi ęginki, Kotowo, Tr ąbinek, Nowieczek. Najstarsze ślady osadnictwa zwi ązane s ą z okupowaniem przez krótkotrwałe obozowiska mezolitycznych społeczno ści my śliwsko – rybackich kraw ędzi małych dolin w pobli Ŝu wsi Nowieczek, Ostrowieczno, Lubiatowo, Mszczyczyn. Na uwag ę zasługuje osada neolityczna w Małachowie. W śród punktów osadniczych z epoki br ązu szczególn ą warto ść reprezentuj ą osady kultury łu Ŝyckiej w Mełpinie, Kotowie, Tr ąbinku i Mszczyczynie oraz cmentarzysko ludno ści kultury łu Ŝyckiej w Małachowie. Z okresu wpływów rzymskich (epoka Ŝelaza) pochodz ą rozległe osady w Ksi ęginkach i Pokrzywnicy. Obszary wokół miejscowo ści Kotowo, Dolsk, Nowieczek, Ostrowieczno, Mełpin i Ksi ęginki nale Ŝy uzna ć za domen ę osadnictwa wczesno i pó źno średniowiecznego oraz funkcjonuj ącego w czasach nowo Ŝytnych. Osadnictwo pradziejowe na obszarze gminy Brodnica koncentruje si ę głównie na kraw ędziach i stokach dolinek cieków wodnych, m.in. w okolicach śabna i Iłówca Wielkiego. Liczniejsze stanowiska archeologiczne zlokalizowane s ą tak Ŝe mi ędzy Grzybnem i kanałem Szymanowo – Grzybno od miejscowo ści Brodnica po Górk ę. Najstarsze ślady osadnictwa zwi ązane s ą z okupowaniem kraw ędzi małych dolin w pobli Ŝu śabna i Jaszkowa przez krótkotrwałe obozowiska mezolitycznych społeczno ści my śliwsko – łowieckich. Z okresem neolitu zwi ązane s ą pozostało ści osadnictwa kultury pucharów lejkowatych, szczególnie licznie reprezentowane na obszarach przynale Ŝą cych do wsi Esterpole, Grzybno i śabno.

Wśród punktów osadniczych z okresu br ązu i Ŝelaza szczególn ą warto ść reprezentuj ą skupiska osad ludno ści kultury łu Ŝyckiej i pomorskiej w okolicach Jaszkowa, Iłówca Wielkiego i Górki. Natomiast miejscem szczególnej koncentracji osadnictwa wczesno średniowiecznego oraz z okresu nowo Ŝytnego były okolice Brodnicy, Grzybna i śabna. Osadnictwo pradziejowe na terenie gminy Ksi ąŜ Wlkp. skupia si ę głównie na kraw ędziach i stokach dolinek cieków wodnych. Obszarem skoncentrowanego osadnictwa s ą stoki i kraw ędzie terenu w rejonie bezimiennych jezior i ich dopływów w okolicach miejscowo ści Ksi ąŜ , Kiełczynek, Konarskie i Wło ściejewki. Stanowiska archeologiczne zlokalizowano tak Ŝe na południe od jeziora Jarosławskiego. Najstarsze ślady osadnictwa na odno śnym obszarze zwi ązane s ą z krótkotrwałym okupowaniem przez ludno ść z epoki kamienia wydm w okolicach wsi Kiełczynek, Konarzyce oraz Konarskie. W śród punktów osadniczych pochodz ących z okresu neolitu szczególn ą warto ść reprezentuj ą pozostało ści osad ludno ści kultury pucharów lejkowatych z Jarosławek, Wło ściejewek, Brzóstowni, Radoszkowa i Konarzyc. Uwag ę zwracaj ą równie Ŝ relikty z młodszych okresów przedhistorycznych – z epok br ązu i Ŝelaza. S ą to szczególnie liczne pozostało ści osad ludno ści kultury łu Ŝyckiej i pomorskiej z okolic Konarzyc, Kiełczynka i Wło ściejewek oraz ludno ści kultury przeworskiej w Jarosławkach, Konarzycach, Kiełczynku i Ksi ąŜ u Wlkp. Z wcze śniejszym średniowieczem zwi ązane s ą rozległe osady (tj. o du Ŝym rozrzucie ceramiki) w okolicach Kiełczynka i Konarskich. Interesuj ący pó źno średniowieczny zespół osadniczy tworz ą obiekty ze stanowisk lokalizowanych w okolicach grodziska we Wło ściejewkach. Wyra źne skupisko pozostało ści po osadnictwie nowo Ŝytnym odnotowano w okolicach wsi Mchy i Chwałkowo Ko ścielne, wokół rozci ągaj ących si ę tam cieków wodnych i podmokłych ł ąk. Gmina Śrem była bardzo atrakcyjna dla osadnictwa w pradziejach i we wczesnym średniowieczu. Osadnictwo o znacznym zag ęszczeniu wyst ępuje zwłaszcza na terasie nadzalewowej Warty – w pasie o szeroko ści 1 km. Na wschód od Warty najwy Ŝsz ą frekwencj ę wykazuj ą stanowiska kultury łu Ŝyckiej i z okresu wpływów rzymskich, a nast ępnie z okresu pó źnego średniowiecza. Du Ŝo mniej intensywne osadnictwo wyst ępowało w okresie wczesnego średniowiecza. Skupiska stanowisk z epoki kamienia i kultury łu Ŝyckiej wyst ępuj ą w okolicach miejscowo ści Góra i Szymanowo, natomiast pó źnego średniowiecza i okresu nowo Ŝytnego wokół miejscowo ści Góra. Zag ęszczenie stanowisk wyst ępuje w rejonie jeziora Móreckiego i Grzymisławskiego. Wyra źne skupisko pozostało ści po dawnym osadnictwie odnotowuje si ę tak Ŝe w okolicy miejscowo ści Krzy Ŝanowo i Błociszewo, wokół rozci ągaj ących si ę tam cieków wodnych i podmokłych pól. Najstarsze ślady osadnictwa zwi ązane s ą z okupowaniem kraw ędzi małych dolin w pobli Ŝu

