İstanbul Yerbilimleri Dergisi, C. 22, S. 2, SS. 141-162, Y. 2009 KÜÇÜKÇEKMECE ( İSTANBUL) SARMAS İYEN (ÜST MİYOSEN) BALIK OTOL İTH’LER İNİN İNCELENMES İ INVESTIGATION OF KÜÇÜKÇEKMECE ( İSTANBUL) SARMATIAN (UPPER MIOCENE) FISH OTOLITHS Burcu ÇEV İK ÜNER, İzver ÖZKAR ÖNGEN İ.Ü. Mühendislik Fakültesi Jeoloji Mühendisli ği Bölümü, 34320 Avcılar/ İstanbul Yayına Geli ş (Received): 09.12.09, Yayına Kabul (Accepted): 21.05.10 ÖZ : Çalı şma alanı Küçükçekmece Gölü batı kıyısı ile Avcılar sahil kesiminde geni ş yüzlekler veren Çekmece Grubu’nun Çukurçe şme ve Bakırköy Formasyonlarını içermekte olup, Geç Miyosen ya şlı bu sedimenter istifler acısu fasiyesinde (lagün) geli şmi ştir. Paratetis’in güneydo ğu kolunun bir uzantısı olan, Geç Miyosen (Sarmasiyen) ya şlı sedimentler zengin biyotasıyla ve lito-biyo fasiyesi ile ayrı bir özelliktedirler. Paratetis’in yaygın oldu ğu orta Avrupa ve batı Asya’nın tüm havzalarına benzer olarak çalı şma bölgesindeki birimlerde Sarmasiyen’i simgeleyen benzer marker fosilleri içermektedir: Pelecypodlardan; Congeria ornitopsis Brusina, 1892, Mactra bulgarica Toula, 1892, Loripes (Lucina ) dentatus (Basterot) (Emd. Papp, 1974) türleri, ostracodlardan; Cyprideis torosa (Jones, 1850), Cyprideis pannonica (Mehes, 1980), Cyprideis compacta turgida Bassiouni, 1979, Limnocythere sp. ve Candona (Neglocandona ) decimai Freels, 1980 fosilleri ba şlıcalarındandır. Çalı şmada yıkama-eleme ve ayıklama yöntemi ile saptanan 16 familya ve 24 balık cinsine ait otolith bulguları ise bölge Sarmasiyen’i için yenilenen kanıtlardandır. İnceleme bölgesinde yüzlekler vermemesine kar şın, bölge geneli temelinde İstanbul Paleozoyik’ine ait Karbonifer ya şlı kırıntılılar yer almaktadır (Duman ve di ğ., 2004). Bu temel üzerine kireçta şı-kumta şından olu şan Geç Eosen ya şlı Ceylan Formasyonu uyumsuz olarak gelir. Ceylan Formasyonu’nun üzerini ise; yer yer kumta şı ve çakılta şı arakatkılı kilta şından olu şan, Oligosen ya şlı Gürpınar Formasyon’u uyumsuz olarak üzerler. Çekmece Grubu olarak adlandırılan Geç Miyosen ya şlı sedimentler ise Gürpınar Formasyonu’nu uyumsuz olarak örtmektedir. Çekmece Grubu’nda sırası ile killi seviyeler içeren kumta şı ve çakılta şından olu şan Çukurçe şme Formasyonu, kumta şı arakatmanlı kilta şıyla temsil edilen Güngören Formasyonu ile kireçta şlarından olu şan Bakırköy Formasyonları yer alır. İstifin en üstünde ise; tüm birimleri uyumsuzlukla örten alüvyon çökelleri yer almaktadır. Anahtar Kelimeler: Otolith, Balık, Sarmasiyen, Küçükçekmece ABSTRACT : Rock units belonging Çekmece Group Çukurçe şme and Bakırköy Formations crop out between Küçükçekmece Lake western shore and Avcılar shore of Marmara Sea constitute our study area. These Late Miocene rock units show brackish water (lagoon) characteristics and belong probably to the southern branch of Paratethys Ocean. Sedimentary rocks of Sarmatian age have a rich biota and a different lithobiological facies. Like the typical geography in Middle Europa and Western Asia basin areas we encounter similar marker fossils: from pelecypoda group; Congeria ornitopsis Brusina, 1892, Mactra bulgarica Toula, 1892, Loripes (Lucina ) dentatus (Basterot) (Emd. Papp, 1974), from ostracoda group; Cyprideis torosa (Jones, 1850), Cyprideis pannonica (Mehes, 1980), Cyprideis compacta turgida Bassiouni, 1979, Limnocythere sp., Candona (Neglocandona ) decimai Freels, 1980 are the most common guide fossils. After washing/sieving the field samples we ccould be able to collect otoliths belonging 16 families and 24 fish species that we consider as a new proof for Sarmatian in our study area. Carboniferous clastic sediments forms basement of Istanbul region (not outcropping in our study area) and is covered disconfirmly by Ceylan Formation of Late Eocene age (Duman et al., 2004). Another disconfirmity separate this formation from overlying Oligocene aged Gürpınar Formation which consists of sandstones, shales and conglomerate horizons. Late Miocene aged Çekmece Group build the stratigraphical top. Çekmece Group rock units are divided into three formations, namely: 142 BURCU ÇEV İK ÜNER - İZVER ÖZKAR ÖNGEN - Çukurçe şme Formation: sandstone, conglomerates with clayey horizons, - Güngören Formation: shales with some sandy intercalations, - Bakırköy Formation: mostly limestones. Alluvium deposits cover the low lands. Key Words: Otolith, Fish, Sarmatian, Küçükçekmece
GİRİŞ Formasyonlarındaki paleontolojik bulgular ara ştırıl- mı ştır. Çalı şmanın amacı; önceki incelemelerde Geç İnceleme alanı, İstanbul ilinin Avrupa yakasının Miyosen ya şlı olarak tanıtılan bu birimlerde mikro Küçükçekmece Gölü batı kıyısı ile Marmara Denizi fauna ve flora ile desteklenmi ş Sarmasiyen (Geç sahil kesimi ile sınırlıdır (Şekil 1). Bu çalı şmada, Miyosen) ya şının fosil otolithleri (balık kulakta şı) ile de incelemeler sonucu saptanan balık faunasına ait otolith kanıtlanabilmesidir. fosilleri ile birlikte Çukurçe şme ve Bakırköy
Şekil 1: İnceleme alanının yer bulduru haritası. Figure 1: Location map of the study area.
KÜÇÜKÇEKMECE (İSTANBUL) SARMAS İYEN (ÜST M İYOSEN) BALIK OTOLITH’LER İNİN İNCELENMES İ 143 Bu amaç do ğrultusunda Küçükçekmece 2003). Bu birimlerin üzerinde Geç Eosen ya şlı Ceylan kıyısından alınan iki şer kilogramlık yedi adet örnek Formasyonu uyumsuz olarak gelmektedir. içerisinde 8 familya, Kalinoraburnu’ndan (Avcılar) Kireçta şlarıyla temsil edilen bu birimi, yine uyumsuz alınan üç adet iki şer kilogramlık örnekler içerisinde de 9 olarak, sarımsı kahve renkli kilta şı ve kumta şından familyaya ait balık otolithleri saptanmı ştır. Her iki olu şan Oligosen ya şlı Gürpınar Formasyonu izler. bölgede ortak bulunan Clupeidae familyası dı şında Üzerine ise; Geç Miyosen ya şlı Çekmece Grubu Küçükçekmece Gölü (N 40º 59 ′ 25,4 ″-E 028º 44 ′ uyumsuz olarak gelmektedir. Çekmece Grubu’nun en 09,1 ″)’nde Clupeidarum, Oligopus , Sparidarum otolith alt kesiminde; ilk kez Sayar (1977) tarafından cinsleri ve be ş adet otolit türü ile Kalinoraburnu’nda (N adlandırılmı ş ve omurgalı fauna, gastropod, pelecypod 40º 58 ′ 22,1 ″- E 28º 44 ′ 10,1 ″) Sciaenidarum, ile bitki fosilleri içeren, yarı tutturulmu ş kumta şlarından Trachinus , Gobiidarum, Pomatoschistus otolith cinsleri olu şan Çukurçe şme Formasyonu yer alır. Grubun orta ile oniki adet otolith türü belirlenmi ştir. Saptanan seviyelerinde ise; killi, marnlı ve kumlu katmanlar örnekler SEM ile foto ğraflandırılmı ş, örnekler içinden içeren Güngören Formasyonu bulunmaktadır. En üst Gobiidae ve di ğer familyalara ait fosil otolithlerin seviyelerde de ilk kez Sayar (1977) tarafından biyomineral bile şimleri (aragonit) XRD Kırınım Deseni adlandırılan, içerisinde Mactra sp., Melanopsis sp. Deneyi ile test edilerek ortaya konmu ştur. (Sayar, 1960), Helix sp. (Sayar, 1955), Unio sp. fosilleri bulunan ve kireçta şlarıyla temsil edilen Bakırköy STRATİGRAF İ Formasyonu yer almaktadır. Tüm bu formasyonlar İnceleme alanı çevresinin temelini İstanbul Kuvaterner ya şlı alüvyon tarafından uyumsuz olarak Paleozoyik’ine ait birimler olu şturmaktadır (Tüysüz, örtülmü ştür (Şekil 2-3).
