„Ewaluacja Wpływu Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego Na Lata 2007-2013 Na Stan Środowiska Naturalnego Województwa Świętokrzyskiego”

„Ewaluacja wpływu Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007-2013 na stan środowiska naturalnego województwa świętokrzyskiego”

RAPORT KOŃCOWY

… dla rozwoju Województwa Świętokrzyskiego...

Warszawa, grudzień 2015 r.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013”

Zamawiający: Województwo Świętokrzyskie – Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiego

Wykonawca: ECORYS Polska Sp. z o.o. ul. Solec 38 lok 105 00-394 Warszawa

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 2

Spis treści

INDEKS SKRÓTÓW ...... 5 STRESZCZENIE ...... 6 SUMMARY ...... 8 1. WPROWADZENIE ...... 11 1.1. Ogóle założenia badania ...... 11 1.2. Przedmiot badania ...... 11 1.3. Cele i zakres badania ...... 12 2. METODOLOGIA BADANIA ...... 13 2.1. Metody i techniki zbierania danych ...... 13 3. OCENA EFEKTÓW INTERWENCJI IV OSI PRIORYTETOWEJ RPOWŚ 2007-2013 W OBSZARZE ŚRODOWISKA ...... 16 3.1. Zmiany w stanie środowiska w województwie świętokrzyskim na przestrzeni ...... lat 2007-2014 ...... 16 3.1.1. Gospodarka odpadami komunalnymi i przemysłowymi ...... 16 3.1.2. Gospodarka wodno-ściekowa ...... 19 3.1.3. Jakość i ochrona powietrza ...... 25 3.1.4. Ochrona przyrody i promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000) ...... 28 3.1.5. Zapobieganie zagrożeniom naturalnym ...... 30 3.2. Ogólna charakterystyka interwencji IV osi priorytetowej RPOWŚ 2007-2013 ...... 32 3.2.1. Logika interwencji RPOWŚ 2007-2013 ...... 32 3.2.2. Efekty projektów środowiskowych IV osi priorytetowej RPOWŚ 2007-2013 ...... 34 3.2.3. Interwencje środowiskowe w województwie świętokrzyskim zrealizowane w ramach innych programów pomocowych ...... 38 3.3. Wpływ projektów realizowanych w ramach IV osi priorytetowej RPOWŚ 2007-2013 na stan środowiska naturalnego i wyposażenie w infrastrukturę...... 41 3.3.1. Gospodarka odpadami komunalnymi i przemysłowymi ...... 41 3.3.2. Gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną ...... 44 3.3.3. Oczyszczanie ścieków ...... 47 3.3.4. Jakość powietrza...... 52 3.3.5. Rewaloryzacja obszarów przemysłowych i rekultywacja skażonych gruntów ...... 54 3.3.6. Promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000) ...... 57

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 3

3.3.7. Zapobieganie zagrożeniom naturalnym i technologicznym ...... 60 3.3.8. Efekty środowiskowe projektów realizowanych w ramach RPOWŚ 2007-2014 w opinii respondentów badania ...... 63 3.4. Wpływ projektów RPOWŚ 2007-2013 na realizację zapisów dyrektyw środowiskowych oraz krajowych i regionalnych dokumentów strategicznych ...... 68 3.4.1. Wpływ projektów na realizację celów środowiskowych Strategii rozwoju województwa świętokrzyskiego do 2020 r...... 68 3.4.2. Wpływ projektów na realizację założeń Program ochrony środowiska województwa świętokrzyskiego ...... 70 3.4.3. Wpływ projektów na realizację założeń dyrektyw unijnych ...... 72 3.4.4. Wpływ projektów na realizację celów środowiskowych wyrażonych w dokumentach krajowych i regionalnych ...... 74 3.4.5. Wpływ na stosowanie innych polityk UE w dziedzinie środowiska naturalnego ...... 77 4. OCENA ZREALIZOWANYCH INWESTYCJI ŚRODOWISKOWYCH W KONTEKŚCIE SPOŁECZNYM I GOSPODARCZYM ...... 79 4.1. Jakość życia ...... 79 4.1.1. Poprawa aspektów jakości życia ...... 79 4.1.2. Poprawa infrastruktury sanitarnej w gospodarstwach domowych ...... 82 4.1.3. Koszty usług publicznych...... 83 4.2. Rozwój gospodarczy ...... 85 4.3. Zatrudnienie ...... 88 4.4. Świadomość ekologiczna...... 89 4.5. Efekty społeczno-gospodarcze projektów według kategorii interwencji ...... 91 5. PROCES WDRAŻANIA RPOWŚ 2014-2020 I PROGRAMOWANIA PERSPEKTYWY PO 2020 r. . 97 5.1. Rozwiązania proceduralne procesu wdrażania RPOWŚ maksymalizujące korzystny wpływ na środowisko ...... 97 5.2. Pożądany zakres przyszłej interwencji publicznej w obszarze ochrony środowiska...... 100 6. WNIOSKI I REKOMENDACJE ...... 105 7. ZAŁĄCZNIKI ...... 107 Załącznik 1. Schemat - model logiczny IV osi priorytetowej RPOWŚ 2007-2013 ...... 108 Załącznik 2. Tabela wdrażania rekomendacji ...... 109 Załącznik 3. Case study ...... 114 Załącznik 4. Narzędzia badawcze ...... 155 Załącznik 5. Lista materiałów źródłowych ...... 173

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 4

INDEKS SKRÓTÓW

CATI ang. Computer Assisted Telephone Interview - wspomagany komputerowo wywiad telefoniczny CAWI ang. Computer-Assisted Web Interview – wspomagany komputerowo wywiad przy pomocy strony WWW IDI ang. Individual In-depth Interview - indywidualne wywiady pogłębione BDL Główny Urząd Statystyczny Bank Danych Lokalnych GUS Główny Urząd Statystyczny IZ RPOWŚ Instytucja Zarządzająca Regionalnym Programem Operacyjnym Województwa Świętokrzyskiego JCWP Jednolite części wód powierzchniowych KE Komisja Europejska KPGO 2014 Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2014 KPOŚK Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych NFOŚiGW Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej OP Oś priorytetowa OZE Odnawialne Źródła Energii PGOWŚ 2012 Plan Gospodarki Odpadami dla Województwa Świętokrzyskiego na lata 2012 – 2018 PGW Plan Gospodarowania Wodami na obszarze dorzecza Wisły POIiŚ Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko POŚ Program Ochrony Środowiska PO PROW Program Operacyjny Program Rozwoju Obszarów Wiejskich PO Ryby Program Operacyjny „Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich 2007-2013” RDOŚ Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Kielcach RPOWŚ 2007-2013 Regionalny Program Operacyjny Województwa Świętokrzyskiego SIMIK System Informatyczny Monitoringu i Kontroli SZOOP Szczegółowy Opis Osi Priorytetowych UE Unia Europejska TDI ang. Telephone-Depth-Interviewing – telefoniczny wywiad pogłębiony UMWŚ Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiego WIOŚ Wojewódzki Inspektora Ochrony Środowiska w Kielcach WFOŚiGW Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Kielcach

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 5

STRESZCZENIE

Głównym celem ewaluacji była ocena efektów wpływu inwestycji środowiskowych realizowanych w ramach IV osi priorytetowej Rozwój infrastruktury ochrony środowiska i energetycznej Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013 w trzech wymiarach: ekologicznym, społecznym i gospodarczym. Cele szczegółowe badania skupiały się na ocenie efektów podjętej interwencji pod kątem wypełnienia założeń i celów RPOWŚ 2007-2013, wpływu na stan środowiska oraz wyposażenia województwa świętokrzyskiego w infrastrukturę ochrony środowiska. Jednocześnie uzyskane efekty projektów poddano analizie pod kątem wpływu na życie mieszkańców oraz na sytuację ekonomiczną regionu. Przedmiotem badania były projekty zrealizowane w ramach działania 4.1 Rozwój regionalnej infrastruktury ochrony środowiska i energetycznej oraz działania 4.2 Rozwój systemów lokalnej infrastruktury ochrony środowiska i energetycznej, według poniższych kategorii interwencji:  44 Gospodarka odpadami komunalnymi i przemysłowymi  45 Gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną  46 Oczyszczanie ścieków  47 Jakość powietrza  50 Rewaloryzacja obszarów przemysłowych i rekultywacja skażonych gruntów  51 Promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000)  53 Zapobieganie zagrożeniom (w tym opracowanie i wdrażanie planów i instrumentów zapobiegania i zarządzania zagrożeniami naturalnym i technologicznym)  54 Inne działania na rzecz ochrony środowiska i zapobiegania zagrożeniom. Łącznie analizie poddano 99 projektów, z wyłączeniem projektów z zakresu energetyki, które podlegały ocenie w ramach innego badania ewaluacyjnego. Badanie efektów interwencji środowiskowych oparto na metodzie ewaluacji ex-post opartej na teorii, zaproponowanej w latach 70. przez Carol H. Weiss i rozwijaną następnie między innymi w pracach Hueya T. Chena. W pierwszym etapie badania odtworzono teorię programu (osi priorytetowej), a następnie stosując odpowiednie techniki i narzędzia badawcze udzielono odpowiedzi na postawione pytania ewaluacyjne dotyczące oceny środowiskowych, społecznych i gospodarczych efektów interwencji. Na potrzeby ewaluacji przeanalizowano dokumentację projektową wszystkich inwestycji objętych badaniem, przeprowadzono indywidualne wywiady pogłębione z przedstawicielami instytucji ochrony środowiska województwa świętokrzyskiego, pracownikami naukowymi, przedstawicielami IZ RPOWŚ oraz wybranych departamentów Urzędu Marszałkowskiego. Ponadto wśród beneficjentów IV osi priorytetowej RPOWŚ zrealizowano ankietę internetową (CAWI) oraz przeprowadzono 15 indywidualnych wywiadów pogłębionych z beneficjentami projektów, dla których opracowane zostały studia przypadku. Jednocześnie, na potrzeby oceny wpływu przeprowadzonych inwestycji na życie społeczności lokalnych i sytuację gospodarczą regionu przeprowadzono telefoniczne wywiady pogłębione z przedstawicielami wybranych sołectw regionu świętokrzyskiego.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 6

Z badania ewaluacyjnego wynika, że projekty środowiskowe zrealizowane w perspektywie 2007- 2013 w znaczącym stopniu przyczyniły się do rozwoju infrastruktury ochrony środowiska w województwie świętokrzyskim, a także wpłynęły na poprawę stanu środowiska naturalnego i jego poszczególnych komponentów. Największym zainteresowaniem beneficjentów cieszyły się projekty z zakresu oczyszczania ścieków (53 projekty) i zaopatrzenia w wodę pitną (30 projektów). Łącznie w wyniku inwestycji dokonano przebudowy i modernizacji 13 istniejących oczyszczalni ścieków (w tym 1 projekt jest w fazie końcowej realizacji) i budowy 10 zupełnie nowych obiektów (1 inwestycja w trakcie rozliczania), wybudowano 895,72 km sieci kanalizacji sanitarnej, do której przyłączono 44 195 osób. Można zatem wnioskować, że 30% infrastruktury w latach 2007-2014 powstało na skutek działań realizowanych z RPOWŚ, a ponad 35% mieszkańców uzyskało podłączenie do sieci kanalizacyjnej. W przypadku sieci wodociągowej wybudowano w ramach programu 739,88 km i zmodernizowano 34,15 km, w wyniku czego, aż 21 670 osób zostało podłączonych do sieci wodociągowej. W ramach pozostałych kategorii interwencji, tj. z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi i przemysłowymi, poprawy jakości powietrza, rewaloryzacji obszarów przemysłowych i rekultywacji skażonych gruntów oraz promowania bioróżnorodności i ochrony przyrody zrealizowano pojedyncze projekty, które z pewnością wpłynęły pozytywnie na stan środowiska w województwie, niemniej jednak w znacznie mniejszym stopniu niż projekty z zakresu gospodarki wodno-ściekowej. W kolejnej perspektywie finansowej RPOWŚ należy podjąć działania zachęcające beneficjentów do realizowania projektów z zakresu ww. kategorii interwencji. Interwencję środowiskową RPOWŚ 2007-2013 rozpatrywano jednocześnie pod kątem efektów społeczno-gospodarczych, tj. zmiany jakości życia mieszkańców, w tym poprawę stanu zdrowia, komfortu życia i wzrostu lub spadku kosztów życia, a także wpływu na rozwój świadomości ekologicznej i zasadę równości szans. Jednocześnie przeanalizowano wpływ projektów na rozwój gospodarczy gminy, w tym rozwój przedsiębiorczości, zatrudnienie oraz dodatkowe korzyści dla mieszkańców wynikające z rozwoju gospodarczego. Generalnie, wszystkie zrealizowane projekty wpłynęły na poprawę jakości życia, niemniej jednak typowe efekty gospodarcze związane z rozwojem przedsiębiorczości, zatrudnienia w gminie/regionie nie zostały osiągnięte w takiej skali jak zakładano na etapie opracowywania studiów wykonalności inwestycji. Założenia RPOWŚ 2007-2013 w zakresie poprawy stanu środowiska, sprzyjającej budowie konkurencyjnej gospodarki regionu, zostały wypełnione, świadczą o tym zrealizowane wskaźniki programowe oraz poziom realizacji przeznaczonej alokacji finansowej. Z uwagi na złożoność problemów, restrykcyjne wymagania prawne kwestie środowiskowe w województwie nie zostały rozwiązane i wymagają podejmowania systemowych działań w oparciu o kompleksowe planowanie. Dlatego też w kolejnej perspektywie finansowania RPOWŚ 2014-2020 należy skupić się na kontynuacji dotychczasowych założeń i interwencji w zakresie infrastruktury środowiska i zapobiegania zagrożeniom.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 7

SUMMARY

The main aim of the study is the assessment of the effects of impact on the environmental investments implemented in the framework of the Regional Operational Programme of Swietokrzyskie (ROPoS) 2007-2013, Priority IV, Development of the Environmental Protection and Energy Infrastructure in three dimensions: ecological, social and economic. The specific objectives of the study focuses on the assessment of the effects of the undertaken intervention with regard to fulfilment premises and aims of the ROPoS 2007-2013, impact on the environment and equipping Swietokrzyskie voivodeship with infrastructure to protect the environment. At the same time, the achieved effects of the projects have been analysed with regard to the impact on the life of the inhabitants and the economic situation in the region. Two measures: 4.1. Development of the regional infrastructure for environment and energy protection and 4.2. Development of the systems of local infrastructure for environment and energy protection were the subject of the study, according to the following categories of intervention:  44 Management of municipal and industrial waste  45 Drinking water management and supply  46 Sewage treatment  47 Air Quality  50 Revalorisation of industrial areas and recultivation of contaminated soil  51 Promoting biodiversity and nature protection (including NATURA 2000)  53 Danger prevention (including development and implementation of plans and instruments for prevention and management of natural and technological dangers)  54 Other measures for environment protection and danger prevention. 99 projects have been a subject to the analysis, excluding the projects in the field of energy that were evaluated in a separate study. The study on the effects of environmental interventions was based on the ex-post evaluation built upon a theory proposed by Carol H. Weiss in 70’ and that has been developed since i.a. in the works of Huey T. Chen. In the first part of this study the theory of the programmes was retraced (Priorities) and subsequently, with the usage of adequate research techniques and tools, answers to the research questions regarding the assessment of environmental, social and economic effects of intervention. For the purpose of the evaluation the following were conducted: an analysis of the project documentation of all of the investments that are subject to this study and the in-depth individual interviews with the representatives from the institutions of environment protection in Swietokrzyskie voivodeship, academics, representatives of ROPoS and selected departments of the Marshall Office. Moreover, beneficiaries of the Priority IV were asked to fill in an online survey (CAWI) and there were 15 in-depth individual interviews with the beneficiaries of

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 8

the projects, for which case studies were developed. At the same time, for the purpose of assessing effects of the investments on the life of local communities and the economic situation of the region, individual telephone interviews with the representatives of local governance were carried out. The results of this evaluation show that environmental projects run in the 2007-2013 perspective, have a significant impact on the development of the infrastructure for the environment protection in the Swietokrzyskie voivodeship and have positively influenced the state of nature in general and its elements. The most popular projects among the beneficiaries were related to sewage treatment (53 projects) and the supply of drinking water (30 projects). As a result of the investments 13 existing sewage treatment plants were rebuild and modernised (including one project that is about to finish) and 10 new buildings were opened (one investment is about to settle the accounts), 895.72 km of the sewage system was built, to which 44 195 inhabitants were connected. Therefore, it can be concluded that 30% of the infrastructure that was built or modernised between 2007 - 2014 were directly resulting from the ROPoS, and over 35% of the local population has gained the access to sewage treatment system. In the case of the water pipeline, 739.88 km of water pipeline was built and 34.15 km was modernised, resulting in 21 670 inhabitants getting access to it. In the rest of the interventions’ categories, i.e. related to the management of the municipal and industrial waste, enhancing air quality, revalorisation of industrial areas and recultivation of contaminated soil, promoting biodiversity and nature protection, individual projects that surely had positive influence the state of the nature in the voivodeship, however to a smaller extent than the projects in the field of water-sewage management. In the upcoming financial framework, ROPoS has to undertake the measures encouraging the beneficiaries to conduct projects in the above-mentioned topics. Environmental intervention in ROPoS 2007-2013 was considered in terms of the socio-economic effects, i.e. the change of quality of life of the inhabitants, including the health improvement, living standard and the increase or decrease of the costs of living, as well as the influence on the raise of the ecological awareness and equal opportunities. At the same time, the effects of the projects with regard to the economic development were analysed, including the entrepreneurship, employment and added values for the inhabitants resulting from the economic development. In general, all of the projects had impact on improving the quality of life, however, a standard economic effects with regard to the development of entrepreneurship, employment in the region have not been reached to the planned extent. Premises of the ROPoS 2007-2013 in terms of bettering the state of nature, allowing for the development of competitive regional economy have been fulfilled. Reached programme indicators and used budget allocation constitute evidence thereof. Due to the complexity of the problems and strict legal provisions, the environmental issues in the voivodeship have not been solved and they require further complex planning. Therefore, in the upcoming financial framework ROPoS 2014-2020, the focus should be directed toward continuing the current premises and interventions in terms of environmental infrastructure and danger management.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 9

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 10

1. WPROWADZENIE

1.1. Ogóle założenia badania Badanie ewaluacyjne wpływu Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007-2013 na stan środowiska naturalnego województwa świętokrzyskiego wynika bezpośrednio z zapisów Okresowego planu ewaluacji na rok 2015 RPOWŚ na lata 2007-2013, przyjętego uchwałą nr 150/15 Zarządu Województwa Świętokrzyskiego z dnia 21 stycznia 2015 r. Realizacja badania rozpoczęła się we wrześniu 2015 roku. Przygotowanie Raportu końcowego poprzedzone było Raportem metodologicznym, w którym zawarto szczegółową koncepcję badania oraz opisano stosowane metody i techniki badawcze. Raport końcowy opracowano w układzie odpowiadającym oczekiwaniom sformułowanym przez Zamawiającego. W pierwszym i drugim rozdziale prezentowane są wszystkie najważniejsze informacje dotyczące przedmiotu, zakresu i celu badania, a także skrótowo przypomniane są wszystkie stosowane metody. Rozdział trzeci zawiera odpowiedź na większość pytań badawczych pod kątem oceny interwencji w zakresie efektów środowiskowych. W rozdziale tym zostały kompleksowo przedstawione zmiany jakie zaszły w stanie środowiska i jego poszczególnych komponentach w województwie świętokrzyskim od czasu rozpoczęcia RPOWŚ 2007-2013 do roku 2015, a następnie efekty, które można przypisać interwencji publicznej. W rozdziale czwartym udzielono odpowiedzi na kwestie dotyczące efektów społeczno-gospodarczych projektów zrealizowanych w ramach IV osi priorytetowej RPOWŚ 2007-2013. Rozdział piąty stanowią części dotyczące procesu programowania oraz pożądanego zakresu interwencji w obecnej i przyszłej perspektywie finansowej oraz część rekomendacyjna – oparta na wyciągniętych wnioskach. W rozdziale szóstym złożonym z załączników, oprócz zagadnień czysto technicznych, znajdują się tabela rekomendacji oraz opisy studiów przypadku bardzo dobrze zrealizowanych projektów z poszczególnych kategorii interwencji.

1.2. Przedmiot badania Przedmiotem badania była interwencja w ramach RPOWŚ 2007-2013 w obszarze ochrony środowiska i zapobiegania zagrożeniom, zrealizowana w ramach IV osi priorytetowej Rozwój infrastruktury ochrony środowiska i energetycznej, działania 4.1 Rozwój regionalnej infrastruktury ochrony środowiska i energetycznej oraz działania 4.2 Rozwój systemów lokalnej infrastruktury ochrony środowiska i energetycznej, według poniższych kategorii interwencji:  44 Gospodarka odpadami komunalnymi i przemysłowymi  45 Gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną  46 Oczyszczanie ścieków  47 Jakość powietrza  50 Rewaloryzacja obszarów przemysłowych i rekultywacja skażonych gruntów  51 Promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000)  53 Zapobieganie zagrożeniom (w tym opracowanie i wdrażanie planów i instrumentów zapobiegania i zarządzania zagrożeniami naturalnym i technologicznym)  54 Inne działania na rzecz ochrony środowiska i zapobiegania zagrożeniom.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 11

Łącznie analizie poddanych zostało 99 projektów, z czego najwięcej dotyczyło tematyki zapatrzenia w wodę oraz gospodarki wodno-ściekowej. W badaniu nie uwzględniono efektów projektów dotyczących energetyki, które zostały objęte odrębnym badaniem ewaluacyjnym (kategorie interwencji: 40 Energia odnawialna: słoneczna, 42 Energia odnawialna: hydroelektryczna, geotermiczna i pozostałe, 43 Efektywność energetyczna, produkcja skojarzona (kogeneracja), zarządzanie energią).

1.3. Cele i zakres badania Głównym celem badania ewaluacyjnego była ocena wpływu inwestycji środowiskowych RPOWŚ 2007-2013 zrealizowanych w ramach IV osi priorytetowej Rozwój infrastruktury ochrony środowiska i energetycznej Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013 w trzech wymiarach: ekologicznym, społecznym i gospodarczym. Cele szczegółowe badania skupiały się na ocenie efektów podjętej interwencji pod kątem wypełnienia założeń i celów RPOWŚ 2007-2013, ocenie zrealizowanych projektów pod kątem wpływu na stan środowiska oraz wyposażenia województwa świętokrzyskiego w infrastrukturę ochrony środowiska. Jednocześnie uzyskane efekty projektów poddano ocenie pod kątem wpływu na życie mieszkańców oraz na sytuację ekonomiczną regionu. Realizacja badania pozwoliła na opracowanie rekomendacji dla procesu wdrażania RPOWŚ 2014-2020 oraz dla procesu programowania perspektywy po 2020 roku. Badanie ewaluacyjne realizowano w oparciu o następujące kryteria oceny:

Pozwala ocenić w Pozwala ocenić czy Pozwala ocenić, jakim stopniu i w jakim stopniu czy podobne lub realizacja RPOWŚ w Pozwala wyjaśnić projekty Pozwala ocenić, na lepsze efekty obszarze jakie efekty zrealizowane ile pozytywne można było środowiska obserwowane w wramach RPOWŚ zmiany wywołane rzeczywiście osiągnąć przy badanym obszarze 2007-2013 w realizacją przyczyniła się do zastosowaniu przypisać można obszarze projektów będą rozwiązania innych działań interwencji w środowiska trwały po ich zidentyfikowanych m.in. niższych ramach RPOWŚ przyczyniły się do zakończeniu. problemów na nakładów 2007-2013. realizacji celów terenie finansowych. programu. województwa i/lub przyniosła korzyści beneficjentom. KRYTERIA EWALUACYJNE

Źródło: opracowanie własne na podstawie SOPZ

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 12

2. METODOLOGIA BADANIA

2.1. Metody i techniki zbierania danych Badanie efektów interwencji środowiskowych oparto na metodzie ewaluacji ex-post opartej na teorii, zaproponowanej w latach 70. przez Carol H. Weiss i rozwijaną następnie między innymi w pracach Hueya T. Chena. W pierwszym etapie badania odtworzono teorię programu (osi priorytetowej), a następnie stosując odpowiednie techniki i narzędzia badawcze udzielono odpowiedzi na postawione pytania ewaluacyjne dotyczące oceny środowiskowych, społecznych i gospodarczych efektów interwencji. Istotnym elementem badania była analiza kontrybucji, która pozwoliła na zbadanie związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy realizowanymi działaniami a czynnikami zewnętrznymi. Badanie realizowano o oparciu o cztery moduły badawcze, tj.  Ocena efektów interwencji RPOWŚ 2007-2013 w obszarze środowiska.  Analiza zmian w stanie środowiska w województwie świętokrzyskim w latach 2007-2015, a wpływ podjętych interwencji RPOWŚ.  Ocena zrealizowanych inwestycji środowiskowych w kontekście społecznym i gospodarczym.  Rekomendacje dla procesu wdrażania RPOWŚ 2014-2020 oraz dla procesu programowania perspektywy po 2020 roku. Realizacja badania pozwoliła odpowiedzieć na podstawowe pytania badawcze za pomocą przedstawionych poniżej metod i technik badawczych.

Analiza kontrybucji

Metoda polegała na zbadaniu związków przyczynowo-skutkowych, pomiędzy podejmowanymi działaniami w ramach RPOWŚ 2007-2013, a występującymi efektami, czyli zbadaniu wpływu programu na obserwowane zmiany jakie zaszły w środowisku i życiu mieszkańców regionu świętokrzyskiego. Zastosowanie analizy kontrybucji pozwoliło ocenić skuteczność, efektywność i użyteczność programu, a zatem efekty poszczególnych interwencji realizowanych w ramach IV osi priorytetowej na środowisko, rozwój regionu (wkład programu w odniesieniu do poszczególnych rezultatów, jakie zostały dokonane w ostatnich latach w sektorze środowiska w województwie świętokrzyskim).

Desk reserach

Technika desk reserach miała bardzo szerokie zastosowanie w badaniu, zwłaszcza w odtworzeniu logiki interwencji programu. Na podstawie analizy dokumentów powstały pierwsze wnioski w części dotyczącej oceny zmian w stanie środowiska naturalnego w województwie świętokrzyskim oraz analiza wpływu interwencji IV osi priorytetowej na stan środowiska naturalnego w województwie. W ramach badania analizie desk research poddano następujące źródła danych:

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 13

a. dokumenty programowe, strategiczne, raporty z badań i analiz, publikacje naukowe i branżowe oraz sprawozdania dotyczące RPOWŚ 2007-2013, b. dane statystyczne pochodzące z oficjalnych baz danych (KSI SIMIK, BDL GUS, itp.) i zestawień, raportów, publikacji, c. dokumentacja projektowa beneficjentów IV osi priorytetowej RPOWŚ 2007-2013, d. raporty i opracowania dotyczące oceny efektów ekologicznych, społecznych i gospodarczych podobnych interwencji.

Analiza dokumentacji projektowej

W ramach badania przeprowadzona została analiza dokumentacji projektowej złożonej przez beneficjentów w ramach RPOWŚ 2007-2013, tj. wnioski o dofinansowanie wraz z załącznikami, wnioski o płatność, umowy o dofinansowanie wraz z aneksami oraz sprawozdania z realizacji projektów. Łącznie przeanalizowano dokumentację 99 projektów, na które zostały zawarte umowy o dofinansowanie z RPOWŚ 2007-2013. Analiza dokumentacji projektowej, pozwoliła udzielić odpowiedzi odnośnie efektów podjętych interwencji, wyłonić projekty najbardziej efektywne kosztowo i rzeczowo, realizujące w największym stopniu wskaźniki programowe.

Ankiety internetowe CAWI z beneficjentami

Ankietę internetową przeprowadzono wśród beneficjentów projektów IV osi priorytetowej RPOWŚ 2007-2013 objętych przedmiotem badania ewaluacyjnego. Badanie ankietowe posłużyło do uzyskania odpowiedzi na pytania dotyczące efektów środowiskowych, gospodarczych i społecznych zrealizowanych inwestycji w województwie. Beneficjenci zostali poproszeni o wyrażenie opinii odnośnie największych wyzwań związanych z realizacją projektów w poszczególnych etapach inwestycji, barier związanych z rozwojem infrastruktury ochrony środowiska w regionie świętokrzyskim oraz problemów środowiskowych, jakie stoją przed województwem, jednostkami samorządu terytorialnego w kolejnych latach. Na potrzeby badania, zrealizowano 99 ankiet, uzupełnionych wywiadami telefonicznymi (CATI).

Indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z przedstawicielami instytucji ochrony środowiska, IZ RPOWŚ 2007-2013 oraz pracownikami UMWŚ

Na potrzeby badania indywidualne wywiady pogłębione zostały przeprowadzone z ekspertami z zakresu ochrony środowiska, zarówno z przedstawicielami instytucji realizujących zadania z zakresu ochrony środowiska na poziomie województwa, jak również z przedstawicielami środowiska naukowego. Wywiady zostały także zrealizowane z przedstawicielami Departamentu Rozwoju Obszarów Wiejskich i Środowiska Urzędu Marszałkowskiego Województwa Świętokrzyskiego oraz IZ RPOWŚ 2007-2013. Przeprowadzone badania pozwoliły uzyskać opinie dotyczące wpływu realizacji programu (projektów) na stan środowiska w województwie świętokrzyskim oraz realizację strategicznych celów środowiskowych wynikających z dokumentów regionalnych, krajowych i unijnych oraz informacje odnośnie wyzwań regionu związanych z ochroną środowiska w kolejnych latach. Ponadto wywiady z przedstawicielami IZ

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 14

RPOWŚ umożliwiły dokonanie oceny doświadczeń z dotychczasowej realizacji projektów z perspektywy jednostki administracyjnej.

Indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z beneficjentami

Indywidualne wywiady pogłębione przeprowadzono z beneficjentami IV osi priorytetowej programu, których projekty zostały wytypowane do opracowania studium przypadku. Beneficjenci zostali poproszeni m.in. o ocenę efektywności, użyteczności oraz trwałości zrealizowanych projektów w ramach RPOWŚ 2007-2013, ocenę realizacji projektu na poszczególnych etapach inwestycji oraz wskazanie potrzeb z zakresu ochrony środowiska wymagających rozwiązania w nowej perspektywie finansowej oraz w kolejnych latach. Łącznie przeprowadzano 15 indywidualnych wywiadów pogłębionych z beneficjentami.