wsi Niesłabin i Grzymisław przez krótkotrwałe obozowiska mezolitycznych społeczno ści my śliwsko – rybackich. W śród punktów osadniczych z okresu br ązu i Ŝelaza szczególn ą warto ść reprezentuj ą osada wczesnobr ązowa w Niesłabinie oraz osady kultury łu Ŝyckiej i pomorskiej w okolicach miejscowo ści Mórka i Niesłabin.

4.3.2. Stanowiska archeologiczne o własnej formie krajobrazowej gmina Brodnica Grzybno, stan. 1, AZP 57-27/37 – grodzisko pó źno średniowieczne.

gmina Dolsk Ostrowieczno, stan. 1, AZP 61-29/227 – grodzisko kultury łu Ŝyckiej, Ostrowieczno, stan. 3, AZP 61-29/224 – grodzisko pier ścieniowate, Lubiatowo, stan. 1., AZP 61-28/125 – grodzisko sto Ŝkowate, Lubiatowo, stan. 38, AZP 61-28/148 – grodzisko sto Ŝkowate, Lubiatowo, stan. 37, AZP – 61-28/147 – grodzisko kurhanowe, Kotowo, stan. 68, AZP 61-29/86 – grodzisko sto Ŝkowate, Drzonek, stan. 5, AZP 61-29/92 – kurhan, Dolsk, stan. 5, AZP 61-29/262 – grodzisko.

gmina Ksi ąŜ Wlkp. Wło ściejewki, stan. 1, AZP 60-30/167 – grodzisko sto Ŝkowate, Wło ściejewki, stan. 2, AZP 60-30/154 – grodzisko, Mchy, stan. 42, AZP 61-30/62 – grodzisko, Ksi ąŜ Wlkp., stan. 1, AZP 60-30/103 – grodzisko sto Ŝkowate.

Wszystkie stanowiska archeologiczne zewidencjonowane zostały w ramach Archeologicznego Zdj ęcia Polski (AZP), czyli programu badawczo - konserwatorskiego, stanowi ącego podstawow ą metod ę ewidencjonowania stanowisk archeologicznych. Program ten systematyzuje dotychczasowy zasób wiedzy w rozpoznaniu archeologicznym terenu poprzez badania powierzchniowe oraz uwzgl ędnienie wszelkich informacji zawartych w archiwach, zbiorach muzealnych, instytucjach, publikacjach.

4.4 Krajobraz kulturowy

Na terenie powiatu śremskiego wyst ępuj ą obszarowe wpisy do rejestru zabytków. W pierwszej kolejno ści nale Ŝy wymieni ć tutaj układ urbanistyczny miasta Śremu, wpisany do rejestru zabytków w 1956 r. i 1992 r. pod nr 543/49/A oraz 2254/A, a tak Ŝe zało Ŝenie urbanistyczne Dolska, wpisane do rejestru zabytków 1956 r. pod nr 2516/A. Gmina Ksi ąŜ