Şekil 2: Küçükçekmece-Avcılar civarının jeoloji haritası (Yurtsever ve Ça ğlayan, 2002’den de ğiştirilerek alınmı ştır). Figure 2: Geological map of the Küçükçekmece-Avcılar area (Modified from Yurtsever and Ça ğlayan, 2002).
144 BURCU ÇEV İK ÜNER - İZVER ÖZKAR ÖNGEN
Şekil 3: İnceleme alanı ve çevresinin Genelle ştirilmi ş Stratigrafi Kesiti. Figure 3: Generalized stratigraphical section of the study area and its vicinity. Ara ştırmalardan bilindi ği gibi; Neojen dönemi, okyanusu önemli ölçüde küçülerek Merkez ve Do ğu Do ğu ve Batı Paratetis’te büyük bir transgresyonla Paratetis adlı denizleri olu şturmu ş, ayrıca Pannonik ve ba şlayıp, regresyonla sona erer (Reichenbacher, 2008). Karadeniz havzalarının denizlerle ili şkisi yer yer Karasalla şmanın çok yaygın geli şti ği Miyosen kesilerek, adını güney Rusya’da ya şamı ş eski Sarmat biyotasında; hem memeli hayvanlar geli şerek Kavimi’nden alan ve bir iç deniz olan ‘Sarmasiyen çe şitlenmi ş, hem de çiçekli bitkiler (Angiospermler) Denizi’ geli şmeye ba şlamı ştır (Şekil 4). oldukça çe şitlenerek evrilmi şlerdir. Bu dönemde Tetis
KÜÇÜKÇEKMECE (İSTANBUL) SARMAS İYEN (ÜST M İYOSEN) BALIK OTOLITH’LER İNİN İNCELENMES İ 145
Şekil 4: Sarmasiyen’e ait litolojik ve paleoco ğrafik harita (Popov ve di ğ., 2004). Figure 4: Paleogeographic map of the Sarmatian (Popov et al., 2004).
146 BURCU ÇEV İK ÜNER - İZVER ÖZKAR ÖNGEN Türkiye, Bulgaristan, Kuzey Yugoslavya ve otolith ile çe şitli ostracod, gastropod ve balık di şi Avusturya (Viyana)’daki önemli havzaları da içine alan destekli fosil bulguları Paratetis’in bu bölgelerdeki Sarmasiyen denizi ve çökelleri benzer transgresif bir etkenli ğine ve sınırlarına somut bir i şarettir (Rückert- istif sunarak Congeria ’lı kireçta şları ile ba şlar. Tüm Ülkümen ve di ğ., 2006). havzaların katmanlarında i şaretçi fosillerden: Congeria ornitopsis Brusina, 1892 , Mactra bulgarica Toula, PALEONTOLOJ İ 1892 , Loripes (Lucina ) dentatus (Basterot) (Emd. Papp, Çalı şma yöreleri olan Küçükçekmece kıyısı ve 1974) pelecypodları en yaygın türlerdendir . Kalinoraburnu (Avcılar)’ndan derlenen yıkama Mikrofosillerden; Quinqueloculina sarmatica Karrer, örneklerinde saptanan 24 balık cinsine ait otolithler 1877 (foraminifer), ostracodlardan; Miocyprideis bölge Sarmasiyen’ini destekleyici ve yenileyici kanıtlar sarmatica Stancheva, 1965 ve Fabaeformiscandona olarak öngörülmü ş ve çalı şılmı ştır. balatonica (Daday, 1894) ile nannofloraya ait çe şitli cins ve türler öne çıkmaktadır (Rückert-Ülkümen ve Otolith ve Özellikleri di ğ., 2007). Omurgalı hayvanlardan balıklara ait mikrofosil İnceleme bölgesi ile Türkiye’nin büyük bir olarak bilinen ve tanımlanan kulakta şları, dı ş ve orta kısmının sular altında bulundu ğu bu dönemde Sakarya kula ğı olmayan bu canlılarda iç kulakta, ba şın her iki ve Pontid kıtalarında gerçekle şen yakınsama ve daha yanında, gözlerin gerisinde yer alır (Şekil 5). Balıklarda sonraki çarpı şmaya ba ğlı olarak bölge genelindeki bir işitme ile birlikte ses titreşimlerini, yerçekimini, hızı yükselme ile karasalla şma gerçekle şmi ştir. Neojen algılama işlevini sa ğlayan ve denge organı olan iç ba şında Akdeniz’den gelen bir kol Saros Körfezi kulak, üçe ayrılan labirentlerinde üçer adet (sa ğ ve solda boyunca kuzeydo ğu yönünde ilerleyerek Ergene toplam altı adet) kalsiyum karbonat (CaCO 3) bile şimli Havzası’nı sular altında bırakırken, kuzeyden otolithleri bulundurur. Bunlar; legena içinde asteriscus, Karadeniz’den gelen sularda havzayı tekrar recesus utriculi içinde; lapillus ve sacculus içinde; doldurmu ştur. Do ğu Paratetis’in güneydo ğu kolunun sagitta olarak adlandırılmı ş otolithlerdir. Sazangillere uzantısı olan Ergene Havzası’nda genel olarak, kum, (Cyprinidae) ve yayınbalı ğıgillere (Siluridae) ait çakıl, kil, marn ve kireçta şı ile temsil edilen Sarmasiyen otolithler dı şında genellikle sagitta olarak adlandırılan ya şlı formasyonlar, Oligosen’i uyumsuzlukla otolith en büyük boyutlu olanıdır. örtmektedir (Baykal, 1971; Siyako, 2006). Bu havzanın Otolithler şekil ve yapısal özellikleri ile farklılık devamı niteli ğinde olan inceleme bölgeleri ile Yalova gösterirler, morfolojilerinin incelenmesi ile cins ve yöresinde yapılan son çalı şmalarda saptanan Thymallus türleri belirlenebilir ( Şekil 6). latisulcatus Rückert-Ülkümen & Kaya, 1993 türüne ait
Şekil 5: İç kulak labirentlerinde otolithlerin konumu (Lagler ve di ğ., 1977). Figure 5: Position of otoliths in inner ear labyrinth (Lagler et al., 1977).
KÜÇÜKÇEKMECE (İSTANBUL) SARMAS İYEN (ÜST M İYOSEN) BALIK OTOLITH’LER İNİN İNCELENMES İ 147
Şekil 6: Kafanın sol tarafında bulunan balık kulakta şının (otolith) karakteristik özellikleri (Reichenbacher, 2000). Figure 6: Characteristic features of otoliths in the left side of the head (Reichenbacher, 2000). Çalı şma Yöntemi ve Metod: compacta turgida Bassiouni, 1979 (acı su ortamı), Çalı şma bölgelerinden derlenen örnekler yıkama- Limnocythere sp., Candona (Neglocandona ) decimai eleme-ayıklama a şamalarından geçirilerek içinde Freels, 1980 (limnik tür, acısu ortamı), mollusklardan; bulunan tüm fosiller saptanmı ş, cins ve türlerin tanımı Mactra sp., Corbula sp., gastropod kavkıları ve yapılarak sistematikteki yerleri belirlenmi ştir. Saptanan parçaları, echinodermatlardan; Orophocrinus sp. ile balık familya ve cinslerinin tanımı için Nelson (1994) omurgalı faunadan; çe şitli balık familyalarına ait di şler ile yeni sistematik de ğişimlerin takibinde Eschmeyer ve omurlar, Bulla pterotica - Bulla prootica kapsülleri (2008) izlenmi ştir. İstanbul Üniversitesi İleri Analizler ile floradan Chara sp. bulunmu ştur. Laboratuarı’nda yapılan XRD Kırınım Deseni Deneyi ile de otolithlerin mineral bile şimleri (aragonit) test Küçükçekmece Gölü Batı Kıyısı Sarmasiyen edilmi ştir. Otolithleri Çalı şmalar sonucunda elde edilen otolith Yapılan incelemeler sonucunda derlenen tüm bulgularından; 8 familyası Çukurçe şme Formasyonu’na, otolith bulgularının ya şı Sarmasiyen (Geç Miyosen) 9 familyası Bakırköy Formasyonu’na ait olmak üzere olarak tanımlanmı ştır. Paleontolojide mikrofosil grubu toplam 16 familya ve 24 balık cinsine ait oldukları içinde tanımlanan otolithlerin sınıflandırılmasında balık saptanmı ştır. sistemati ği kullanılır. Saptanan otolithlerin balık Otolith tayininde, öncelikle iç ve dı ş şekiller, sistemati ğindeki yerleri ve tanımları a şağıda gibidir: daha sonraki a şamada ise; areanın ne şekilde ve nasıl yataklanmı ş oldu ğu, sulcusun bölünüp bölünmedi ği, Ordo (Takım) Clupeiformes ostiumun durumu, colliculumun yapısı gibi özellikler Familya (Aile) Clupeidae Cuvier, 1817 ayrıntılı olarak izlenir. Güncel otolithlerde tüm bunlara paralel olarak üzerlerindeki açık renkli yaz ve ilkbahar Clupeidarum sp. ya ş halkaları ile koyu renkli kı ş ve sonbahar ya ş Lev. 1, Şek. 1 halkalarının sayımı balı ğın biyolojik ya şam süresini vermektedir. Tanım: Bu cinse ait sagitta oldukça uzun, dorsal Küçükçekmece Gölü batı kıyısında Çukurçe şme kenar düz, ventral kenar ise hafif kavislidir. Otolithin Formasyonu’na ait yarı tutturulmu ş sedimentler içinden orta kısmında (median olarak) yer alan sulcus ayırtlanan otolith fosilleri ile birlikte mikrofosillerden; geni şcedir. Rostrum sivri ve uzun, antirostrum ise Elphidium sp., ostracodlardan; Cyprideis torosa (Jones, ufaktır. Excisure küçük ve küt bir açıyla kesilmi ş olarak 1850), Cyprideis pannonica (Mehes, 1980), Cyprideis bulunmaktadır.