Telefoniczne wywiady pogłębione (TDI) z przedstawicielami sołectw

W celu określenia efektów interwencji z punktu widzenia mieszkańców regionu objętego wsparciem, przeprowadzone zostały telefoniczne wywiady pogłębione z przedstawicielami wybranych sołectw (sołtysami), w gminach, które skorzystały ze wsparcia RPOWŚ 2007-2013. Sołtysi, jako przedstawiciele lokalnej społeczności, znający potrzeby i problemy mieszkańców, zostali poproszeni o odniesienie się do efektów, które pojawiły w wyniku realizacji interwencji. Badanie zrealizowano z przedstawicielami 15 sołectw z miejscowości, w pobliżu których lub w których zrealizowano przedsięwzięcia ze środków RPOWŚ 2007-2013.

Studia przypadku (case study)

Studia przypadku opisują dobre przykłady projektów realizowanych w ramach badanych kategorii interwencji RPOWŚ 2007-2013. Przykłady te wybrane zostały w oparciu o przegląd materiałów zastanych i wiedzę ekspercką. Opisy projektów, bazujące na materiałach zastanych, zostały dodatkowo pogłębione wywiadami telefonicznymi z beneficjentami oraz przedstawicielami sołectw, których celem było zdobycie dodatkowych informacji o praktycznym oddziaływaniu przedsięwzięć na stan środowiska w regionie oraz aspekty społeczno- gospodarcze. Piętnaście wybranych przypadków to przykłady projektów o szczególnie pozytywnym oddziaływaniu na rozwój infrastruktury ochrony środowiska w regionie (zob. Załącznik 3).

Warsztat weryfikacyjny

Celem warsztatu było podsumowanie wniosków dotyczących wpływu realizowanych inwestycji w ramach IV osi priorytetowej RPOWŚ 2007-2013 na środowisko, poddanie dyskusji kwestii wymagających doprecyzowania oraz wypracowanie ostatecznych rekomendacji:  pogłębienie odpowiedzi na poszczególne pytania ewaluacyjne,  omówienie wyników wywiadów w zakresie wybranych pytań badawczych,  omówienie problemów związanych z realizacją projektów środowiskowych w regionie.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 15

Założeniem warsztatu było zebranie grupy osób o różnorodnym doświadczeniu w celu wyrażenia opinii na tematy związane z inwestycjami publicznymi w obszarze środowiska realizowanymi w ramach RPOWŚ 2007-2013. W warsztacie uczestniczyli przedstawiciele IZ RPOWŚ 2007-2013, pracownicy wybranych departamentów Urzędu Marszałkowskiego, pracownicy instytucji ochrony środowiska z województwa świętokrzyskiego oraz eksperci dziedzinowi.

Analizy statystyczne

Analiza statystyczna pozwoliła na uporządkowanie i zinterpretowanie danych zebranych w trakcie realizacji badania, w szczególności w ramach metod opisanych powyżej.

3. OCENA EFEKTÓW INTERWENCJI IV OSI PRIORYTETOWEJ RPOWŚ 2007-2013 W OBSZARZE ŚRODOWISKA

3.1. Zmiany w stanie środowiska w województwie świętokrzyskim na przestrzeni lat 2007-2014

3.1.1. Gospodarka odpadami komunalnymi i przemysłowymi Racjonalna gospodarka odpadami stanowi jeden z najważniejszych priorytetów środowiskowych w województwie świętokrzyskim. Zapóźnienia infrastrukturalne oraz zmieniające się przepisy prawne i wytyczne dotyczące gospodarki odpadami, nałożyły na Polskę obowiązek uporządkowania systemu gospodarowania odpadami i postępowania zgodnie z hierarchią wynikającą z dyrektyw unijnych. Według danych gromadzonych przez GUS, od roku 2006 do 2009 oraz w latach 2012-2014 w regionie odnotowano systematyczny wzrost ilości wytwarzanych opadów z wyłączeniem odpadów komunalnych. W latach 2012-2014 ilość wytwarzanych odpadów wzrosła dwukrotnie w porównaniu z rokiem 2006, w 2014 roku odpady gospodarcze stanowiły 4 438,1 tys. ton (rys. 1). Wśród odpadów przemysłowych największy udział mają odpady z procesów termicznych, m.in. odpady z elektrowni i innych zakładów energetycznego spalania paliw tj. mieszanki popiołowo – żużlowe.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 16

[tys. ton]

6000

5000

4000

3000

2000

1000

0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS ochrona środowiska Rysunek 1. Odpady wytworzone w województwie świętokrzyskim z wyłączeniem odpadów komunalnych w latach 2006-2014. W 2013 r. w regionie wytworzono 208 tys. ton odpadów komunalnych, co stanowiło 1,84% całkowitej wytworzonej ilości odpadów komunalnych w Polsce. W latach 2005-2009 w województwie systematycznie wzrastała masa wytworzonych odpadów komunalnych, co wiązać należy ze wzrostem poziomu życia i konsumpcji. W 2005 roku na terenie województwa świętokrzyskiego, w przeliczeniu na jednego mieszkańca zebrano średnio 144 kg odpadów komunalnych, natomiast w 2010 roku 157,3 kg. Sytuacja zmieniła się w ostatnich latach, w 2012 roku na jednego mieszkańca przypadało już 142,2 kg, a 2013 roku 133,6 kg (Tabela 1). Tabela 1. Odpady komunalne zebrane w województwie świętokrzyskim w latach 2005-2014. 2005 2010 2012 2013 2014 kg na 1 w kg na 1 kg na 1 tys. kg na 1 tys. kg na 1 tys. ton tys. ton tys. ton mieszkańca mieszkańca mieszkańca ton mieszkańca ton mieszkańca

185 144,0 200 157,3 181,4 142,2 170 133,6 199 157

Źródło: GUS „Ochrona Środowiska”2014 oraz GUS BDL. Zaobserwowana w latach 2010-2013 tendencja spadkowa ilości zebranych odpadów, może wiązać się z ograniczeniem wytwarzania odpadów komunalnych, wdrażaniem selektywnej zbiórki oraz wprowadzonymi w 2013 r. zmianami systemu gospodarowania odpadami komunalnymi. Od 2013 roku 100% mieszkańców województwa świętokrzyskiego jest objętych systemem selektywnej zbiórki, a co za tym idzie odnotowano znaczący wzrost masy odpadów komunalnych zebranych i odebranych selektywnie (z wyłączeniem odpadów niebezpiecznych) z 17,79% w 2011 r. do 28,34% w 2013 r., w stosunku do wszystkich odebranych odpadów komunalnych1. W 2013 roku liczba zebranych odpadów komunalnych w województwie wyniosła

1 Sprawozdanie z realizacji „Planu gospodarki odpadami dla województwa świętokrzyskiego” za lata 2011-2013. Zarząd Województwa Świętokrzyskiego. Kielce 2014.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 17

170 tys. ton, z czego odpady zmieszane stanowiły 142 tys. ton2. Generalnie, według danych UMWŚ w 2013 r. prawie 54% ogółu wytworzonych odpadów komunalnych zostało zebranych. Podstawowym sposobem zagospodarowania odpadów komunalnych w województwie do niedawna było ich składowanie na składowiskach odpadów (w 2010 r. 72% odpadów skierowano na składowiska, pozostałe 28% przekazano do odzysku, w tym tylko 6% skierowano do recyklingu). W województwie świętokrzyskim, przed rozpoczęciem perspektywy 2007-2013 funkcjonowało 26 składowisk odpadów komunalnych, natomiast w 2014 roku funkcjonowało już tylko 15 składowisk odpadów komunalnych (tabela 2), co związane jest z reformą systemu gospodarki odpadami komunalnymi i przejmowaniem obowiązku gospodarki odpadami przez regionalne zakłady zagospodarowania odpadów (RZZO). Tabela 2. Czynne składowiska odpadów komunalnych w województwie świętokrzyskim w latach 2009-2014. Lata 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Liczba składowisk odpadów 19 16 15 15 14 15 komunalnych [szt.] Źródło: dane UMWŚ. Na koniec 2013 r. w województwie świętokrzyskim wprowadzono sieć instalacji do przetwarzania odpadów komunalnych w pięciu na sześć wyznaczonych regionach gospodarki odpadami komunalnymi. W 2013 r. funkcjonowało 17 regionalnych instalacji do przetwarzania odpadów komunalnych – tzw. RIPOK, w tym 5 regionalnych instalacji do mechaniczno- biologicznego przetwarzania, 5 regionalnych instalacji do przetwarzania selektywnie zebranych odpadów zielonych i innych bioodpadów oraz 7 regionalnych instalacji do składowania odpadów. W drugiej połowie 2014 r. w każdym regionie województwa funkcjonowały regionalne instalacje zapewniające przetwarzanie odpadów komunalnych z danych regionów. W latach 2011 – 2013 nastąpiła gwałtowna zmiana sposobu zagospodarowania zmieszanych odpadów komunalnych z dominującego w 2011 r. unieszkodliwiania odpadów na składowiskach odpadów (70%) na odzysk odpadów polegający na mechanicznym przekształcaniu odpadów (88% - w 2013 r.) (patrz tabela 3 poniżej). Frakcja odpadów komunalnych nienadająca się do recyklingu była przekazywana np. do produkcji paliwa alternatywnego, a następnie do spalenia w funkcjonujących w województwie cementowniach. W 2013 r. na składowiska odpadów przekazano o 102 639 Mg mniej zmieszanych odpadów komunalnych w stosunku do roku 2011 r. Tabela 3. Gospodarowanie zmieszanymi odpadami komunalnymi odebranymi z terenu województwa świętokrzyskiego w latach 2011-2013. Masa Masa odebranych zmieszanych odpadów W tym masa odpadów odebranych przekazanych do zagospodarowania poprzez: przekazana do odpadów zagospodarowania poza Rok ogółem Odzysk Unieszkodliwianie województwo [Mg] [Mg] Unieszkodli [Mg] [%] [Mg] [%] Odzysk wianie

2 Według danych UMWŚ w 2013 r. masa zebranych odpadów komunalnych wynosiła 200 tys. Mg, z czego zmieszane odpady wynosiły 144 tys. Mg.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 18

2011 171 287 51 685 30 119 602 70 4 764 517 2012 159 534 94 858 59 64 676 41 0 0 2013 143 614 126 651 88 16 963 12 17 0 OGÓŁEM 474 435 273 194 - 201 241 - 4781 517 Źródło: Sprawozdanie z realizacji „Planu gospodarki odpadami dla województwa świętokrzyskiego” za lata 2011-2013. Zarząd Województwa Świętokrzyskiego. Kielce 2014, na podstawie danych UMWŚ. Przed rozpoczęciem perspektywy finansowania 2007-2013, na terenie województwa funkcjonowało 7 składowisk odpadów przemysłowych i 1 składowisko odpadów niebezpiecznych, przeznaczone do składowania wyrobów zawierających azbest, które nadal jest eksploatowane. Według stanu na koniec 2012 roku eksploatowane były już 4 składowiska odpadów przemysłowych: składowisko odpadów azbestowych w Dobrowie (gmina Tuczępy), składowisko odpadów paleniskowych Gruchawka w Kielcach, składowisko osadów ściekowych w Leszczach (gmina Gacki). W latach 2011-2012 na te składowiska przyjęto ponad 98 000 Mg odpadów, z czego 94,3% zdeponowano na składowisku odpadów niebezpiecznych w Dobrowie. Według sprawozdania z realizacji „Planu gospodarki odpadami dla województwa świętokrzyskiego” za lata 2011-2013, na terenie województwa w 2014 r. funkcjonowały 4 czynne składowiska odpadów przemysłowych, przy czym tylko na 2 składowano odpady („Gruchawka” gmina Kielce i „Gacki” gmina Pińczów). W przypadku składowiska „Gruchawka”, w 2013 r. zdeponowano 5 razy mniej odpadów niż było deponowane w latach 2011-2012, pomimo iż odpadów tych wytworzono prawie dwukrotnie więcej w 2013 r. (28 539 Mg), niż w 2011 r. (15 342 Mg). Zmniejszenie masy odpadów unieszkodliwionych na składowisku wiązało się ze wzrostem masy odpadów przekazywanych do odzysku. Natomiast, na składowisku „Gacki” na którym są umieszczane szlamy z innego niż biologicznego oczyszczania ścieków przemysłowych zmniejszyła się masa składowanych odpadów, co było związane z ograniczeniem wytwarzania tych odpadów. W przypadku składowisk odpadów „Skarżysko-Kamienna” oraz „Pióry” nie składowano odpadów.

3.1.2. Gospodarka wodno-ściekowa

3.1.2.1. Jakość wód powierzchniowych i podziemnych Podstawowym źródłem zaopatrzenia w wodę dla potrzeb socjalno-bytowych w województwie świętokrzyskim są wody podziemne. Zaopatrzenie w wodę na cele przemysłowe opiera się głównie na zasobach wód powierzchniowych3.

Wody powierzchniowe

Stan wód powierzchniowych w województwie świętokrzyskim z roku na rok poprawia się, jednak nie jest on nadal zadowalający, świadczą o tym dane monitoringowe gromadzone przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Kielcach (WIOŚ).

3 Program Ochrony Środowiska dla województwa świętokrzyskiego. Kielce, 2011.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 19

W latach 2007-2009 ocenę stanu wód powierzchniowych województwa przeprowadzono na podstawie ówcześnie obowiązującego rozporządzenia Ministra Środowiska4. Monitoringiem zostało objętych kolejno 21 i 43 punktów pomiarowo-kontrolnych (ppk). W 2007 roku żaden z punktów nie dotrzymywał norm dla I i II klasy jakości. Zadowalającą jakością wód - III klasy, charakteryzowały się wody 42% punktów, wody o niezadowalającej jakości zakwalifikowane do IV klasy wystąpiły w 48% punktów, a wody złej jakości zaliczono do V klasy - w 10% punktów. Według Raportu z realizacji „Programu ochrony środowiska dla województwa świętokrzyskiego” z grudnia, 2013 r. w latach 2010-2012 klasyfikację i ocenę jakości wód dokonano dla 50 jednolitych części wód, w tym 48 JCWP rzecznych i 2 JCWP na zbiornikach zaporowych (w 53 punktach pomiarowo-kontrolnych). Oceny dokonano na podstawie wyników klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego (w tym klasyfikacji elementów: biologicznych, hydromorfologicznych, fizykochemicznych i oceny spełnienia wymogów dla obszarów chronionych) oraz wyników klasyfikacji stanu chemicznego. Według oceny dobry stan wód określono w 14 JCWP – 28%, umiarkowany w 18 – 36%, słaby w 13-26% i zły w 5 – 10%. Podobnie jak w poprzednich latach, nie stwierdzono bardzo dobrego stanu ekologicznego wód. Dobry stan chemiczny uzyskały wszystkie tj. 28 JCWP, badane w tym zakresie. W ocenie ogólnej dobry stan wód wystąpił w 4 JCWP, a w 36 – zły stan wód. W 10 JCWP nie określono stanu wód z uwagi na brak oceny stanu chemicznego.

Wody podziemne

Generalnie stan wód podziemnych na terenie województwa świętokrzyskiego wypada dobrze, każdego roku w ramach prowadzonego monitoringu obserwowana jest poprawa stanu jakości wód. W 2011 r. stan chemiczny jednolitych części wód podziemnych na terenie województwa kontrolowano w 22 punktach sieci krajowej w ramach monitoringu operacyjnego, który obejmuje jednolite części wód podziemnych uznane za zagrożone niespełnieniem określonych dla nich celów środowiskowych. Klasyfikacja jakości wód podziemnych za rok 2011 wskazywała na dobry stan chemiczny w 15 punktach (68% – klasa II, III). Pozostałe 7 punktów (32% – klasa IV i V) miało wody o słabym stanie chemicznym. O jakości zwykłych wód podziemnych zadecydowały głównie podwyższone zawartości żelaza, cynku, manganu, niklu, potasu, wapnia. Z kolei jakość wody w punktach monitoringu diagnostycznego (prowadzonego w celu dokonania oceny wpływu oddziaływań wynikających z działalności człowieka oraz długoterminowych zmian wynikających zarówno z warunków naturalnych, jak i antropogenicznych) w 2012 roku kształtowała się następująco: dobry stan chemiczny stwierdzono w 38 punktach (74,5 % – klasa II, III). W pozostałych 13 punktach (25,5 % – klasa IV i V) wody charakteryzowały się słabym stanem chemicznym. O jakości zwykłych wód podziemnych w ramach monitoringu

4 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz. U. Nr 32, poz. 284)

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 20

zadecydowały głównie podwyższone zawartości żelaza, manganu, niklu, potasu, wapnia, cynku, azotanów, amoniaku, siarczanów, odczynu pH. Nie stwierdzono obecności wód I klasy (bardzo dobrej jakości). W 2013 roku w ramach kontynuowanych badań, wody podziemne charakteryzowały się dobrym stanem chemicznym – w 80% ppk, w porównaniu do badań wód z lat 2011-2012 w roku 2013 w ppk 294 Baćkowice (powiat opatowski) nastąpiła poprawa jakości wód podziemnych z klasy III do II oraz w ppk Smerdyna (powiat staszowski) z klasy IV do III. W 2014 r. jakość badanych wód nie uległa zmianie, za wyjątkiem ppk Ożarów (powiat opatowski), gdzie nastąpiła poprawa jakości wód podziemnych z klasy III do II.

3.1.2.2. Oczyszczanie ścieków Głównym zagrożeniem dla wód powierzchniowych i podziemnych w regionie są ścieki komunalne, które powstają w wyniku działalności bytowo-gospodarczej człowieka oraz zanieczyszczenia obszarowe, czyli nieuporządkowana gospodarka wodami opadowymi. Do zanieczyszczeń obszarowych zaliczyć należy zanieczyszczenia spływające do wód z terenów nieposiadających kanalizacji i pól. Innym znaczącym zagrożeniem dla jakości wód są ścieki przemysłowe, powstałe w wyniku działalności przemysłowej, handlowej, czy usługowej na terenie województwa. Każdego roku z uwagi na rozwój ekonomiczny oraz wzrastające potrzeby konsumpcyjne gospodarki i społeczeństwa, w województwie świętokrzyskim obserwowany jest zwiększający się trend poboru wód, a jednocześnie zwiększające się ilości ścieków przemysłowych i komunalnych. Według danych GUS, w województwie świętokrzyskim na potrzeby gospodarki narodowej i ludności, w 2014 r. pobrano 1322,3 hm3 wody, z czego ponad 91% całkowitego poboru przypadało na przemysł. Zużycie wody na 1 mieszkańca w roku 2014 wyniosło 1046,8 m3, natomiast w 2008 roku, kształtowało się na poziomie 891,1 m3, co niewątpliwie związane jest z rozbudową sieci wodociągowej i uniknięciem strat na przesyle wody poprzez modernizację sieci wodociągowej (rys. 2).

[hm3] 1600,0 1400,0 1200,0 1000,0 800,0 600,0 400,0 200,0 0,0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Ogółem Przemysł Rolnictwo i lesnictwo Eksploatacja wodociągu

Źródło: GUS BDL.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 21

Rysunek 2. Pobór wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludności w latach 2007-2014. Podobnie kształtuje się sytuacja związana z powstawaniem ścieków przemysłowych i komunalnych oraz ich odprowadzaniem do wód lub do ziemi. Z danych statystycznych wynika, że w 2013 roku przeważająca ilość ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczania, oczyszczana była z zastosowaniem metody podwyższonego usuwania biogenów tj. metody najbardziej efektywnej w usuwaniu substancji przyczyniających się do eutrofizacji wód. Mniejszy odsetek stanowiły ścieki oczyszczane mechanicznie, natomiast najmniejszą grupę ścieków stanowiły ścieki oczyszczane chemicznie. Według danych statystycznych za rok 2013 ścieki nieoczyszczane stanowiły 38% ogólnej ilości ścieków przemy- słowych i komunalnych wymagających oczyszczania odprowadzanych do wód lub do ziemi (głównie ścieki przemysłowe). Ponieważ od 2010 roku zmieniła się metodologia GUS w zakresie badania ilości ścieków, dlatego dane za lata 2010-2013 nie są porównywalne z latami wcześniejszymi (rys. 3).

[hm3] 100

0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Ogółem Oczyszczane Nieoczyszczane

Źródło: GUS „Ochrona Środowiska”2008-2014 Rysunek 3. Ścieki przemysłowe i komunalne wymagające oczyszczania odprowadzane do wód lub do ziemi w latach 2007-2013. Według danych z Raportu o Stanie Środowiska w Województwie Świętokrzyskim w latach 2007- 2008, w roku 2007 do wód powierzchniowych lub do ziemi województwa odprowadzono łącznie 29542,8 dam3 ścieków, natomiast w 2014 roku 35696 dam3 (tabela 4). W 2007 roku największy odsetek ścieków oczyszczanych stanowiły ścieki po oczyszczaniu biologicznym, nieco mniejszy oczyszczane mechanicznie oraz z podwyższonym usuwaniem biogenów. Zdecydowanie najmniejszą grupę ścieków oczyszczanych stanowiły ścieki oczyszczane chemicznie.5 Obecnie największą grupę stanowią ścieki z podwyższonym usuwaniem biogenów. Tabela 4. Ścieki oczyszczane odprowadzone do wód i ziemi w ciągu roku 2006-2014 [dam3]

Lata 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

5 Dane na podstawie Raportu o stanie środowiska w województwie świętokrzyskim w latach 2007-2008, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Kielce 2009.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 22

Wszystkie ścieki 29542,8 28808,3 29183,8 32919,6 32831,6 32476,0 34302,0 35696 ogółem [dam3] Źródło: GUS BDL, Komunalne oczyszczalnie ścieków Według danych statystycznych liczba oczyszczalni ścieków komunalnych w regionie świętokrzyskim w 2014 roku wynosiła 1156, w tym 80 biologicznych i 35 z podwyższonym usuwaniem biogenów. Stan oczyszczalni przemysłowych na rok 2013 stanowiły 42 obiekty, w tym: 24 mechaniczne, 1 chemiczna, 16 biologicznych, 1 oczyszczalnia z podwyższonym usuwaniem biogenów. W latach 2007-2013 liczba oczyszczalni komunalnych zwiększyła się o 13 obiektów, natomiast liczba oczyszczalni przemysłowych o 5. Tabela 5. Liczba oczyszczalni biologicznych oraz oczyszczalni z podwyższonym usuwaniem biogenów na terenie województwa świętokrzyskiego na przestrzeni 2006-2014.

Lata 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Oczyszczalnie biologiczne [szt.] 64 67 66 71 73 76 80 80 Oczyszczalnie z podwyższonym usuwaniem 33 35 36 37 36 34 35 35 biogenów [szt.] Źródło: GUS BDL, Komunalne oczyszczalnie ścieków Ludność korzystająca z oczyszczalni w roku 2014 wyniosła ogółem 738,3 tys., co oznacza wzrost liczby ludności korzystającej z oczyszczalni o 95,7 tys. osób w porównaniu z rokiem 2006. Od 2006 r. liczba osób korzystających z oczyszczalni stale rośnie, w 2014 roku 56,3% ludności korzystało z oczyszczalni ścieków w województwie świętokrzyskim, w tym na wsi 27% (w 2007 r. - 15,21%).

[osoby] 760000 740000 720000 700000 680000 660000 640000 620000 600000 580000 560000 2006 2007 2008 2010 2011 2012 2013 2014

Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych

Rysunek 4. Liczba osób korzystających z oczyszczalni ścieków w latach 2006-2014.

6 Według danych UMWŚ liczba oczyszczalni ścieków komunalnych w województwie świętokrzyskim w 2014 roku wynosiła 118.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 23

W wyniku działań modernizacyjnych oraz budowy nowych oczyszczalni ścieków w latach 2007- 2014 w województwie świętokrzyskim zmniejszeniu uległ ładunek zanieczyszczeń odprowadzanych do wód lub do ziemi. Biorąc za punkt odniesienia stan w roku 2006, rok przed rozpoczęciem wdrażania RPOWŚ 2007-2013, w roku 2014 ładunek BZT5 uległ zmniejszeniu o ponad 28% (145615 kg), ChZT o 16%, zawiesiny ogólnej o 47,6%, azotu ogólnego o 53%, a fosforu ogólnego o 70,6 % Tabela 6. Zmiany ilości ładunku BZT5, ChZT, zawiesiny ogólnej, azotu ogólnego i fosforu ogólnego w ścieku po oczyszczeniu [kg/rok] w latach 2006-2014. Lata 2006 2007 2008 2010 2011 2012 2013 2014 [kg/rok]

BZT5 516538 462664 346002 431154 290056 270319 326227 370923

ChZT 2372468 2060901 2097526 2336925 1668721 1614748 1871147 1979982

Zawiesina ogólna 920602 720153 619588 683723 441816 384010 490476 482382

Azot ogólny 1019096 1039046 977692 923648 465673 432628 517049 478598

Fosfor ogólny 96973 93181 89355 57027 28736 24448 30152 28476 Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych.

3.1.2.3. Sieć wodociągowa i kanalizacyjna Jednym z największym problemów związanych z infrastrukturą ochrony środowiska w województwie świętokrzyskim jest poziom wyposażenia w infrastrukturę kanalizacyjną i wodociągową. W latach 2007-2013 kontynuowany był dynamiczny rozwój systemów kanalizacji sanitarnej. Stosunek długości sieci kanalizacyjnej w relacji do długości sieci wodociągowej w 2008 roku wynosił 0,2, natomiast w 2014 roku wzrósł do 0,4. Według stanu na 31.12.2014 r. długość czynnej sieci kanalizacyjnej w województwie wynosiła 5 605,2 km7, natomiast długość sieci wodociągowej 13 138,48 km.

7 Według danych UMWŚ, w 2014 r. długość czynnej sieci kanalizacyjnej w województwie wynosiła 5 942,6 km. 8 Według danych UMWŚ, w 2014 r. długość sieci wodociągowej w województwie wynosiła 13 482 km.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 24

[km] 14000

12000

10000

8000

6000

4000

2000

0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych. Rysunek 5. Zmiana długości czynnej sieci rozdzielczej i czynnej sieci kanalizacyjnej [km] w województwie świętokrzyskim w latach 2007-2013. Według danych GUS BDL, w 2006 roku ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej wynosiła 581,73 tys., a w latach 2007-2014 nastąpił wzrost do 708,33 tys. w 2014 roku, w tym na wsi z 98,27 tys. w 2007 roku do 220,12 tys. w 2014 roku. Generalnie w 2007 roku podłączenie do sieci kanalizacyjnej posiadało 45,5% ludności ogółem, natomiast w 2014 roku już 56,0%. Podobnie kształtowała się sytuacja z dostępem ludności do sieci wodociągowej, w 2006 r. ludność korzystająca z wodociągów stanowiła 1 053,97 tys. i wzrosła w 2014 roku do 1 150,52 tys., czyli 82,3% do 91,10% ludności ogółem korzystającej z instalacji. Najsłabiej pod względem zwodociągowania wypadają gminy wiejskie oddalone od ośrodków miejskich.

3.1.3. Jakość i ochrona powietrza Według Raportu WIOŚ dotyczącego Oceny jakości powietrza w województwie świętokrzyskim na rok 2014 9 głównym źródłem zanieczyszczenia powietrza w województwie jest emisja antropogeniczna i związane z tym źródła przemysłowe: technologiczne, energetyczne, niska emisja powierzchniowa z palenisk domowych, liniowa emisja komunikacyjna. Jednym z istotniejszych źródeł zanieczyszczeń powietrza w ostatnich latach stała się komunikacja samochodowa, związana z dynamicznym wzrostem ilości pojazdów. Rozkład przestrzenny emisji zanieczyszczeń na terenie województwa jest zróżnicowany i związany z rozmieszczeniem dużych zakładów oraz miast i ośrodków o funkcjach przemysłowych. Zakładem emitującym najwięcej zanieczyszczeń do powietrza jest zakład GDF SUEZ Energia Polska S.A. Elektrownia Połaniec. W tabeli poniżej, zestawiono liczbę zakładów szczególnie uciążliwych dla środowiska i emitujących znaczne zanieczyszczenia do powietrza w 2013 roku.

9 Ocena jakości powietrza w województwie świętokrzyskim w roku 2014. Ocena roczna i klasyfikacja stref na podstawie art. 89 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity - Dz. U. 2013, poz. 1232 z późn. zm.) z uwzględnieniem wymogów dyrektywy 2008/50/WE i dyrektywy 2004/101'/WE. WIOŚ. Kielce, kwiecień 2015.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 25

Tabela 7. Zakłady szczególnie uciążliwe dla czystości powietrza w regionie świętokrzyskim w 2013 r. Zakłady szczególnie uciążliwe dla czystości Zakłady o emisji zanieczyszczeń pyłowych powietrza Posiadające Posiadające Emitujące urządzenia do urządzenia do 25 ton i 26- 101- 501- Ogółem zanieczyszczenia redukcji redukcji mniej 100 500 1000 pyłowe zanieczyszczeń zanieczyszczeń pyłowych pyłowych

81 76 68 60 11 4 1 81

Źródło: GUS „Ochrona Środowiska 2014” Zgodnie z danymi GUS całkowita emisja zanieczyszczeń do powietrza województwie świętokrzyskim zmniejsza się z roku na rok w wyniku podejmowanych działań naprawczych i realizowanych inwestycji, ale nadal normy zanieczyszczeń są przekraczane. Zmiany poziomu poszczególnych zanieczyszczeń w powietrzu w latach 2007-2014 przedstawiono na wykresie poniżej.