Wlkp. zamierza wszcz ąć post ępowanie administracyjne w sprawie wpisania do rejestru zabytków zespołu urbanistycznego miasta Ksi ąŜ a Wlkp. Na terenie gminy Brodnica nie wyst ępuj ą obszarowe wpisy do rejestru zabytków. Powiat śremski w cz ęś ci poło Ŝony jest na terenie dwóch parków krajobrazowych: Parku Krajobrazowego im. gen. Dezyderego Chłapowskiego oraz Rogali ńskiego Parku Krajobrazowego. Pierwszy z nich został utworzony w 1992 r. i poło Ŝony jest na terenie powiatu ko ścia ńskiego oraz śremskiego. Głównym zadaniem parku jest ochrona rzadkiego w skali kontynentu krajobrazu kulturowego, a tak Ŝe realizacja nowoczesnego rolnictwa opartego na ekologicznych zasadach funkcjonowania. Rogali ński Park Krajobrazowy został powołany w 1997 r. i obejmuje tereny gmin: Brodnica, Śrem, Mosina oraz Kórnik. Zadaniem parku jest ochrona jednego z najwi ększych w Europie skupisk wielowiekowych d ębów szypułkowych rosn ących w dolinie Warty . W jego składzie znalazły si ę: rezerwat krajobrazowy „Krajkowo” oraz rezerwat przyrody „Go ździk Siny w Grzybnie”. W powiecie śremskim znajduje si ę rezerwat florystyczny – „Miranowo”, o powierzchni 4,78 ha utworzony w 1971 r. Chroni on pas oczeretów, szuwarów i ł ąki na południowo – zachodnim kra ńcu jeziora Dolskiego Wielkiego. W 1998 r. utworzony został rezerwat przyrody „Czmo ń”, poło Ŝony w Kotlinie Śremskiej, w cało ści na terenie gminy Śrem, którego głównym celem ochrony jest zachowanie Ŝyznego lasu li ściastego z licznie wyst ępuj ącymi ro ślinami chronionymi w pi ętrze runa i podszytu. W 1996 r. na wniosek mieszka ńców wsi Kawcze utworzony został uchwał ą Rady Miejskiej w Śremie Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Ł ęgi Mechli ńskie”. W cało ści poło Ŝony jest na terenie gminy Śrem i obejmuje swoim zasi ęgiem fragment doliny Warty na wschód od Śremu o powierzchni 780,19 ha. W wi ększo ści s ą to tereny zalewowe. Zespół chroni najwi ększy w gminie kompleks lasów ł ęgowych i gr ądowych o powierzchni 180 ha oraz przyległe do ń kompleksy podmokłych i zalewowych siedlisk przyrodniczych. Na terenie powiatu śremskiego wyst ępuje 141 pomników przyrody. Najcz ęś ciej chronione s ą pojedyncze drzewa i aleje, głównie ze wzgl ędu na walory krajobrazowe oraz historyczne.

5. STAN ZACHOWANIA I OBSZARY NAJWI ĘKSZEGO ZAGRO śENIA ZABYTKÓW

Ocena zachowania zabytków nieruchomych, ruchomych i dziedzictwa kulturowego została dokonana w „Raporcie o stanie zabytków w Powiecie Śremskim”, który wydany został przez Wojewódzki Urz ąd Ochrony Zabytków w Poznaniu w lipcu 2004 r. oraz w raportach o stanie zabytków w poszczególnych gminach powiatu. Bardzo zł ą kondycj ą cechuj ą si ę obiekty będące własno ści ą Agencji Nieruchomo ści Rolnych lub oddane w dzier Ŝaw ę oraz stanowi ące

własno ść Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych. W najgorszej sytuacji s ą jednak obiekty z niewyja śnion ą sytuacj ą prawn ą dotycz ącą własno ści.

5.1 Ko ścioły

Ko ścioły znajduj ące si ę na terenie powiatu w wi ększo ści s ą wła ściwie utrzymane, a ich stan techniczny jest zadowalaj ący. W najstarszych świ ątyniach powiatu na bie Ŝą co prowadzone s ą prace remontowe. Ko ścioły zbudowane w XIX i XX w. tak Ŝe s ą odpowiednio utrzymane. W najgorszym stanie technicznym znajduj ą si ę ko ścioły w Bła Ŝejewie i Mórce. W ko ściele p.w. Wniebowzi ęcia NMP w Mórce rozpocz ęły si ę prace remontowe, maj ące zapobiec destrukcji jego konstrukcji. W ko ściele p.w. św. Jakuba Ap. w Bła Ŝejewie konieczne jest przeprowadzenie remontu konstrukcji ścian, które wykazuj ą odchylenia od pionu. W ko ściele p.w. św. Wawrzy ńca w Dolsku od połowy lat 80-tych XX w. prowadzone s ą prace remontowe, które nie zostały zako ńczone. Wykonano skotwienie ścian budynku, poddano konserwacji i naprawie drewnian ą konstrukcj ę dachu, przywrócono pierwotne pokrycie dachu zast ępuj ąc wtórn ą blach ę gontem. Konieczny pozostaje do wykonania remont wn ętrza z poło Ŝeniem tynków wewn ętrznych i posadzki. Wyposa Ŝenie przechowywane jest w dawnym budynku kina. Dobrym stanem technicznym odznacza si ę ko ściół p.w. św. Michała Archanioła w Dolsku. W 2003 r. przeprowadzony został remont polegaj ący na wzmocnieniu i naprawie konstrukcji arkadowych na poddaszu świ ątyni. Od kilku lat remontowany jest równie Ŝ ko ściół p.w. Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa w Gogolewie. Naprawiona została wi ęź ba oraz wymienione na nowe gontowe pokrycie dachu nad naw ą główn ą ko ścioła. W bardzo dobrym stanie technicznym znajduje si ę drewniany ko ściół p.w. św. Jakuba Ap. w śabnie. Wykonany w ostatnich latach remont generalny budynku, ze wzmocnieniem konstrukcji, cz ęś ciow ą wymian ą wi ęź by i całkowit ą wymian ą pokrycia oraz szalowania ścian pozwolił na powstrzymanie procesu niszczenia zabytkowej tkanki budowli. W ostatnich latach przeprowadzono równie Ŝ remont ko ścioła p.w. św. Katarzyny w Brodnicy, polegaj ący na naprawie wi ęź by i poło Ŝeniu nowego pokrycia dachowego z łupku nad korpusem głównym świ ątyni. W bardzo dobrym stanie technicznym znajduje si ę równie Ŝ najcenniejszy zabytek Śremu – pó źnogotycki ko ściół p.w. Wniebowzi ęcia NMP.