148 BURCU ÇEV İK ÜNER - İZVER ÖZKAR ÖNGEN Sagitta ölçümleri: 1933 ile Küçükçekmece`nin Sarmasiyen tabakalarında bulunan Paleogadus aequipartitus ’un benzerli ği Uzunluk: 1,50 mm. olmasına kar şın, aradaki en önemli fark; Küçükçekmece Yükseklik: 0,80 mm. formunda sulcusun daha geni ş olması ve cauda ile Uzunluk/Yükseklik: 1,88 ostiumun colliculi tarafından hemen hemen e şit olarak bölünmü ş olmasıdır. Ordo (Takım) Salmoniformes Sagitta ölçümleri: Familya (Aile) Salmonidae Rafinesque, 1815 Holotip Paratip Uzunluk: 3,60 mm. 3,65 mm. Thymallus latisulcatus Rückert-Ülkümen & Kaya, 1993 Yükseklik: 1,15 mm. 1,26 mm. Lev. 1, Şek. 2 Uzunluk/Yükseklik: 3,16. 2,90. Tanım: Dört kö şe olan sagittanın önde uzun bir Ordo (Takım) Ophidiiformes rostrumu mevcuttur ve arka kısmı küttür. Dorsal kenar Familya (Aile) Bythitidae Gill, 1861 düz olup, ventral kenar biraz konveks, iç ve dı ş kısmı de ğişebilen oranlarda konvekstir. Sulcus ortada bulunur, Oligopus sp. cauda ostiuma göre daha uzun olup, arka kenara kadar Lev. 1, Şek. 4 uzanır ve hafif a şağıya do ğru sarkmı ş biçimde bulunur. Excisura küçüktür, fakat bazı örneklerde Tanım: Sagitta, uzun, elipsoidal şekilde, arka görülmeyebilir. Türün adı latince latus ve sulcatus kısmı biraz yuvarlak olarak sivrilmi ş, kenarları düz, iç kelimelerinden olu şarak, geni ş sulcuslu anlamına ve dı ş kısmı konvekstir. Ventral kenar hafif kavisli, gelmektedir. bükülerek öne do ğru uzanan dorsal kenar az kavislidir. Kar şıla ştırma: Nolf (1985) tarafından Rostrum kısmı arka kısma göre daha sivri olarak incelenmi ş olan güncel sol sagitta Thymallus thymallus görülür. İnce ve uzun olan sulcusta bölünme yoktur ve (Linnaeus, 1758) ile dı ş görünümde benzerlik ortak bir colliculum bulunmaktadır. göstersede; geni ş sulcus, küçülmü ş antirostrum ve düz alt (inferior) cristadan dolayı farklılık gösterir. Sagitta ölçümleri: Sagitta ölçümleri: Uzunluk: 1,90 mm Holotip Paratip Yükseklik: 1,00 mm Uzunluk: 0,75 mm 0,73 mm Uzunluk/Yükseklik: 1,90 Yükseklik: 0,40 mm 0,38 mm Yükseklik/Uzunluk: 1,90 1,79 Ordo (Takım) Mugiliformes Familya (Aile) Mugilidae Cuvier, 1829 Ordo (Takım) Gadiformes Familya (Aile) Gadidae Rafinesque, 1810 Mugil aff. applanatus (Rzehak, 1893) Lev. 1, Şek. 5 Palaeogadus aequipartitus Rückert-Ülkümen & Kaya, 1993 Tanım: İnce, uzun sagitta her iki ucundan arkaya Lev. 1, Şek. 3 do ğru biraz sarkar. Dorsal ve ventral kısımlar hemen hemen paraleldir. Otolithin orta kısmında konumlanmı ş Tanım: Sagitta uzun ve oval olup, her iki uçta (median) olan sulcus bölünmü ş, ostium geni ş ve kısa, özellikle de ön kısımda sivri bir şekle sahiptir. Dı ş kısmı dorsal kenar hafif bükülmü ştür. Cauda dar, uzun ve konveks olup, bazen pliseli olabilir. Dorsal kenar yassı ventral kısma do ğru e ğimlidir. Rostrum ve antirostrum konvekstir ve praedorsal kö şeye kadar yükselip M. applanatus ’dan biraz farklılık gösterir. Area küçük rostruma do ğru iner. Ventral kenar biraz kavisli, arka ve oval, ventral alan biraz kabarık ve üst crista kısım ise biraz sivrilmiştir. Juvenil (genç) türlerde (superior) iyi geli şmi ştir. sagittanın kenarlarında plise bulunmaktadır. Cauda ve ostiumun colliculi tarafıdan e şit bir şekilde bölünmesi Sagitta ölçümleri: türün adlandırılmasında kullanılmı ştır. Türün adı Uzunluk: 1,20 mm. latincede; aequus (e şit) ve partitus (bölünmü ş) Yükseklik: 0,60 mm. kelimelerinden olu şmaktadır. Uzunluk/Yükseklik: 2,00. Kar şıla ştırma: Azerbaycan`ın Orta Miyosen katmanlarındaki Palaeogadus atropatanus Bogatshov,
KÜÇÜKÇEKMECE (İSTANBUL) SARMAS İYEN (ÜST M İYOSEN) BALIK OTOLITH’LER İNİN İNCELENMES İ 149 Ordo (Takım) Perciformes Sagitta ölçümleri: Familya (Aile) Ambassidae (Chandidae) Uzunluk: 3,35 mm. Chanda thraciensis Rückert-Ülkümen & Kaya, 1993 Yükseklik: 2,25 mm. Lev. 1, Şek. 6 Uzunluk/Yükseklik: 1,49 Tanım: Sagitta küçük, hemen hemen yuvarlak Familya (Aile) Percidae Cuvier, 1817 ve kenarları düzdür. Derine gömülü, biraz yuvarlak, Sparidae Bonaparte, 1832 büyük bir areası bulunmaktadır. Median olan sulcus az gömülmü ş olup, birbirinden ayrı ve kısa bir cauda ile Sparidarum sp. Juv. öne do ğru açılan kısa bir ostiuma sahiptir. Sagittanın iç Lev. 1, Şek. 8 kısmı düz, dı ş kısmı oldukça konveksdir. Rostrum geni ş, kısa ve küttür. Ayrıca antirostrum ve excisuranın Tanım: Juvenil (genç) bir balı ğa ait olan, varlıkları cinslere göre de ğişmektedir. Otolithin tür adı; ortadan kırılmı ş oval sagitanın caudal kısmı sivri olarak latince Thracia (Trakya) kelimesinden geli ştirilmi ştir. görülmektedir. Dı ş kısmı yassı olup, iç kısmı hafifçe Kar şıla ştırma: Chanda thraciensis Rückert- kıvrıktır. Dorsal kenarda büyük bir plise bulunmaktadır. Ülkümen & Kaya, 1993, Dapalis sp.’den ufak yapısı ve Ventral kenar düzdür ve ventral kenara parelel olarak yuvarlak şekli ile ayrılır. Dı ş görünümü güncel olan geli şmi ş bir ventral kıvrıntı görülmektedir. İncelenen Chanda nalua Hamilton, 1822 ile benzerlik gösterir. malzeme içerisinde otolithlerin yanı sıra yine aynı Nolf & Capetta, (1980)’da gösterilen ve Güney familyaya ait çene di şleri de saptanmı ştır. Fransa`nın Erken Miyosen’inde bulunan Chanda nelsoni ile benzerlik göstersede farkı; yuvarlak arka Avcılar–Kalinoraburnu Sarmasiyen kısmı, büyük ve yuvarlak areası ile net olarak görülen Otolithleri ventral çizgisinin varlı ğıdır. Kalinoraburnu (Avcılar sahil kesimi)’nda yüzlekler veren Bakırköy Formasyonu’nda yapılan Sagitta ölçümleri: çalı şmalar sonucunda marnlı kireçta şlarında derlenen Holotip Paratip örneklerde balık otolithlerinin ya şı Üst Miyosen Uzunluk: 0,80 mm. 0,90 mm. (Sarmasiyen) olarak saptanmı ştır. Yükseklik: 0,70 mm. 0,85 mm. Uzunluk/Yükseklik: 1,14 1,05 Ordo (Takım) Clupeiformes Familya (Aile) Clupeidae Cuvier, 1817 Familya (Aile) Percidae Cuvier, 1817 Clupeonella bothrophora Rückert-Ülkümen, 1992 Perca aff. öcsensis Schubert, 1912 Lev. 2, Şek. 1 Lev. 1, Şek. 7 Tanım: Dorsal kenarı düz, antirostrum ve Tanım: Sagittanın çevresi oval, iç ve dı ş rostrum çok kısa küt ve iyi geli şmi ştir. Ayrıca, yüzeyleri yassıdır. Dorsal kenarı hafif dalgalı, ventral antirostrumda gözlenen çukurcukta bir yarık bulunur. kenarı ise düzdür. Ön ve arka kenarları sivrilmiş Excisura kısa ve biraz geni şçe kıvrılmı ş, sulcus ise orta şekildedir. Öne do ğru çıkan rostrum iyi geli şmi ş, buna kesimde geni şçene geli şerek ikiye bölünmü ştür. Alt kar şılık antirostrum geli şememi ş, küçük boyutta crista iyi geli şmi ş olarak net görülür. Sagittanın dı ş kalmı ştır. Excisura az geli şmi ş olup, bazı cinslerde kısmı düz ve pürüzsüzdür. Tür adı; latince bothros bulunmayabilir. Geni ş olan sulcus orta kısımda (çukur) ve phorien (ta şıyan) kelimelerinden konumlanmı ştır. Cauda uzun, ostium kısadır ve üst geli ştirilmi ştir. crista (superior) ile alt crista (inferior) iyi gelişmi ştir. Önceki çalı şmalarda Oligo-Miyosen ya şlı Dorsal alanda uzun area görülür ve ventral kenara tanıtılan katmanlardaki Clupeonella bothrophora paralel olan ventral kıvrıntı belirgindir. Dı ş kısmın Rückert-Ülkümen, 1992’nin bu çalı şma ile Sarmasiyen’i dorsalinde iyi geli şmi ş bir kaç plise vardır, ventralinde simgeliyen formasyondaki varlı ğı bu cinsin ya ş ise yanlızca tek plise görülür. aralı ğının de ğişkenli ğine iyi bir göstergedir.