[kg/km2] 3000

2500

2000

1500

1000

500

0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

zanieczyszczenia pyłowe dwutlenek siarki tlenki azotu

Źródło: GUS „Ochrona środowiska”

Rysunek 6. Całkowita emisja zanieczyszczeń powietrza: pyłowych, dwutlenku siarki (bez CO2) oraz tlenów azotu w kg/km2 w latach 2007-2014. Oceny jakości powietrza w województwie świętokrzyskim realizowane są przez wojewódzki inspektorat ochrony środowiska (WIOŚ). Wynikiem rocznej oceny jakości powietrza jest sklasyfikowanie poszczególnych powiatów w zakresie dającym wynik porównywalności występowania stężeń każdego z normowanych zanieczyszczeń do obowiązujących wartości kryterialnych. Klasyfikacji stref dokonuje się pod względem kryteriów: ustanowionych dla ochrony zdrowia oraz wymaganych dla ochrony roślin. Aktualnie ocena opiera się na kryteriach określonych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz.U. 2012 poz. 1031). Wynikiem oceny jest

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 26

zaliczenie każdej strefy dla wszystkich substancji podlegających ocenie, do jednej z poniższych klas:  Klasa A (D1): stężenia zanieczyszczenia na terenie strefy nie przekraczają odpowiednio poziomów dopuszczalnych, poziomów docelowych, poziomów celów długoterminowych (D1),  Klasa B: stężenia zanieczyszczenia na terenie strefy przekraczają poziomy dopuszczalne, lecz nie przekraczają poziomów dopuszczalnych powiększonych o margines tolerancji,  Klasa C (D2): jeżeli stężenia zanieczyszczeń na terenie strefy przekraczają poziomy dopuszczalne powiększone o margines tolerancji, w przypadku gdy margines tolerancji nie jest określony - poziomy dopuszczalne, poziomy docelowe, poziomy celów długoterminowych (D2).10 Ocena jakości powietrza jest wykonywana w układzie stref określonym znowelizowaną Ustawą – Prawo ochrony środowiska, w którym dla wszystkich uwzględnionych zanieczyszczeń strefę stanowią: aglomeracja o liczbie mieszkańców większej niż 250 tys., miasto (nie będące aglomeracją) o liczbie mieszkańców większej niż 100 tys., pozostały obszar województwa, niewchodzący w skład miast o liczbie mieszkańców większej niż 100 tys. oraz aglomeracji. W województwie świętokrzyskim, ze względu na przekroczenia dopuszczalnych norm: ozonu, pyłu zawieszonego PM10, benzo(a)pirenu oraz pyłu PM 2,5, ustanowiono 2 strefy: miasto Kielce i strefę świętokrzyską. W wyniku klasyfikacji ogólnej stref, dokonanej w latach 2006-2014, z uwzględnieniem kryterium ochrony zdrowia ludzi, strefę miasta Kielce i strefę świętokrzyską, sklasyfikowano w klasie A jako nieprzekraczające poziomu dopuszczalnego określonego dla następujących zanieczyszczeń: dwutlenek azotu, dwutlenek siarki, tlenek węgla i benzen. Na chwilę obecną, wymaganym działaniem jest utrzymanie jakości powietrza na tym samym lub lepszym poziomie. W wyniku klasyfikacji dokonanej z uwzględnieniem kryterium ochrony zdrowia ludzi obie strefy - miasto Kielce i strefę świętokrzyską, przyporządkowano do klasy C z uwagi na przekroczenia poziomu dopuszczalnego pyłu PM10 oraz poziomu docelowego benzo(a)pirenu. Generalnie strefa miasto Kielce klasyfikowana jest w kategorii C pod kątem przekroczenia stężeń benzo(a)pirenu od 2008 r., a strefa świętokrzyska od 2010 r. Pod względem stężeń pyłu PM10 od roku 2006 strefa miasto Kielce przyporządkowana jest do kategorii C, natomiast strefa świętokrzyska od 2007 r. (za wyjątkiem lat 2006 i 2008 kiedy występowała klasa A). Tabela 8. Klasyfikacja stref według stężeń benzo(a)pirenu w latach 2006-2014. 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Strefa Klasa Kielce A A A C C C C C C Świętokrzyska A A A A C C C C C Źródło: Raporty „Ocena jakości powietrza w województwie świętokrzyskim”, WIOŚ.

10 Raport Ocena jakości powietrza w województwie świętokrzyskim na rok 2014, Wydział Monitoringu WIOS w Kielcach

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 27

Tabela 9. Klasyfikacja stref według stężeń pyłu PM10 w latach 2006 - 2014. Lata 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Strefa Klasa Kielce C C C C C C C C C Świętokrzyska A C A C C C C C C Źródło: Raporty „Ocena jakości powietrza w województwie świętokrzyskim”, WIOŚ. Klasyfikacja po kątem poziomu dopuszczalnego i docelowego pyłu PM2,5 jest również niepokojąca, w 2014 roku dała wynikową klasę C(C2) strefie miasta Kielce. Tabela 10. Klasyfikacja stref według stężeń pyłu PM2,5 w latach 2006-2014. Lata 2010 2011 2012 2013 2014 Strefa Klasa Kielce C C C C C Świętokrzyska C C C C A Źródło: Raporty „Ocena jakości powietrza w województwie świętokrzyskim”, WIOŚ. Według WIOŚ w Kielcach, główną przyczyną utrzymywania się klasy C dla pyłu zawieszonego PM10 w strefie miasta Kielce oraz w strefie świętokrzyskiej jest emisja z indywidualnych systemów ogrzewania domów zlokalizowanych w otoczeniu stacji pomiarowych. Na przekroczenie wartości dopuszczalnych mają też wpływ niekorzystne warunki klimatyczne w okresie zimowym. Ograniczają one intensywność dyspersji zanieczyszczeń w przyziemnej warstwie atmosfery, powodując ich kumulację. W wyniku klasyfikacji dokonanej z uwzględnieniem kryterium ochrony roślin strefę świętokrzyską przyporządkowano do klasy A oraz D2 z uwagi na dotrzymanie poziomu docelowego i przekroczenie celu długoterminowego ozonu. W przypadku pozostałych zanieczyszczeń strefę sklasyfikowano w klasie A, jako dotrzymujące kryterialne wartości stężeń zanieczyszczeń w powietrzu, czyli poziomy dopuszczalne i docelowe. Tabela 11. Klasyfikacja strefy świętokrzyskiej według kryterium ochrony roślin pod kątem stężeń ozonu w latach 2006-2014. strefa 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Klasa

Świętokrzyska A A C C C A C A A

Źródło: na podstawie raportów „Ocena jakości powietrza w województwie świętokrzyskim”, WIOŚ.

3.1.4. Ochrona przyrody i promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000) Województwo świętokrzyskie zajmuje powierzchnię 11 710 km2, co stanowi 3,7% obszaru Polski. Pod względem wielkości znajduje się na 15 miejscu w kraju, mniejsze jest tylko województwo opolskie. Należy podkreślić, że województwo świętokrzyskie jest jednym z najczystszych ekologicznie obszarów Polski, posiada bogato zróżnicowaną szatę roślinną i urozmaicone ukształtowanie terenu. Ponad 65,06% powierzchni województwa tj. 761 960,78 ha zajmują

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 28

obszary objęte ochroną prawną, co stanowi prawie 7,5% ogólnej powierzchni terenów prawnie chronionych w Polsce.

[%] 70

65,1 60 62,62 63,03 63,94 64,55 64,54 64,53 64,53 64,9 50 40 30 20 32,12 32,31 32,31 32,31 32,44 32,46 32,46 32,5 32,5 10 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Polska Region świętokrzyski

Źródło: GUS BDL Rysunek 7. Procentowy udział powierzchni terenów przyrodniczych objętych ochroną prawną w powierzchni całkowitej regionu świętokrzyskiego i Polski. Na terenie województwa utworzono jeden park narodowy (Świętokrzyski PN), 9 parków krajobrazowych oraz 21 obszarów chronionego krajobrazu. Między rokiem 2006 a 2014 powierzchnia obszarów chronionych na terenie województwa świętokrzyskiego w zwiększyła się o ok. 2,5% i aktualnie wynosi około 65,06% powierzchni regionu. W latach 2007-2009 nastąpił zauważalny wzrost powierzchni chronionych obszarów o 17 tys. ha, który wiązał się z powiększeniem obszarów takich jak rezerwaty przyrody, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, czy użytki ekologiczne (Tabela 12). Tabela 12. Obiekty i obszary o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronione w województwie świętokrzyskim w 2013 r.

Parki Parki Obszary Stanowiska Zespoły Pomniki Obiekty Użytki narodo Rezerwaty krajobraz chronionego dokumentacyj przyrodniczo- przyrody przyrodnicze ekologiczne we owe krajobrazu ne krajobrazowe ogółem

Liczba 1 72 9 21 14 101 11 683 obiektów Źródło: Dane UMWŚ Obszary przyrodnicze na ternie województwa chronione nie są rozmieszczone równomiernie (rys. 8). Najuboższe pod tym względem są wschodnie i południowo-wschodnie części województwa, głównie powiaty: opatowski, sandomierski i kazimierski, co jest spowodowane przede wszystkim intensywnym użytkowaniem rolniczym tego terenu.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 29

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Rysunek 8. Obszary przyrodnicze prawnie chronione w województwie świętokrzyskim. Istotnym obszarem ochrony zasobów przyrodniczych, ciągłości ekologicznej ekosystemów oraz rozwoju społeczno-gospodarczego województwa świętokrzyskiego są obszary sieci Natura 2000. Obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) Natura 2000 osiągnęły w 2013 roku ponad 21 tys. ha, co stanowi 1,9% obszaru województwa. Od 2006 roku powierzchnia OSO zwiększyła się prawie o 7 tys. ha. Natomiast w przypadku Specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO) powierzchnia wynosiła 15 6063,9 ha, co stanowi 13,3% powierzchni całkowitej województwa.

3.1.5. Zapobieganie zagrożeniom naturalnym Zagrożenia naturalne, do których zalicza się m.in. powodzie i susze związane są głównie z warunkami klimatycznymi, a w dużej mierze także ze stanem zasobów wodnych regionu. Skala zagrożeń, a także prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń o charakterze naturalnym oraz rozmiar skutków takich zdarzeń uzależnione są od naturalnych uwarunkowań regionu, wynikających z ukształtowania terenu i budowy geologicznej oraz warunków występowania wód podziemnych i wód powierzchniowych, a także szaty roślinnej11. Region świętokrzyski znajduje się wśród pięciu najbardziej narażonych na niebezpieczeństwo powodzi województw w Polsce. Obszar województwa położony jest w lewobrzeżnym dorzeczu Wisły, na pograniczu jej górnego i środkowego biegu. Wisła stanowi południową i południowo-

11 Program ochrony środowiska dla województwa świętokrzyskiego. Kielce, 2011.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 30

wschodnią granicę regionu, a około 30 km odcinek Pilicy stanowi granicę zachodnią. Ważną cechą sieci hydrograficznej regionu jest występowanie obszarów źródłowych i licznych działów wodnych. Województwo świętokrzyskie obejmuje swoim zasięgiem zlewnie prawobrzeżnych dopływów Pilicy, tj. rzek: Czarnej, Czarnej Koneckiej i Drzewiczki oraz zlewnie lewobrzeżnych dopływów Wisły, tj. rzek: Nidy, Nidzicy, Kanału Strumień, Czarnej Staszowskiej, Koprzywianki, Opatówki i Kamiennej. Większość z tych rzek ma swoje obszary źródliskowe w Górach Świętokrzyskich, stanowiących centralny rejon rozdziału wód opadowych. Region ten jest obszarem występowania głównie tzw. wezbrań roztopowych występujących w okresach wczesnowiosennych od marca do kwietnia, a także wezbrań opadowych w okresie letnim od czerwca do sierpnia. Zgodnie z „Planem zagospodarowania przestrzennego województwa świętokrzyskiego” w województwie zostały wytypowane obszary zagrożone powodzią, które zlokalizowane są w bezpośrednim sąsiedztwie większości rzek województwa, w szczególności w zasięgu terasy zalewowej Wisły, na odcinku Nowy Korczyn-Sandomierz. Dla województwa świętokrzyskiego największym zagrożeniem są wylewy Wisły spowodowane opadami występującymi na Podkarpaciu, w Beskidach i w Tatrach, które z kolei powodują gwałtowne wezbrania prawostronnych dopływów Wisły: Soły, Skawy, Raby, Dunajca i Sanu. W wyniku wezbrań powstaje tzw. cofka przy ujściu lewostronnych dopływów Wisły: Nidy, Czarnej Staszowskiej, Koprzywianki, Opatówki, Kanału Strumień i Kamiennej. Powstanie cofki przy ujściach tych rzek powoduje zalewanie ich dolin rzecznych. Intensywne opady atmosferyczne oraz gwałtowne roztopy wiosenne w paśmie Gór Świętokrzyskich są przyczyną wezbrań rzek i strumieni w rejonie źródeł Bobrzy, Lubrzanki i Kamionki w pobliżu Zagnańska i Łącznej oraz na terenie Łysogór, z których wypływają rzeki Psarka, Świślina i Pokrzywianka. W ostatnich latach istotny problem w województwie stanowią zmiany klimatyczne, jest to problem bardzo aktualny, poruszany często podczas wywiadów z instytucjami ochrony środowiska. W regionie konieczne jest podejmowanie działań służących z jednej strony zapobieganiu skutkom powodzi, a z drugiej strony regulacji stosunków wodnych, w tym budowa zbiorników retencyjnych w celu zapobiegania skutkom suszy. Według danych GUS, w 2013 roku, na terenie województwa świętokrzyskiego funkcjonowały 102 zbiorniki małej retencji wodnej 3 o pojemności 7148,1 dam . Poniżej zestawiono inwestycje jakie podjęto w regionie w latach 2007-2013 (tabela 13) mające na celu budowę zbiorników wodnych, obwałowań przeciwpowodziowych oraz regulację i zabudowę rzek i potoków łącznie z zabudową potoków górskich. Tabela 13. Inwestycje ochrony środowiska i gospodarki wodnej w województwie świętokrzyskim w latach 2007-2014. Lata 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Długość obwałowań [km] 0,0 8,2 4,6 20,4 7,3 4,9 3,2 4,0 Regulacja i zabudowa rzek i potoków łącznie z zabudową 5,7 9,5 0,6 0,0 15,5 1,0 4,6 2,0 potoków górskich [km]

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 31

Budowa zbiorników wodnych – 1 2 0 0 2 0 1 1 ogółem [szt.] Źródło: GUS BDL, Efekty rzeczowe inwestycji ochrony środowiska i gospodarki wodnej oddane w roku sprawozdawczym. 3.2. Ogólna charakterystyka interwencji IV osi priorytetowej RPOWŚ 2007-2013

3.2.1. Logika interwencji RPOWŚ 2007-2013 Głównym celem Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007-2013 była poprawa warunków sprzyjających budowie konkurencyjnej i generującej nowe miejsca pracy regionalnej gospodarki, w oparciu o istniejący potencjał endogeniczny oraz dalszy rozwój społeczno-ekonomiczny. Założenia programu realizowano w oparciu o sześć celów szczegółowych odpowiadających największym wyzwaniom regionu, zgodnie z założeniami Strategii Rozwoju Województwa do roku 2020. Cel szczegółowy 4 został dedykowany problemom związanym z poprawą stanu środowiska naturalnego w regionie. Tabela 14. Struktura RPOWŚ 2007-2013. Cel główny: Poprawa warunków sprzyjających budowie konkurencyjnej i generującej nowe miejsca pracy regionalnej gospodarki, w oparciu o istniejący potencjał endogeniczny oraz dalszy rozwój społeczno- ekonomiczny Podniesienie poziomu konkurencyjności regionalnej gospodarki poprzez zwiększanie Cel szczegółowy 1. zdolności inwestycyjnej podmiotów gospodarczych Stworzenie warunków do rozwoju społeczeństwa informacyjnego oraz powiązań między Cel szczegółowy 2. sektorem B+R a gospodarką Poprawa jakości systemu komunikacyjnego regionu i jego połączeń z krajowymi i Cel szczegółowy 3. europejskimi korytarzami transportowymi Cel szczegółowy 4. Poprawa stanu środowiska naturalnego województwa Zapewnienie dostępu do wysokiej jakości usług publicznych i zasobów dziedzictwa Cel szczegółowy 5. kulturowego Cel szczegółowy 6. Zwiększenie atrakcyjności ośrodków miejskich i centrów gmin Źródło: RPOWŚ 2007-2013. Z analizy dokumentów regionalnych, strategicznych, a także informacji uzyskanych podczas wywiadów z instytucjami zajmującymi ochroną środowiska w regionie wynika, że na etapie ustalania zakresu interwencji RPOWŚ 2007-2013 województwo świętokrzyskie wymagało podjęcia pilnych przedsięwzięć infrastrukturalnych związanych z wyposażeniem i modernizacją systemów wodociągowo-kanalizacyjnych wraz z oczyszczalniami ścieków i stacjami uzdatniania wody. Wiele miejscowości w województwie było pozbawionych dostępu do sieci wodociągowej, ponadto długość systemów kanalizacyjnych była niewystarczająca, co stwarzało istotne zagrożenie skażenia środowiska gruntowo-wodnego. Stosunek długości sieci kanalizacyjnej do wodociągowej był bardzo niekorzystny, znacznie bardziej rozwinięta była sieć wodociągowa. Wiele gmin nie posiadało oczyszczalni ścieków lub wymagały one podjęcia pilnych działań modernizacyjnych. Unowocześnienia wymagały również stosowane systemy składowania i unieszkodliwiania odpadów. W regionie brakowało nowoczesnych instalacji do odzysku, unieszkodliwiania

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 32

i segregacji odpadów, ponadto konieczne było podjęcie działań mających na celu rekultywację lub modernizację istniejących składowisk odpadów komunalnych oraz likwidację dzikich wysypisk. Wyzwaniem regionu było podjęcie działań dotyczących ochrony przed powodzią i suszą oraz zapewnienie odpowiedniej regulacji stosunków wodnych, wpisanych w założenia Programu małej retencji dla województwa świętokrzyskiego, dlatego też w ramach interwencji RPOWŚ 2007-2013 wspierano działania przyczyniające się do zwolnienia szybkości odpływu wód opadowych, zwiększenia retencyjności zlewni, renowacji istniejących urządzeń przeciwpowodziowych. Jednocześnie województwo wymagało podjęcia działań związanych z energetyką w kontekście konieczności poprawy jakości powietrza, co związane było z modernizacją istniejących sieci ciepłowniczych oraz realizacją działań w celu ulepszenia dystrybucji energii elektrycznej, w tym rozpowszechniane wykorzystania alternatywnych źródeł energii – m.in. OZE. Problemy środowiskowe regionu zostały przypisane IV osi priorytetowej RPOWŚ. W programie skupiono się zarówno na problemach w ujęciu regionalnym i lokalnym, dlatego też zaprojektowane zostały 2 działania, tj. 4.1. Rozwój systemów regionalnej infrastruktury ochrony środowiska i energetycznej oraz 4.2. Rozwój systemów lokalnej infrastruktury ochrony środowiska i energetycznej. W skali regionalnej wspierane były indywidualne projekty dotyczące zaopatrzenia w wodę pitną oraz oczyszczania ścieków komunalnych w aglomeracjach od 5000 do 15000 RLM uwzględnione w Krajowym Programie Oczyszczania Ścieków Komunalnych (KPOŚK), duże projekty służące wykorzystaniu odnawialnych źródeł energii w systemach energetycznych oraz mające na celu podniesienie jakości układu energetycznego regionu. Jednocześnie działania zaprojektowano w taki sposób by wykluczyć możliwość nakładania się podobnych działań w innych programach, np. z Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013, Programem Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko 2007-2013. W skali lokalnej (w ramach działania 4.2.) dofinansowanie ze środków RPOWŚ 2007-2013 można było uzyskać na projekty dotyczące zaopatrzenia w wodę pitną oraz oczyszczania ścieków komunalnych w aglomeracjach od 2000 do 5000 RLM, projekty służące poprawie jakości lokalnej infrastruktury przeciwpowodziowej, zagospodarowania odpadów oraz budowy i modernizacji źródeł i sieci ciepłowniczych, małe projekty służące wykorzystaniu w systemach energetycznych odnawialnych źródeł energii, jak również na inwestycje o lokalnym znaczeniu mające na celu podniesienie jakości układu elektrycznego regionu. Oprócz tego dofinansowanie przeznaczone było na projekty zmierzające ku poprawie i podniesieniu świadomości ekologicznej społeczeństwa z zakresu budowy, modernizacji i doposażenia infrastruktury służącej szeroko pojętej edukacji ekologicznej (punkty widokowe, ścieżki przyrodnicze, ośrodki dydaktyczno- promocyjne, centra edukacji ekologicznej, itp.). Projektując program skupiono się na założeniach dokumentów strategicznych oraz wytycznych unijnych. Na schemacie 1 (patrz załącznik 1) zaprezentowano model logiczny IV osi priorytetowej RPOWŚ w obszarze środowiska.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 33

3.2.2. Efekty projektów środowiskowych IV osi priorytetowej RPOWŚ 2007- 2013 Na realizację IV osi priorytetowej RPOWŚ 2007-2013 przeznaczano kwotę alokacji ze środków unijnych w wysokości 110 068 114 EUR, z podziałem 51 139 604 EUR na działanie 4.1 oraz 58 928 510 EUR na działanie 4.2. W sumie w ramach IV OP podpisano 133 umowy na łączną kwotę 193 596 810,63 EUR, w tym wartość dofinansowania z EFRR 97 477 309,50 EUR, co daje 94,74% realizacji zobowiązań UE na lata 2007-201312 (Tabela 15). W ramach IV OP realizowanych jest 133 projektów z poszczególnych kategorii interwencji, z czego analizie w ramach badania ewaluacyjnego poddano wszystkie projekty z pominięciem projektów dotyczących energetyki, tj. 34 projektów, które uzyskały wartość dofinansowania z EFRR w wysokości 20 467 214,04 EUR. Tabela 15. Kategorie interwencji projektów objętych zakresem badania i wysokość dofinansowania ze środków EFRR (EUR). Liczba zrealizowanych Wartość dofinansowania ze Kategoria interwencji projektów w ramach środków EFRR (EUR) RPOWŚ 2007-2013 44 Gospodarka odpadami komunalnymi i 2 2 673 944,11 przemysłowymi Działanie 4.1. 1 Działanie 4.2. 1 45 Gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną 30 13 913 697,65

Działanie 4.1. 1

Działanie 4.2. 29

46 Oczyszczanie ścieków 53 53 015 550,53

Działanie 4.1. 36

Działanie 4.2. 17 47 Jakość powietrza 1 373 319,60 Działanie 4.1. 1 Działanie 4.2. - 50 Rewaloryzacja obszarów przemysłowych i 1 1 152 758,28 rekultywacja skażonych gruntów Działanie 4.1. 1 Działanie 4.2. - 51 Promowanie bioróżnorodności i ochrony 5 202 392,14 przyrody (w tym NATURA 2000) Działanie 4.1. - Działanie 4.2.

12 Sprawozdanie roczne za 2014 r. z realizacji RPOWŚ 2007-2013.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 34

53 Zapobieganie zagrożeniom (w tym opracowanie i wdrażanie planów i 7 5 678 433,15 instrumentów zapobiegania i zarządzania zagrożeniami naturalnym i technologicznym) Działanie 4.1. 7 Działanie 4.2. - Źródło: na podstawie sprawozdania rocznego za 2014 r. z realizacji RPOWŚ 2007-2013. [NAZWA [NAZWA KATEGORII] KATEGORII] [NAZWA [WARTOŚĆ] [WARTOŚĆ] KATEGORII] [NAZWA [WARTOŚĆ] KATEGORII] [NAZWA [WARTOŚĆ] KATEGORII] [NAZWA [WARTOŚĆ] KATEGORII] [WARTOŚĆ]

[NAZWA [NAZWA KATEGORII] KATEGORII] [WARTOŚĆ] [WARTOŚĆ]

Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rocznego za 2014 r. z realizacji RPOWŚ 2007-2013 Rysunek 9. Wykorzystanie dofinansowania EFRR na działania związane z ochroną środowiska. Najwięcej środków finansowych w ramach RPOWŚ 2007-2013 wykorzystano na realizację przedsięwzięć związanych z oczyszczaniem ścieków (rys. 9). Ponad 54 % zaangażowanych środków EFRR oraz niemal połowa zawartych umów dotyczyła budowy, rozbudowy i modernizacji sieci kanalizacyjnych oraz oczyszczalni ścieków, z czego 68% inwestycji dotyczyło rozwoju infrastruktury na poziomie regionu, pozostałe 22% realizowano w skali lokalnej. Nieco powyżej 14 % środków EFRR zostało przeznaczonych na realizację projektów związanych z gospodarką i zaopatrzeniem w wodę pitną, głównie w skali lokalnej. Do końca 2014 roku IZ RPOWŚ zawarła 34 umowy na wdrażanie projektów z dziedziny energetyki na kwotę 20 467 214,04 EUR, co stanowi około 21% wartości wszystkich zawartych umów. Najliczniejszą grupę beneficjentów korzystających z pomocy w ramach IV osi priorytetowej stanowił samorząd gminny. Do końca 2014 roku około 72% zakontraktowanych środków w ramach 133 umów zostało przeznaczonych na inwestycje prowadzone przez świętokrzyskie gminy. Realizacja projektów przyczyniła się do osiągnięcia wskaźników programowych, stan wskaźników na podstawie dokumentacji projektowej (uwzględniający wyłącznie projekty, które otrzymały płatność końcową) w połowie września 2015 roku, przedstawiono w tabeli poniżej. Tabela 16. Poziom osiągnięcia wskaźników rezultatu i produktu IV OP, stan na wrzesień 2015 r., uwzględniając tylko projekty rozliczone. Wskaźnik produktu Jednostka Wartość docelowa

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 35

Długość wybudowanej sieci kanalizacji sanitarnej km 761,94 Długość wybudowanej sieci kanalizacji sanitarnej w ramach kompleksowego km 22,45 projektu Długość wybudowanej sieci wodociągowej km 628,54 Długość wybudowanej sieci wodociągowej w ramach kompleksowego projektu km 32,04 Długość wybudowanej/przebudowanej sieci ciepłowniczej km 1,23 Długość zmodernizowanej sieci wodociągowej km 30,61 Liczba bezpośrednio utworzonych nowych etatów (EPC) szt. 21 Liczba nowowybudowanych kompostowni szt. 1 Liczba nowowybudowanych sortowni szt. 1 Liczba projektów w zakresie ochrony powietrza szt. 1 Liczba przebudowanych oczyszczalni ścieków szt. 12 Liczba wybudowanych oczyszczalni ścieków szt. 9 Liczba zmodernizowanych sortowni szt. 1 Powierzchnia terenów poprzemysłowych oraz powojskowych poddanych ha 2,31 rekultywacji Wskaźnik rezultatu Liczba osób objęta ochroną przeciwpowodziową osoby 476 Powierzchnia terenów objętych ochroną przeciwpowodziową ha 2690 Przewidywana całkowita liczba bezpośrednio utworzonych nowych etatów szt. 58 (EPC) Ilość zaoszczędzonej energii cieplnej w wyniku realizacji projektów GJ/rok 1556,4 Liczba osób objętych systemem zagospodarowania odpadów osoby 284122 Liczba osób podłączonych do wybudowanej/zmodernizowanej sieci osoby 44195 kanalizacyjnej Liczba osób podłączonych do wybudowanej/ zmodernizowanej sieci osoby 21670 wodociągowej Moc przerobowa ZZO tony/rok 34000 Objętość retencjonowanej wody w ramach małej i dużej retencji m3 2217344 Zmiana emisji głównych zanieczyszczeń powietrza: dwutlenek siarki, tlenki tony/rok 3500 azotu, pyły, dwutlenek węgla Źródło: Dane monitoringowe UMWŚ, stan na 21.09.2015 r. Porównując poziomy osiągnięcia wskaźników w ramach działań 4.1 i 4.2 z wartościami wybranych wskaźników wynikających z założeń prezentowanych w uszczegółowieniu RPOWŚ 2007-201313 (tabela 17), wynika, że w stosunku do zakładanej wartości w roku 2015, z reguły uzyskano zakładane poziomy wskaźników. Rozbieżności wynikają z większego zainteresowania beneficjentów niektórymi rodzajami inwestycji, co związane było z priorytetowymi potrzebami danej miejscowości oraz możliwościami finansowymi beneficjentów.

13 Szczegółowy opis osi priorytetowych Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007 – 2013. Kielce, Wrzesień 2015 r.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 36

W ramach działania 4.1. zrealizowano 40 projektów w stosunku do 16 zakładanych z zakresu ochrony środowiska, z czego większość stanowiły inwestycje z zakresu gospodarki wodno- kanalizacyjnej (38 projektów w stosunku do 10 zakładanych w dokumencie programowym). Ponadto zrealizowanych zostało 7 inwestycji z zakresu zapobiegania zagrożeniom przyrodniczym, natomiast pierwotnie zakładano tylko jedno przedsięwzięcie. Najmniejsze zainteresowanie w ramach działania miały projekty dotyczące poprawy jakości powietrza oraz gospodarowania odpadami. W przypadku działania 4.2. wartość wskaźnika liczba projektów z zakresu ochrony środowiska została przekroczona o 13 projektów, z czego 45 projektów dotyczyło gospodarki wodno-ściekowej. W ramach działania nie zrealizowano żadnych projektów dotyczących poprawy jakości powietrza oraz z zakresu zapobiegania zagrożeniom przyrodniczym. Podobnie kształtuje się sytuacja związana z osiągnięciem wskaźników rezultatu, wskaźniki dotyczące liczby osób przyłączonych do wodociągu/kanalizacji w wyniku realizacji projektów zostały wielokrotnie przewyższone w stosunku do przyjętych założeń. Nieco gorzej kształtuje się poziom pozostałych zaprezentowanych wskaźników, co było związane ze skalą realizowanych interwencji. Tabela 17. Porównanie stanu osiągnięcia wskaźników IV OP zgodnie z założeniami uszczegółowienia RPOWŚ 2007-2013 w podziale na działania (wg danych na dzień 21.09.2015 r.). Działanie 4.1. Działanie 4.2. Wartość Wartość Wartość Wartość Nazwa wskaźnika Wartość osiągnięta Wartość docelowa zakładana zakładana bazowa stan na bazowa stan na na 2015 r. na 2015 r. 21.09.2015r. 21.09.2015r Produkt Liczba projektów z zakresu 0 16 40 0 33 46 ochrony środowiska w tym: - gospodarki odpadami [szt.] 0 3 1 0 3 1

- poprawy jakości powietrza [szt.] 0 3 1 0 8 0 - gospodarki wodno- 0 10 38 0 22 45 kanalizacyjnej [szt.] Liczba projektów z zakresu zapobiegania zagrożeniom 0 1 7 0 1 0 przyrodniczym [szt.] Rezultat Liczba osób przyłączonych do wodociągu w wyniku realizacji 0 2000 1131 0 3500 20 539 projektów [osoba] Liczba osób przyłączonych do 16 600 kanalizacji w wyniku realizacji 0 2000 27 595 0 2000 projektów [osoba] Liczba osób zabezpieczonych 0 8000 476 0 2000 0 przed powodzią [osoba] Liczba osób objętych selektywną zbiórką odpadów w wyniku 0 100000 84122 0 50000 0 realizacji projektów [osoba] Powierzchnia zrekultywowana/ 0 6 2,31 0 2 0 odzyskana [ha]

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 37

Źródło: Uszczegółowienie RPOWŚ 2007-2013 oraz dane monitoringowe Urzędu Marszałkowskiego, stan na 21 wrzesień 2015 r.