5.2 Pałace i dwory

Na terenie powiatu znajduje si ę 51 pałaców i dworów o zró Ŝnicowanym stanie technicznym. Najgorzej utrzymane s ą obiekty nieu Ŝytkowane, czego przykładem jest pałac w Mchach i dwór we Wło ściejewkach. W obu przypadkach toczy si ę post ępowanie maj ące na celu ustalenie prawnych wła ścicieli. W podobnej sytuacji prawnej jest dwór w Zbrudzewie,

a w przypadku braku wła ściciela utrudnione s ą działania zabezpieczaj ące oraz remontowe. Opuszczony i nieu Ŝytkowany budynek dworu w Lubiatówku znajduje si ę równie Ŝ w złym stanie technicznym, a jego konstrukcja ulega szybkiej destrukcji. Konieczne jest podj ęcie prac zabezpieczaj ących i remontowych, powi ązanych z rewaloryzacj ą obiektu. Złym stanem odznacza si ę spichlerz wchodz ący w skład zespołu dworskiego w Lubiatówku, a proces jego destrukcji si ę nasila. W równie tragicznej sytuacji jest opuszczony budynek dworu w Zaborowie, pozostawiony bez dozoru w stanie post ępuj ącej ruiny oraz nieremontowany budynek dworu w Ł ęgu. Du Ŝy stopie ń zaniedbania wykazuje wybudowany w 1 poł. XIX wieku zespół dworski w Mi ędzychodzie. Od 1945 r. u Ŝytkowany jest jako mieszkania lokatorskie i od tego te Ŝ czasu nie przeprowadzono Ŝadnych wi ększych prac remontowych, poza bie Ŝą cymi naprawami. Obiekt posiadaj ący mocno zawilgocone mury, zdewastowane tynki, odpadaj ący detal na elewacjach oraz nieszczelne pokrycie dachu wymaga remontu kapitalnego. W złym stanie jest równie Ŝ dwór w Piotrowie, który wykazuje potrzeb ę przeprowadzenia prac zabezpieczaj ących przed post ępuj ącą degradacj ą, obejmuj ących napraw ę i cz ęś ciow ą wymian ę konstrukcji wi ęź by oraz pokrycia dachowego, osuszenia murów, naprawy tynków na elewacjach oraz wzmocnienia lub wymiany zniszczonych elementów stropów mi ędzykondygnacyjnych. Wpisany do rejestru zabytków zespół dworski w Rusocinie składa si ę z parku i budynku oficyny. Znajduj ący si ę tam budynek XIX wiecznego dworu nie został dotychczas wpisany do rejestru. Zabytkowy zespół jest własno ści ą Skarbu Pa ństwa (Agencja Nieruchomo ści Rolnych, Oddział w Poznaniu), a obecnie w dzier Ŝawie. Budynek barokowej XVIII wiecznej oficyny dworskiej, znajduje si ę w dobrym stanie technicznym po przeprowadzonym w 1987 r. remoncie generalnym, polegaj ącym mi ędzy innymi na odtworzeniu konstrukcji dachu oraz wykonaniu nowych tynków wewn ętrznych i zewn ętrznych, a tak Ŝe całej nowej stolarki. Obiekt u Ŝytkowany jest jako biuro i mieszkanie dzier Ŝawcy. Pozytywnym przykładem jest prowadzenie prac remontowych przez prywatnych inwestorów w budynkach: dworów w Górze i Mełpinie oraz pałaców w Szołdrach i Brodnicy. We dworze w Mełpinie przeprowadzony został remont generalny, polegaj ący na cz ęś ciowej wymianie zarwanego stropu, remoncie dachu wraz ze zmian ą pokrycia, cz ęś ciowej wymianie stolarki okiennej i drzwiowej oraz podłóg, odnowieniu elewacji wraz z uzupełnieniem brakuj ących elementów detalu architektonicznego oraz zało Ŝeniu wszystkich instalacji. Budynek obecnie jest w bardzo dobrym stanie technicznym. W pałacu w Szołdrach wykonano remont dachu, poło Ŝono nowe tynki na elewacji oraz wymieniono zniszczon ą stolark ę okienn ą na now ą zachowuj ącą form ę, kształt, podziały i materiał zgodny ze stolark ą historyczn ą. Przeprowadzana jest konserwacja i rewaloryzacja otaczaj ącego parku. Przej ęty przez

spadkobierców ostatnich wła ścicieli pałac w Brodnicy został wyremontowany z przeznaczeniem na cele mieszkalne oraz hotelowo – konferencyjne. Wła ściciele obiektów uŜytkowanych na cele publiczne jak: oficyna dworu biskupiego w Dolsku, pałac w Błociszewie oraz w Psarskiem w miar ę swoich mo Ŝliwo ści staraj ą si ę prowadzi ć prace zabezpieczaj ące zmierzaj ące do utrzymania zabytków w dobrym stanie.