150 BURCU ÇEV İK ÜNER - İZVER ÖZKAR ÖNGEN Sagitta ölçümleri: incedir, uzun cauda ile ince, uzun, hafif gömülü ostiumla sonlanır. Excisura ve antirostrum küçüktür. Uzunluk: 1,50 mm. Sulcusun dorsal kenarında üst crista görülürken, Yükseklik: 1.00 mm. ventralde daha az geli şmi ş alt crista görülür. Ventral Uzunluk/Yükseklik: 1,5 alan hafif kabarık, az geli şmi ş ventral bir kıvrım içerir. Area ise uzuncadır. Tür adı; saptandı ğı lokasyon olan Sardina pulchra (Smigielska, 1966) Kalinoraburnu’nuna göre verilmi ştir. Lev. 2, Şek. 2 Kar şıla ştırma: Atherina kalinoraensis Rückert- Ülkümen & Kaya, 1993 ince, oval şekli ve ince, uzun Tanım: Otolithin çevresi uzunca oval, iç ve dı ş ostiumu ile güneybatı İsviçre`nin Geç Oligosen`inde yüzeyi hafif konvekstir. Sagittanın arka kısmı biraz bulunan Atherina bergeri Reichenbacher’dan farklıdır yuvarlaktır. Rostrum öne do ğru oldukça çıkıktır. (Reichenbacher & Weidmann, 1992) ve Atherina Antirostrum iyi geli şmi ş, keskin bir excisuraya sahiptir. austriacus Schubert, 1906 türü ile Avusturya’nın Sulcus ortada ve derince yataklanmı ştır. Bölünmemi ş (Vöslau) denizel Miyosen’inde bulunan Atherina olan cauda arkada kapanır. Ostium geni ş, üst crista alt (Schubert, 1906) cinsinden yine aynı özelli ğinden crista‘ya göre daha iyi geli şmi ştir. Derince yataklanmı ş dolayı farklılıklar gösterir. Ayrıca Atherina area ise ince ve uzun olup, sagittada ventral çizgi kalinoraensis’ de ostiumun kısa ve küt olmasından görülmez. dolayı di ğer cinslerden net olarak ayırtlanır. Sagitta ölçümleri: Sagitta ölçümleri: Holotip Paratip Uzunluk: 0,65 mm. Uzunluk.: 1,50 mm. 1,20 mm. Yükseklik: 0,55 mm. Yükseklik: 0,95 mm. 0,85 mm. Uzunluk/Yükseklik: 1,18 Uzunluk/Yükseklik: 1,58 1,41 Ordo (Takım) Atheriniformes Atherina mutila Rückert-Ülkümen, 1996 Familya (Aile) Atherinidae Risso, 1826 Lev. 3, Şek. 1 Atherina austriaca Schubert, 1906 Tanım: Genellikle oval formda ve dört kö şeye Lev. 2, Şek. 3 yakın olan sagittanın küt bir posterior ile buna kar şın biraz sivrice osterial kenarı vardır. Sulcusu orta kısıma Tanım: Yuvarlak ve oval olan sagittanın en yerle şmi ş, uzun ve düz bir cauda ile kısa ve küçük yüksek kısmı ortasıdır. Dorsal ve ventral kenarlar pliseli ostium içerir. Antirostrum biraz öne do ğru çıkık, olup, net olarak görülen sulcus ön kısımdadır. Atherina excisura derin kesilmi ş, osterial kenar ise kısadır. Dorsal sp. nin karakteristik özelli ği; geni ş bir ostiumla öne ve ventral kenarlar hafif kavisli olup, üst crista ve alt do ğru açılımlıdır. Arka kısımında ise; düz ve ince olarak crista iyi geli şmi ştir. Area dardır ve iyi geli şmemi ştir. devam eden bir cauda vardır. Üst crista alt cristadan Tür adı; latince mutilus (körelmi ş, küçük) kelimesinden daha az geli şmi ştir. Dorsal ve ventral kenarlar oldukça gelmektedir. kavisli olup, iç yüzey dı ş yüzeye göre daha konvekstir. Sagitta ölçümleri: Sagitta ölçümleri: Holotip Paratip Uzunluk: 0,90 mm. 0,95 mm. Uzunluk: 1,3 mm. Yükseklik: 0,50 mm. 0,50 mm. Yükseklik: 0,47 mm. Uzunluk/Yükseklik: 1,8 1,9 Uzunluk/Yükseklik: 2,8 Atherina charagma Rückert-Ülkümen & Kaya, 1993 Atherina kalinoraensis Rückert-Ülkümen & Kaya, 1993 Lev. 3, Şek. 2 Lev. 2, Şek. 4 (a,b)-5 (a,b,c,d,e,f) Tanım: Türün en belirgin özelli ği; ventral Tanım: Türün en tipik özelli ği, ince, uzun kısımda ostiumun üzerinde bir yarı ğın bulunması ve sagittası, sivri rostrumu ve belli olmayan ventral uzunluk/yükseklik oranının azlı ğıdır. İnce yapılı, iç kıvrıntıya sahip olmasıdır. Sagittanın iç kısmı konveks, kısmı konveks, dı ş kısmı konkav olan sagitta ovaldir. dı ş kısmı ise konkavdır. Dorsal kenar antirostrumdan Dış kısmında dı şarıdan içe do ğru uzanan kabarcıklar itibaren hafifçe yukarı do ğru, daha sonra daha büyük bir ortada bir noktada ba ğlanır. Hafif dalgalı olan dorsal açıyla sivri arka kenara ula şır. Ventral kenar kavisli kenar arka kısma uzanarak bir kavis yapar. Arka kenar olup sivri rostruma do ğru uzanır. Sulcus ortada ve kısa-düz görülür. Hafif dalgalı olan ventral kenar
KÜÇÜKÇEKMECE (İSTANBUL) SARMAS İYEN (ÜST M İYOSEN) BALIK OTOLITH’LER İNİN İNCELENMES İ 151 uzunca ve rostruma kadar uzanır. Excisura kavisli, Sagitta ölçümleri: sulcus biraz gömülü ve ortadadır. Dar geli şmi ş ostium Holotip ile küt ve geni ş cauda hafifçe ventrale do ğru sarkar. Uzunluk: 0,75 mm. Ventral kıvrıntı yoktur. Tür adı; latince charagma Yükseklik: 0,75 mm. (yarık) kelimesinden gelmektedir. Uzunluk/Yükseklik: 1,00 Kar şıla ştırma: Atherina charagma Rückert- Ülkümen & Kaya, 1993 oval yapısı ve dorsal kenarının Ordo (Takım) Perciformes bitti ği yerde, derin bir kesi ğin bulunması nedeniyle, Familya (Aile) Serranidae Swainson, 1839 Fransa`nın Erken Miyosen`in de bulunan Atherinidarum aquitanicus (Priem, 1914), (Nolf 1985) ‘dan ayrılır. Serranus acuterostratus Rückert-Ülkümen, 1996 Günümüzde Marmara Denizi`nde ya şayan Atherina Lev. 3, Şek. 4 (Hepsetia ) boyeri Risso, 1810’den ise sagittanın inceli ği açısından benzerlik göstermesine kar şın, dorsal Tanım: Uzun ve oval sagittanın ön ile arka kenarındaki yarı ğın olmaması ile ayırtlanır. uçları sivri, iç - dı ş kısmı konveks, ventral kenar kavisli ve rostrum sivridir. Antirostrum ve excisura Sagitta ölçümleri: küçülmü ştür. Ostium oval olarak rostruma kadar uzanır. Holotip Caudal kısım ince uzun, ventral kısma do ğru biraz Uzunluk: 1,90 mm. sarkmı ştır. Üst crista ve alt crista iyi geli şmi ştir. Genç Yükseklik: 1,10 mm. formlarında net olarak görülemeyen uzunlamasına bir Uzunluk/Yükseklik: 1,70 areası bulunur. Tür adı; latince acutus (sivri) ve rostratus (gaga şeklinde uzamı ş) kelimelerinin Ordo (Takım) Cyprinodontiformes birle şmesiyle