3.2.3. Interwencje środowiskowe w województwie świętokrzyskim zrealizowane w ramach innych programów pomocowych W województwie świętokrzyskim interwencje związane z ochroną środowiska realizowano również w ramach innych programów operacyjnych, tj., Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko 2007-2013, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013, Program Operacyjny „Zrównoważony Rozwój Sektora Rybołówstwa i Nadbrzeżnych Obszarów Rybackich” 2007- 2013 oraz programów krajowych finansowanych przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej i Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Najbardziej kosztowne, a zarazem największe przedsięwzięcia związane z poprawą stanu środowiska oraz zapewnieniem infrastruktury ochrony środowiska realizowano w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2007-2013, gdzie na sektor środowiska przeznaczono łącznie 6 500,61 mln euro dostępnych środków UE. Projekty środowiskowe POIiŚ 2007-2013 realizowano w ramach następujących osi priorytetowych: 1. Gospodarka wodno-ściekowa 2. Gospodarka odpadami i ochrona powierzchni ziemi 3. Zarządzanie zasobami i przeciwdziałanie zagrożeniom środowiska 4. Przedsięwzięcia dostosowujące przedsiębiorstwa do wymogów ochrony środowiska 5. Ochrona przyrody i kształtowanie postaw ekologicznych. Tabela 18. Projekty środowiskowe realizowane w ramach POIiŚ 2007-2013 w województwie świętokrzyskim w poszczególnych kategoriach interwencji. Liczba Kwota projektu Kwota dofinansowania Kategoria interwencji zrealizowanych ogółem [PLN] UE [PLN] projektów 44 Gospodarka odpadami komunalnymi i 5 485 526 825,25 221 364 104,56 przemysłowymi 45 Gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną 0 0 0 46 Oczyszczanie ścieków 19 949 837 507,73 496 973 993,59 47 Jakość powietrza 2 123 851 765,00 12 355 050,00 51 Promowanie bioróżnorodności i ochrony 1 2 167 880,09 1 842 698,02 przyrody (w tym NATURA 2000) 53 Zapobieganie zagrożeniom (w tym opracowanie i wdrażanie planów i 0 0 0 instrumentów zapobiegania i zarządzania zagrożeniami naturalnym i technologicznym) 54 Inne działania na rzecz ochrony środowiska 4 209 904,60 63 836,25 i zapobiegania zagrożeniom Suma 31 1 076 067 057,42 511 235 577,86 Źródło: opracowanie własne na podstawie SIMIK stan na 20.09.2015 r. Według danych SIMIK stan na 30 września 2015 r., w województwie świętokrzyskim realizowano 31 projektów, z czego aktualnie zakończonych jest 14. Najwięcej inwestycji zrealizowano w gospodarce wodno-ściekowej, zwłaszcza w zakresie budowy, rozbudowy i modernizacji oczyszczalni ścieków. W przypadku gospodarki odpadami przeprowadzono 5 inwestycji, które

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 38

polegały m.in. na wdrożeniu kompleksowych rozwiązań poprzez budowę i rozbudowę zakładów unieszkodliwiania odpadów, przygotowanie instalacji do suszenia popiołów mokrych itp. W zakresie ochrony przyrody zrealizowano obszerny projekt, w realizacji którego uczestniczyło kilka gmin powiatu kieleckiego, polegający na przygotowaniu planu ochrony Świętokrzyskiego Parku Narodowego i obszaru Natura 2000 Łysogóry na lata 2013 - 2033. Na działania związane z ochroną środowiska i energetyką, znaczne nakłady w latach 2007-2013 zostały poniesione z programów operacyjnych PO Ryby oraz PO PROW. W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich największe znaczenie miały działania realizowane w ramach osi priorytetowej 2 Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich oraz osi priorytetowej 3 Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej. W ramach 2 osi priorytetowej PROW 2007-2013 wspierane były m.in. działania związane z gospodarowaniem na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), płatności dla obszarów Natura 2000 oraz związanych z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej, programy rolnośrodowiskowe (poprawa środowiska przyrodniczego i obszarów wiejskich), zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne, odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy i wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych, itp. Natomiast w ramach osi priorytetowej 3 Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej realizowano projekty z zakresu gospodarki wodno- ściekowej (w szczególności z zakresu zaopatrzenia w wodę oraz odprowadzania i oczyszczania ścieków, w tym systemów kanalizacji sieciowej lub kanalizacji zagrodowej), tworzenia systemu zbioru, segregacji, wywozu odpadów komunalnych, wytwarzania lub dystrybucji energii ze źródeł odnawialnych, w szczególności wiatru, wody, energii geotermalnej, słońca, biogazu albo biomasy. W przypadku PO Ryby działania związane z ochroną środowiska realizowano w ramach IV osi priorytetowej – Zrównoważony rozwój obszarów zależnych od rybactwa. Realizacja działań w ramach osi przyczyniała się do aktywizacji społeczności na obszarach zależnych od rybactwa, poprzez włączenie partnerów społecznych i gospodarczych z określonego obszaru do planowania i wdrażania lokalnych inicjatyw, które pozwolą na rozwój tych terenów oraz poprawę jakości życia lokalnych społeczności związanych z rybactwem. Według danych ze sprawozdania rocznego z realizacji RPOWŚ 2007-2013 za rok 2014, w ramach programów PO PROW i PO RYBY do końca 2014 r. zrealizowano ponad 300 tysięcy projektów. Tabela 19. Projekty realizowane z innych Programów Operacyjnych w obszarze środowisko i energetyka w województwie świętokrzyskim, stan na 31.12.2014 r. Wartość dofinansowania ze Program Operacyjny Liczba projektów środków UE (EUR) PO PROW 316 014 94 298 067,42 PO RYBY 65 3 507 895,08 Suma 316 079 Źródło: Sprawozdanie roczne z realizacji RPOWŚ 2007-2013 za rok 2014 Istotnym źródłem finansowania zadań z zakresu ochrony środowiska są również środki krajowe, którymi dysponują m.in. Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 39

Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Kielcach działa na podstawie ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska i jest samorządową osobą prawną. Zgodnie z ustawowo określonymi kierunkami przeznacza środki na dofinansowanie ochrony środowiska i gospodarki wodnej w celu realizacji zasady zrównoważonego rozwoju i polityki ekologicznej państwa. Według rocznych sprawozdań WFOŚiGW w Kielcach, główną formą dofinansowania przedsięwzięć z zakresu ochrony środowiska są pożyczki i dotacje inwestycyjne lub nieinwestycyjne w podziale na następujące obszary tematyczne: 1. Ochrona i zrównoważone gospodarowanie zasobami wodnymi 2. Racjonalne gospodarowanie odpadami i ochrona powierzchni ziemi 3. Ochrona atmosfery oraz ochrona przed hałasem 4. Ochrona różnorodności biologicznej i funkcji ekosystemów 5. Inne działania ochrony środowiska tj. edukacja ekologiczna oraz przedsięwzięcia międzydziedzinowe i inne. W badanych latach 2007-2014 w Wojewódzkim Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Kielcach wypłaty na ochronę środowiska ogółem wzrosły prawie o 49% (rys. 10), osiągając wartość 70 142 532 zł w roku 2014.

55 000 000 50 000 000 45 000 000 40 000 000 35 000 000 30 000 000 25 000 000 20 000 000 15 000 000 10 000 000 5 000 000 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Ochrona wód i gospodarka wodna Ochrona powietrza Ochrona powierzchni ziemi Ochrona przyrody i leśnictwo Edukacja ekologiczna Przedsięwzięcia międzydziedzinowe i inne

Źródło: opracowanie własne na podstawie rocznych "Sprawozdań z działalności WFOŚiGW w Kielcach" w latach 2007-2014; http://www.wfos.com.pl/WFOS/ Rysunek 10. Wartość wypłat (w zł) dokonanych w poszczególnych latach, w podziale na obszary ochrony środowiska. Rokrocznie największą wartość wypłaconych środków stanowiła dziedzina „Ochrona wód i gospodarka wodna”, przy czym największą wartość osiągnęła w roku 2010 tj. 51 294 869 zł.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 40

Z przeprowadzonej analizy wynika, iż dla województwa świętokrzyskiego ochrona wody jest bezwzględnie priorytetowa. Drugą pod względem wartości wypłacanych środków jest „Ochrona powietrza”, która po osiągnięciu wartości minimalnej w roku 2011 tj. 2 410 442 zł, wskazuje tendencję wzrostową, osiągając w roku 2014 wartość 10 302 615 zł. Podobnie obszar „Ochrona powierzchni ziemi” po osiągnięciu wartości minimalnej w roku 2011 tj. 1 062 977 zł, wskazuje tendencję wzrostową, osiągając najwyższą w badanym okresie wartość 17 234 185 zł, w roku 2014. Dla dziedziny „Ochrona przyrody i leśnictwo” trend wzrostu wypłacanych środków utrzymuje się od 2011 roku, osiągając wartość 502 861 zł w roku 2014. Wypłaty w dwóch ostatnich dziedzinach „Edukacja ekologiczna” oraz „Przedsięwzięcia międzydziedzinowe i inne” w roku 2007 odpowiednio wynosiły 547 347 zł i 1 960 863 zł. W roku 2014 wartości dla nich zostały odwrócone wynosząc odpowiednio 1 850 246 zł i 889 963 zł.

3.3. Wpływ projektów realizowanych w ramach IV osi priorytetowej RPOWŚ 2007-2013 na stan środowiska naturalnego i wyposażenie w infrastrukturę Ocenie wpływu projektów realizowanych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007-2013 na stan środowiska naturalnego poddano 99 inwestycji, w tym z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi i przemysłowymi (2), gospodarki i zaopatrzenia w wodę pitną (30), oczyszczania ścieków (53), jakości powietrza (1), rewaloryzacji obszarów przemysłowych i rekultywacji skażonych gruntów (1), promowaniu bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000) (5) oraz zapobiegania zagrożeniom (w tym opracowanie i wdrażanie planów i instrumentów zapobiegania i zarządzania zagrożeniami naturalnym i technologicznym) (7).

3.3.1. Gospodarka odpadami komunalnymi i przemysłowymi W ramach RPOWŚ na lata 2007-2013 zrealizowano dwa projekty z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi i przemysłowymi. Pierwszy z nich obejmował rozbudowę sortowni surowców wtórnych na terenie PGKiM Sp. z o.o. w Sandomierzu (działanie 4.2.), drugi natomiast rozbudowę ZUOK w Janczycach - budowę instalacji do mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów w gminie Baćkowice (działanie 4.1.). Realizowane projekty wywarły duży wpływ na poprawę stanu środowiska, głównie poprzez ograniczenie masy odpadów trafiających na składowiska oraz odzysk surowców wtórnych. Poniekąd inwestycje wpłynęły również na wzrost świadomości ekologicznej mieszkańców. Inwestycja przeprowadzona w Sandomierzu zlokalizowana jest na terenach pozbawionych cennych zbiorowisk roślinnych i walorów krajobrazowych, co w maksymalnym stopniu ogranicza jej bezpośredni, negatywny wpływ na środowisko. Wszelkiego rodzaju proces składowania i sortowania odpadów odbywa się w zamnkiętej hali, co uniemożliwia negatywne oddziaływanie inwstycji na otoczenie. Pozytywne efekty ekologiczne przedsięwzięcia polegają przede wszystkim na ograniczeniu masy odpadów przeznaczonych do składowania na kwaterach skladowiska,

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 41

co bezpośrednio wpływa na oszczędność terenu na wysypisku oraz minimalizuje zagrożenia wynikające i z ich budowy i eksploatacji. Proekologiczne efekty projektu obejmują szeroki zakres korzyści począwszy od zmniejszenia zapotrzebowania na surowce, a tym samym obniżenie złużycia energii w wyniku ich przetwarzania – prowadzi to do zmniejszenia ilości ścieków i obniżenia zanieczyszczeń powietrza oraz w konsekwencji ograniczenie ilości odpadów na składowiskach. W wyniku segregacji odpadów następuje ograniczenie wydobycia i zużycia nieodnawianlnych zasobów przyrodniczych – węgla kamienego i ropy naftowej w przypadku produkcji plastiku; piasku i wapnia w przypadku produkcji szkła; oraz drewna wykorzystywanego do produkcji papieru. Inwestycja znacząco wpływa na estetykę i czystość miejsca – zwiększenie mocy przerobowych sortowni daje możliwość zebrania i odzysku odpadów z większego terenu. W wyniku zrealizowaznej inwestycji systemem zagospodarowania odpadami objęto 84,1 tys. osób. Rozbudowa zakładu utylizacji odpadów komunalnych w Jańczycach, jest przedsięwzięciem o charakterze proekologicznym, mającym na celu stworzenie oraz wdrożenie racjonalnego i funkcjonalnego systemu gospodarki odpadami, uwzględniającego selektywną zbiórkę odpadów. Iwestycja ta swym zasięgiem obejmuje nie tylko 10 gmin zrzeszonych w ramach Ekologicznego Związku Gmin Dorzecza Koprzywianki (106 tys. mieszkańców), ale ponad 200 tys. osób. Moc przerobowa ZZO, osiągnięta w wyniku realizowanej inwestycji wynosi ponad 34 tys. ton na rok, co o blisko 40% przewyższa zamierzone przed realizacją efekty. Realizacja projektu przyczyniła się do zahamowania procesów degradacji powierzchni ziemi oraz wód powierzchniowych i podziemnych, ochrony bioróżnorodności przyrodniczej oraz ochrony zlewni rzeki Koprzywianki. a. Oddziaływanie inwestycji z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi i przemysłowymi na powietrze atmosferyczne Na terenie powstałych zakładów, znajdują się zorganizowane źródła emisji, pochodzące z hali sortowni, kompostowni i jednostki ciepła. Dodatkowe źrodła emisji pochodzą z pojazdów poruszających się po terenie Zakładu, pryzm kompostowych. Źródła emisji związane z przetwarzaniem odpadów są zamknięte w hali lub kompostowni, co zapewnia ograniczenie uciążliwości (w szczególności zapachowej) gazów wokół budynku. Wszelkie normy związane z emisją zanieczyszczeń do środowiska są zachowane, a ich uciążliwość i skala są niewielkie. b. Oddziaływanie inwestycji z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi i przemysłowymi na faunę i florę Inwestycje nie miały wpływu na środowisko roślin i zwierząt. c. Oddziaływanie inwestycji z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi i przemysłowymi na rzeźbę terenu i glebę Inwestycje zrealizowane w ramach RPOWŚ 2007-2013 w sposób pośredni wpływają na zahamowanie procesów degradacji powierzchni ziemi i gleby. Oddziaływanie bezpośrednie wystąpiło jedynie na etapie prowadzonych robót budowlanych. d. Oddziaływanie inwestycji z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi i przemysłowymi na wody podziemne i powierzchniowe

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 42

Projekty nie wywierają wpływu na środowisko gruntowo-wodne terenów objętych inwestycją. Powstałe zakłady posiadają odpowiednie zabezpieczenia przed zanieczyszczeniem, a dodatkowo realizowany jest stały monitoring stanu środowiska gruntowo-wodnego. Zrealizowane projekty w sposób pośredni wpływają na zahamowanie procesów degradacji wód powierzchniowych i podziemnych. Projekt dotyczący zakładu w Jańczycach przyczynił się do ochrony zlewni rzeki Koprzywianki. e. Oddziaływanie inwestycji z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi i przemysłowymi na klimat akustyczny Na etapie realizacji inwestycji emisja hałasu była związana z pracą sprzętu budowlanego. Uciążliwość z tym związana miała charakter czasowy i nie wpłynęła w znaczącym stopniu na otoczenie. Na etapie funkcjonowania zakładów, zidentyfikowano źródła hałasu w postaci wentylatorów oraz urządzeń mobilnych wykorzystywanych w pracy przedsiębiorstw (np. sito bębnowe, rębak, ładowarki, kompaktor, spycharki itp.). Dodatkowym źródłem hałasu są samochody ciężarowe i pojazdy specjalistyczne. f. Oddziaływanie inwestycji z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi i przemysłowymi na krajobraz Inwestycje nie wpływają w sposób bezpośredni na krajobraz.

Potrzeby województwa świętokrzyskiego w zakresie gospodarki opadami komunalnymi i przemysłowymi

Z roku na rok wzrasta ilość produkowanych odpadów w województwie świętokrzyskim, co jest w dużej mierze konsekwencją wzrostu poziomu i jakości życia mieszkańców – zwiększony konsumpcjonizm - ale również narzuconych rozwiązań prawnych (w wyniku których 100% mieszkańców województwa została objęta zorganizownym systemem odbierania odpadów komunalnych, co wpłynęło na spadek liczby dzikich wysypisk śmieci oraz zmniejszenie zagospodarowania odpadów przez mieszkańców we własnym zakresie – spalanie w piecach). W obecnej sytuacji istotne jest zatem prowadzenie działań mających na celu przede wszytskim zapobieganie powstawaniu odpadów (edukacja ekologiczna: dokonywanie świadomych zakupów, stosowanie toreb wielokrotnego użytku, ponowne wykorzystywanie produktów, ekoprojektowanie wyrobów itp.) oraz maksymalny wzrost udziału odpadów segregowanych w ogólnej ich masie. Na najbliższe lata wyzwaniem dla województwa świętokrzyskiego nie będzie już sam proces objęcia mieszkańców selektywną zbiórką odpadów komunalnych czy niebezpiecznych, ale wzrost udziału tych odpadów w ogólnej ich masie. W celu maksymalnego ograniczenia odpadów składowanych na składowiskach, konieczne jest podjęcie działań zmierzających do umiejętnego ich zagospodarowania, co jest dużo łatwiejsze do uzyskania w przypadku selektywnej zbiórki odpadów. Projekty z zakresu gospodarki odpadami, zrealizowane w ramach RPOWŚ 2007-2013 w znaczącym stopniu odegrały pozytywny wpływ na środowiskisko obszaru, jednak skala tych inwestycji na tle całego regionu jest niewielka. Konieczne jest zatem podejmowanie szerszych

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 43

inicjatyw w tym zakresie i realizacja kompleksowych zadań, pozwalających osiągać wymierne efekty w skali całego województwa.

3.3.2. Gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną W ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007- 2013 zrealizowano 30 projektów z zakresu gospodarki i zaopatrzenia w wode pitną. Projekty te obejmowały budowę 739,88 km i modernizację 34,15 km sieci wodociągowej. W wyniku tych inwestycji, aż 21 670 osób zostało podłączonych do sieci wodociągowej. W latach 2006-2014 na terenie województwa świętokrzyskiego łącznie wybudowano 1680 km sieci wodociągowej. Można zatem szacować, że blisko 45% tych inwestycji powstało dzięki wsparciu z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego (2007-2013). W 2006 roku 82,3% mieszkańców województwa posiadało dostęp do sieci wodociągowej. Osiem lat później odsetek ten wzrósł do poziomu 91,1% (GUS BDL). Poprawa sytuacji w tym zakresie nastąpiła głownie w centralnej części województwa (rys. 11). Wciąż jednak pozostają tereny gdzie widoczne są zapóźnienia w rozwoju tego typu infrastruktury, choć poziom dysproporcji jest znacznie mniejszy w porównaniu z 2006 rokiem.

Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS BDL. Rysunek 11. Odsetek ludności obsługiwanej przez sieć wodociągową w 2006 i 2014 roku. Największe inwestycje z zakresu gospodarki wodnej i zaopatrzenia w wodę pitną zrealizowano na terenie gminy Michałów (95 km). Inwestycja ta przyczyniła się do aktualnego stanu wyposażenia w wodociąg mieszkańców gminy, który wynosi prawie 74% (w 2006 r. – 38%). Również znaczące inwestycje zrealizowano w gminach Raków, Oksa, Bejsce oraz Iwaniska. Realizacja projektów, których efektem jest wybudowana sieć wodociągowa, wraz z przyłączami oraz stacje uzdatniania wody, przyczyniły się do poprawy stanu środowiska naturalnego na terenie województwa świętokrzyskiego, a w szczególności do poprawy jakości wód powierzchniowych i podziemnych oraz zwiększenia dostępności do wody. Ponadto mieszkańcy, którzy zostali przyłączeni do gminnej sieci wodociągowej (wcześniej korzystający ze studni), nabrali większej świadomości ekologicznej, co przejawia się głównie w racjonalnym

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 44

gospodarowaniu zasobami wody (w dużej mierze miał na to wpływ czynnik ekonomiczny i wprowadzenie opłat za pobór wody). Projekty z zakresu gospodarki i zaopatrzenia w wodę pitną mają pozytywny wpływ na środowisko. Poprzez uporządkowanie gospodarki wodnej – likwidacja niezorganizowanych źródeł poboru wody - możliwe jest prowadzenie kontroli nad zużyciem naturalnych zasobów środowiska, a w konsekwencji inwestycje te spowodowały w sposób pośredni poprawę warunków wodnych i glebowych poprzez stabilizację poziomu wód gruntowych. Tabela 20. Efekty zrealizowanych inwestycji środowiskowych w ramach IV OP RPOWŚ 2007- 2013, z zakresu gospodarki i zaopatrzenia w wodę pitną. Długość Liczba osób podłączonych Długość zmodernizowanej do wybudowanej/ Beneficjent wybudowanej sieci sieci wodociągowej zmodernizowanej sieci wodociągowej [km] [km] wodociągowej Gmina Bejsce 26,67 935,00

Gmina Bieliny 6,98 358,00

Gmina Chmielnik* 0,24 40,00

Gmina Iwaniska 28,83 1 313,00

Gmina Kazimierza Wielka 25,35 611,00

Gmina Klimontów 13,84 528,00

Gmina Michałów 95,02 2 734,00

Gmina Moskorzew 30,04 1 085,00

Gmina Nagłowice 73,00

Gmina Nowa Słupia 33,67 0,51 1 806,00 Gmina Oksa 64,74 2 469,00

Gmina Opatowiec 18,00 513,00

Gmina Ożarów** 3,09

Gmina Pińczów 45,23 3,43 2 020,00 Gmina Raków 53,33 1 017,00

Gmina Sadowie 57,67 656,00

Gmina Secemin* 3,65 603,00

Gmina Słupia (Jędrzejowska) 12,84 1 066,00

Gmina Stąporków 34,73

Gmina Tarłów 30,21 729,00

Gmina Włoszczowa - Włoszczowski Zakład Wodociągów i Kanalizacji Sp. 19,84 544,00 z o.o. Gmina Wodzisław 26,22 0,45 549,00 Związek Gmin Gór Świętokrzyskich 50,02 2 094,00

Związek Międzygminny "NIDA 2000" 16,33 0,00

RAZEM 739,88 34,15 21670,00 Objaśnienia: *Długość wybudowanej sieci wodociągowej w ramach kompleksowego projektu (ZGGŚ – 28,05 km) ** Długość zmodernizowanej sieci wodociągowej w ramach kompleksowego projektu Źródło: Uszczegółowienie RPOWŚ 2007-2013 oraz dane monitoringowe Urzędu Marszałkowskiego, stan na wrzesień 2015 r.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 45

W celu zapewnienia najwyższej ochrony środowiska oraz zachowania walorów przyrodniczo- krajobrazowych terenów w obrębie których zrealizowano inwestycje, przebieg linii wodociągowych zaprojektowano w sposób najbardziej optymalny. Realizowane inwestycje charakteryzowały się umiarkowanym stopniem uciążliwości na etapie prowadzenia robót budowlanych. Do minimum ograniczono wycinkę drzew i krzewów oraz trwałe przekształcenia powierzchni terenu. Po zakończeniu inwestycji, w trakcie jej eksploatacji infrastruktura nie wywiera negatywnego wpływu na glebę, wody powierzchniowe i podziemne oraz inne komponenty środowiska. a. Oddziaływanie inwestycji z zakresu gospodarki i zaopatrzenia w wodę pitną na powietrze atmosferyczne Charakter inwestycji gwarantuje neutralny ich wpływ na jakość powietrza atmosferycznego. Znikome, ale negatywne oddziaływanie miało miejsce jedynie na etapie prowadzonych prac budowlanych (zwiększona emisja zanieczyszczeń związana z pracą ciężkiego sprzętu, wzmożonego transportu pojazdów budowlanych itp.). b. Oddziaływanie inwestycji z zakresu gospodarki i zaopatrzenia w wodę pitną na faunę i florę Obszar województwa świętokrzyskiego charakteryzuje się wysokimi walorami przyrodniczo- krajobrazowymi. Negatywne oddziaływanie inwestycji na faunę i florę w poszczególnych gminach miało charakter przejściowy i krótkotrwały. Związane to było z etapem prowadzonych robót budowlanych. W wyniku ich zakończenia, teren objęty inwestycjami został przywrócony do stanu pierwotnego. c. Oddziaływanie inwestycji z zakresu gospodarki i zaopatrzenia w wodę pitną na rzeźbę terenu i glebę Zrealizowane inwestycje w większości w sposób znaczący wpłynęły na poprawę warunków gruntowo-glebowych poprzez zabezpieczenie ich przed degradacją związaną z wysuszeniem. Dodatkowo technologie i materiały wykorzystane do wykonania instalacji wodociągowej, gwarantują jej odporność na działanie czynników korozyjnych w glebie oraz szczelność przewodów. Na etapie procesu budowlanego powierzchnia ziemi została naruszona w wąskiej przestrzeni wykopu pod wodociąg. Zgodnie z przyjętą technologią prowadzonych robót budowlanych, wykopy zostały zasypane tą samą ziemią i przykryte humusem. W rezultacie powierzchnia terenu została przywrócona do pierwotnego stanu, a roślinność trawiasta odrodziła się już po jednym sezonie wegetacyjnym. d. Oddziaływanie inwestycji z zakresu gospodarki i zaopatrzenia w wodę pitną na wody podziemne i powierzchniowe Rozwój infrastruktury wodociągowej w województwie świętokrzyskim, przy jednoczesnym zapóźnieniu w rozwoju sieci kanalizacyjnej prowadzi do wzrostu ilości ścieków, a tym samym negatywnie wpływa na stosunki gruntowo-wodne. Nieoczyszczone ścieki stanową potencjalne zagrożenie dla wód i gleb poprzez nieszczelne zbiorniki bezodpływowe (szamba) oraz zwiększone ilości zanieczyszczeń bezpośrednio wprowadzanych do rzek. Same inwestycje związane z

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 46

budową sieci wodociągowej nie wpływają jednak w sposób bezpośredni na pogarszenie warunków wodnych. e. Oddziaływanie inwestycji z zakresu gospodarki i zaopatrzenia w wodę pitną na klimat akustyczny Podobnie jak wyżej, zrealizowane inwestycje nie mają wpływu na klimat akustyczny, a ich negatywne oddziaływanie w tym zakresie ograniczało się jedynie do czasu realizacji prac budowlano-instalacyjnych – charakter przejściowy i krótkotrwały. f. Oddziaływanie inwestycji z zakresu gospodarki i zaopatrzenia w wodę pitną na krajobraz Zrealizoane inwestycje mają głównie charakter liniowy i znajdują się pod powierzchnią gruntu, dlatego też nie wpływają w żadnym stopniu na pogorszenie walorów środowiskowych obszarów na których się znajdują.

Potrzeby województwa świętokrzyskiego w zakresie gospodarki i zaopatrzenia w wodę pitną

Stopień rowoju inrastruktury wodociągowej w województwie świętokrzyskim, aktualnie jest na zadowalającym poziomie, jednak należy pamiętać, że wciąż są miejscowości gdzie istnieje pilna potrzeba realizacji inwestycji z tego zakresu (Nagłowice, Słupia, Moskorzew). W przypadku niektórych miejscowości, gdzie zabudowa jest rozproszona, problem stanowi niska opłacalność ekonomiczna tego typu inwestycji liniowych, dlatego należy mieć na uwadze to, że w przyszłości najprawdopodobniej nie zostanie osiągnięty wskaźnik 100% ludności korzytającej z sieci wodociągowej, choć zapewne powinien zbliżyć się ku tej wartości.

3.3.3. Oczyszczanie ścieków W ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007- 2013 zrealizowano 53 projekty z zakresu oczyszczania ścieków. W ramach programu realizowano inwestycje polegające na budowie (modernizacji) kanalizacji lub oczyszczalni ścieków, w kilku przypadkach projekty obejmowały kompleksowo zarówno jeden jak i drugi element infrastruktury. W ramach działań realizowanych z RPOWŚ 2007-2013, dokonano przebudowy i modernizacji 13 istniejących oczyszczalni ścieków (w tym 1 projekt jest w fazie końcowej realizacji) i budowy 10 zupełnie nowych obiektów (1 inwestycja w trakcie rozliczania). Wybudowano łącznie 895,72 km sieci kanalizacji sanitarnej, do której przyłączono 44 195 osób. W latach 2006-2014 całkowita długość wybudowanej sieci kanalizacyjnej wynosiła 2 903 km, a liczba ludności nowo przyłączona do sieci kanalizacyjnej była równa 126,6 tys. Można zatem wnioskować, że 30% infrastruktury (w kilometrach) powstało na skutek działań realizowanych z RPOWŚ, a ponad 35% mieszkańców uzyskało podłączenie do sieci kanalizacyjnej w wyniku inwestycji zrealizowanych z tego programu. Pomimo to analizując stopień skanalizowania poszczególnych gmin w województwie świętokrzyskim, można stwierdzić, że w dalszym ciągu istnieje bardzo duże zapotrzebowanie na

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 47

inwestycje z tego zakresu. Nastąpił wyraźny progres w stosunku do roku 2006, jednak sam odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w roku 2014, w odniesieniu do roku bazowego, wzrósł o nieco ponad 10% (2006 – 45,5%; 2014 – 56,0%). Na mapie województwa świętokrzyskiego, wciąż znajdują się „białe plamy”, wskazujące na całkowity brak sieci kanalizacyjnej na tym obszarze (10 gmin: Bejsce, Czarnocin, Iwaniska, Łoniów, Łubnice, Moskorzew, Oksa, Sadowie, Słupia (Konecka), Wilczyce).

Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS BDL. Rysunek 12. Odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w 2006 i 2014 roku.