5.3 Zespoły folwarczne

Na terenie powiatu śremskiego znajduje si ę 67 zespołów folwarcznych, z czego 4 zostały wpisane do rejestru zabytków. Folwarki w Brodnicy, Chaławach, Grabianowie, Grzybnie, Iłówcu, Jaszkowie, Manieczkach, Piotrowie, Przylepkach, Szołdrach i śabnie zwi ązane s ą z zespołami rezydencjonalnymi oraz zachowanymi dworami i pałacami. Przykładem wsi folwarcznych z terenu powiatu śremskiego s ą tak Ŝe Tr ąbinek, Pokrzywnica i Kotowo. Zabudowa folwarczna wznoszona była z ró Ŝnych materiałów, głównie z cegły, niekiedy licowanej kamieniem, cz ęsto tynkowana z zachowanym detalem. Zespoły budynków gospodarczych wznoszonych na terenie podwórzy folwarcznych charakteryzuj ą si ę przemy ślan ą kompozycj ą oraz układem obiektów powi ązanych przestrzennie z zespołami rezydencjonalnymi. Stan zachowania zespołów folwarcznych i budynków gospodarczych wpisanych do rejestru jest cz ęsto niezadowalaj ący. Wi ększo ść budynków z zabudowy folwarków wymaga pilnych prac remontowych, cz ęść nie jest u Ŝytkowana i popada systematycznie w ruin ę. Przykładem mo Ŝe by ć stan zespołu folwarcznego w Świ ączyniu, który stanowi pozostało ść dawnego zespołu dworskiego z 2 połowy XIX w. W najgorszym stanie s ą dwa budynki obór poł ączonych ze sob ą budynkiem z przejazdem. W złym stanie jest tak Ŝe budynek dawnego spichlerza z zawilgoconymi elewacjami i nieszczelnym pokryciem dachowym oraz budynek gorzelni cz ęś ciowo u Ŝytkowany jako mieszkania. Prac remontowych wymaga tak Ŝe zespół folwarczny w Przylepkach, którego stan jest katastrofalny. W ubiegłych latach zespoły folwarczne były cz ęsto eksploatowane przez gospodarstwa rolne lub spółdzielnie produkcyjne. Wykonywane były wówczas tylko niezb ędne prace remontowe zwi ązane z wymian ą pokry ć dachowych np.: z dachówki na eternit, przebudow ą wn ętrz, wymian ą okien. Mienie po dawnych PGR - ach przej ęła na pocz ątku lat 90-tych XX w. Agencja Własno ści Rolnej Skarbu Pa ństwa, obecnie Agencja Nieruchomo ści Rolnych. Obiekty te s ą w wi ększo ści wydzier Ŝawione, ale nie wszyscy dzier Ŝawcy u Ŝytkuj ą je we wła ściwy sposób. Przez lata działalno ści ANR nie odnotowano próby stworzenia jednoznacznie okre ślonej polityki dotycz ącej zabytkowych budynków folwarcznych. Dzier Ŝawcy przy wysokich czynszach nie s ą w stanie ponosi ć dodatkowo kosztów remontów du Ŝych kubaturowo obiektów. Zmiana sposobu produkcji

rolnej nie powoduje konieczno ści magazynowania, co prowadzi do opuszczenia budynków spichlerzy i stodół, a w konsekwencji do ich rozbiórki. Przykładem zabudowy folwarcznej utrzymanej w dobrym stanie technicznym, gdzie wykonane zostały gruntowne remonty, a budynki zaadoptowane zostały na nowe cele jest zespół folwarczny w Jaszkowie.

5.4 Cmentarze

Na terenie powiatu śremskiego w dobrym stanie zachowane s ą jedynie cmentarze rzymskokatolickie, a w najlepszym z nich - cmentarze czynne. W stanie złym, zaniedbanym i zdewastowanym s ą cmentarze ewangelickie, gdzie w przypadku cmentarzy w śabnie oraz Tr ąbinku wła ściwie mo Ŝna mówi ć o miejscu pocmentarnym.

5.5 Parki

Charakterystycznym elementem krajobrazu s ą parki podworskie ze starym i zró Ŝnicowanym drzewostanem. Stan 38 parków wpisanych do rejestru zabytków z terenu powiatu śremskiego jest bardzo zró Ŝnicowany, jednak cz ęsto stanowi ą one zaniedbany element krajobrazu wsi. Parki w Grabianowie, Piotrowie i Chaławach po przeprowadzeniu prac rewaloryzacyjnych odznaczaj ą si ę bardzo dobrym stanem. Dobrze utrzymane s ą równie Ŝ parki w Brodnicy, Jaszkowie, Psarskiem, Nochowie i Błociszewie. Do zaniedbanych zaliczy ć mo Ŝna parki w Zbrudzewie, Wło ściejewkach, Mchach, Lucinach oraz Podrzekcie. Najbardziej zaniedbane są parki, które nale Ŝą do ANR oraz do RSP. Większo ść z nich wymaga przeprowadzenia inwentaryzacji drzewostanu oraz opracowania projektów rewaloryzacji.