olu şmu ştur. Familya (Aile) Cyprinodontidae Agassız, 1834 Sagitta ölçümleri: Valencia triangulorotundata ( Rückert-Ülkümen & Holotip Paratip Kaya, 1993) Uzunluk: 4,4 mm. 2,3 mm. Lev. 3, Şek. 3 Yükseklik: 1,8 mm. 1,1 mm. Uzunluk/Yükseklik: 2,44 2,09. Tanım: Sagitta üçgen şeklinde, iç ve dı ş yüzeyleri hafif konvekstir. Dorsal kenarı oldukça Familya (Aile) Sciaenidae Cuvier, 1829 kavisli, arka kısım yuvarlak, ventral kenar hemen hemen düz bir şekilde çok az bükülmü ştür. Rostrum Sciaenidarum sp. Juv. kısa ve yuvarlak, antirostrum ve excisura az geli şmi ştir. Lev. 3, Şek. 5 Sulcus ortada yerle şmi ş ve cauda ile ostium hafif gömülü ve belirsiz olarak ayrılmı ştır. Üst crista alt Tanım: Elips şeklinde uzamı ş otolithin basık olan dı ş crista’ya göre daha iyi geli şmiş ve iki kenarı yukarıya yapısı buru şuk bir çıkıntıya sahiptir. İç kısmı çukurca ve do ğru kıvrılmı ştır. Biraz gömülü olan area yuvarlak bir konvekstir. Geni ş açılan ostiumu ve ventrale uzanan şekildedir. Ventral kıvrıntı, ventral kenarın üzerinde ince, uzun caudası vardır. Ventral kenar hafif bir e ğimle orak şeklinde yer alır. Tür adı; latince triangularis (üç caudaya do ğru uzanır, ayrıca postdorsalde ve kö şe) ve rotundatus (yuvarlakça) kelimelerinin predorsalde kö şeleri vardır. Predorsal kenar biraz birle şmesinden olu şmu ştur. kıvrılmı ş ve öne do ğru uzamı ştır. Üst crista direkt ve Kar şıla ştırma: Üç kö şeli sagitanın kısa bir paralel olarak caudaya do ğru uzanır. Alt cristada aynı rostrum ile küçük bir çıkıntısının olması ve derince olan şekilde ventrale uzanır. sulcusunda arkaya do ğru yükselerek düzle şmesinden dolayı Valencia triangulorotundata olarak Sagitta ölçümleri: adlandırılmı ştır (Rückert-Ülkümen & Kaya, 1993). Valencia triangulorotundata morfolojik olarak Uzunluk: 0,47 mm. Prolebias altus Weiler, 1963 (Bienwald sondajı, 69-70 Yükseklik: 0,26 mm. m, Karlsruhe do ğusu) ile benzerli ği olmasına kar şın, dar Uzunluk/Yükseklik: 1,8 sulcusu, ventral kenarının kısmen düz olması ve yüksekli ğin uzunlu ğa e şit olmaması nedeniyle farklılık Familya (Aile) Trachinidae Risso, 1826 gösterir (Weiler, 1963). Prolebias boudryensis Reichenbacher, 1992’dan ise; sivri olmayan dorsal Trachinus sp. kenar ve dar sulcusu ile farklılık gösterir Lev. 3, Şek. 6 (Reichenbacher, 1992).
152 BURCU ÇEV İK ÜNER - İZVER ÖZKAR ÖNGEN Tanım: Otolith; uzamı ş elips şeklinde, arkası konvekstir. Dorsal kenarda bir veya birkaç adet plise biraz e ğik ve e ğimli bir yapıya sahiptir. Çevresi düz, iç mevcuttur, ventral kenar düzdür. Sulcus derine kısmı biraz konkav, dorsal kısımdaki ondüleler dı şında gömülmemi ş, ventral kenara do ğru yönlenerek sivri bir ise dı ş kısmı düzdür. Arkaya do ğru uzamı ş ostiumu ve uçla sonlanan ostium büyük olarak geli şmi ştir. Üst uzunlamasına bir areası vardır. crista alt crista’ya göre daha belirgindir. Sagitta ölçümleri: Sagitta ölçümleri: Uzunluk: 1,8 mm. Uzunluk: 1,01 mm. Yükseklik: 1 mm. Yükseklik: 1 mm. Uzunluk/Yükseklik: 1,8 Uzunluk/Yükseklik: 1 Familya (Aile) Blenniidae Rafinesque, 1810 Neogobius rhachis Rückert-Ülkümen & Kaya, 1993 Lev. 4, Şek. 3 Blennius schwarzhansi Rückert-Ülkümen, 1996 Tanım: Sagitta dört kö şelidir. Postdorsalden Lev. 3, Şek. 7 postventrale kadar uzanan belirgin kenar kısmı vardır. İç ve dı ş yüzeyler hafif konkavdır. Arka kenar küt bir Tanım: Sagittanın iç ve dı ş yüzeyleri konvekstir. şekilde hafif kavisli olan ventrale do ğru uzanır. Tam Dorsal kenar düz veya hafif kavisli, ventral kenar ise az ortada olmayan sulcus kısa ve derindedir. Küçük, kavisli ve düzdür. Rostrum öne do ğru çıkık, antirostrum yuvarlak bir cauda ile biraz a şağı e ğimli ostiumu vardır. orta büyüklükte ve excisura dar açılıdır. Sulcus ortada Oval ve büyük olan area derince, üst crista ve alt crista ve büyük bir ostium ile yuvarlak bir caudaya sahiptir. çok iyi geli şmi ştir. Tür adı; postdorsal kenardaki Ostium ve cauda colliculum ile örtülüdür. Derine çıkıntıya göre verilmi ştir (rhachis=sırt, kenar çizgi). gömülü alt crista ventral kenara parelel, area ise belirgin Kar şıla ştırma: Frankfurt’un Erken Miyosen de ğildir. katmanlarında bulunan Gobius francofurtanusn Koken, 1891 ile sulcus yönünden benzerdir. Fakat G. rhachis’te Sagitta ölçümleri: ventral kenar düz olmayıp, postdorsaldeki çıkıntı da Holotip Paratip yoktur. Uzunluk: 1,3 mm. 0,8 mm Yükseklik: 0,8 mm. 0,13 mm Sagitta ölçümleri: Uzunluk/Yükseklik: 1,6 1,3 Holotip Paratip Uzunluk: 1,80 mm. 2,30 mm. Familya (Aile) Gobiidae Bonaparte, 1832 Yükseklik: 1,60 mm. 1,90 mm. Uzunluk/Yükseklik: 1,13 1,21 Gobiidarum sp. Juv. Pomatoschistus sp. Lev. 4, Şek. 1 Lev. 4, Şek. 4 Tanım: Şekil olarak dört kö şeye yakın olan bu Tanım: Sagittanın çevresi yuvarlak, yüksekli ği otolithin dorsal kenarı ventral kenardan daha kısa ve uzunlu ğuna göre biraz daha fazla, iç kısmı yassı ve dı ş bombele şmi ştir. Sulcus derine gömülü, belirgin olan kısmı konvekstir. Biraz öne do ğru kıvrılmı ş ventral ventral çizgi ventral kenara paraleldir. İç kısım düze kenar düz, tam ortada yer almayan sulcus kısa ve yakın, buna kar şın dı ş kısım belirgin biçimde konveks yassıdır. Küçük ve yuvarlak bir cauda ile aşağıya do ğru görünümdedir. sarkan ve sivrilen büyük bir ostiumu vardır. Üst crista ile alt crista hafif kalınlaşmı ş ve yassıla şmı ş, belirgin Sagitta ölçümleri: area ise yuvarlakla şmı ştır. Uzunluk: 0,60 mm. Yükseklik: 0,60 mm. Sagitta ölçekleri: Uzunluk/Yükseklik: 1 Uzunluk: 0,75 mm. Gobius cf. francofurtanus Koken, 1891 Yükseklik: 0,75 mm. Lev. 4, Şek. 2 Uzunluk/Yükseklik: 1,00. Sinonimi: Gobius vicinalis Koken, 1891 Ordo (Takım) Pleuronectiformes Tanım: Juvenil olmayan sagitta örneklerinin Familya (Aile) Soleidae Bonaparte, 1832 çevresinde birkaç plisesi vardır. Arkaya do ğru Solea kirchbergana H.v. Meyer, 1852 yuvarlakla şan sagittanın iç kısmı yassı, dı ş kısmı ise Lev. 4, Şek. 5