Tabela 21. Efekty zrealizowanych inwestycji środowiskowych w ramach IV OP RPOWŚ 2007- 2013, z zakresu oczyszczania ścieków. Długość Liczba osób podłączonych Liczba oczyszczalni ścieków wybudowanej sieci do wybudowanej/ Beneficjent kanalizacji zmodernizowanej sieci przebudowane wybudowane sanitarnej (km) kanalizacyjnej Gmina Bałtów 27,69 1 476,00 1

Gmina Bliżyn 33,87 1 932,00 1

Gmina Bodzentyn 3,51 218,00

Gmina Brody 10,59 614,00

Gmina Chęciny 10,20 -

Gmina Chmielnik 14,19 508,00 1

Gmina Dwikozy - - 1

Gmina Daleszyce 19,63 1 100,00

Gmina Fałków 30,01 1

Gmina Gowarczów 4,68 96,00 1

Gmina Górno 3,15 240,00

Gmina Kije 23,67 974,00

Gmina Krasocin 28,02 2 383,00 1

Gmina Kunów 15,02 -

Gmina Lipnik 14,94 741,00 1

Gmina Łoniów 8,26 528,00 1

Gmina Małogoszcz 12,64 624,00 Gmina Miedziana Góra 31,99 2 282,00 1

Gmina Mniów 7,74 1 127,00 1

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 48

Długość Liczba osób podłączonych Liczba oczyszczalni ścieków wybudowanej sieci do wybudowanej/ Beneficjent kanalizacji zmodernizowanej sieci przebudowane wybudowane sanitarnej (km) kanalizacyjnej Gmina Nowy Korczyn 27,91 567,00

Gmina Ożarów 15,59 539,00 1

Gmina Pawłów 26,48 1 073,00

Gmina Radoszyce - - 1

Gmina Samborzec 17,37 269,00

Gmina Secemin 24,57 1 562,00

Gmina Sędziszów 15,02 5 127,00 1

Gmina Słupia 17,88 1 022,00

Gmina(Jędrzejowska) Sobków* 20,34 1 018,00

Gmina Solec-Zdrój 91,77 3 999,00 1 1 Gmina Stopnica 74,94 2 008,00 1

Gmina Strawczyn 30,47 1 222,00

Gmina Suchedniów 1,68 918,00

Gmina Tuczępy 8,30 236,00 1

Gmina Wiślica 17,05 777,00

Gmina Wodzisław 7,12 - 1

Gmina Zawichost 14,05 750,00

Związek Gmin Gór 140,00 8 265,00 4 Świętokrzyskich Ekologiczny Związek Gmin 45,38 - Dorzecza Koprzywianki RAZEM 895,72 44 195,00 13 10

Objaśnienia: *Długość wybudowanej sieci kanalizacyjnej w ramach kompleksowego projektu (Słupia J. – 10,36 km). Źródło: Uszczegółowienie RPOWŚ 2007-2013 oraz dane monitoringowe Urzędu Marszałkowskiego, stan na wrzesień 2015 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS BDL. Rysunek 13. Odsetek ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków w 2006 i 2014 roku. W latach 2006-2014 na terenie województwa świętokrzyskiego, powstało 16 nowych komunalnych oczyszczalni ścieków (80 szt. w 2014 r.). Na skutek projektów realizowanych w ramach RPOWŚ 2007-2014 wybudowano 10 nowych obiektów i zmodernizowano 13.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 49

Odnotowano wzrost liczby ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków o 106 485. W okresie 2006-2014 udział ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków zmienił się z 49,4%, na 58,5%. Wśród gmin, w których odsetek ten wynosi 0 znalazły się: Słupia (Konecka), Imielno, Oksa, Bejsce, Czarnocin, Sadowie, Łoniów, Wilczyce, Łubnice i Moskorzew. Efekty środowiskowe interwencji z zakresu gospodarki wodno-ściekowej realizowanych w ramach RPOWŚ 2007-2013, należy analizować w dwóch aspektach: zmniejszenie antropopresji na środowisko i jego zasoby oraz zmiany jakości poszczególnych komponentów środowiska i stanu jego zasobów. a. Oddziaływanie inwestycji z zakresu oczyszczania ścieków na powietrze atmosferyczne W przypadku oczyszczalni ścieków teoretycznie do powietrza mogą się dostać substancje zawarte w ściekach (których stężenie przekracza granicę rozpuszczalności) oraz pary i gazy wydmuchiwane w wyniku pracy pomp, urządzeń napowietrzających, przelewów i innych. Możliwa jest emisja zanieczyszczeń w postaci dwutlenku węgla, amoniaku i siarkowodoru. Dla sieci kanalizacyjnej, gdzie nie następują procesy beztlenowego rozkładu (gnilne) ilość substancji toksycznych powinna być niewielka, jedynie pompownie ścieków, gdzie może następować zagniwanie ścieków może emitować gazy analogiczne jak na oczyszczalni. Szczególnie groźnym ze względu na właściwości wybuchowe jest metan. Oprócz w/w zanieczyszczeń na terenie oczyszczalni mogą występować związane ze ściekami substancje zapachowe czynne m.in. merkaptany, skatol, których zapach odczuwalny jest już przy niskich stężeniach. Substancjami zapachowymi są również siarkowodór, amoniak i wolne kwasy organiczne. Zatem każda pracująca, mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków, jest źródłem zanieczyszczeń typu chemicznego i mikrobiologicznego. Wykorzystane do realizacji urządzenia i zastosowane technologie zostały opracowane jednak w taki sposób, aby w jak największym stopniu ograniczyć negatywy wpływ inwestycji na jakość powietrza. b. Oddziaływanie inwestycji z zakresu oczyszczania ścieków na faunę i florę Budowa sieci kanalizacyjnej poprzez umiejętne jej prowadzenie (na etapie projektowania) nie wpłynęła niekorzystnie na faunę i florę. c. Oddziaływanie inwestycji z zakresu oczyszczania ścieków na rzeźbę terenu i glebę Wpływ na powierzchnię ziemi i glebę mogą wywierać opadające mikroorganizmy pochodzące ze ścieków lub z wymywania z powietrza. Czas przetrwania bakterii w glebie zależy od składu chemicznego i własności fizycznych gruntu (najdłuższa jest w gruncie wilgotnym, w strefie wahań zwierciadła wody). Na etapie realizacji inwestycji, wzdłuż trasy sieci kanalizacyjnej odkładano w pryzmie warstwę humusu, którą po wykonaniu prac ziemnych ponownie wykorzystywano do wyrównania wierzchniej warstwy terenu. d. Oddziaływanie inwestycji z zakresu oczyszczania ścieków na wody podziemne i powierzchniowe

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 50

Istotne znaczenie dla ochrony zasobów wodnych ma ochrona wody pitnej i głównych zbiorników wód podziemnych. Biorąc pod uwagę stopień rozwoju infrastruktury wodno-ściekowej w województwie świętokrzyskim, można wnioskować, że zanieczyszczenie tych zasobów jest istotnym problemem w skali całego regionu. Projekty dotyczące ograniczania ilości ścieków nieoczyszczonych odprowadzanych do wód i do gleby mają kluczowe wpływ na poprawę jakości wód powierzchniowych i podziemnych. Znaczna część inwestycji, dofinansowana w ramach RPOWŚ 2007-2013 została zrealizowana na obszarze występowania głównych zbiorników wód podziemnych lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie, dlatego też ich wpływ na poprawę jakości środowiska należy określić jako duży. Likwidacja bezodpływowych zbiorników na ścieki (szamb) oraz eliminacja niekontrolowanego zrzutu ścieków nieoczyszczonych do gleby i bezpośrednio do rzek w sposób znaczący przyczyniła się do poprawy jakości tych komponentów środowiska. e. Oddziaływanie inwestycji z zakresu oczyszczania ścieków na klimat akustyczny Źródłem hałasu na terenie oczyszczalni ścieków są urządzenia mechaniczne i elektryczne typu: pompy, dmuchawy, wentylatory, silniki. Stopień i zasięg uciążliwości oczyszczalni dla otoczenia zależy od poziomu dźwięku emitowanego przez urządzenia technologiczne oraz od stopnia zabezpieczenia ich przed emisją i ukształtowania i zagospodarowania przestrzennego terenu narażonego na hałas. Urządzeniami hałasującymi na etapie prowadzonych robót budowlanych był ciężki sprzęt budowlany wykorzystywany do robót ziemnych oraz sprzęt transportowy przy dowozie materiałów f. Oddziaływanie inwestycji z zakresu oczyszczania ścieków na krajobraz Budowa sieci kanalizacyjnej jest inwestycją liniową, zlokalizowaną pod powierzchnią ziemi, w związku z czym na tych obszarach nie występowała konieczność zmian i przeobrażeń krajobrazu. Wzdłuż projektowanej sieci usuwano drzewa i krzewy, które ewentualnie znacząco kolidowały z jej przebiegiem. Generalnie sieć kanalizacyjna została zaprojektowana tak, aby w jak najmniejszym stopniu ingerowała w naturalny krajobraz. W przypadku budowy i modernizacji oczyszczalni ścieków, tereny objęte inwestycją, zostały uporządkowane i nie zaburzają krajobrazu.

Potrzeby województwa świętokrzyskiego w zakresie oczyszczania ścieków

Aktualny stan rozwoju infrastruktury wodno-ściekowej w województwie świętokrzyskim jest wciąż niezadowalający. Przejawia się to chociażby dużą dysproporcją pomiędzy długością sieci kanalizacyjnej i wodociągowej oraz np. stopniem realizacji założeń KPOŚK. Stan czystości wód w województwie świętokrzyskim (niewątpliwie dzięki rozwojowi sieci kanalizacyjnej i modernizacji oczyszczalni ścieków) z roku na rok ulega poprawie. Pomimo tego ścieki komunalne nieoczyszczone lub oczyszczone w sposób niewystarczający, stanowią największe zagrożenie dla środowiska. Na terenach wiejskich zagrożeniem jest niski stopień skanalizowania, przy równocześnie wysokim stopniu zwodociągowania, natomiast w miastach główny problem stanowi niedostatecznie uporządkowana gospodarka wodami opadowymi.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 51

3.3.4. Jakość powietrza W ramach inwestycji z zakresu ochrony środowiska, realizowanych z RPOWŚ 2007-2013, tylko jeden projekt dotyczył jakości powietrza. Była to inwestycja realizowana przez Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Kielcach, polegająca na likwidacji kotłowni przy ul. Zapomnianej 5 i przyłączeniu do miejskiego systemu ciepłowniczego budynków na osiedlu "Chęcińskie" w Kielcach (zob. załącznik 3). Należy jednak podkreślić, że również w ramch RPOWŚ 2007-2013 zrealizowno szereg projektów (łącznie 34) związanych z tematyką energetyki, które również w mniejszym lub większym stopniu miały wpływ na poprawę jakości powietrza w województwie świętokrzyskim. W wyniku ich realizacji osiągnięto m.in. następujące efekty: oszczędność paliwa grzewczego, zmniejszenie emisji gazów i zanieczyszczeń do powietrza, obniżenie kosztów energii i zwiększenie wydajności/efektywności grzewczej 14 . Projekty te nie są jednak przedmiotem niniejszego badania, dlatego szczegółowe efekty środowiskowe uzyskane w kontekście poprawy jakości powietrza opisano jedynie w oparciu o projekt realizowany w ramach 47 kategorii interwencji. Zlikwidowana kotłownia zlokalizowana była w centrum Kielc (w lini prostej 1 km od głównego ciągu pieszego miasta – ul. Sienkiewicza, 300 m od rezerwatu Kadzielnia) na obrzeżu osiedla mieszkaniowego, w bliskim sąsiedztwie budynków mieszkalnych wielorodzinnych (bloki 11 piętrowe), zabudowy jednorodzinnej oraz handlowo-magazynowej i usługowej. Stanowiła ona źródło centralnego ogrzewania dla budynków mieszkalnych osiedla „Chęcińskie”. Istniejąca kotłownia była bardzo uciążliwa zarówno dla środowiska, jak i dla mieszkańców, dodatkowo wpływała na niekorzystny krajobraz miejsca. Zanieczyszczenia emitowane przez kotłownię znacznie przekraczały dopuszczalne normy, a zjawisko to potęgowały samochody dowożące paliwo i wywożące żużel. a. Oddziaływanie inwestycji z zakresu jakości powietrza na powietrze atmosferyczne Inwestycja ta miała bardzo duży wpływ na poprawę jakości powietrza w okolicach osiedla „Chęcińskie” i poniekąd w całych Kielcach, ponieważ likwidując źródło emisji zanieczyszczeń bezpośrednio na osiedlu, nie nastąpił wyraźny wzrost zanieczyszczeń w innym miejscu w związku z przejęciem zadania przez EC Kielce. Stężenie substancji w okresie istnienia kotłowni na poziomie zabudowy mieszkalnej znacznie przekraczało wartości dopuszczalne – dla stężeń chwilowych (1-godzinnych), pył zawieszony (10 krotnie), dwutlenek siarki (45 krotnie), dwutlenek azotu (25 krotnie). Spaliny odprowadzane były emitorami zlokalizowanymi 12 m npt., w sąsiedztwie zabudowy mieszkaniowej o wysokoścci 15 i 31 m npt. W wyniku inwestycji nastąpiła całkowita eliminacja szkodliwych substancji, pyłów i gazów emitowanych do atmosfery: pył całkowity 13 Mg/rok, dwutlenek siarki 35 Mg/rok, dwutlenek azotu 11 Mg/rok, tlenek węgla 56 Mg/rok, dwutlenek węgla 5880 Mg/rok. Podłączenie osiedla do miejskiego systemu ciepłowniczego nie spowodowało przekroczenia dopuszczalnych wartości stężeń substancji (1-godzinnych i średniorocznych) w odniesieniu do pyłu SO2, NO2 i CO. Wzrost stężeń substancji jest minimalny i kształtuje się mksymalnie na

14 „Ocena możliwości wykorzystania środków UE z zakresu energetyki odnawialnej i efektywności energetycznej dostępnych dla podmiotów z województwa świętokrzyskiego w ramach programów operacyjnych 2014-2020”.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 52

poziomie 7,6%. Podłączenie osiedla „Chęcińskie” do miejskiej sieci ciepłowniczej spowodowało zwiększenie emisji substancji Elektrociepłowni Kielce o: pył całkowity 2,53 Mg/rok, dwutlenek siarki 8,47 Mg/rok, dwutlenek azotu 3,69 Mg/rok, tlenek węgla 1,31 Mg/rok i dwutlenek węgla 2478,8 Mg/rok. Likwidacja kotłowni spowodowała globalne zmniejszenie emisji substancji o ponad 616 kg w ciągu godziny i ponad 3500 Mg w ciągu roku. Dodatkowo w wyniku likwidacji kotłowni nastąpiła eliminacja emisji spalin związanych z ruchem samochodów ciężarowych transportujących paliwo i żużel. Podłączenie osiedla „Chęcińskie” do miejskiego systemu ciepłowniczego spowodowało zmniejszenie imisji (stężeń substancji w powietrzu) o ponad 6900µ/m3 dla stężeń chwilowych (1- godzinnych) i ponad 11µ/m3 dla stężeń średniorocznych. Spaliny z EC Kielce odprowadzane są emitorami o wysokości równej odpowiednio 200 m i 140 m. Dzięki temu zapewnione jest dobre wyniesienie spalin i rozprzestzrenianie się substancji w powietrzu. Przebudowa istniejącej sieci ciepłowniczej spowoduje likwidację przestarzałych rur w osnowie cementowo-azbestowej o niskiej termoizolacji. Przebudowa sieci na rury stalowe w osnowie z pianki poliuretanowej z płaszczem polietylenowym zapewni trwałą i bezawaryjną pracę sieci oraz zmniejszy straty ciepła ze względu na znacznie lepsze parametry izolacyjne, co jawnie przyczyni się do redukcji zanieczyszczeń, w tym emisji CO2. b. Oddziaływanie inwestycji z zakresu jakości powietrza na faunę i florę Likwidacja kotłowni nie wywarła wpływu na świat roślin i zwierząt w regionie. c. Oddziaływanie inwestycji z zakresu jakości powietrza na rzeźbę terenu i glebę Zrealizowana inwestycja nie miała wpływu na rzeźbę terenu i warunki glebowe. d. Oddziaływanie inwestycji z zakresu jakości powietrza na wody podziemne i powierzchniowe Zrealizowana inwestycja nie miała wpływu na jakość wód powierzchniowych i podziemnych. e. Oddziaływanie inwestycji z zakresu jakości powietrza na klimat akustyczny W wyniku likwidacji kotłowni nastąpiła eliminacja hałasu związana z ruchem samochodów ciężarowych transportujących paliwo i żużel. Zmiana źródła zasilnia w c.o. nie miała wpływu na stan występującego w rejonie EC Kielce klimatu akustycznego. f. Oddziaływanie inwestycji z zakresu jakości powietrza na krajobraz Zrealizowana inwestycja ma pozytywny wpływ na krajobraz – likwidacja kotłowni, a przede wszystkim zaburzających estetykę miejsca kominów wpłynęła na poprawę walorów krajobrazowych osiedla.

Potrzeby województwa świętokrzyskiego w zakresie jakości powietrza

Województwo świętokrzyskie na tle innych regionów w kraju zajmuje środkowe lokaty pod względem wielkości emisji gazów i pyłów do powietrza. Wynika to przede wszystkim z niskiego stopnia urbanizacji i względnie rozproszonych zakładów przemysłowych. Głównymi źródłami zanieczyszczeń są zakłady przemysłowe, niska emisja oraz spaliny komunikacyjne. Nie zmienia to

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 53

jednak faktu, że inwestycje z zakresu poprawy jakości powietrza są bardzo potrzebne i niezbędne do poprawy stanu środowiska w regionie. Konieczne jest podejmowanie wszelkich działań mających na celu ograniczenie głównie niskiej emisji, która w sposób bezpośredni zagraża zdrowiu mieszkańców. Chodzi tu głównie o projekty edukacyjne z zakresu świadomości ekologicznej (czym palić w piecach itp.) oraz wsparcie bezpośrednio gospodarstw domowych w zakresie wymiany pieców na bardziej przyjazne środowisku. Dodatkowo istotne jest zwrócenie uwagi na możliwość wykorzystania OZE (farmy wiatrowe, baterie słoneczne itp.), będących alternatywą dla aktualnie dominujących surowców wykorzystywanych w gospodarce.

3.3.5. Rewaloryzacja obszarów przemysłowych i rekultywacja skażonych gruntów W ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007- 2013 zrealizowano zaledwie jeden projekt z zakresu rewaloryzacji obszarów przemysłowych i rekultywacji skażonych gruntów. Projekt ten dotyczył rekultywacji terenu byłego Zakładu Chemicznego "Organika Benzyl" w Skarżysku-Kamiennej. Teren „Organika Benzyl” od XX wieku miał przeznaczenie przemysłowe. Początkowo istaniała tam huta żelaza, po której pozostał grunt nasypowy w postaci dużej ilości szlaki. Po wojnie na tym obszarze wytwarzano magnezje, kapiszony, zimne ognie, żywice, fenole, odczynniki i konfekcjonowano farby. W późniejszym okresie wytwarzano aldehyd benzoesowy soli i siarczków hydroksylaminowych, chlorek benzolitu i kwasu benzoesowego. W 1986 roku zakład spłonął i produkcja została zlikwidowana, a na terenie rozpoczęto produkcję klejów topliwych, szarego mydła, olejów silnikowych i kwasu solnego. Ze względu na ilość i charakter zgromadzonych na tym terenie odpadów negatywnie oddziałujących na środowisko, brak jakichkolwiek zabezpieczeń, łatwość dostępu i nasilający proces dewastacji oraz brak formalno- prawnych możliwości przeciwdziałania tej sytuacji, powodował narastanie problemu. Gmina nie mając prawa do gruntu nie mogła podejmować czynności rekultywacyjnych na własną rekę. Jedynym rozwiązaniem było sugerowanie (bezskuteczne) tego typu rozwiązań prawnym właścicielom i osobom zrządzającym gruntem. Dopiero po kilku latach udało się przejąć cały teren zakładu. Gmina dokonała rozbiórki kilkunastu budynków, zutylizowała ciekłe substancje niebezpieczne, pozostawione w pojemnikach na terenie zakładu i rozpoczęła proces przygotowań do rekultywacji tego obszaru. Na podstawie przeprowadzonego rozpoznania stwierdzono bardzo znaczące zanieczyszczenie obszaru stanowiące duże zagrożenie dla wód podziemnych z uwagi na skażenie gruntów w strefie aeracji węglowodorami. W wyniku dużych stężeń chlorków, żelaza, manganu, fenoli, detergentów, ekstraktu eterowego, węglowodorów aromatycznych, cynku, niklu, kadmu i in. nastąpiła degradacja i skażenie wód czwartorzędowych i tym samym ich wpływ na jakość wód poziomu triasowego (stanowiących podziemny zbiornik wody użytkowej). Z tego względu władze miasta Skarżyska-Kamiennej uznały podjęcie działań związanych z usunięciem odpadów poprodukcyjnych z terenu tego zakładu oraz jego rekultywację jako jedno z pilniejszych zadań do realizacji. a. Oddziaływanie inwestycji z zakresu rewaloryzacji obszarów przemysłowych i skażonych

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 54

gruntów na powietrze atmosferyczne Najbardziej uciążliwy dla mieszkańców Skarżyska-Kamiennej był specyficzny, intensywny zapach (para ze zgromadzonych substancji chemicznych - chlorowcopodobnych), unoszący się w obrębie byłego zakłądu „Benzyl Organika”. Był on szczególnie intensywny w okresach wysokich temperatur, co w bardzo dużym stopniu utrudniało mieszkańcom normalne funkcjonowanie. W wyniku oczyszczenia skażonej ziemi został on w dużym stopniu wyeliminowany (jest jeszcze wyczuwalny, jednak w nieporównywalnie mniejszej skali).

b. Oddziaływanie inwestycji z zakresu rewaloryzacji obszarów przemysłowych i skażonych gruntów na na faunę i florę W opracowanym projekcie rekultywacji zaproponowano obsianie powierzchni zrekultywowanego terenu mieszanką nasion zadarniających, stosowanych do rekultywacji trenów zanieczyszczonych przez przemysł. Uzupełnieniem było wprowadzenie w miejscach występowania zanieczysczeń wierzby, która dzięki dużym zapotrzebowaniom pokarmowym skutecznie eliminuje ze środowiska gruntowo-wodnego zanieczyszczenia, łącznie z metalami ciężkimi. Zasiany trawnik z roślin zadarniających uzupełniony mieszanką typu łąka, stworzył na powierzchni ziemi: aktywną mikrobiologicznie, scaloną korzeniami - odporną na erozję wodną, o dodatkowych walorach estetycznych (głównie kolorystycznych), nie wymagającą stałych prac pielęgnacyjnych. c. Oddziaływanie inwestycji z zakresu rewaloryzacji obszarów przemysłowych i skażonych gruntów na na rzeźbę terenu i glebę Prace rekultywacyjne polegały głównie na wydobyciu zanieczyszczonej ziemi (34 500 m3) i jej oczyszczeniu oraz wbudowaniu w to miejsce ziemi nie skażonej. Dodatkowo dokonano zabudowy biologicznej na zrekultywowanej powierzchni, co wpłynęło korzystnie na stan istniejący oraz wyeliminowało możliwość skażenia powierzchni ziemi i gleby w sąsiedztwie zakładu. Nasadzenia wykonano roślinnością dostosowaną do wytworzonych lokalnych warunków glebowych – jest to roślinność izolująca i absorbująca szkodliwe czynniki. Ogranicza ona również penetrację wód opadowych do ziemi. d. Oddziaływanie inwestycji z zakresu rewaloryzacji obszarów przemysłowych i skażonych gruntów na na wody podziemne i powierzchniowe W bliskim sąsiedztwie terenu objętego rekultywacją, przepływa rzeka Kamienna, a dodatkowo teren znajduje się na granicy obszaru zasilania pośredniego głównego zbiornika wód podziemnych „Górna Kamienna”. W wyniku skażenia terenu, istniało duże zagrożenie związane z rozprzestrzenieniem się zjawiska właśnie na wody podziemne i powierzchniowe. Zadaniem prowadzonych prac rekultywacyjnych było wyeliminowanie potencjalnych źródeł zanieczyszczeń, które mogłyby migrować w kierunku rzeki razem z wodami opadowymi i gruntowymi. Usunięcie skażonej ziemi, zabezpieczenie studzienek, podpiwniczeń powstałych po rozbiórkach wyrobisk, wypełnienie powstałych zapadlisk, obsianie powierzchni zrekultywowanej oraz wykonanie nasadzeń wierzby, ograniczyło do minimum migrację zanieczyszczonych wód.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 55

Przeprowadzone prace rekultywacyjne miały zatem bardzo korzystny wpływ na wody powierzchniowe (ograniczenie infiltracji wymywanych przez wody opadowe podziemnych zanieczyszczeń chemicznych) i podziemne (poprawę jakosci wód podziemnych czwartorzędowych i wyeliminowała ryzyko skażenia wód użytkowego zbiornika wody) obszaru. e. Oddziaływanie inwestycji z zakresu rewaloryzacji obszarów przemysłowych i skażonych gruntów na na klimat akustyczny Na etapie prowadzonych prac rekultywacyjnych wystąpił krótkotrwały wzrost hałasu podczas wykonywania robót ziemnych, związanych z pracą spychaczy i koparek – uciążliwości te ograniczyły się do rekultywowanego terenu.

f. Oddziaływanie inwestycji z zakresu rewaloryzacji obszarów przemysłowych i skażonych gruntów na na krajobraz Realizacja projektu wpłynęła na znaczną poprawę walorów krajobrazowych terenu. Przed inwestycją obszar objęty projektem był nieuporządkowany i niemal w całości zagruzowany pozostałościami po dawnym zakładzie „Organika Benzyl”. Prowadzone prace rekultywacyjne związane były również z usunięciem gruzu, zanieczyszczonej ziemi, niwelacją terenu oraz rekultywacją biologiczną, co wpłynęło w znacznym stopniu na poprawę walorów krajobrazowych terenu byłego zakładu.

Potrzeby województwa świętokrzyskiego w zakresie rewaloryzacji obszarów przemysłowych i skażonych

Województwo świętokrzyskie na tle innych regionów w kraju, charakteryzuje się dużym udziałem terenów poprzemysłowych i pokopalnianych w ogólnej powierzchni (tabela 22). Pomimo tego nie było zainteresowania ze strony beneficjentów RPOWŚ tego typu projektami. Wytłumaczeniem jest fakt, że tego typu inwestycje realizują w sposób bezpośredni zakłady przemysłowe (z własnych środków) będące właścicielami gruntów. Dodatkowo problem niskiego udziału tego typu projektów w ogólnej grupie inwestycji środowiskowych można tłumaczyć kilkoma czynnikami. Pierwszym z nich jest ogroma potrzeba uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej w poszczególnych gminach (projekty kluczowe – skierowane bezpośrednio do mieszkańców) i skupienie środków finansowych na tego typu inwestycjach; drugi czynnik to struktura własnościowa obszarów wymagających wsparcia (często tereny prywatne); trzeci czynnik, to zapewne brak dogłębnych analiz i ekspertyz określających rzeczywisty stopień dewastacji terenu (gruntu, gleb, wód) – brak szczegółowej diagnozy. Z danych GUS wynika, że na terenie województwa świętokrzyskiego udział gruntów zdewastowanych i zdegradowanych wymagających rekultywacji wynosi 0,3%, co stanowi łącznie obszar ponad 3,5 tys. ha. Można zatem wnioskować, że potrzeby w zakresie tego typu projektów są duże, a z biegiem lat będą realizowane w szerszym zakresie niż ma to miejsce obecnie.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 56

Tabela 22. Grunty zdewastowane i zdegradowane w poszczególnych województwach w latach 2006 i 2014. udział gruntów zdewastowanych i zdegradowanych ogółem zdewastowane zdegradowane wymagających Województwo rekultywacji w powierzchni ogółem 2006 2014 2006 2014 2006 2014 2006 2014 ha ha ha % ŁÓDZKIE 4614 4848 4436 4685 178 163 0,3 0,3 MAZOWIECKIE 4248 3883 4225 3581 23 302 0,1 0,1 MAŁOPOLSKIE * 2633 1928 2610 1856 23 72 0,2 0,1 ŚLĄSKIE * 4717 4818 3760 3643 957 1175 0,4 0,4 LUBELSKIE 3311 3140 3093 2934 218 206 0,1 0,1 PODKARPACKIE * 2534 1539 2471 1428 63 111 0,1 0,1 PODLASKIE 2821 2759 2714 2655 107 104 0,1 0,1 ŚWIĘTOKRZYSKIE 2922 3471 2858 3446 64 25 0,2 0,3 LUBUSKIE 1320 1489 768 711 552 778 0,1 0,1 WIELKOPOLSKIE 10222 10156 10009 9949 213 207 0,3 0,3 ZACHODNIOPOMORSKIE 3083 2820 2529 2263 554 557 0,1 0,1 DOLNOŚLĄSKIE 7310 7789 5302 5889 2008 1900 0,4 0,4 OPOLSKIE 3300 2204 2933 1951 367 253 0,4 0,2 KUJAWSKO-POMORSKIE 4442 4403 4397 4347 45 56 0,2 0,2 POMORSKIE 2676 2935 2337 2338 339 597 0,1 0,2 WARMIŃSKO- 4990 4592 4830 4454 160 138 0,2 0,2 RAZEMMAZURSKIE 65143 62774 59272 56130 5871 6644 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS.