5.6 Zabytki nieruchome stanowi ące własno ść powiatu

Zabytki stanowi ące własno ść powiatu śremskiego w wi ększo ści odznaczaj ą si ę dobrym stanem zachowania. Regularnie przeprowadzane s ą remonty i naprawy. W pałacu w Psarskiem w ostatnich latach wykonano szereg prac obejmuj ących: monta Ŝ stolarki okiennej w cz ęś ci przybudowanej pałacu, malowanie i napraw ę ścian wie Ŝy, a tak Ŝe niektórych pomieszcze ń, remont dachu oraz tarasu. W nast ępnych latach w zale Ŝno ści od posiadanych środków finansowych planuje si ę przeprowadzenie robót maj ących na celu likwidacj ę p ękni ęć ścian i fundamentów. Budynek mieszkalny przy ul. Marciniaka 2 w Śremie znajduje si ę w dobrym stanie. W ostatnich latach wykonano termomodernizacj ę oraz remont wewn ętrznej instalacji gazu, przebudowano istniej ący system grzewczy, a tak Ŝe przeło Ŝono i uzupełniono pokrycie dachowe budynku. Złym stanem technicznym cechuje się budynek gospodarczy przy

ul. Marciniaka 2, któremu grozi zawalenie. Elementy drewniane obiektu s ą spróchniałe i wykazuj ą znaczny stopie ń zu Ŝycia, pokrycie dachu przecieka i wymaga całkowitej wymiany. Z uwagi na to, Ŝe budynek uległ zniszczeniu w stopniu powoduj ącym utrat ę jego warto ści historycznej, rozpocz ęta została procedura zmierzaj ąca do jego rozbiórki oraz wykre ślenia z rejestru zabytków. Stan zachowania dawnego lazaretu wraz z kaplic ą przy ul. Farnej 16 w Śremie jest dobry, gdy Ŝ sukcesywnie wykonywane s ą w nim bie Ŝą ce konserwacje i remonty. W 2006 r. przeprowadzono termomodernizacj ę budynku, a w 2009 r. dobudowano podjazd dla osób niepełnosprawnych ruchowo. W najbli Ŝszych latach, w zale Ŝno ści od posiadanych środków finansowych, planuje si ę wykonanie prac zwi ązanych z wyeliminowaniem wilgoci w piwnicach budynku oraz zmian ę źródła ogrzewania z w ęglowego na gazowe. Dwór w Grzybnie znajduje si ę w zadowalaj ącym stanie technicznym. Znacznemu zu Ŝyciu technicznemu uległa wewn ętrzna instalacja centralnego ogrzewania oraz ciepłej wody uŜytkowej. W najbli Ŝszym czasie w zale Ŝno ści od posiadanych środków finansowych planuje si ę wymian ę w/w instalacji oraz przeprowadzenie prac termomodernizacyjnych budynku. Na terenie parku na bie Ŝą co prowadzone s ą prace piel ęgnacyjne, maj ące na celu nie dopuszczenie do samoistnego zarastania. Wykonywane s ą tak Ŝe nasadzenia kwietnikowe oraz ró Ŝankowe wynikaj ące z charakteru zabytkowego zało Ŝenia ogrodowego. Z powodu osi ągania górnej granicy wieku niektórych drzew, jak równie Ŝ wyst ępowania chorób wymagane jest uzupełnienie nasadze ń. W 2004 r. w budynku dawnego gimnazjum przy ul. Pozna ńskiej 11 w Śremie przeprowadzono remont dachu od strony frontowej, remont auli i modernizacj ę kotłowni. W latach 2006 - 2010 wykonano: termomodernizacj ę budynku szkoły, malowanie sal lekcyjnych i pomieszcze ń, remont instalacji elektrycznej i rozdzielni głównej pr ądu, wymian ę źródeł światła, pionu kanalizacji, instalacji c.o. monta Ŝ grzejników, remont dachu od strony boiska, impregnacj ę konstrukcji drewnianej stropu i wi ęź by dachowej w skrzydłach frontowych oraz modernizacj ę korytarzy parteru i pierwszego pi ętra. We wskazanym okresie w sali gimnastycznej wykonano malowanie, wymian ę instalacji elektrycznej oraz źródeł światła. W najbli Ŝszym czasie w zale Ŝno ści od posiadanych środków planowane jest osuszenie budynku i remont piwnic. Budynek dawnego starostwa, w którym obecnie mie ści si ę Starostwo Powiatowe w Śremie znajduje si ę w dobrym stanie technicznym. W ostatnich latach zaplanowana została renowacja pomieszcze ń oraz cz ęści korytarza w piwnicy budynku, obejmuj ąca wykonanie izolacji poziomych i pionowych ścian zewn. i wewn., wykonanie tynków renowacyjnych, prace remontowe ścian pomieszczenia, podło Ŝy i posadzek, wykonanie drena Ŝu opaskowego

maj ącego za zadanie odprowadzenie wód gruntowych i zmniejszenie ci śnienia wody gruntowej oddziałuj ącej na ściany oraz obni Ŝenie wód gruntowych wokół budynku w jej wysokich stanach poprzez wytworzenie lokalnej depresji, a tak Ŝe malowanie i wymian ę stolarki okiennej. Wykonano III etapy z zaplanowanych powy Ŝej robót oraz cz ęś ciowo wymieniono stolark ę okienn ą w pozostałej cz ęś ci budynku. W kolejnych latach planowana jest realizacja IV etapu prac, a tak Ŝe dalsza wymiana stolarki okiennej. Zakres prac do wykonania uzale Ŝniony jest od posiadanych środków finansowych.