KÜÇÜKÇEKMECE (İSTANBUL) SARMAS İYEN (ÜST M İYOSEN) BALIK OTOLITH’LER İNİN İNCELENMES İ 153 Tanım: Yuvarlak veya oval sagittanın kenarları zaman Karadeniz ve Akdeniz yönünden gelen suların düz, dış yüzeyi çok az, iç yüzeyi ise oldukça konvekstir. etkisi ve civar yörelerden akan akarsu girdilerinin Dorsal kenar orta kısımda yükselerek büyük bir kavis birbirleri ile karı şması sudaki tuzluluk oranında yapar, daha iyi geli şmi ş ventral kenar ise kavislidir. de ğişimlere neden olabilmektedir. Paratetis Sulcus ortada ve derine gömülü, cauda ise kalın bir Sarmasiyen’inde tuzluluk oranı ‰ 25-18’den ‰ 18- kıvrıma sahiptir. Oval ostium caudale göre daha derine 16’ya kadar dü şebilmektedir (Brestenska, 1974). Bunun gömülmü ştür. sonucunda acısu ortam ko şullarının egemen hale dönü şmesi ortam biyotasını da etkiler. Söz konusu bu Sagitta ölçümleri: durum inceleme bölgesinin iki ayrı yöresinde yapılan çalı şmalarda saptanan balık otolith bulguları ve ait Uzunluk: 1,01 mm. oldukları familyalara dayandırıldı ğında acısu-ılıman Yükseklik: 0,9 mm. deniz ortam ko şullarına töleranslı örneklerin var Uzunluk/yükseklik: 1 oldukları gözlemlenmi ştir. Sarmasiyen’deki acısu fasiyes bulgusunu destekleyen ikinci bir veri de bölgede saptanan acısu ortam göstergesi olan ostracod cins ve PALEOEKOLOJ İ türleridir. Yapılan çalı şmalar sonucunda bölgede Do ğu Paratetis’in güneydo ğu kolunun bir saptanan Teleostei’ye ait balık familyalarının ya şam uzantısı olan inceleme bölgesi Sarmasiyen’inde; zaman ortamları Tablo 1’de ayrıntılı olarak verilmi ştir: Tablo 1: Familyaların ya şam ortamları (+=ya şadı ğı ortam, ○=uyulabilir ortam) Table 1: Living environments for the families (+=living environment, ○=adaptible environment) Tatlısu Acısu Ilıman Deniz Ya şam Ortamı Clupeidae ○ + Sürüler halinde Sardalya, ringa Ambassidae ○ + Ilıman denizlerde Hani balı ğı (bazı cinsleri nehirlerde) Serranidae ○ + Levrek Sparidae ○ + Kayalık-ta şlık sahil bölgeleri Mercan balı ğı Salmonidae + ○ Tatlısularda Ala, som balı ğı Gadidae ○ + Deniz diplerinde Mezgit, morina Bythitidae ○ + Ilıman denizlerde Cyprinodontidae + + + Her türlü ortamda Di şlisazancıklar Atherinidae + + + Sürüler halinde Gümü ş balıkları Percidae + ○ Kuzey yarım kürede Levrek Mugilidae ○ ○ + Ilıman sahillerde Kefal Gobiidae ○ ○ + Yumu şak zeminli bölgelerde Kaya balı ğı Sciaenidae ○ ○ + Ilıman denizlerde Gölge balı ğı Blenniidae ○ ○ + Kayalık-ta şlık sahil bölgeleri Horozbina balı ğı Trachinidae ○ + Kumlu zemine gömülerek Trakonya balı ğı Soleidae ○ + Kumlu zemine gömülerek Dil balı ğı
154 BURCU ÇEV İK ÜNER - İZVER ÖZKAR ÖNGEN SONUÇLAR SUMMARY Küçükçekmece Gölü batı kıyısı ile Avcılar sahil The study area comprises the western coast of kesimindeki alanlarından derlenen tutturulmu ş-yarı the Lake Küçükçekmece and Avcılar shore where tutturulmu ş malzeme içeri ğinde 16 familya, 7 cins ve 17 outcrops of the Çekmece Group (Çukurçe şme and türe ait balık otolith (kulakta şı) leri saptanarak Bakırköy Formations) can be observed. Clastics of tanımlanmı ştır. Istanbul Paleozoic, which are not exposed in the study Saptanan balık otolithleri ile beraberindeki area, form the base of this sequence. Above them, there ostracodlardan acı su ortam göstergesi olan Cyprideis are Ceylan Formation (late Eocene), Gürpınar torosa (Jones, 1850) , Cyprideis pannonica (Mehes, Formation (Oligocene) and the Çekmece Group 1980), Cyprideis compacta turgida Bassiouni, 1979, (Çukurçe şme-Güngören-Bakırköy Formations) Limnocythere sp. , Candona (Neglocandona ) decimai seperated from each other by unconformities. At the top Freels, 1980 türlerine ait bulgular Sarmasiyen ya şını lies alluvial deposits, unconformably. vermektedir. In this study, otoliths belonging to 16 family and Önceki ve bu çalı şmada saptanan Sardina 24 fish species and marker fossils of similar other pulchra (Smigielska, 1966) , Paleogadus aequipartitus Sarmatian basins were determined. Particularly, those Rückert-Ülkümen & Kaya, 1993 , Oligopus sp. , Atherina otoliths determined in this and previous studies such as charagma Rückert-Ülkümen & Kaya, 1993 , Chanda Sardina pulchra, Paleogadus aequipartitus, Oligopus, thraciensis Rückert-Ülkümen & Kaya, 1993 , Neogobius Atherina charagma, Chanda thraciensis, Neogobius rhachis Rückert-Ülkümen & Kaya, 1993 , rhachis, Pomatoschistus (Rückert-Ülkümen, 1993) Pomatoschistus sp. gibi otolith cins ve türleri support the Sarmatian age. Sarmasiyen ya ş bulgusunu bir kez daha Correlation between the two different parts of the desteklemektedir. study area showed differences in all fish families except İki çalı şma bölgesi arasında yapılan Clupeidae family. This is interpreted as the change of korelasyonda ise; Clupeidae familyası haricinde di ğer salinity due to intrusions of Mediterranean-Black Sea tüm familyaların birbirlerinden farklı oldukları water during the Miocene (Sarmatian) period caused by gözlemlenmi ştir. Bunun nedeninin; Orta-Geç Miyosen changes of global sea level. In this period salinity of the (Sarmasiyen) döneminde bölgeye etken olan Akdeniz ve Paratethys is dropped from ‰25-18 to ‰18-16. The Karadeniz su girdilerinin olu şturdu ğu tuzluluk oranı fossils collected indicate that the study area was a de ğişimleri ile aynı dönemde Paratetis’te tuzluluk lagoon, which was connected to the sea and fed by oranının ‰ 25-18’den ‰ 18-16’ya kadar dü ştü ğü rivers. (Brestenska, 1974), bunun yanısıra global su seviyesi de ğişimlerinin de bölgede etkenli ğini KATKI BEL İRTME dü şündürmektedir. Gerek ostracodların, gerekse otolith İ.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü’nde Yüksek Lisans bulgularının gösterdi ği acısu ortam fasiyesi o dönemde tezi olarak hazırlanan bu çalı şmanın otolithlerinin deniz ba ğlantılı ve akarsularla beslenen bir gölün tanımları ve bulgularının Münih Paleontoloji Müzesi (lagün) var olabilece ği olgusunu ortaya koymaktadır. Türkiye koleksiyonları (Sammlung N. Rückert, BSP Otolithler; biyomineralizasyon açısından 1980 X, Pisces, Tertiär) ile kar şıla ştırılmasında çok irdelendi ğinde güncel olanların aragonit mineralinden büyük destek sa ğlayan Dr. Neriman Rückert-Ülkümen’e olu ştukları ve bu mineralin de sıcak su ortam (Münih, Almanya), örneklerin SEM ile ko şullarında geli şti ği bilinmesine kar şın, fosil resimlendirilmesinde ve her türlü olanakları sa ğlayan otolithlerin güncel otolithler gibi aragonit veya farklı Münih Paleontoloji Müze Müdürü Prof. Dr. W. hangi biyominerallerden (kalsit, vaterit) olabileceğini Werner’e, ostracodların tayinini gerçekle ştiren Prof.Dr. ortaya koyma amacı ile İ.Ü. İleri Analizler Atike Nazik’e (Çukurova Üniversitesi, Adana) ve balık Laboratuarı’ndaki XRD Kırınım Deseni Deneyi ile taksonomisi ile anatomisinde destek veren Yard.Doç.Dr. ara ştırılmı ş, sonuçta; Sarmasiyen ya şlı bu otolith Lütfiye Eryılmaz’a (İ.Ü.) sonsuz te şekkür ederiz. bulgularının da aragonitten olu şmu ş oldukları ve o dönemde içinde ya şadıkları suyun sıcak ve sı ğ oldu ğuna işaret eden bir veri olarak de ğerlendirilmi ştir.