3.3.6. Promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000) W ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007- 2013 zrealizowano 5 projektów z zakresu promowania bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000). Cztery zrealizowane inwestycje dotyczą organizacji ośrodków edukacji przyrodniczej, natomiast jeden obejmuje utworzenie ścieżki ekologicznej. Charakter powyższych inwestycji jest nieco inny niż pozostałe działania realizowane w ramach IV OP RPOWŚ 2007-2013, ponieważ oddziałują one na środowisko w sposób pośredni. Głównym celem tworzenia centrów edukacji przyrodniczej jest podnoszenie świadomości ekologicznej społeczeństwa, co w konsekwencji ma doprowadzić do minimalizacji zagrożeń dla środowiska, wynikających z nierozsądnych zachowań mieszkańców wobec otoczenia. Zakres edukacji prowadzonej za pośrednictwem powstałych instytucji obejmuje promowanie zachowań proekologicznych i ograniczenie (w konsekwencji całkowitą eliminację) działań zagrażających przyrodzie (zaśmiecanie lasów, wypalanie traw, dewastacja siedlisk cennych przyrodniczo itp.). Edukacja ekologiczna realizowana w ramach spotkań w centrach ma za zadanie kształtowanie pozytywnych wzorców zachowań wobec otaczającej przyrody.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 57

Odbiorcami działań edukacyjnych w poszczególnych gminach są przede wszystkim dzieci i młodzież szkolna, ale również i mieszkańcy oraz turyści. Ukierunkowanie działań edukacyjnych na dzieci i młodzież w sposób pośredni oddziałuje na rodziców i dziadków. Według założeń projektów, młodzi ludzie przynosząc do domu odpowiednie wzorce, edukują dorosłych. Specyficznym typem instytucji jest Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Rzędowie (RCEE). Realizowana przez RCEE systematyczna edukacja ekologiczna jest ukierunkowana na aspekt związany głównie z segregacją odpadów. Zadaniem powstałego centrum edukacji jest aktywizacja społeczeństwa i motywowanie ich do działań proekologicznych. Zrealizowane projekty polegają na edukowaniu społeczeństwa w zakresie gospodarki odpadami i kształtowaniu postawy prokonsumenckiej – wyrobieniu właściwych zachowań dotyczących np. segregacji odpadów (zmniejszenie strumienia odpadów przekazywanych na składowiska, poprzez wysegregowanie w gospodarstwach domowych surowców wtórnych). Sposób prowadzenia zajęć i przekazywanie szerokiego zakresu treści są dostosowane do poszczególnych grup wiekowych słuchaczy korzystających z oferty RCEE. Przynosi to niewątpliwie pozytywne efekty środowiskowe, które można monitorować z uwagi na stałą współpracę centrum z instytucjami, dla których realizowane są spotkania edukacyjne. Działalność centrum polega głównie na prowadzeniu edukacji w formie warsztatów, zajęć plastycznych, konkursów, zwiedzania Zakładu Gospodarki Odpadami Komunalnymi, udziału w piknikach i akcjach plenerowych, spotkań z mieszkańcami gmin należących do Spółki, prowadzenie zajęć na terenie szkół oraz świetlic. Z usług RCEE korzystają przedszkola, uczniowie szkół podstawowych, gimnazjalnych oraz średnich, samorządy lokalnych gmin, mieszkańcy gmin należących do spółki oraz innych gmin znajdujących się na terenie województwa świętokrzyskiego. Prowadzona edukacja skierowana jest do wszystkich, nie koncentruje się na konkretnej grupie odbiorców. Poza edukacją w zakresie selektywnej zbiórki odpadów RCEE prowadzi prelekcje z na temat skutków spalania śmieci w gospodarstwach domowych. Wpłynęło to na zwiększenie liczby osób świadomych niekorzystnych skutków dla zdrowia człowieka i szkód jakie spalanie odpadów może wyrządzić środowisku. Wymiernymi efektami projektów realizowanych w ramach RCEE w Rzędowie jest: - wzrost ilości odpadów zbieranych w sposób selektywny, - poprawa jakości odpadów pochodzących z selektywnej zbiórki (selekcja prowadzona bardzo poprawnie, z zachowaniem zasad i wytycznych dotyczących podziału surowców), - wzrost ilości selektywnie zbieranych odpadów „problemowych”, np. wielkogabarytowych, niebezpiecznych itp., - nawiązana współpraca z jednostkami edukacyjnymi oraz niezależnymi instytucjami i organizacjami (np. OSP), - liczba osób, które skorzystały z oferty ośrodka edukacji ekologicznej wynosi: 209 osób w 2013 r., 6072 w roku 2014 r., do dnia 22.10 2015 r. z działalności RCEE skorzystało 8648 osób (1248 osób więcej niż zakładano). Zrealizowane projekty na etapie eksploatacji w żadnym aspekcie nie wywierają negatywnego wpływu na środowisko. Jedynie na etapie budowy i modernizacji budynków, polegającej na dostosowaniu ich do pełnionych obecnie funkcji, nastąpił krótkotrwały, negatywny wpływ na „Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 58

poszczególne komponenty środowiska związany z użyciem ciężkiego sprzętu i maszyn budowlanych. Wpływ ten był jednak niewielki i całkowicie odwracalny. a. Oddziaływanie inwestycji z zakresu promowania bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000) na powietrze atmosferyczne W fazie realizacji przedsięwzięć w wyniku eksploatacji maszyn i środków transportu nastąpił niewielki wzrost emisji zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego. Na etapie użytkowania powstałych obiektów emisja substancji zanieczyszczających do powietrza występuje z tytułu ogrzewania budynku. Nie powoduje to jednak przekroczenia dopuszczalnych poziomów dla wszystkich emitowanych zanieczyszczeń. b. Oddziaływanie inwestycji z zakresu promowania bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000) na faunę i florę Inwestycje nie wywierają bezpośredniego wpływu na okoliczną faunę i florę. c. Oddziaływanie inwestycji z zakresu promowania bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000) na rzeźbę terenu i glebę Zrealizowane inwestycje nie wywierają bezpośredniego wpływu na rzeźbę terenu i warunki glebowe. d. Oddziaływanie inwestycji z zakresu promowania bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000) na wody podziemne i powierzchniowe W fazie realizacji przedsięwzięć nie występowało oddziaływanie prac budowlanych na wody powierzchniowe i podziemne. Przy wykonywaniu wszelkich prac związanych z robotami budowlanymi, zwracano szczególną uwagę na stan techniczny wykorzystywanych maszyn i urządzeń. W fazie eksploatacji projektów nie występuje negatywny wpływ na wody powierzchniowe i podziemne. e. Oddziaływanie inwestycji z zakresu promowania bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000) na klimat akustyczny Na etapie realizacji inwestycji okresowo występował wzrost natężenia hałasu, emitowanego do środowiska w najbliższym otoczeniu inwestycji. Uciążliwości te były związane z prowadzeniem robót budowlanych z użyciem specjalistycznego sprzętu. Negatywny wpływ inwestycji na klimat akustyczny miał jednak wymiar krótkotrwały, odwracalny i przejściowy. Na etapie eksploatacji obiektów, inwestycja nie wywiera negatywnego wpływu na klimat akustyczny. f. Oddziaływanie inwestycji z zakresu promowania bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000) na krajobraz Inwestycje nie wywierają bezpośredniego wpływu na krajobraz.

Potrzeby województwa świętokrzyskiego w zakresie inwestycji dotyczących zapobiegania zagrożeniom naturalnym i technologicznym

Zrealizowane projekty środowiskowe z zakresu podnoszenia świadomości ekologicznej mieszkańców województwa świętokrzyskiego (realizowane zarówno w ramach RPOWŚ, jak

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 59

i innych programów), w dużym stopniu wpłynęły na poprawę sytuacji i wzrost zachowań proekologicznych w regionie. W dalszym ciągu jednak zauważalne są negatywne zachowania społeczeństwa w zakresie świadomości ekologicznej (np. dzikie wysypiska śmieci), co wskazuje na potrzebę ciągłego prowadzenie działań z zakresu edukacji przyrodniczej, w celu całkowitej likwidacji tego typu zachowań.

3.3.7. Zapobieganie zagrożeniom naturalnym i technologicznym W ramach kategorii interwencji zapobieganie zagrożeniom naturalnym i technologicznym zrealizowano siedem projektów polegających na budowie zbiorników: wodnego (Strawczyn), retencyjno-rekreacyjnego (Morawica, Nieskurzów), wodnego małej retencji (Bogoria) i retencyjnego (Kazimierza Wielka) oraz odbudowie zapory, upustu dennego oraz jazu piętrzącego wraz z kanałem odpływowym poniżej jazu zbiornika wodnego Rejów i odbudowie i rozbudowie Zalewu Bliżyńskiego w Bliżynie wraz z infrastrukturą towarzyszącą. W wyniku powyższych inwestycji ochroną przeciwpowodziową objęto 476 osób i prawie 2 700 ha terenu (tabela 23). Tabela 23. Efekty zrealizowanych inwestycji z zakresu zapobiegania zagrożeniom naturalnym i technologicznym. Objętość Liczba osób Powierzchnia retencjonowane objęta terenów j wody w ochroną objętych Beneficjent Tytuł projektu ramach małej i przeciwpowo- ochroną dużej retencji dziową przeciwpowo- (m3) (osoby) dziową (ha) Budowa zbiornika wodnego Gmina Strawczyn 210000,00 205 60 Strawczyn, gmina Strawczyn Budowa zbiornika retencyjno - Gmina Morawica rekreacyjnego na rzece Morawka w 110000,00 Morawicy Budowa zbiornika wodnego małej Gmina Bogoria retencji na rzece Korzennej w 80000,00 150 30 miejscowości Bogoria - gm. Bogoria Odbudowa zapory, upustu dennego Świętokrzyski Zarząd oraz jazu piętrzącego wraz z Melioracji i Urządzeń 1165000,00 kanałem odpływowym poniżej jazu Wodnych w Kielcach zbiornika wodnego Rejów Budowa zbiornika retencyjno- rekreacyjnego, NIESKURZÓW" w Gmina Baćkowice 70344,00 miejscowości Nieskurzów Stary, gm. Baćkowice Gmina Kazimierza Budowa zbiornika retencyjnego na 400000,00 66 2500 Wielka rzece Małoszówce Odbudowa i rozbudowa Zalewu Bliżyńskiego na rzece Kamiennej w Gmina Bliżyn 55 100 Bliżynie, gmina Bliżyn wraz z infrastrukturą towarzyszącą RAZEM 2035344 476 2690 Źródło: Uszczegółowienie RPOWŚ 2007-2013 oraz dane monitoringowe Urzędu Marszałkowskiego, stan na wrzesień 2015 r.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 60

Profil zrealizowanych inwestycji związany był głównie z poprawą stosunków wodnych obszarów zagrożonych zarówno suszą, jak i podtopieniami. Działania realizowane w ramach projektów przyczyniły się do zachowania równowagi ekologicznej otaczających terenów oraz wywarły pozytywny wpływ na krajobraz oraz faunę i florę. Dodatkowo przyczyniły się do poprawy warunków glebowych otoczenia zbiorników. Zrealizowane inwestycje nie wywierają negatywnego wpływu na środowisko w zakresie emisji zanieczyszczeń powietrza, hałasu, wytwarzania ścieków zanieczyszczających wody powierzchniowe itp. a. Oddziaływanie inwestycji z zakresu zapobiegania zagrożeniom naturalnym i technologicznym na powietrze atmosferyczne W trakcie realizacji inwestycji okresowo wystąpiło pogorszenie jakości powietrza atmosferycznego w najbliższym otoczeniu inwestycji. Uciążliwości te były związane z prowadzeniem robót z użyciem specjalistycznego sprzętu budowlanego (emisja pyłów i gazów). Negatywny wpływ inwestycji na jakość powietrza atmosferycznego miał wymiar krótkotrwały, odwracalny i przejściowy. Na etapie eksploatacji zrealizowane projekty wywierają w niewielkim stopniu, aczkolwiek pozytywny wpływ na jakoś powietrza poprzez poprawę warunków mikroklimatycznych. b. Oddziaływanie inwestycji z zakresu zapobiegania zagrożeniom naturalnym i technologicznym na faunę i florę Zrealizowane inwestycje wpływają pozytywnie na równowagę ekologiczną otaczającego terenu oraz faunę i florę. W fazie realizacji inwestycji konieczne było usunięcie namułów z czaszy istniejących zbiorników oraz likwidacja roślinności hydrofilnej ze skarp i dna zbiornika – wpłynęło to głównie na poprawę warunków sanitarnych. Niestety w wyniku realizacji projektów (budowy nowych zbiorników) w większości przypadków wystąpiła konieczność usunięcia drzew i krzewów w strefie wpływu spiętrzonych wód zbiorników. Pośrednią rekompensatą tego zjawiska było wykonanie bardzo licznych nasadzeń różnych gatunków drzew i krzewów, wokół zbiorników czy też urządzenie pasów zieleni wzdłuż ciągów rowerowo-spacerowych przy zbiornikach. Zrealizowane inwestycje nie zagrażają warunkom bytowym zwierzętom żyjącym w ich obszarze. Korzystnym aspektem związanym z budową zbiorników wodnych jest wzrost liczby gatunków ryb i ptactwa wodnego w obszarze inwestycji, co wpływa na poprawę bioróżnorodności obszaru. c. Oddziaływanie inwestycji z zakresu zapobiegania zagrożeniom naturalnym i technologicznym na rzeźbę terenu i glebę W większości inwestycje realizowane w ramach tego działania wywarły duży wpływ na rzeźbę terenu, która w zależności od wielkości i głębokości budowanych zbiorników wodnych odznacza się mniejszymi lub większymi przeobrażeniami. Ponadto w wyniku prac budowlanych i tworzenia nowych ciągów komunikacyjnych trwale został przekształcony teren wokół zbiorników. Wszystkie tego typu działania, były realizowane zgodnie z poszanowaniem walorów środowiskowych, jednak ze względu na znaczenie i rolę inwestycji w aspekcie bezpieczeństwa przeciwpowodziowego, były one nieuniknione. Warunki glebowe obszarów objętych inwestycjami i w otoczeniu zbiorników uległy znacznej poprawie, ze względu na lepsze ich nawodnienie. W wyniku realizacji inwestycji w Morawicy

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 61

nastąpiła poprawa warunków glebowych w wyniku zagospodarowania torfu pochodzącego z terenu tworzonego zbiornika wodnego na cele rolnicze (nawiezienie słabo urodzajnych terenów rolniczych o powierzchni 20 ha). d. Oddziaływanie inwestycji z zakresu zapobiegania zagrożeniom naturalnym i technologicznym na wody podziemne i powierzchniowe Zrealizowane inwestycje charakteryzują się korzystnym wpływem na wody powierzchniowe. Generują poprawę obiegu wody w przyrodzie i wpływają na wzrost wskaźnika retencjonowania wody w regionie. Niekorzystną cech klimatu Polski jest częste występowanie susz. Pojawiają się one okresowo, w różnych porach roku i powodują niekiedy poważne straty gospodarcze. Warunki powstawania i rozwoju susz są bardzo zmienne zarówno w czasie jak i przestrzeni, a bezpośrednim ich skutkiem jest zakłócenie naturalnego bilansu wodnego danego obszaru. Budowa zbiorników retencyjnych w sposób pośredni pozwala ograniczyć negatywne skutki tego zjawiska. Dodatkowe pozytywne aspekty zrealizowanych inwestycji to: - zabezpieczenie przed powodzią, - możliwość zgromadzenia w czaszy zbiorników wód powierzchniowych w ilości 2 035 344 m3, - poprawa warunków przepływu wód poniżej zbiorników poprzez zapewnienie przepływów nienaruszalnych w okresach niżówkowych, - poprawa przepływu wód wielkich w okresach powodzi, - ustabilizowanie zwierciadła wód gruntowych na terenach przyległych do zbiornika. Zrealizowane inwestycje nie wywierają żadnego wpływu na wody podziemne, ze względu na fakt, że czasza zbiorników jest nieprzepuszczalna. Negatywny wpływ inwestycji na jakość wód miał miejsce jedynie w fazie prowadzonych prac budowlanych. W wyniku wykorzystania ciężkiego sprzętu oraz maszyn i urządzeń budowlanych nastąpiło lakalne zanieczyszczenie wód substancjami ropopochodnymi. e. Oddziaływanie inwestycji z zakresu zapobiegania zagrożeniom naturalnym i technologicznym na klimat akustyczny W trakcie realizacji inwestycji okresowo występował wzrost natężenia hałasu, emitowanego do środowiska w najbliższym otoczeniu inwestycji. Uciążliwości te były związane z prowadzeniem robót z użyciem specjalistycznego sprzętu budowlanego. Negatywny wpływ inwestycji na klimat akustyczny (np. płoszenie zwierząt) miał jednak wymiar krótkotrwały, odwracalny i przejściowy. Na etapie eksploatacji obiektów, inwestycja nie wywiera negatywnego wpływu na klimat akustyczny. Jedynie w związku z powstałą funkcją turystyczno-rekreacyjną niektórych obiektów możliwy jest wzrost ruchu samochodowego w obrębie sąsiednim zbiornika oraz większe natężenie hałasu wynikające z obecności ludzi wypoczywających nad zbiornikami. f. Oddziaływanie inwestycji z zakresu zapobiegania zagrożeniom naturalnym i technologicznym na krajobraz W wyniku zrealizowanych inwestycji nastąpiła wyraźna poprawa warunków krajobrazowych obszarów objętych projektami. Teren budowanych zbiorników, jak i obszar bezpośrednio sąsiadujący z inwestycjami został uporządkowany i zagospodarowany zgodnie z przeznaczeniem

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 62

(rekreacja, turystyka, komunikacja itp.). Nastąpiła znaczna, ale pozytywne zmiana w krajobrazie – inwestycje w dużej mierze wpłynęły na poprawę warunków estetycznych. Reasumując zrealizowane inwestycje mają wyraźnie pozytywny wpływ na środowisko naturalne, a efekty negatywne wystąpiły jedynie w fazie realizacji inwestycji i prowadzenia prac budowlanych.

Potrzeby województwa świętokrzyskiego w zakresie inwestycji dotyczących zapobiegania zagrożeniom naturalnym i technologicznym

Zwarzywszy na fakt, związany z narastającymi problemami zagrożenia zarówno suszą jak i powodzią w województwie świętokrzyskim, budowa zbiorników wodnych wydaje się kluczowa w zapobieganiu zagrożeniom naturalnym. Inwestycje z tego zakresu zrealizowane w ramach RPOWŚ 2007-2013 wpłynęły w znaczący sposób na poprawę sytuacji w poszczególnych obszarach województwa, jednak nie rozwiązały problemu w sposób kompleksowy w całym regionie. Zakres zrealizowanych inwestycji jest bardzo istotny, jednak wciąż nieadekwatny do istniejących potrzeb. Dlatego konieczne jest podejmowanie dalszych działań związanych z realizacją tego typu projektów i wsparcie ich w ramach nowej perspektywy finansowej 2014- 2020.

3.3.8. Efekty środowiskowe projektów realizowanych w ramach RPOWŚ 2007-2014 w opinii respondentów badania W fazie realizacji badań ewaluacyjnych, poproszono beneficjentów projektów oraz przedstawicieli środowiska naukowego, instytucji ochrony środowiska, Urzędu Marszałkowskiego o ocenę efektów ekologicznych inwestycji realizowanych w ramach RPOWŚ na lata 2007-2013. W przypadku beneficjentów odpowiedzi na poniższe pytania kształtują się w bardzo zróżnicowany sposób, głównie ze względu na specyfikę poszczególnych inwestycji oraz obszar ich oddziaływania. Natomiast przedstawiciele instytucji w bardzo podobny sposób oceniają skutki realizacji projektów oraz zgodnie definiują dalsze potrzeby województwa w zakresie ochrony środowiska. Głównym celem IV OP RPOWŚ 2007-2013 była poprawa stanu środowiska naturalnego województwa świętokrzyskiego oraz zwiększenie dostępu mieszkańców do infrastruktury ochrony środowiska. Zarówno beneficjenci jak i przedstawiciele IZ RPOWŚ jednoznacznie pozytywnie ocenili efekty zrealizowanych projektów, zaznaczając, że każdy z nich wywarł pozytywny wpływ na różne aspekty środowiskowe (odpowiedź na pytanie: czy i w jakim stopniu projekty zrealizowane w ramach RPOWŚ 2007-2013 w obszarze środowiska przyczyniły się do realizacji celów programu). Stopień osiągniętych wskaźników jest wysoce zadowalający i dobrze odzwierciedla korzyści wynikające z powstałych inwestycji. Oceniając jednak poprawę jakości poszczególnych komponentów środowiska, należy zauważyć, że w większości przypadków beneficjenci zwrócili uwagę na poprawę jakości wód (33%) i gleb (26%). Wynika to z faktu, że blisko 85% wszystkich projektów dotyczyło inwestycji z zakresu gospodarki wodno-ściekowej. W niewielkim jednak stopniu oceniono poprawę jakości powietrza,

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 63

co wydaje się zrozumiałe, ze względu na fakt, że tylko 1 projekt był typowo związany z likwidacją źródła emisji zanieczyszczeń w regionie.

Źródło: Opracowanie własne n podstawie badań CAWI z beneficjentami. Rysunek 14. Wpływ inwestycji realizowanych w ramach RPOWŚ 2007-2013 na poprawę: A) jakości wód powierzchniowych i podziemnych; B) gleb; C) powietrza. W ramach RPOWŚ zrealizowano dwa projekty typowo związane w gospodarowaniem odpadami, dlatego też beneficjenci efekty projektów w tym zakresie oceniają jako słabe (rys. 15).

15%

żaden 8% niski średni 53% 13% wysoki brak odpowiedzi

11%

Źródło: Opracowanie własne n podstawie badań CAWI z beneficjentami. Rysunek 15. Wpływ inwestycji realizowanych w ramach RPOWŚ 2007-2013 na zmniejszenie uciążliwości odpadów. Podobnie wygląda sytuacja dotycząca skali efektów środowiskowych, projektów z zakresu zapobiegania zagrożeniom naturalnym. Ich liczba była niewielka, dlatego też beneficjenci sumarycznie słabo oceniają ich efektywność.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 64

A B 13% 14%

36% żaden 9% 18% niski średni 5% wysoki 2% brak odpowiedzi 70% 8% 25%

Źródło: Opracowanie własne n podstawie badań CAWI z beneficjentami. Rysunek 16. Wpływ inwestycji realizowanych w ramach RPOWŚ 2007-2013 na A) zapobieganie zagrożeniom naturalnym, i B) zabezpieczenie przeciwpowodziowe. Nieco lepiej należy za to ocenić wpływ zrealizowanych projektów na świadomość ekologiczną mieszkańców województwa. W przypadku 20% beneficjentów wskazali oni pozytywny wpływ na podniesienie świadomości ekologicznej, a w 41% określili ten wpływ jako średni. Odpowiednio 12 i 14% respondentów uznało, że zrealizowane inwestycje w żaden sposób nie wpłynęły na poprawę świadomości ekologicznej mieszkańców lub, że ten wpływ był niewielki (rys. 17).

13% 12%

żaden 14% niski 20% średni wysoki brak odpowiedzi

41%

Źródło: Opracowanie własne n podstawie badań CAWI z beneficjentami. Rysunek 17. Wpływ inwestycji realizowanych w ramach RPOWŚ 2007-2013 na poprawę świadomości ekologicznej mieszkańców. W opinii uczestników wywiadów pogłębionych, uzyskane efekty ekologiczne projektów, to nic innego jak rzeczowe wyniki zrealizowanych inwestycji (Czy i jakie efekty ekologiczne przyniosła realizacja projektów w obszarze środowiska ze środków RPOWŚ 2007-2013?). Głównie wskazywana była powstała sieć kanalizacyjna i wodociągowa, w efekcie czego nastąpiła poprawa jakości wód powierzchniowych i podziemnych oraz zmniejszenie zanieczyszczeń gruntowych. Na skutek projektów z zakresu poprawy jakości powietrza efekt ekologiczny jest „zauważany” w postaci niższej emisji zanieczyszczeń do środowiska. Natomiast szereg inwestycji i projektów

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 65

z zakresu gospodarki odpadami przyczynia się do wzrostu świadomości ekologicznej mieszkańców oraz rosnącego odsetka odbieranych odpadów segregowanych. Wśród wymienianych negatywnych czynników wpływających na uzyskane efekty wskazywano głównie na: ograniczenia finansowe, założenia KPOŚK (brak możliwości realizacji inwestycji na terenach poza aglomeracjami), trudności w procedurach związanych z uzyskaniem decyzji środowiskowych oraz ogólnie słaba kondycja gospodarcza regionu. Jeśli chodzi o czynniki pozytywne to zwrócono uwagę na dyrektywy środowiskowe, które w pewnym stopniu nakładały obowiązek realizacji wielu zadań, za pośrednictwem których tak duża część inwestycji została zrealizowana oraz ustawy narzucające na gminy obowiązek realizacji pewnych działań prośrodowiskowych (Jakie dodatkowe czynniki (pozytywne i negatywne) wpłynęły na uzyskane efekty?). Warto jednak zaznaczyć, że wciąż brakuje rozwiązań systemowych, które w sposób kompleksowy pozwalałyby realizować zadania z zakresu ochrony środowiska. Przedstawiciele instytucji wskazują na duży wpływ projektów realizowanych w ramach RPOWŚ na poprawę stanu środowiska w województwie, jednak zaznaczają wpływ innych czynników w postaci głównie dodatkowych programów unijnych, które również obejmowały inwestycje z tego zakresu: PROW, POIiŚ oraz dyrektyw środowiskowych i ustaw, które narzucają na gminy obowiązek osiągania kolejnych efektów środowiskowych, zmuszając je przez to do podejmowania działań i inwestycji w tym zakresie (W jakim stopniu działania realizowane w ramach IV osi priorytetowej wpłynęły na poprawę sektora środowiska w województwie świętokrzyskim w porównaniu z innymi czynnikami?). Przedstawiciele instytucji zapytani o to czy i w jakim stopniu oraz w jaki sposób projekty realizowane w ramach OP IV przyczyniły się do zmniejszania dysproporcji w rozwoju infrastruktury ochrony środowiska w województwie świętokrzyskim, zaznaczają, że w dużej mierze problemy środowiskowe dotykają biedne obszary wiejskie i peryferyjne województwa, jednak w dużej mierze programy i fundusze unijne dają możliwość zmniejszania tych dysproporcji, co jest szczególnie widoczne w przypadku inwestycji wodno-ściekowych w województwie. Inwentaryzacja prowadzona w 2006 roku wykazała, że wciąż są gminy gdzie nie istnieje sieć wodociągowa (nie wspominając o kanalizacji gdzie sytuacja była dużo gorsza). W przeciągu ostatnich 10 lat nastąpił duży progres w tym zakresie, głównie za sprawą właśnie funduszy unijnych. Ze względu na ilość projektów typowo infrastrukturalnych (budowa sieci kanalizacyjnej i wodociągowej), nie dziwi rozkład odpowiedzi dotyczący wpływu zrealizowanych inwestycji na dostęp do infrastruktury (środowiskowej) (rys. 18). W wyniku tylko projektów wodno- ściekowych zwiększył się dostęp do infrastruktury tego typu w wymiarze 65,8 tys. osób.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 66

2% 10% 5% 8% żaden niski średni wysoki brak odpowiedzi

75%

Źródło: Opracowanie własne n podstawie badań CAWI z beneficjentami. Rysunek 18. Wpływ inwestycji realizowanych w ramach RPOWŚ 2007-2013 na dostęp do infrastruktury. Analizując jednak stopień zaspokojenia potrzeb infrastrukturalnych w zakresie ochrony środowiska, należy zauważyć, że beneficjenci, pomimo dostrzeganych zmian, wciąż widzą ogromne potrzeby w tym zakresie (rys. 19).

10% Raczej nie, w bardzo niewielkim stopniu

10% 30% Tak, ale stan wyposażenia powiatu w infrastrukturę środowiska nie jest jeszcze w pełni zadowalający 2% Tak, stan wyposażenia powiatu w infrastrukturę środowiska jest zadowalający

Trudno powiedzieć

48% Zdecydowanie nie, stan infrastruktury środowiska wymaga interwencji

Źródło: Opracowanie własne n podstawie badań CAWI z beneficjentami. Rysunek 19. Ocena stopnia zaspokojenia potrzeb infrastrukturalnych w powiecie według beneficjentów. Charakter zrealizowanych inwestycji sprawia, że przewidywana ich trwałość szacowana jest od 20 do 50 lat. Projekty typowo infrastrukturalne nie ulegną „dezaktualizacji” w szybkim czasie. Jedynie istnieje konieczność podjęcia prac związanych z modernizacją powstałej infrastruktury, ale zapewne nie wcześniej, niż za 20 lat.

Podsumowanie

Wszystkie projekty realizowane w ramach IV OP Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007-2013, wywarły pozytywny wpływ na środowisko naturalne regionu. Należy jednak zauważyć, że pojedyncze projekty z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi i przemysłowymi, poprawy jakości powietrza, rewaloryzacji obszarów

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 67

przemysłowych i rekultywacji skażonych gruntów oraz promowania bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000), w niewielkim stopniu wpłynęły na poprawę poszczególnych komponentów środowiska w województwie (pojedyncze inwestycje nie są w stanie rozwiązać w sposób kompleksowy problemu w regionie). Projekty z zakresu zapobiegania zagrożeniom (w tym opracowanie i wdrażanie planów i instrumentów zapobiegania i zarządzania zagrożeniami naturalnym i technologicznym), objęły większy obszar województwa niż wspomniane wcześniej inwestycje, jednak z uwagi na specyfikę problemu (trudne do przewidzenia ekstrema pogodowe – powodzie, susze; wciąż zły stan techniczny urządzeń wodnych itp.), należy podkreślić, że wciąż istnieją duże potrzeby w województwie w zakresie zapobiegania tym zagrożeniom. Największe efekty zostały osiągnięte w zakresie gospodarki wodno-ściekowej. Inwestycje związane z gospodarką i zaopatrzeniem w wodę pitną (30 projektów) oraz te dotyczące oczyszczania ścieków (53 projekty), przyczyniły się przede wszystkim do rozwoju infrastruktury w tym zakresie oraz wywarły duży wpływ na poprawę środowiska w województwie – szczególnie w zakresie jakości wód powierzchniowych i podziemnych.

3.4. Wpływ projektów RPOWŚ 2007-2013 na realizację zapisów dyrektyw środowiskowych oraz krajowych i regionalnych dokumentów strategicznych Wszystkie projekty środowiskowe realizowane w ramach RPOWŚ 2007-2013 wynikały nie tylko z bieżących potrzeb społeczności województwa świętokrzyskiego, ale miały swoje odzwierciedlenie w krajowych, regionalnych i lokalnych dokumentach strategicznych oraz wynikały z przyjętych dyrektyw unijnych. Komplementarność zrealizowanych projektów w znacznym stopniu przyczynia się do osiągnięcia stawianych celów rozwojowych regionu i kraju.

3.4.1. Wpływ projektów na realizację celów środowiskowych Strategii rozwoju województwa świętokrzyskiego do 2020 r. Strategia Rozwoju Województwa Świętokrzyskiego do roku 2020 stanowi całościową koncepcję rozwoju województwa w perspektywie średniookresowej oraz podstawowy instrument koordynacji programów operacyjnych i rozwojowych na poziomie regionu w okresie kolejnych siedmiu lat. Dokument duży nacisk kładzie na to, by wzrost gospodarczy województwa, był tzw. „rozwojem ekologicznym”, tj. mało inwazyjnym dla środowiska naturalnego. W strategii podjęto próbę ograniczenia niskiej emisji oraz negatywnego wpływu podmiotów gospodarczych na środowisko. Ponadto podkreślono konieczność budowania świadomości proekologicznej mieszkańców regionu, m.in. poprzez aktywną edukację i promocję postaw proekologicznych. Wpływ projektów realizowanych w ramach poszczególnych kategorii interwencji RPOWŚ 2007- 2013 na realizację celów środowiskowych Strategii rozwoju województwa świętokrzyskiego do 2020 r. został oceniony w zestawieniu poniżej.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 68

Tabela 24. Ocena wpływu projektów środowiskowych RPOWŚ 2007-2013 realizowanych w ramach poszczególnych kategorii interwencji na realizację celów Strategii rozwoju województwa świętokrzyskiego do 2020 r. Kategoria interwencji w ramach której realizowany był projekt

ze środków RPOWŚ 2007-2013:

Cele środowiskowe "Strategii rozwoju województwa świętokrzyskiego do 2020 r."