5.7 Zabytki archeologiczne

Spo śród zabytków archeologicznych wyst ępuj ących na terenie powiatu śremskiego dobrym stanem zachowania, niewymagaj ącym Ŝadnych zabiegów konserwatorskich cechuje si ę grodzisko we Wło ściejewkach, które jest dobrze zachowane i funkcjonuje jako nieu Ŝytek. Grodzisko w Lubiatowie, poło Ŝone na terenie rekreacyjnym, wymaga zabezpieczenia i uzupełnienia ubytków w rze źbie. Z kolei cmentarzysko ciałopalne kultury łu Ŝyckiej w Śremie i cmentarzysko ciałopalne kultury pomorskiej w Masłowie, poło Ŝone na polach uŜytkowanych rolniczo, wymagaj ą bada ń sonda Ŝowych w celu ustalenia stanu zachowania substancji zabytkowej. Grodziska w Ostrowiecznie, Mórce i Śremie funkcjonuj ą jako nieu Ŝytki i wymagaj ą oznakowania oraz odsłoni ęcia rze źby. Głównym zagro Ŝeniem dla zabytków archeologicznych z terenu powiatu s ą nielegalne poszukiwania z u Ŝyciem wykrywacza metali, które powoduj ą niszczenie grodzisk, cmentarzysk i kurhanów. Niekorzystny wpływ na zabytkowe stanowiska archeologiczne wywieraj ą tak Ŝe inwestycje przemysłowe, mieszkaniowe, budowa dróg i obwodnic, melioracje, budowa zbiorników retencyjnych oraz intensywne u Ŝytkowanie pół uprawnych (gł ęboka orka). Zagro Ŝenie dla dziedzictwa archeologicznego stanowi tak Ŝe rozwój turystyki zwłaszcza nad rzekami, jeziorami i w obszarach le śnych. Tereny te atrakcyjne pod wzgl ędem rekreacyjnym cz ęsto były okupowane przez ludzi w pradziejach i wczesnym średniowieczu. Dost ęp do wody, który stanowił podstaw ę egzystencji osadniczej umo Ŝliwiał tworzenie niezwykle licznych osad o metryce si ęgaj ącej od epoki kamienia po czasy nowo Ŝytne. Aby zapobiec zniszczeniu stanowisk archeologicznych, prace ziemne prowadzone w strefie ochrony stanowisk archeologicznych wymagaj ą prowadzenia prac archeologicznych w zakresie uzgodnionym z Wielkopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Jest to szczególnie wa Ŝne podczas takich inwestycji jak: budowa obwodnic, dróg, zbiorników retencyjnych, kopal ń kruszywa, gdy Ŝ inwestycje te z uwagi na szerokopłaszczyznowy charakter prac ziemnych w bezpowrotny sposób niszczą substancj ę zabytkow ą i obiekty archeologiczne. Rozwój przemysłu, turystyki i budownictwa mieszkaniowego mo Ŝe stanowi ć

istotne zagro Ŝenie dla zabytków archeologicznych, dlatego istotne jest wypełnianie przez inwestorów wymogów konserwatorskich okre ślonych przez Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, a tak Ŝe uwzgl ędnianie opinii i decyzji konserwatorskich w wydawanych przez starost ę pozwoleniach na budow ę. Bardzo wa Ŝną spraw ą jest równie Ŝ edukacja mieszka ńców powiatu na temat warto ści znalezisk archeologicznych i potrzeby ich zachowania.

6. CELE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Szczegółowe cele wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów opieki nad zabytkami okre ślone zostały w art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568, z pó źn. zm.). Sformułowano je bardzo ogólnie, bez rozró Ŝnienia celów dla poszczególnych jednostek samorz ądu terytorialnego. Spo śród celów okre ślonych w art. 87 w/w ustawy, jako główne dla realizacji programu opieki nad zabytkami powiatu śremskiego przyj ęte zostały: 1. zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, 2. wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego, 3. podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych, edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami.