KÜÇÜKÇEKMECE (İSTANBUL) SARMAS İYEN (ÜST M İYOSEN) BALIK OTOLITH’LER İNİN İNCELENMES İ 155 LEVHA I PLATE I
156 BURCU ÇEV İK ÜNER - İZVER ÖZKAR ÖNGEN LEVHA II PLATE II
KÜÇÜKÇEKMECE (İSTANBUL) SARMAS İYEN (ÜST M İYOSEN) BALIK OTOLITH’LER İNİN İNCELENMES İ 157 LEVHA III PLATE III
158 BURCU ÇEV İK ÜNER - İZVER ÖZKAR ÖNGEN LEVHA IV PLATE IV
KÜÇÜKÇEKMECE (İSTANBUL) SARMAS İYEN (ÜST M İYOSEN) BALIK OTOLITH’LER İNİN İNCELENMES İ 159 LEVHA I PLATE II Şekil 1: Clupeidarum sp., sol kulak otolithi (sagitta). Figure 1: Clupeonella bothrophora Rückert-Ülkümen, Şekil 2: Thymallus latisulcatus Rückert-Ülkümen & 1992, right otolith, inside view (sagitta). Kaya, 1993, a,b)sa ğ, c) sol kulak otolithi (sagitta) (a- Figure 2: Sardina pulchra (Smigielska, 1966), right holotip, c- paratip). otolith, inside view (sagitta). Şekil 3: Palaeogadus aequipartitus Rückert-Ülkümen Figure 3: Atherina austriaca Schubert, 1906, a) right & Kaya, 1993, a) sa ğ ve b, c) sol kulak otolithi, içten and b) left otolith, inside view (sagitta) (a- holotype). görünüm (sagitta) (c- holotip, b- paratip). Figure 4: Atherina kalinoraensis Rückert-Ülkümen & Şekil 4: Oligopus sp., sa ğ kulak otolithi, içten görünüm Kaya, 1993, a,b) right otolith, inside view (sagitta) (a- (sagitta). holotype, b-paratype). Şekil 5: Mugil aff. applanatus (Rzehak, 1893), sol kulak Figure 5: Atherina kalinoraensis Rückert-Ülkümen & otolithi, içten görünüm (sagitta). Kaya, 1993, a, b, d, f) left, c, e) right otolith, inside view Şekil 6: Chanda thraciensis Rückert-Ülkümen & Kaya, (sagitta). 1993, a,b) sol kulak otolithi, içten görünüm (sagitta) (a- holotip, b- paratip). LEVHA III Şekil 7: Perca aff. öcsensis Schubert, 1912, sol kulak otolithi, içten görünüm (sagitta). Şekil 1: Atherina mutila Rückert-Ülkümen, 1996, a) sol Şekil 8: Sparidarum sp. Juv., içten görünüm (sagitta). ve b) sa ğ kulak otolithi, içten görünüm (sagitta) (a- holotip, b- paratip). Şekil 2: Atherina charagma Rückert-Ülkümen & Kaya, PLATE I 1993, sa ğ kulak otolithi, içten ve dı ştan görünüm (sagitta). Figure 1: : Clupeidarum sp., left otolith (sagitta). Şekil 3: Valencia triangulorotundata ( Rückert- Figure 2: Thymallus latisulcatus Rückert-Ülkümen & Ülkümen & Kaya, 1993), sol kulak otolithi, içten Kaya, 1993, a,b) right, c) left otolith (sagitta) (a- görünüm (sagitta). holotype, c- paratype). Şekil 4: Serranus acuterostratus Rückert-Ülkümen, Figure 3: Palaeogadus aequipartitus Rückert-Ülkümen 1996, a) sa ğ, b, c) sol kulak otolithi, içten görünüm & Kaya, 1993, a) right and b, c) left otolith, inside view (sagitta) (a- holotip, b- paratip). (sagitta) (c- holotype, b- paratype). Şekil 5: Sciaenidarum sp. Juv., sol kulak otolithi içten Figure 4: Oligopus sp., right otolith, inside view görünüm (sagitta). (sagitta). Şekil 6: Trachinus sp., sa ğ kulak otolithi, içten görünüm Figure 5: Mugil aff. applanatus (Rzehak, 1893), left (sagitta). otolith, inside view (sagitta). Şekil 7: Blennius schwarzhansi Rückert-Ülkümen, Figure 6: Chanda thraciensis Rückert-Ülkümen & 1996, a, b) sa ğ kulak, c) sol kulak otolithleri, içten Kaya, 1993, a,b) left otolith, inside view (sagitta) (a- görünüm (fosil örnekleri), d) sa ğ kulak otolithi, içten holotype, b- paratype). görünüm (güncel örnek) (sagitta) (a- holotip, b- paratip). Figure 7: Perca aff. öcsensis Schubert, 1912, left otolith, inside view (sagitta). PLATE III Figure 8: Sparidarum sp. Juv., inside view (sagitta). Figure 1: Atherina mutila Rückert-Ülkümen, 1996, a) left and b) right otolith, inside view (sagitta) (a- LEVHA II holotype, b- paratype). Figure 2: Atherina charagma Rückert-Ülkümen & Şekil 1: Clupeonella bothrophora Rückert-Ülkümen, Kaya, 1993, right otolith, inside and outside view 1992, sa ğ kulak otolithi, içten görünüm (sagitta). (sagitta). Şekil 2: Sardina pulchra (Smigielska, 1966), sa ğ kulak Figure 3: Valencia triangulorotundata (Rückert- otolithi, içten görünüm (sagitta). Ülkümen & Kaya, 1993), left otolith, inside view Şekil 3: Atherina austriaca Schubert, 1906, a) sa ğ ve b) (sagitta). sol kulak otolithi, içten görünüm (sagitta) (a- holotip). Figure 4: Serranus acuterostratus Rückert-Ülkümen, Şekil 4: Atherina kalinoraensis Rückert-Ülkümen & 1996, a) right, b, c) left otolith, inside view (sagitta) (a- Kaya, 1993, a,b) sa ğ kulak otolithi, içten görünüm holotype, b- paratype). (sagitta) (a- holotip, b-paratip). Figure 5: Sciaenidarum sp. Juv., left otolith, inside Şekil 5: Atherina kalinoraensis Rückert-Ülkümen & view (sagitta). Kaya, 1993, a, b, d, f) sol, c, e) sa ğ kulak otolithleri, Figure 6: Trachinus sp., right otolith, inside view içten görünüm (sagitta). (sagitta).
160 BURCU ÇEV İK ÜNER - İZVER ÖZKAR ÖNGEN Figure 7: Blennius schwarzhansi Rückert-Ülkümen, Şekil 5: Solea kirchbergana H.v. Meyer, 1852, sa ğ 1996, a, b) right, c) left otoliths, inside view (fossil kulak otolithi a) içten görünüm, b) dı ştan görünüm examples), d) right otolith, inside view (living (sagitta). examples) (sagitta) (a- holotype, b- paratype). PLATE IV LEVHA IV Figure 1: Gobiidarum sp. Juv., right otoliths, inside view (sagitta). Şekil 1: Gobiidarum sp. Juv., sa ğ kulak otolithleri içten Figure 2: Gobius cf. francofurtanus Koken, 1891, right görünüm (sagitta). otolith, inside view (sagitta). Şekil 2: Gobius cf. francofurtanus Koken, 1891, sa ğ Figure 3: Neogobius rhachis Rückert-Ülkümen & kulak otolithi, içten görünüm (sagitta). Kaya, 1993, a) right and b) left otolith, inside view Şekil 3: Neogobius rhachis Rückert-Ülkümen & Kaya, (sagitta) (a- holotype, b- paratype). 1993, a) sa ğ ve b) sol kulak otolithi, içten görünüm Figure 4: Pomatoschistus sp., left otolith, inside view (sagitta) (a- holotip, b- paratip). (sagitta). Şekil 4: Pomatoschistus sp., sol kulak otolithi, içten Figure 5: Solea kirchbergana H.v. Meyer, 1852, right görünüm (sagitta). otolith a) inside view, b) outside view (sagitta).