(cele strategiczne i operacyjne)

Regionu . 2.3 Ekologiczna żywność, czyli zaspokajanie

rosnącego popytu na tradycję Cel strategiczny 6 - Koncentracja na ekologicznych + + + + + + + aspektach rozwoju Regionu . 6.1 Energia versus emisja, czyli próba rozwiązania dylematu, jak nie szkodzić jednocześnie środowisku i + + +

gospodarce . 6.2 Inżynieria środowiska, czyli dokończenie infrastruktury komunalnej oraz efektywne + + + +

wykorzystanie zlewni Wisły . 6.3 Adaptacja do zmian klimatycznych – przeciwdziałanie zagrożeniom powodziowym i suszy, + + +

a także innym klęskom żywiołowym

. 6.4 Ochrona cennych zasobów przyrodniczych + + + + + +

Objaśnienia: + realizacja projektu realizuje/wspiera wykonanie celu środowiskowego (również w sposób pośredni) Puste pole – brak wpływu realizacji projektu na wykonanie celu środowiskowego Źródło: opracowanie własne W ramach RPOWŚ 2007-2013 zrealizowano najwięcej projektów z zakresu zaopatrzenia w wodę i odprowadzania ścieków oraz ochrony przeciwpowodziowej, stąd największy wpływ miały one na realizację celu 6.2 Strategii, związanego z rozwojem infrastruktury komunalnej oraz efektywnym wykorzystaniem zlewni Wisły. Na realizację tego celu wpływ miały również działania związane z gospodarką odpadami komunalnymi (kategoria interwencji 44). Projekty związane z budową centrów edukacji ekologicznej i ścieżek ekologicznych (kategorie interwencji 51 i 54) przyczyniają się do ochrony zasobów cennych przyrodniczo, tj. celu 6.4. Strategii. Pośrednio na ochronę zasobów przyrody wpływają jednak wszelkie działania, które mają na celu poprawę jakości wód, powietrza czy gospodarkę odpadową.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 69

3.4.2. Wpływ projektów na realizację założeń Program ochrony środowiska województwa świętokrzyskiego15 W Programie ochrony środowiska województwa świętokrzyskiego na podstawie dokładnej analizy stanu środowiska, wymagań dokumentów strategicznych oraz prawnych wyznaczono strategię działań w zakresie ochrony środowiska do 2015 roku w perspektywie do 2019 r. Strategię zdefiniowano dla następujących zagadnień:  ochrona zasobów naturalnych (ochrona przyrody, ochrona i zrównoważony rozwój lasów, racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi, ochrona powierzchni ziemi i gospodarowanie zasobami geologicznymi),  poprawa jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego (jakość powietrza, ochrona wód, gospodarka odpadami, oddziaływanie hałasu, oddziaływanie pól elektromagnetycznych, poważne awarie),  kierunki działań systemowych – w tym edukacja ekologiczna. Cele określone w ramach powyższych zagadnień oraz wpływ projektów realizowanych w ramach poszczególnych kategorii interwencji RPOWŚ 2007-2013 na realizację tych celów zostały przedstawione w tabeli 25. Projekty realizowane w ramach RPOWŚ 2007-2013 realizowały głównie cele Programu ochrony środowiska związane z gospodarowaniem zasobami wodnymi, utrzymaniem dobrej jakości wód oraz podniesieniem świadomości ekologicznej mieszkańców. Edukacja jest podstawowym narzędziem, które może wpływać na zmianę poziomu wiedzy oraz świadomości każdego człowieka. Istotne jest, aby edukacja była skierowana nie tylko do dzieci i młodzieży, ale także do osób dorosłych, na każdym etapie życia (kształcenie ustawiczne). Można spodziewać się, że odpowiednio przekazane kwestie środowiskowe będą mieć za jakiś czas swój wydźwięk w postaci właściwych zachowań dotyczących nie tylko ochrony przyrody, ale również pozostałych komponentów środowiska. Ważną inwestycją przekładająca się na realizację celu POŚ, polegającego na rekultywacji gruntów zdegradowanych i zdewastowanych, jest projekt polegający na rekultywacji terenu byłego Zakładu Chemicznego „Organika Benzyl” (w ramach kategorii interwencji 50). Realizacja projektów z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi i przemysłowymi przyczynia się do osiągnięcia celów określonych w ramach gospodarki odpadami komunalnymi w POŚ. Żaden z projektów środowiskowych, realizowanych w ramach RPOWŚ 2007-20013, nie stał w opozycji do przyjętych w Programie Ochrony Środowiska Województwa Świętokrzyskiego celów.

15 Program ochrony środowiska województwa świętokrzyskiego przyjęty uchwałą nr XII/2011/11 w dniu 21 października 2011 r.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 70

Tabela 25. Ocena wpływu projektów środowiskowych RPOWŚ 2007-2013 realizowanych w ramach poszczególnych kategorii interwencji na realizację założeń Programu ochrony środowiska województwa świętokrzyskiego. Kategoria interwencji w ramach której realizowany był projekt

ze środków RPOWŚ 2007-2013:

Cele środowiskowe "Programu Ochrony Środowiska Województwa Świętokrzyskiego" - POŚ

(cele średniookresowe do 2019 r.)

Zachowanie i wzmocnienie różnorodności biologicznej i + + krajobrazowej województwa Racjonalna gospodarka zasobami złóż kopalin oraz minimalizacja niekorzystnych skutków ich eksploatacji Racjonalne użytkowanie zasobów leśnych poprzez kształtowanie właściwej struktury lasów (gatunkowej i wiekowej) i ich wykorzystania gospodarczego + w sposób zapewniający zachowanie ich bogactwa biologicznego, wysokiej produkcyjności oraz potencjału regeneracyjnego Ochrona gruntów rolnych oraz zwiększanie skali rekultywacji gruntów zdegradowanych i + + zdewastowanych Zrównoważone gospodarowanie zasobami wodnymi województwa oraz zapewnienie skutecznej ochrony + + + przed powodzią i suszą Osiągnięcie i utrzymanie dobrego stanu wód + + powierzchniowych i podziemnych województwa Poprawa jakości powietrza celem spełnienia + + standardów jakości powietrza Zwiększenie wykorzystania odnawialnych źródeł energii + na terenie województwa Zmniejszenie zagrożenia mieszkańców województwa ponadnormatywnym hałasem, zwłaszcza emitowanym + przez środki transportu Minimalizacja oddziaływania pól elektromagnetycznych + na zdrowie człowieka i środowisko + + Cele określone w gospodarce odpadami* Podniesienie świadomości ekologicznej mieszkańców województwa świętokrzyskiego oraz zagwarantowanie + + szerokiego dostępu do informacji o środowisku Objaśnienia: + realizacja projektu realizuje/wspiera wykonanie celu środowiskowego (również w sposób pośredni) Puste pole – brak wpływu realizacji projektu na wykonanie celu środowiskowego Źródło: opracowanie własne

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 71

3.4.3. Wpływ projektów na realizację założeń dyrektyw unijnych

Dyrektywy regulujące kwestię gospodarki odpadami oraz krajowych i regionalnych dokumentów strategicznych związanych z gospodarką odpadami

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylająca niektóre dyrektywy (tzw. ramowa dyrektywa odpadowa) reguluje kwestie gospodarki odpadami. Dyrektywa ta m.in. wprowadza w artykule 4. tzw. hierarchię gospodarowania odpadami, według której składowanie odpadów powinno być ostatnim możliwym sposobem ich zagospodarowania. W ramach kategorii interwencji 44 RPOWŚ 2007- 2013: Gospodarka odpadami komunalnymi i przemysłowymi, zrealizowano dwa projekty: rozbudowę ZUOK w Janczycach – budowę instalacji do mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów oraz rozbudowę sortowni surowców wtórnych na terenie PGKiM Sp. z o.o. w Sandomierzu. Obydwa te projekty wpisują się w cele ramowej dyrektywy odpadowej poprzez realizację właściwej hierarchii postępowania z odpadami komunalnymi i stworzenie możliwości powtórnego wykorzystania surowców z odpadów, a co za tym idzie również ograniczenia składowania odpadów.

Ramowa dyrektywa wodna

Celem Dyrektywy 2000/60/WE (Ramowa Dyrektywa Wodna) jest ustalenie ram dla ochrony śródlądowych wód powierzchniowych, wód morskich – przejściowych i przybrzeżnych oraz wód podziemnych. Tabela 26. Ocena wpływu projektów środowiskowych RPOWŚ 2007-2013 realizowanych w ramach poszczególnych kategorii interwencji na realizację Dyrektywy 2000/60/WE Kategoria interwencji w ramach której realizowany

był projekt ze środków RPOWŚ 2007-2013:

Cele Ramowej Dyrektywy Wodnej

44 Gospodarka i 44 odpadami komunalnymi przemysłowymi Gospodarka pitną45 zaopatrzenie i wodę w ścieków Oczyszczanie 46 powietrza Jakość 47 obszarów Rewaloryzacja i 50 przemysłowych skażonych gruntów rekultywacja ochrony Promowanie i 51 bioróżnorodności 2000) (wprzyrodytym NATURA Zapobieganie 53 zagrożeniom Inne środowiskaochrony rzecz na działania 54 i zapobieganiazagrożeniom. Osiągnięcie dobrego stanu wód w 2015 roku: dobry stan ekologiczny i chemiczny dla wód powierzchniowych oraz dobry stan chemiczny i + + + + + + + + ilościowy dla wód podziemnych. Objaśnienia: + realizacja projektu realizuje/wspiera wykonanie celu środowiskowego (również w sposób pośredni) Puste pole – brak wpływu realizacji projektu na wykonanie celu środowiskowego Źródło: opracowanie własne

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 72

Jednym z celów szczegółowych jest osiągnięcie dobrego stanu wód w 2015 roku: dobry stan ekologiczny i chemiczny dla wód powierzchniowych oraz dobry stan chemiczny i ilościowy dla wód podziemnych. Poprawa stanu wód wymaga przede wszystkim uregulowania gospodarki ściekowej w województwie. Największy i bezpośredni wpływ na jakość wód miała realizacja projektów w ramach kategorii interwencji 46. Oczyszczanie ścieków komunalnych - w ramach której wykonano szereg inwestycji polegających na rozbudowie sieci kanalizacyjnej, podłączaniu kolejnych użytkowników do sieci, budowie i rozbudowie oczyszczalni ścieków. Między innymi inwestycje te przyczyniły się do zaobserwowanej w ostatnich latach w województwie świętokrzyskim poprawy jakości wód. Nie jest jednak możliwe określenie w jakim stopniu się do tego przyczyniły, ponieważ nie są one jedynymi projektami w województwie realizowanymi w celu poprawy jakości wód (na poprawę stanu wód mają również wpływ m.in.: wyposażenie w indywidualne oczyszczalnie ścieków, w pośredni sposób również inwestycje wpływające na poprawę jakości powietrza, gleb, gospodarki odpadami). Ponadto należy mieć na uwadze fakt, iż działania służące poprawie jakości wód przynoszą efekt dopiero po kilku, kilkunastu latach. Pomimo poprawy stanu wód należy się również spodziewać, iż dla wielu jednolitych części wód nie będzie możliwe osiągnięcie w 2015 r. stanu dobrego. Wpływ na realizację RDW ma również realizacja projektów polegających na zaopatrzeniu ludności w wodę pitną odpowiedniej jakości oraz pośrednio również inne działania służące poprawie jakości pozostałych komponentów środowiska, w tym z zakresu edukacji ekologicznej.

Dyrektywa dotycząca oczyszczania ścieków komunalnych

Zgodnie z wymogami dyrektywy Rady 91/271/EWG dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych oraz aktualizacji planu implementacyjnego tej dyrektywy do 2015 roku aglomeracje powinny spełniać warunki: I. Wydajności oczyszczalni – dostosowanej do usuwania 100% ładunku zanieczyszczeń powstających w aglomeracji; II. Standardów oczyszczania ścieków przez oczyszczalnie - zastosowanie odpowiednich technologii oczyszczania ścieków gwarantujących osiągnięcie wymaganych standardów oczyszczania ścieków, w tym podwyższone usuwaniem biogenów w aglomeracjach powyżej 10 000 RLM; III. Wyposażenia aglomeracji w systemy zbierania ścieków komunalnych – umożliwiającej spełnienia blisko 100% poziomu obsługi. W celu wypełnienia zobowiązań przyjętych w Traktacie Akcesyjnym oraz postanowień dyrektywy Rady 91/271/EWG, powstał Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych (KPOŚK). Program ten określa plan inwestycyjny w dziedzinie gospodarki wodno-ściekowej, jaki musi zostać zrealizowany przez Polskę, aby osiągnąć wymagane efekty ekologiczne. Ocena wpływu projektów na wypełnienie wymagań dyrektywy Rady 91/271/EWG opisana została w rozdziale dotyczącym wypełnienia założeń KPOŚK.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 73

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy

Dyrektywa wprowadza normowanie stężeń pyłu zawieszonego PM2,5: poziom docelowy/ dopuszczalny pyłu PM2,5 (docelowy 25 µg/m3 - 2010 r./dopuszczalny 25 µg/m3 - 2015 r., 20 µg/m3 - 2020 r.). Pył PM2,5 powstaje najczęściej w ramach tzw. „niskiej emisji’ i jego eliminacja polega na zmianie paliwa wykorzystywanego w indywidualnych systemach grzewczych (piecykach domowych) na bardziej ekologiczne (czyli z ogrzewania węglowego na olejowe lub gazowe albo podłączenia do sieci cieplnej, wykorzystanie energii odnawialnej). W zakresie kategorii interwencji 47. Jakość powietrza, która podlega niniejszemu badaniu, zrealizowano jeden projekt polegający na likwidacji kotłowni i podłączeniu do systemu ciepłowniczego budynków na osiedlu „Chęcińskie” w Kielcach. Należy jednak nadmienić, iż w ramach RPOWŚ 2007-2013 zrealizowano ponadto 34 projekty dotyczące energetyki, w zakresie następujących kategorii interwencji: 40. Energia odnawialna: słoneczna (1 projekt), 42. Energia odnawialna: hydroelektryczna, geotermiczna i pozostałe (4 projekty), 43. Efektywność energetyczna, produkcja skojarzona (kogeneracja), zarządzanie energią (29 projektów). Wszystkie powyższe działania miały pozytywny wpływ na realizację założeń Dyrektywy 2008/50/WE. Nie udało się jednak osiągnąć założeń ww. dyrektywy, ponieważ, jak wynika z pomiarów, w Kielcach w roku 2013 stężenie średnioroczne pyłu PM2,5 wynosiło 29,0 µg/m3 natomiast w Starachowicach 27 µg/m3. W celu dotrzymania norm konieczna jest realizacja na szeroką skalę zadań określonych w programach ochrony powietrza.

3.4.4. Wpływ projektów na realizację celów środowiskowych wyrażonych w dokumentach krajowych i regionalnych

Krajowy Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych

Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych to dokument strategiczny, w którym oszacowano potrzeby i określono działania na rzecz wyposażenia aglomeracji miejskich i wiejskich w systemy kanalizacyjne i oczyszczalnie ścieków. Program koordynuje działania gmin i przedsiębiorstw wodociągowo-kanalizacyjnych w zakresie realizacji infrastruktury ściekowej na ich terenach. Obecnie trwają prace nad IV aktualizacją KPOŚK. Projekty wykonane w ramach kategorii interwencji 46. Oczyszczanie ścieków komunalnych polegające m.in. na rozbudowie sieci kanalizacyjnej, podłączaniu kolejnych użytkowników do sieci, budowie i rozbudowie oczyszczalni ścieków, wspierają realizację celów wyrażonych w KPOŚK stanowiąc jego integralną część. Niestety na 74 aglomeracje szacuje się, że jedynie 34 spełnią pod koniec 2015 r. łącznie wszystkie trzy warunki Dyrektywy Rady 91/271/EWG, 41 aglomeracji - spełnia warunek I, 68 aglomeracji spełnia warunek II, natomiast 59 - spełnia warunek III.16

16 Roboczy projekt IV Aktualizacja Krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych - IV AKPOŚK, http://www.kzgw.gov.pl/pl/Krajowy-program-oczyszczania-sciekow-komunalnych.html

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 74

Plan Gospodarowania Wodami na obszarze dorzecza Wisły (PGW)17

W Planie Gospodarowania Wodami na obszarze dorzecza Wisły (PGW) wyznaczono następujące cele: 1. Dla naturalnych części wód celem będzie osiągnięcie co najmniej dobrego stanu ekologicznego, dla silnie zmienionych i sztucznych części wód – co najmniej dobrego potencjału ekologicznego. Ponadto, w obydwu przypadkach, w celu osiągnięcia dobrego stanu/potencjału konieczne będzie dodatkowo utrzymanie co najmniej dobrego stanu chemicznego. 2. Dla wód podziemnych określono następujące główne cele środowiskowe:  zapobieganie dopływowi lub ograniczenie dopływu zanieczyszczeń do wód podziemnych,  zapobieganie pogarszaniu się stanu wszystkich części wód podziemnych,  zapewnienie równowagi pomiędzy poborem a zasilaniem wód podziemnych,  wdrożenie działań niezbędnych dla odwrócenia znaczącego i utrzymującego się rosnącego trendu stężenia każdego zanieczyszczenia powstałego w skutek działalności człowieka,  dla spełnienia wymogu niepogarszania stanu części wód, dla części wód będących w co najmniej dobrym stanie chemicznym i ilościowym, celem środowiskowym będzie utrzymanie tego stanu. Cele zawarte w PGW są realizowane – tak jak ma to miejsce w przypadku ramowej dyrektywy wodnej – głównie poprzez wykonanie projektów w ramach kategorii interwencji 46 i 45, czyli w ramach rozwoju sieci kanalizacyjnej i wodociągowej oraz modernizacji oczyszczalni ścieków. Pośrednio pozytywny wpływ na realizacje celów mają również inne działania służące poprawie jakości pozostałych komponentów środowiska, w tym z zakresu edukacji ekologicznej.

Program wodno-środowiskowy kraju (PWŚK)

Cele określone w Programie wodno-środowiskowym kraju:  niepogarszanie stanu części wód,  osiągnięcie dobrego stan wód: dobry stan ekologiczny i chemiczny dla wód powierzchniowych, dobry stan chemiczny i ilościowy dla wód podziemnych,  spełnienie wymagań specjalnych, zawartych w innych unijnych aktach prawnych oraz w polskim prawie, w odniesieniu do obszarów chronionych (w tym wrażliwych na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych, narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych, przeznaczonych do celów rekreacyjnych, do poboru wody dla zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia, przeznaczonych do ochrony gatunków zwierząt wodnych o znaczeniu gospodarczym, do ochrony siedlisk lub gatunków, dla których utrzymanie stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie. Podobnie jak ma to miejsce w przypadku ramowej dyrektywy wodnej, powyższe cele były wspierane głównie poprzez realizację projektów RPOWŚ 2007-2013 w ramach kategorii

17 Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły, Warszawa, 2011 r.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 75

interwencji 46 i 45, czyli w ramach rozwoju sieci kanalizacyjnej i wodociągowej oraz modernizacji oczyszczalni ścieków. Pośrednio pozytywny wpływ na poprawę jakości wód miały również inne działania służące poprawie jakości powietrza, gleb oraz z zakresu uregulowania gospodarki odpadami komunalnymi. Nie jest możliwe określenie w jakim stopniu projekty wykonane w ramach RPOWŚ 2007-2013 wpłynęły na realizację PWŚK, ponieważ cele określone w PWŚK odnoszą się do jakości środowiska wodnego, która podlega wpływom również szeregu innych działań (zarówno pozytywnych jak i negatywnych).

Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2014 i Plan Gospodarki Odpadami dla Województwa Świętokrzyskiego na lata 2012 – 2018 (PGOWŚ 2012)

W Krajowym Planie Gospodarki Odpadami 2014 określono szereg celów dotyczących gospodarowania równymi grupami odpadów. Z punktu widzenia analizowanego dokumentu RPOWŚ 2007-2013 najistotniejsze to:  objęcie zorganizowanym systemem odbierania odpadów komunalnych 100% mieszkańców najpóźniej do 2013 r.,  zapewnienie objęcia wszystkich mieszkańców systemem selektywnego zbierania odpadów najpóźniej do 2015 r.,  zmniejszenie ilości odpadów komunalnych ulegających biodegradacji kierowanych na składowiska odpadów, aby nie było składowanych: o w 2013 r. więcej niż 50%, o w 2020 r. więcej niż 35% masy tych odpadów wytworzonych w 1995 r.,  zmniejszenie masy składowanych odpadów komunalnych do max. 60% wytworzonych odpadów do końca 2014 r.,  przygotowanie do ponownego wykorzystania i recykling materiałów odpadowych, przynajmniej takich jak papier, metal, tworzywa sztuczne i szkło z gospodarstw domowych i w miarę możliwości odpadów innego pochodzenia podobnych do odpadów z gospodarstw domowych minimum 50 % masy do 2020 roku. W Planie gospodarki odpadami dla województwa Świętokrzyskiego na lata 2012 – 2018 określono następujące cele nadrzędne: 1. ochrona środowiska, 2. zrównoważony rozwój województwa, 3. zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego województwa. Osiąganie celów nadrzędnych wymaga realizacji wyznaczonych poniżej celów pośrednich. Odpady komunalne: 1. osiągnięcie 50% wagowo poziomu recyklingu i przygotowania do ponownego użycia następujących frakcji odpadów komunalnych: papier, metal, tworzywa sztuczne, szkło w 2020 r.,

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 76

2. osiągnięcie 70% wagowo poziomu recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku innymi metodami innych niż niebezpieczne odpadów budowlanych i rozbiórkowych w 2020 r. Odpady ulegające biodegradacji: 1. ograniczenie do dnia 16 lipca 2020 r. masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji przekazywanych do składowania do nie więcej niż 35% wagowo całkowitej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, w stosunku do masy tych odpadów wytworzonych w 1995 r. Odpady niebezpieczne w strumieniu odpadów komunalnych: 1. wdrożenie w każdej gminie selektywnego zbierania i odbierania odpadów niebezpiecznych w strumieniu odpadów komunalnych (w tym przeterminowanych leków i chemikaliów, zużytych baterii i akumulatorów, zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego). Wpływ na powyższe dokumenty (KPGO 2014 i PGOWŚ 2012) miały 2 projekty zrealizowane w ramach RPOWŚ 2007-2013, ujęte w kategorii interwencji 44. Gospodarka odpadami komunalnymi i przemysłowymi: rozbudowa ZUOK w Janczycach – budowa instalacji do mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów oraz rozbudowa sortowni surowców wtórnych na terenie PGKiM Sp. z o.o. w Sandomierzu. Projekty te w istotny sposób wpłynęły na osiągnięcie celów dotyczących odpadów komunalnych oraz ulegających biodegradacji ujętych w Planie gospodarki odpadami. Instalacje te pozwoliły na właściwe przetworzenie odpadów w regionach gospodarki odpadami – przyczyniając się do wzrostu poziomu recyklingu surowców wtórnych oraz ograniczając składowanie odpadów ulegających biodegradacji (instalacja w Janczycach).

3.4.5. Wpływ na stosowanie innych polityk UE w dziedzinie środowiska naturalnego

VI Program działań na rzecz środowiska. Cele, zadania i priorytety na lata 2007-2013 z perspektywą do roku 2020

Cele, zadania i priorytety VI Programu działań na rzecz środowiska na lata 2007-2013 z perspektywą do roku 2020 oraz wypływ inwestycji realizowanych w ramach poszczególnych kategorii interwencji RPOWŚ 2007-2013 przedstawione zostały w tabeli 27. Projekty realizowane w ramach RPOWŚ 2007-2013 częściowo wpływają na realizację celów VI Programu działań na rzecz środowiska. Przewiduje się, że działania w zakresie kategorii interwencji 51. Promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody (takie jak np. tworzenie centrów edukacji ekologicznej) w pośredni sposób przyczynią się do ochrony przyrody i bioróżnorodności poprzez zmianę poziomu wiedzy o wpływie człowieka na środowisko. Ponadto wszystkie projekty realizowane w ramach kategorii interwencji 44-47 i 50-54 będą mieć dodatni wpływ na jakość środowiska naturalnego. Wpływ ten jednak nie jest na tyle duży, aby wyeliminować zagrożenia dla zdrowia człowieka płynące ze złej jakości środowiska.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 77

Tabela 27. Ocena wpływu projektów środowiskowych RPOWŚ 2007-2013 realizowanych w ramach poszczególnych kategorii interwencji na realizację VI Programu działań na rzecz środowiska Kategoria interwencji w ramach której realizowany był

projekt ze środków RPOWŚ 2007-2013:

VI Program działań na rzecz środowiska

44 Gospodarka i 44 odpadami komunalnymi przemysłowymi Gospodarka pitną45 zaopatrzenie i wodę w ścieków Oczyszczanie 46 powietrza Jakość 47 obszarów Rewaloryzacja 50 przemysłowych skażonych gruntów rekultywacja i ochrony Promowanie i 51 bioróżnorodności 2000) (wprzyrodytym NATURA Zapobieganie 53 zagrożeniom Inne ochrony rzecz na działania 54 środowiskazapobiegania i zagrożeniom. Zmiany klimatu: jest osiągnięcie celów protokołu z Kioto, tj. zmniejszenie w latach 2008–2012 emisji gazów cieplarnianych o 8% w porównaniu z poziomem z 1990 r. W dłuższej perspektywie, + do 2020 r., emisja ta powinna zostać zmniejszona o 20 do 40% na podstawie skutecznej umowy międzynarodowej. Środowisko naturalne i zdrowie: osiągnięcie takiej jakości środowiska, która nie zagraża zdrowiu ludzkiemu ani nie ma na nie + + + + + + + + negatywnego wpływu. Przyroda i różnorodność biologiczna: ochrona i przywracanie struktury i funkcjonowania systemów przyrodniczych przy + + jednoczesnym zahamowaniu procesu utraty różnorodności biologicznej w Unii Europejskiej i na świecie. Gospodarka zasobami naturalnymi i odpadami: zapewnienie, by spożycie zasobów odnawialnych i nieodnawialnych nie wykraczało poza możliwości środowiska poprzez uniezależnienie wzrostu gospodarczego od spożycia zasobów, poprawę ich efektywności + oraz zmniejszenie produkcji odpadów. W odniesieniu do odpadów celem szczegółowym jest zmniejszenie ich ostatecznej ilości o 20% do 2010 r. i o 50% do 2050 r. Objaśnienia: + realizacja projektu realizuje/wspiera wykonanie celu środowiskowego (również w sposób pośredni) Puste pole – brak wpływu realizacji projektu na wykonanie celu środowiskowego Źródło: opracowanie własne.

Biała Księga: Adaptacja do zmian klimatu: europejskie ramy działania

Celem unijnych ram na rzecz adaptacji jest osiągnięcie w UE takiej zdolności adaptacji, by mogła ona stawić czoła skutkom zmian klimatu. Ramy te będą zgodne z zasadą pomocniczości i będą uwzględniać ogólne cele UE dotyczące zrównoważonego rozwoju. Cele Białej Księgi stanowią m.in. włączenie kwestii adaptacji do polityki UE w poszczególnych dziedzinach:  poprawa zdolności adaptacji polityki zdrowotnej i społecznej,  poprawa zdolności adaptacji sektora rolnictwa i leśnictwa,  poprawa zdolności adaptacji różnorodności biologicznej, ekosystemów i wody,

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 78

 poprawa zdolności adaptacji obszarów przybrzeżnych i morskich. Na adaptację do zmian klimatu ma wpływ realizacja projektów w ramach kategorii interwencji 51. Promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody oraz 53. Zapobiegania zagrożeniom polegających na budowie zbiorników retencyjnych, budowli przeciwpowodziowych i zwiększających małą retencję.

4. OCENA ZREALIZOWANYCH INWESTYCJI ŚRODOWISKOWYCH W KONTEKŚCIE SPOŁECZNYM I GOSPODARCZYM

Przedmiotem analizy były efekty społeczno-gospodarcze działań 4.1 i 4.2 w następujących obszarach:  efekty społeczne – wpływ inwestycji na zmiany jakości życia mieszkańców, w tym poprawę stanu zdrowia, komfortu życia i wzrost lub spadek kosztów życia, a także wpływ na rozwój świadomości ekologicznej i zasadę równości szans,  efekty gospodarcze – wpływ projektów na rozwój gospodarczy gminy, w tym rozwój przedsiębiorczości,  efekty społeczno-gospodarcze – wpływ wsparcia na zatrudnienie, dodatkowe korzyści dla mieszkańców wynikające z rozwoju gospodarczego.

4.1. Jakość życia Zgodnie z dokumentacją, projekty wpisywały się w jeden temat priorytetowy i było to najczęściej oczyszczanie ścieków (54%) i gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną (30%), a znacznie rzadziej pozostałe tematy, w tym zapobieganie zagrożeniom – 7%, promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody – 4%, gospodarka odpadami – 2% i pozostałe tematy – po 1%. Na potrzeby badania tematy zostały bardziej uszczegółowione i zdarzało się, że respondenci wskazali kilka z nich. Według deklaracji najczęściej realizowano projekty dotyczące sieci kanalizacyjnych (56%) i umiarkowanie często te dotyczące sieci wodociągowych/wodnych (36%) i oczyszczalni ścieków (24%), a zatem częstości odpowiedzi kształtują się podobnie jak to wynika z dokumentacji projektów.

4.1.1. Poprawa aspektów jakości życia Jak wynika z badania opinii przedstawicieli beneficjentów (rys. 20), realizacja projektów miała wpływ na jakość życia mieszkańców, a przede wszystkim na komfort codziennego życia. Według deklaracji beneficjentów aż 52% projektów przyczyniło się do oszczędności czasu lub sił przy pracach domowych lub prowadzeniu gospodarstwa. Występowanie takiego efektu projektu zadeklarowano tylko w przypadku projektów należących do dwóch, ale najczęściej realizowanych tematów priorytetowych. Według beneficjentów aż 70% projektów z kategorii „gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną” i 57% tych dotyczących oczyszczania ścieków przyczyniło się do oszczędności czasu lub sił w gospodarstwach domowych. Jedna trzecia projektów (34%) przyczyniła się zdaniem beneficjentów do poprawy jakości lub smaku wody w kranach. Można przypomnieć, że jednocześnie aż 59% beneficjentów było „Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 79

zdania, że ich projekt przyczynił się do poprawy stanu/jakości wód podziemnych. A zatem efekty ekologiczne poprawy jakości wód są bardziej zauważane, a ich przełożenie na efekty zauważalne dla mieszkańców jest rozpoznawane rzadziej. Poprawę jakości lub smaku wody w kranach w efekcie projektu deklarowano w przypadku 77% projektów z kategorii interwencji „gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną” i jedynego projektu dotyczącego rekultywacji i rewaloryzacji terenów. Taki efekt wskazano dla 83% projektów dotyczących uzdatniania wody. W tej kategorii można by oczekiwać stuprocentowego efektu, stąd wskazany wynik jest wysoki, ale nie bardzo wysoki. Jeżeli zaś projekt obejmował sieci wodociągowe lub wodne, to wskazano taki efekt w 67% przypadków.