7. KIERUNKI DZIAŁA Ń DLA REALIZACJI POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Realizacja wy Ŝej wymienionych celów odbywa ć si ę b ędzie poprzez nast ępuj ące zadania:

7.1 Rewitalizacja obiektów zabytkowych:

- udzielanie dotacji z bud Ŝetu powiatu na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, co wpływa ć będzie na zahamowanie procesu degradacji zabytków i na popraw ę ich stanu zachowania; zasady udzielania dotacji okre ślone zostały w Uchwale Nr XVII/120/08 Rady Powiatu w Śremie z dnia 30 stycznia 2008 r. w sprawie zasad udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków ; dotacja mo Ŝe by ć udzielona ka Ŝdemu, kto jest wła ścicielem lub posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru zabytków, znajduj ącego si ę na terenie powiatu śremskiego;

- prowadzenie prac konserwatorskich restauratorskich i robót budowlanych przy obiektach zabytkowych nieruchomych b ędących własno ści ą powiatu; zabezpieczenie i utrzymanie tych obiektów oraz ich otoczenia w jak najlepszym stanie, korzystanie z nich w sposób zapewniaj ący zachowanie ich warto ści; Realizacja tego zadania odbywa ć si ę b ędzie w ramach środków przewidzianych na ten cel w bud Ŝecie powiatu śremskiego.

7.2 Udost ępnianie i promocja zabytków:

- współdziałanie z wła ścicielami zabytków zmierzaj ące do udost ępnienia zabytków w celach turystycznych; - współdziałanie z wła ścicielami zabytków w celu wła ściwego utrzymania i u Ŝytkowania obiektów poprzez wskazywanie im potencjalnych źródeł finansowania; - wspieranie wła ścicieli i dysponentów obiektów zabytkowych w procesie korzystania z funduszy Unii Europejskiej w zakresie opieki nad zabytkami; - promowanie istniej ących szlaków turystycznych i ście Ŝek rowerowych przebiegaj ących w pobli Ŝu obiektów zabytkowych; - wspieranie aktywno ści lokalnej maj ącej na celu ochron ę zabytków.

7.3 Edukacja i podnoszenie świadomo ści społecze ństwa w zakresie ochrony zabytków:

- rozwijanie działalno ści edukacyjnej poprzez współdziałanie z samorz ądami, organizacjami pozarz ądowymi i instytucjami, popularyzuj ącej ochron ę zabytków, kultur ę, regionalne tradycje; - wydawanie materiałów dotycz ących zabytków w powiecie; - upowszechnianie wiedzy o zasobach kulturowych i przyrodniczych powiatu, a tak Ŝe o jego walorach turystycznych na stronie internetowej powiatu: www.powiat-srem.pl oraz w innych dost ępnych środkach masowego przekazu; - wprowadzanie tematyki opieki nad zabytkami i historii regionu do zaj ęć szkolnych poprzez innowacje pedagogiczne, projekty edukacyjne (lekcje historii i wychowawcze).

7.4 Działania zwi ązane z opiek ą nad zabytkami:

- ustanawianie przez Starost ę na wniosek Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków społecznych opiekunów zabytków, prowadzenie listy społecznych opiekunów zabytków, wydawanie osobom fizycznym legitymacji

społecznego opiekuna zabytków, wydawanie za świadcze ń osobom prawnym lub innym jednostkom organizacyjnym nieposiadaj ącym osobowo ści prawnej, pełni ącym funkcj ę społecznego opiekuna zabytków; - umieszczanie przez Starost ę w porozumieniu z Wielkopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, na obiekcie zabytkowym nieruchomym wpisanym do rejestru zabytków, znaku informuj ącego o tym, Ŝe zabytek ten podlega ochronie.

8. INSTRUMENTY REALIZACJI POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

8.1 Instrumenty prawne, instytucjonalne i społeczne

W realizacji powiatowego programu opieki nad zabytkami wykorzystane zostan ą instrumenty prawne wynikaj ące z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz dokumenty wydawane przez Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Realizacja programu odbywa ć si ę b ędzie poprzez struktury samorz ądu powiatowego oraz współprac ę władz powiatu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, a tak Ŝe innymi podmiotami i jednostkami samorz ądu terytorialnego. Proces monitorowania realizacji powiatowego programu opieki nad zabytkami realizowany b ędzie przez Wydział O światy Kultury, Sportu i Promocji Powiatu Starostwa Powiatowego w Śremie. Współdziałanie władz powiatu z wła ścicielami i posiadaczami zabytków oraz szkołami i organizacjami pozarz ądowymi zmierza ć b ędzie do edukacji i wytworzenia w świadomo ści lokalnej potrzeby ochrony dziedzictwa kulturowego.

8.2 Instrumenty finansowe

Finansowanie ochrony i opieki nad zabytkami podzieli ć mo Ŝna na: - źródła publiczne – bud Ŝet pa ństwa, bud Ŝety jednostek samorz ądu terytorialnego, środki pochodz ące z funduszy Unii Europejskiej. Rada Powiatu w Śremie w uchwale bud Ŝetowej corocznie okre śla ć b ędzie środki finansowe przeznaczone na dotacje na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, - źródła prywatne – środki osób fizycznych i prawnych, stowarzysze ń, fundacji, organizacji pozarz ądowych itp.

9. SPRAWOZDAWCZO ŚĆ Z REALIZACJI POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Zgodnie z art. 87 ust. 5 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Zarz ąd Powiatu w Śremie sporz ądza co 2 lata sprawozdanie i przedstawia je Radzie Powiatu w Śremie. Po 4 latach program powinien by ć zaktualizowany i ponownie przyj ęty przez Rad ę Powiatu.