KÜÇÜKÇEKMECE (İSTANBUL) SARMAS İYEN (ÜST M İYOSEN) BALIK OTOLITH’LER İNİN İNCELENMES İ 161 DE Ğİ NİLEN BELGELER Reichenbacher, B. , 2000 , Das brackische lakustrine Baykal, F. , 1971 , Historik Jeoloji, Karadeniz Teknik Oligozän und Unter-Miozän im Mainzer Becken und Üniversitesi, Yayın No: 38, Kutulmu ş Matbaası, Hanauer Becken: Fischfauna, Paläoökologie, İstanbul. Biostratigraphie, Paläogeographie, CFS 222, Courier Brestenska, E., 1974, Die Foraminiferen des Forschungsinstitut Senckenberg, 222: 1-143, 5 Tab., Sarmatien, Chronostratigraphie und Neostratotypen 15 Taf., Frankfurt. Miozän der Zentralen Paratethys, VEDA, Bratislava. Reichenbacher, B. , 2008 , Fresh- and brackish water Demir, N. , 1996 , İhtiyoloji, İstanbul Üniversitesi Fen fish faunas (otoliths) from the Oligocene of the Fakültesi Basım Evi, İstanbul. western Paratethys proxies for continental climate, Duman, T.M., Keçer, M., Ate ş, Ş., Emre, Ö., Gedik, palaeogeography and biostratigraphy, International İ., Karakaya, F., Durmaz, S., Olgun, Ş., Şahin, H. Geological Congress , Oslo. VE Gökmeno ğlu, O., 2004, İstanbul metropolü Rückert-Ülkümen, N., Kaya, O. und Hottenrott, M., batısındaki (Küçükçekmece-Silivri-Çatalca yöresi) 1993 , Neue Beiträge zur Tertiär-Stratigraphie und kentsel geli şme alanlarının yer bilim verileri, Özel Otolithenfauna der Umgebung von Istanbul Yayın Serisi-3 M.T.A. Genel Müdürlü ğü, Ankara. (Küçükçekmece und Büyükçekmece See), Türkei., Eschmeye, W.N., 1998, Cattalog of Fishes, vol 1-I: Mitt. Bayer. Staatsslg. Paläont. Hist Geol., 33: 51-89 Introductory Materials Species of Fishes (A-L), vol München. 1-II: Species of Fishes (M-Z), vol 1-III: Genera of Rückert-Ülkümen, N. , 1996 , Weitere Beiträge zur Fishes Species and Genera in a Classification Otolithenfauna von Avcılar W Küçükçekmece See Literature Ciled, Appendices, California Academy (Thrakien, Türkei), Mitt. Bayer. Staatsslg. Paläont. of Sciences, California. Hist. Geol., 36: 117-133, 3 Taf., 1 Tab., München. Eschmeyer, W.N. , 2008 , Catalog of Fishes [online], Rückert-Ülkümen, N. , 1997 , Weitere Beiträge zur California Academy of Sciences, Jungtertiären Fischfauna von Trakien (Türkei), Mitt. http://research.calacademy.org/research/ichthyology/ Bayer. Staatsslg. Paläont.his. Geol., München. cat alog/fishcatsearch.html [Ziyaret Tarihi: 19 Eylül Rückert-Ülkümen, N., Kowalke, T., Matzke - 2008] Karasz, R., Witt, W. and Yigitbas, E. , 2006 , Fao , 1985 , Fisheries Synopsis, Clupeoid Fishes of the Biostratigraphy of the Paratethyan Neogene at World, No.125, Volume 7, Part 1 Fao Species Yalova (Izmit-Province, NW-Turkey), Newst. Catalogue. Stratigr., 42 (1): 43-68, Stuttgart. Grande, L. , 1985 , Recent and fossil Clupeomorph Rückert-Ülkümen, N., Özkar Öngen, İ. ve Çevik, B., Fishes with materials for revision of the subgroups 2007 , Do ğu Paratetis’in Ergene Havzasında of Clupeoids, Bulletin of the American Museum of Paleobiyoco ğrafik Özellikleri, VIII. Paleontoloji Natural History, Vol.181, Art. 2, New York. Stratigrafi Çalı ştayı, Çanakkale. Lagler, K., Bardach, J.E., Miller, R.R. and Passino, Sakınç, M., Yaltırak C., ve Oktay, F.Y. , 2000 , D.R.M. , 1977 , Ichthyology, 2nd ed. John Wiley and Kuzeybatı Türkiye'de (Trakya) Tetis-Paratetis Sons, New York. ili şkisi ve Trakya Neojen Havzasının Paleoco ğrafik Nelson, J.S. , 1994 , Fishes of the World, (3nd edn), John ve tektonik evrimi, Cumhuriyetin 75. yıl dönümü Wiley, Newyork. yerbilimleri ve madencilik kongresi MTA, 107-134, Nolf, D. and Capetta, A. , 1980 , Les otolithes de Ankara Téléostéens du Miocéne de Montpeyroux, Hérault, Sayar, A.M., Pamir, H.N., 1933, Küçükçekmece Fosil France. Fıkralı Hayvanlar Mecmuası, İstanbul Darülfünunu Nolf, D. , 1985 , Handbook of Paleoichthyology, Otolithi Fen Fak. Mecmuası, 9, 1503-1619, İstanbul. Piscium, Vol.10, Stuttgart. Sayar (Arınç), C. , 1955 , Haliç-Küçükçekmece Popov, S. V., Rögel, F., Rozonov, A. Y., Steininger, F. bölgesinin jeolojisi, Doktora tezi, İTÜ, Maden F., Shcherba, I. G. and Kovac, M. (Eds) , 2004 , Fakültesi yayını., İstanbul. Lithological-Paleogeographic maps of Paratethys 10 Sayar, C., 1960 , İstanbul’un batısında yer altı suları ve maps Late Eocene to Pliocene, CFS 250, Courier artezyen imkanları, İstanbul Teknik Üniversitesi Forschungsinstitut Senkenberg, Stuttgart. Hidrojeoloji Enstitüsü, Yayın No:6, İstanbul. Reichenbacher, B. und Weidmann, M. , 1992 , Fisch Sayar, C. , 1977 , İstanbul yeni iskan yöreleri geoteknik otolithen aus der Oligo-Miozänen Molasse der ve sismik etüdü, B.Ü. Deprem Ara ştırma Enstitüsü West-Schweiz und Haute-Savoie (Frankreich), yayınlanmamı ş teknik rapor, 77-14T., İstanbul. Stuttgarter Beitr. Natur. Ser. B, Nr.184: 83 S., 8 Schubert, R.S., 1906, Die Fischotolithen des Taf., 9 Abb.,1 Tab., Stuttgart. österreichisch-ungarischen Tertiärs.-Jb.k.u.k. geol. R.-A., Wien.
162 BURCU ÇEV İK ÜNER - İZVER ÖZKAR ÖNGEN Schwarzhans, W., 1980, Die Teriäre Teleosteer Fauna Tüysüz, O. , 2003 , İstanbul için deprem senaryolarının Neuseelands, rekonstruiert anhand von Otolithen, hazırlanmasında co ğrafi bilgi sistemlerinin Nerliner geowiss. Abh., (A), 26, Berlin. kullanımı, Avrasya Yerbilimleri Enstitüsü, İstanbul. Siyako, M. , 2006 , Trakya Bölgesi Litostratigrafi Weiler, W. , 1963 , Die Fischfauna des Tertiärs im Birimleri, Maden Tetkik ve Arama Genel oberrheinischen Graben, des Manzer Beckens, des Müdürlü ğü, s. 42-56, Ankara. unteren Maintals und der Wetterau, unteren Smigielska, T., 1966, Otoliths of Fishes from the besonderer Berücksichtigung des Untermiozäns.- Tortonian of Southern Poland, vol 36, Fas. 3, Abhanlungen der Senckenbergischen Krakow. Naturforschenden Gesellschaft, 504, 75 s., Smigielska, T., 1979, Fish Otoliths from the Korytnica Frankfurt. Clays (Middle Miocene; Holy Cross Mountains, Yurtsever, A., Ça ğlayan, M.A., 2002 , İstanbul F21 ve Central Poland), Acta Geol. Polan, 29 (3), Bursa G21 (kısmen) Paftaları Jeoloji Haritası, Warszawa. 1:100.000, M.T.A., Ankara.