52% 10% Oszczędność czasu lub sił przy pracach domowych, prowadzeniu gospodarstwa

34% 5% Poprawa jakości lub smaku wody w kranach na obszarach objętych projektem

28% 7% Poprawa jakości powietrza, likwidacja uciążliwych zapachów Tereny objęte projektem (np. rzeka, inny fragment krajobrazu, teren poprzemysłowy) stały się ładniejsze i 26% 11% przyciągają osoby chcące tam spędzać czas (lub co najmniej stały się mniej uciążliwe)

Rzadsze zachorowania na choroby przewodu 16% 9% pokarmowego, skórne lub inne związane z jakością wody, gleby lub żywności 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Tak i jest to zdecydowanie lub częściowo efekt projektu Tak, ale trudno powiedzieć, czy dzięki projektowi

Źródło: Badanie CAWI. Rysunek 20. Wpływ inwestycji na jakość życia mieszkańców. Niewiele rzadszym efektem (28%) była według beneficjentów poprawa jakości powietrza lub likwidacja uciążliwych zapachów. Tymczasem gdy pytano tylko o poprawę jakości powietrza jako o efekt ekologiczny, tylko 12% beneficjentów wskazało jego występowanie. Zatem jeżeli uwzględnić nie tylko jakość w znaczeniu chemicznym, ale też jakość postrzeganą z punktu widzenia mieszkańca, wpływ wsparcia na poprawę powietrza jest znacznie szerszy. Taką poprawę wskazano w przypadku projektu z kategorii interwencji „jakość powietrza”, ale także połowy projektów dotyczących gospodarki odpadami (50%) i niewiele rzadziej – oczyszczania ścieków (45%). Ponad jedna czwarta projektów (26%) przyczyniła się według deklaracji do poprawy jakości terenów objętych projektem – objęte projektem fragmenty krajobrazu stały się bardziej atrakcyjne dla mieszkańców lub co najmniej – mniej uciążliwe. Taką poprawę jakości wskazano w przypadku projektu dotyczącego rewaloryzacji i rekultywacji. Wzrost atrakcyjności krajobrazu

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 80

jest też według beneficjentów ubocznym efektem projektów skoncentrowanych na zabezpieczeniach przeciwpowodziowych (projekty dotyczące zapobieganie zagrożeniom – 86%). Rzadziej stwierdzono taki efekt w projektach z kategorii oczyszczania ścieków (25%, a jeżeli projekt obejmował oczyszczalnię – 29%). Natomiast tylko 40% (2 z 5) beneficjentów projektów dotyczących promowania bioróżnorodności i ochrony przyrody zadeklarowało, że obszar realizacji projektu stał się bardziej atrakcyjny dla mieszkańców. Ten ostatni wynik może się wydawać niski, a jest on zrozumiały, jeżeli wziąć pod uwagę, że projekty te dotyczyły tworzenia ośrodków edukacji ekologicznej i tylko jeden z nich obejmował też teren wokół ośrodka. Beneficjenci najrzadziej deklarowali efekty zdrowotne – tylko w przypadku 16% stwierdzono, że ich realizacja przyczynia się do spadku zachorowalności na choroby związane a jakością wody, gleby lub żywności, np. skórne czy przewodu pokarmowego. Mając jednak na uwadze, że beneficjenci nie są specjalistami z dziedziny ochrony zdrowia i mogą mieć niepełną wiedzę na ten temat można uznać, że nie jest to niski wynik. Efekty zdrowotne wskazano w trzech kategoriach interwencji: dla projektu dotyczącego rewaloryzacji i rekultywacji terenów oraz w przypadku 27% projektów z kategorii „gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną” i 13% projektów dotyczących oczyszczania ścieków. W przypadku projektów wodno-ściekowych beneficjenci byli zdania, że inwestycje powinny poprawić stan zdrowia mieszkańców poprzez zapewnienie im lepszej wody pitnej. Jak wykazuje badanie jakościowe, beneficjentom brak wiedzy by stwierdzić, czy takie efekty wystąpiły. Nawet beneficjent, który w założeniach projektu deklarował spodziewaną poprawę zdrowia mieszkańców w efekcie zmniejszenia emisji zanieczyszczeń nie sprawdzał, czy taka poprawa nastąpiła. Pomiar efektów zdrowotnych byłby możliwy wyłącznie pod warunkiem nawiązania współpracy przez beneficjentów ze służbą zdrowia, urzędami stanu cywilnego lub wojewódzkimi urzędami statystycznymi celem monitorowania w skali miejscowości zachorowalności na choroby, które są sprawozdawane w ramach statystyki publicznej. Podsumowując, poszczególne typy projektów przyczyniają się do poprawy jakości życia w sposób spójny z tematyką projektów, ale deklarowane efekty są tylko umiarkowanie częste. Projekty dotyczące wodociągów i kanalizacji przyczyniają się do ułatwienia prowadzenia gospodarstw. Projekty z zakresu zaopatrzenia w wodę pitną, a zwłaszcza te obejmujące uzdatnianie wody, często, ale nie zawsze przyczyniają się według beneficjentów do poprawy jakości i smaku wody. Na poprawę powietrza ocenianą subiektywnie, w tym eliminację uciążliwych zapachów, wpływają projekty z dziedziny jakości powietrza i w ok. połowie przypadków - gospodarowania odpadami i oczyszczania ścieków. Projekty realizowane przy ciekach wodnych, np. przeciwpowodziowe i dotyczące oczyszczania ścieków powodują, obok zasadniczego efektu, także wzrost atrakcyjności terenu dla mieszkańców. Taki efekt stwierdzono też oczywiście w przypadku projektu dotyczącego rekultywacji i rewaloryzacji, a relatywnie rzadko w przypadku projektów dotyczących ochrony przyrody i promowania bioróżnorodności. Projekt z kategorii poprawy jakości powietrza (likwidacja kotłowni i przyłączenie osiedla do miejskiej sieci ciepłowniczej) wpłynął korzystnie na komfort życia mieszkańców, przyczynił się do oszczędności w budżetach domowych (spadek opłat za ogrzewanie) i w budżecie miasta (oszczędności na opłatach za korzystanie ze środowiska).

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 81

Projekt polegający na rekultywacji skażonego terenu poprawił komfort życia mieszkańców, ponieważ ochronił ich przed zagrożeniami zdrowotnymi. Projekt przyczynił się też do poprawy krajobrazu na terenie objętym inwestycją, jak również do zmiany postępowania mieszkańców, którzy wcześniej korzystali ze zrujnowanego terenu jako z wysypiska i źródła materiałów. Niestety mieszkańcy nie zaniechali niekorzystnych zachowań, jedynie zmienili miejsce i choć obszar po rekultywacji nie jest zanieczyszczany, rozpoczęła się dewastacja jego otoczenia. Według beneficjenta wynika to stąd, że istnieje świadomość, że teren zrekultywowany jest kontrolowany, podczas gdy otoczenie jest postrzegane jako „niczyje”. Rekultywacja nie zmieniła świadomości ekologicznej mieszkańców, w szczególności z rozmów z przedstawicielem beneficjenta i sołtysem jednej z wsi nie wynika, by mieszkańcy nabrali świadomości, że po zakończeniu działania zakładów chemicznych a przed rekultywacją teren był skażony pomimo ustania zanieczyszczeń atmosfery, nie wspomniano też o ewentualnych protestach związanych z faktem, że nie cały skażony obszar został zrekultywowany w związku z uwarunkowaniami formalno-prawnymi.

4.1.2. Poprawa infrastruktury sanitarnej w gospodarstwach domowych Ze względu na tematykę projektów zbadano deklarowany przez beneficjentów stan wyposażenia gospodarstw domowych w infrastrukturę wodno-kanalizacyjną. Jak wynika z badania EU-SILC z 2013 r.18, 2,8% gospodarstw domowych w mieście i 9% na wsi nie miało łazienki z wanną lub prysznicem, a odpowiednio 1,9% i 8,8% nie miało ustępu spłukiwanego bieżącą wodą. Niniejsza ewaluacja nie obejmowała poziomu gospodarstw, lecz poziom obszaru realizacji projektów, podstawą obliczeń są projekty, a źródłem wiedzy – deklaracje beneficjentów. Stąd uzyskane wyniki są przybliżone, pozwalają sprawdzić, czy występują różnice deklarowanych efektów w zależności od tematyki projektu. Beneficjenci tylko trzech kategorii interwencji (i to nie wszyscy), tj. projektów dotyczących gospodarki i zaopatrzenia w wodę pitną, oczyszczania ścieków i zapobiegania zagrożeniom (a więc projektów „wodnych”) potrafili się wypowiedzieć o wyposażeniu gospodarstw w łazienki i toalety. Jak wynika z opinii beneficjentów w 46% przypadków na obszarach realizacji projektów przed rozpoczęciem ich realizacji były gospodarstwa domowe, w których brakowało wanny lub prysznica, a od czasu zakończenia projektu w 42% (czyli 91% obszarów na których wskazano brak) zainstalowano to wyposażenie w przynajmniej części gospodarstw. Brak spłukiwanego ustępu w niektórych gospodarstwach zadeklarowano w przypadku blisko 51% projektów, a w 44% (tj. 88% obszarów, na których występowały braki) zadeklarowano poprawę tego wyposażenia w co najmniej części gospodarstw. Opisywane zmiany nie stanowią jeszcze efektu projektów. Aby sprawdzić, czy takie efekty występowały, porównano wyniki dla kategorii interwencji. Podczas gdy według ogółu beneficjentów na 91% obszarów w tych trzech kategoriach interwencji, na których występowały braki łazienek, nastąpiła poprawa, to w przypadku projektów dotyczących gospodarki i zaopatrzenia w wodę pitną było to 94%, oczyszczalni

18 Notatka informacyjna. Europejskie badanie dochodów i warunków życia (EU-SILC) w 2013 r. GUS, Warszawa, 22.12.2014 r.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 82

ścieków – 93%, a zapobiegania zagrożeniom – 50%. Poprawę wyposażenia w toalety zadeklarowano na 88% obszarów w tych trzech kategoriach interwencji, 85% obszarów projektów dotyczących zaopatrzenia w wodę, 93% tych dotyczących oczyszczania ścieków i 50% dotyczących zapobiegania zagrożeniom. Wystąpienie ww. efektów zadeklarowano częściej w projektach, które mogły je powodować, niż w projektach należących do innej kategorii. A zatem można ostrożnie stwierdzić, że projekty dotyczące sieci wodociągowych lub kanalizacji wiązały się z poprawą wyposażenia gospodarstw w instalacje sanitarne. W szczególności na podstawie badania ankietowego beneficjentów wydaje się, że projekty kanalizacyjne mogły ułatwić niektórym gospodarstwom domowym instalację ustępów spłukiwanych bieżącą wodą, ale badanie jakościowe wykazuje, że przyczyniało się do tego także podłączenie wodociągu. Jak wynika z wypowiedzi sołtysów, którzy dobrze znają konkretne miejscowości, takie rezultaty mogły być częstsze, niż to się wydaje na podstawie badania beneficjentów, przy czym występowały różnice między wsiami. Podczas gdy w jednych łazienki (też – podłączone do studni i szamba) były powszechne, to był przypadek wsi, gdzie podłączenie wodociągu było impulsem do budowy łazienek i toalet, których wcześniej nie było w połowie gospodarstw. były takie domy właśnie bez łazienek jak jeszcze woda nie była podłączona. A teraz jak została podłączona to łazienki się pobudowały. [Sołtys, studium przypadku 3] I dużo ludzi skorzystało z podłączenia, by zrobić toaletę. Połowa mieszkańców wcześniej nie miała toalet. Teraz wszyscy mają. [Sołtys, studium przypadku 2].

4.1.3. Koszty usług publicznych Projekty wpływają na jakość życia mieszkańców w związku z poprawą dostępności usług publicznych, przy czym przekładają się na koszty tych usług. Jest to efekt społeczno-gospodarczy, który powoduje, że wpływ wsparcia na jakość życia może być niejednoznaczny, jeżeli wraz z poprawą komfortu życia następuje wzrost kosztów życia. Na pytania dotyczące wzrostu lub spadku opłat za wodę i ścieki odpowiedzieli tylko projektodawcy, których projekty należały do kategorii „gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną” i „oczyszczanie ścieków”, i to nie wszyscy, bo niektórzy byli zdania, że dane pytanie nie dotyczy ich projektu lub nie potrafili odpowiedzieć, podobnie, jak było w przypadku projektodawców z innych kategorii. Nie można więc porównać sytuacji na obszarach, na których realizowano projekty wodno-ściekowe do obszarów, na których realizowano inne projekty, można tylko porównywać te dwie kategorie interwencji między sobą. Wyniki badania przede wszystkim wykazują, że opłaty za wodę i ścieki częściej rosną, niż spadają, co jest zgodne z rzeczywistością w kraju. Wyniki te nie pozwalają natomiast precyzyjnie stwierdzić, jaki jest wkład projektów w zmiany opłat. Z punktu widzenia beneficjentów efekty są największe dla mieszkańców przyłączanych do sieci. W przypadku projektów dotyczących zaopatrzenia w wodę, zdaniem połowy beneficjentów podłączenie wodociągu wiąże się ze wzrostem opłat za wodę (lub może – pojawieniem się takiego wydatku). Rosną też, ale rzadziej, koszty dla mieszkańców, którzy już wcześniej korzystali z sieci. Według beneficjentów projekty dotyczące oczyszczania ścieków częściowo wiążą się z wzrostem kosztów zarówno dla mieszkańców, którzy już wcześniej korzystali z kanalizacji, jak i dla tych, którzy korzystali z szamba. Jednocześnie w tej ostatniej grupie zadeklarowano korzyści finansowe – dość częsty

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 83

spadek kosztów po podłączeniu do kanalizacji komunalnej. Jak wykazuje badanie jakościowe, dotyczy to tych mieszkańców, którzy korzystali ze szczelnych szamb. Niestety według uczestników badania częstym zjawiskiem było pozbywanie się ścieków do gruntu w celu uniknięcia opłat – w przypadku takich mieszkańców koszty musiały wzrosnąć.

Nie dotyczy, trudno Typ kosztów Temat priorytetowy Wzrost Bez zmian Spadek powiedzieć, Ogółem nie wskazano

Ogółem Koszty wody dla mieszkańców, 21% 32% 3% 43% 100% którzy przed realizacją projektu Gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną 20% 43% 10% 27% 100% korzystali z wodociągu Oczyszczanie ścieków 28% 36% 0% 36% 100%

Koszty wody dla mieszkańców, Gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną 50% 23% 7% 20% 100% którzy przed realizacją projektu Oczyszczanie ścieków nie mieli dostępu do 30% 21% 0% 49% 100% wodociągu Ogółem 31% 18% 2% 48% 100% Koszt odprowadzenia ścieków Ogółem komunalnych dla 20% 25% 0% 55% 100% mieszkańców, którzy już Gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną 10% 7% 0% 83% 100% wcześniej korzystali z Oczyszczanie ścieków kanalizacji 32% 43% 0% 25% 100% Koszt odprowadzenia ścieków Ogółem 23% 9% 23% 44% 100% komunalnych dla Gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną mieszkańców, którzy wcześniej 10% 7% 3% 80% 100% korzystali z szamba Oczyszczanie ścieków 38% 13% 42% 8% 100% Źródło: Badanie CAWI. Rysunek 21. Zmiany opłat za wodę i ścieki po zakończeniu projektów. Prawie wyłącznie w tych dwóch kategoriach projektodawcy wypowiedzieli się o tym, czy zużycie wody w ich mieście lub gminie zmieniło się. Przeważały odpowiedzi, że zużycie wody wśród mieszkańców wzrosło – 80% odpowiedzi w projektach dotyczących zaopatrzenia w wodę pitną i 43% odpowiedzi w projektach dotyczących oczyszczania ścieków. Zmniejszenie zużycia stwierdziło odpowiednio 3% i 4% beneficjentów. Biorąc pod uwagę częste stwierdzenia o wzroście kosztów, należy powyższe wypowiedzi traktować ostrożnie. Zwłaszcza wyniki z kategorii projektów dotyczących zaopatrzenia w wodę sugerują, że beneficjenci w swoich obliczeniach uwzględnili wodę komunalną, a nie całą wodę pitną, w tym tą, którą mieszkańcy czerpali ze studni. W przypadku, gdy według beneficjentów zużycie wzrosło, było tak ich zdaniem przede wszystkim dlatego, że woda stała się łatwiej dostępna (55%) i mieszkańcy nie musieli się już obawiać o objętość szamb (32% - co jest zbieżne z odpowiedzią dotyczącą przypadków spadku kosztów odprowadzania ścieków). Natomiast rzadko wskazywano jako przyczynę poprawę jakości wody (15%), wzrost liczby mieszkańców (6%) i inne przyczyny (4%). Z kolei wśród trzech osób, które uważały, że zużycie wody zmniejszyło się, dwie przypisywały to oszczędzaniu pieniędzy przez mieszkańców, a jedna – poprawie świadomości ekologicznej. A zatem projekty dotyczące budowania infrastruktury wodno-kanalizacyjnej nie powodują same w sobie zwiększania wśród

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 84

mieszkańców świadomości potrzeby ochrony zasobów wody, poza tym w ogóle rzadko jest obserwowane zmniejszenie zużycia. Ponadto zbadano, czy projektom towarzyszyły zmiany w przestrzeni publicznej, prowadzone w pobliżu inwestycji, które wpływałyby na jakość życia mieszkańców. Takie dodatkowe efekty występowały dość rzadko. Najczęściej był to remont drogi, który przeprowadzono w przypadku 23% projektów. Remont drogi często przeprowadzono w związku z projektami dotyczącymi zapobiegania zagrożeniom – 43%. Umiarkowanie często remonty dróg towarzyszyły projektom wodno-kanalizacyjnym: dotyczącym oczyszczania ścieków – 28% i zaopatrzenia w wodę – 13%, remontowano też drogi w pobliżu powstających ośrodków edukacji ekologicznej (promowanie bioróżnorodności – 20%). Rzadziej w związku z realizacją inwestycji budowano chodniki – 11% (najczęściej w przypadku zapobiegania zagrożeniom – 57% i oczyszczania ścieków – 13%) lub remontowano chodniki – 7% (oczyszczanie ścieków - 13%). Dość rzadko zdarzało się też nasadzenie zieleni wzdłuż lub w pobliżu inwestycji i także to działanie najczęściej wiązało się z gospodarowaniem odpadami (wszystkie 2 projekty), zapobieganiem zagrożeniom (57%) i promowaniem bioróżnorodności (40%), rzadziej z oczyszczaniem ścieków - 9%. Z drugiej strony rzadko dochodziło do wycinania drzew w pobliżu inwestycji – zdarzyło się tak w projektach dotyczących rewaloryzacji terenów oraz w pojedynczych projektach wodno-kanalizacyjnych19.

4.2. Rozwój gospodarczy Jak wynika z dokumentacji projektów (w części dotyczącej wpływu na politykę zatrudnienia), w przypadku ponad połowy projektów (55) deklarowano, że realizacja inwestycji przyczyni się w sposób pośredni do rozwoju gospodarczego i tworzenia miejsc pracy. Zapisy studiów wykonalności były ostrożne (np. pisano o tworzeniu warunków niezbędnych do rozwoju gospodarczego) albo daleko idące, np. oczekiwano, że poprawa atrakcyjności obszaru przyciągnie inwestycje i doprowadzi do utworzenia określonej liczby miejsc pracy w pośrednim efekcie projektu. Jak wykazuje badanie, oczekiwania beneficjentów bywały nierealistyczne. Według projektodawców efekty w postaci rozwoju gospodarczego najczęściej miały przynieść projekty dotyczące zaopatrzenia w wodę pitną (20 z 30 projektów) i oczyszczania ścieków (29 z 53 projektów), a więc te dotyczące uzbrojenia terenów, a także 2 z 4 projektów dotyczących promowania bioróżnorodności, 2 z 7 dotyczących zapobiegania zagrożeniom oraz projekt dotyczący rewaloryzacji i ten w którym przewidziano „inne działania na rzecz ochrony środowiska i zapobiegania zagrożeniom”. Natomiast nie spodziewano się rozwoju gospodarczego po żadnym z 2 projektów dotyczącym gospodarki odpadami i projekcie dotyczącym jakości powietrza. Aż jedna czwarta projektów (25%) wiązała się z uzbrojeniem terenów pod inwestycje. Najczęściej tak było w przypadku projektów dotyczących oczyszczania ścieków – 42%, rzadko zapobiegania zagrożeniom – 14% i zaopatrzenia w wodę pitną – 7% (i wcale w innych kategoriach). Uzbrojenie terenów polegało więc głównie na ich skanalizowaniu.

19 I jednym innym projekcie, w przypadku którego deklarowano zarówno wycięcie, jak i sadzenie drzew.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 85

Całkowicie lub częściowo uzbrojono tereny pod inwestycje (tzw. greenfield) 25% 1%

Po zakończeniu projektu na obszarze nim objętym zbudowano w ciągu roku więcej domów mieszkalnych, niż w roku poprzedzającym 22% 14% projekt

Wzrosły ceny sprzedaży lub wynajmu domów mieszkalnych lub mieszkań (na obszarze objętym projektem) 21% 7%

W gminie/mieście pojawiły się nowe usługi dla mieszkańców lub turystów, związane ze zdrowiem, urodą, relaksem, rekreacją, 16% 21% sportem lub gastronomią

Uruchomiono nowe hotele, pensjonaty lub gospodarstwa agroturystyczne 14% 12%

W gminie/mieście przybyło turystów 12% 14%

W mieście/gminie, w tym na obszarach objętych projektem, zostały zarejestrowane nowe działalności gospodarcze 12% 23%

Po zakończeniu projektu na obszarze nim objętym zbudowano w ciągu roku więcej obiektów przemysłowych/ usługowych/ 9% 5% komercyjnych, niż w roku poprzedzającym Wzrosła sprzedaż lub najem budynków/obiektów na cele przemysłowe, usługowe, komercyjne (na obszarze objętym 9% 3% projektem) Wzrosły ceny sprzedaży lub wynajmu budynków/obiektów na cele przemysłowe, usługowe, komercyjne (na obszarze objętym 9% 1% projektem)

Wzrosły wpływy z podatków od przedsiębiorstw 8% 8%

Po zakończeniu projektu przedsiębiorstwa, np. punkty usługowe, sklepy, zakłady produkcyjne lub inne firmy zatrudniły więcej 5% 4% pracowników

Wzrosła sprzedaż lub najem domów mieszkalnych lub mieszkań (na obszarze objętym projektem) 4% 7%

Wcześniej istniejące przedsiębiorstwa rozszerzyły swoją działalność, wzrosły ich przychody albo liczba klientów 4% 7%

Hotele, pensjonaty lub gospodarstwa agroturystyczne podniosły ceny pokoi 2%3%

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Tak i jest to zdecydowanie lub częściowo efekt korzyści wynikających z projektu Tak, ale trudno powiedzieć, czy dzięki projektowi

Źródło: Badanie CAWI. Rysunek 22. Efekty gospodarcze projektów. Beneficjentów zapytano o różnorodne efekty gospodarcze, jakie mogły wystąpić w rezultacie inwestycji. Jak się okazuje wsparcie przyczyniło się do zwiększenia atrakcyjności obszarów objętych inwestycjami jako terenów mieszkalnych. W przypadku 22% projektów stwierdzono, że w efekcie inwestycji na jej obszarze zbudowano więcej domów mieszkalnych, niż w analogicznym okresie (roku) poprzedzającym projekt. Były to rezultaty tylko projektów wodno- kanalizacyjnych (gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną – 30%, oczyszczanie ścieków – 23%).

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 86

Tereny z dostępem do wodociągów i kanalizacji stały się bardziej atrakcyjne do zamieszkania (ew. na inne cele inwestycyjne), z czym wiąże się drugi efekt – wzrost cen sprzedaży lub wynajmu domów i mieszkań na obszarze inwestycji – 21% (dodatkowo w przypadku części projektów obserwowano takie zjawiska, ale nie wiązano ich z inwestycjami). Wzrost cen domów i mieszkań odnotowano w przypadku trzech grup projektów: gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną – 23%, oczyszczanie ścieków – 26% oraz zapobieganie zagrożeniom – 14%. Ten ostatni rezultat sugeruje, że domy na niektórych terenach dawniej zagrożonych powodzią zostały uznane za bezpieczniejsze lub bardziej estetyczne, a więc wzrosła ich wartość. Natomiast o ile odnotowano wzrost cen domów i mieszkań, to znacznie rzadziej stwierdzono zwiększenie skali ich sprzedaży lub wynajmu. Jeżeli więc dany obszar stał się bardziej atrakcyjny, to raczej wybudowano na nim więcej nowych domów, niż ich sprzedano. Przypuszczalnie, więc mieszkańcy budowali domy dla siebie lub starali się je sprzedać (wzrost cen), ale choć pierwszy efekt był znaczący, to drugi – minimalny. W ślad za przygotowaniem terenów pod inwestycje zauważono wzrost inwestycji, choć nie tak częsty, jak samo przygotowanie. Projektodawcy często dostrzegali w swoich gminach rozwój sektora usług związanych ze zdrowiem, urodą, relaksem, rekreacją, sportem lub gastronomią – a więc usług zależnych od dostępu do infrastruktury wodno-kanalizacyjnej i od jakości krajobrazu. W większości przypadków beneficjenci nie wiązali tego rozwoju z projektami, ale w przypadku 16% projektów byli zdania, że inwestycja wpłynęła na rozwój tego sektora. Taki efekt najczęściej deklarowali beneficjenci projektów dotyczących zapobiegania zagrożeniom, tj. budowy „sztucznych jezior” (43% - 3 z 7 projektów). Ponadto stwierdzono podobne efekty w przypadku projektów dotyczących promowania bioróżnorodności – 20% (przypuszczalnie usługi w okolicy centrum edukacyjnego, związane z rozwojem turystyki) i oczyszczania ścieków – 19% (zgodnie z oczekiwaniami, że skanalizowanie umożliwia rozwój takich usług). Niemal równie często zauważono rozwój turystyki w efekcie projektów. Nie są to bardzo częste efekty, nie tak powszechne, jak mogłoby się wydawać na podstawie założeń projektodawców, ale zdaniem projektodawców 14% projektów przyczyniło się do uruchomienia nowych hoteli i pensjonatów (najczęściej w przypadku promowania bioróżnorodności – 20% i zapobiegania zagrożeniom – 20%), a 12% projektów według beneficjentów przyczyniło się do wzrostu liczby turystów (także najczęściej w tych samych kategoriach projektów – promowanie bioróżnorodności – 60%, zapobieganie zagrożeniom – 43%). Trochę rzadziej projektodawcy stwierdzili korzystny wpływ inwestycji na rozwój przedsiębiorczości (co trudno zrozumieć, jeżeli zauważali rozwój turystyki). Choć według projektodawców w 1/3 gmin realizujących projekty rejestrowano nowe działalności gospodarcze, to tylko 12% projektów zdaniem projektodawców przyczyniło się do tego (a najczęściej taki efekt zadeklarowali beneficjenci projektów dotyczących zapobiegania zagrożeniom – 43% i oczyszczania ścieków – 13%). Jeszcze rzadziej projektodawcy stwierdzali, że na obszarach objętych projektami zbudowano więcej obiektów komercyjnych, niż w analogicznym okresie poprzedzającym projekt. Taki efekt stwierdzono tylko w przypadku 9% projektów (tylko w projektach wodno-kanalizacyjnych: oczyszczanie ścieków – 15% oraz gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną – 3%). A zatem wsparte obszary o wiele rzadziej zyskały na atrakcyjności jako odpowiednie do prowadzenia działalności gospodarczej, niż jako mieszkalne.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 87

Najrzadziej projektodawcy wskazywali efekty, które bezpośrednio wskazywałyby na rozwój gospodarczy: wzrost wpływów z podatków od przedsiębiorstw – 8%, zatrudnienia – 5% i rozwoju działalności przedsiębiorstw np. wzrostu przychodów czy liczby klientów – 4%. Należy pamiętać, że nie są to dane od przedsiębiorców, stąd mogą być nieprecyzyjne. Można je jednak interpretować relatywnie względem innych często dostrzeganych efektów. Z różnic pomiędzy wskazywanymi efektami wynika, że projekty zwiększały atrakcyjność gmin dla mieszkańców poprawiając jakość życia (dostęp do terenów odpowiednich do osiedlenia się, dostęp do usług), w części przypadków przyczyniały się do rozwijania przedsiębiorczości, zwłaszcza turystyki, ale rozwój ten nie był na tyle znaczący, by był dostrzegalny dla gminy w mierzalnych kategoriach takich jak wielkość przychodów, podatków i zatrudnienia. Ponadto następował tylko na dobrze rozwiniętych obszarach.

4.3. Zatrudnienie W 20 projektach deklarowano w treści dokumentacji, że zostaną osiągnięte bezpośrednie efekty w postaci tworzenia miejsc pracy, ale tylko w 11 z nich założono docelowe wartości wskaźnika rezultatu dotyczącego tworzenia etatów, dodatkowo takie wartości przyjęto w 3 projektach, w których nie wspomniano o tworzeniu miejsc pracy w części dotyczącej opisu wpływu na politykę zatrudnienia. Łącznie docelową wartość wskaźnika rezultatów dotyczącego liczby etatów założono w 14 projektach, w efekcie których planowano utworzenie 29 etatów przeliczeniowych. Jak wynika z danych monitoringowych według stanu na koniec września 2015 r., w efekcie realizacji 99 projektów objętych analizą utworzono 58 etatów obliczonych jako ekwiwalent pełnego czasu pracy (EPC – wskaźnik rezultatu). Jest to miara bezpośredniego wpływu inwestycji na zatrudnienie, a wskazane miejsca pracy zostały obsadzone przez pracowników zajmujących się obsługą infrastruktury powstałej w efekcie projektu. Wprawdzie bezpośrednie efekty zatrudnieniowe były niższe od zakładanych, bo z planowanych 29 utworzono 21 etatów, ale 37 etatów powstało w efekcie projektów, w których nie planowano docelowej wartości ww. wskaźnika rezultatu, lub była ona równa 0. Dodatkowo w przypadku 4 projektów we wniosku o dofinansowanie zadeklarowano, że zostanie utworzonych 7 etatów, które nie zostały wpisane jako docelowa wartość wskaźnika i nie zostały utworzone. Wynika stąd, że założenia przyjmowane przez beneficjentów nie były dobrą podstawą do przewidywania, ile miejsc pracy zostanie utworzonych w bezpośrednim rezultacie inwestycji. Przy założeniu, że każdemu projektowi przypisano tylko jedną kategorię interwencji, najwyższe zatrudnienie spowodowały projekty w ramach trzech kategorii: gospodarka odpadami komunalnymi i przemysłowymi – aż 20 etatów w efekcie 2 projektów, promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody – 6 etatów w efekcie 4 projektów i oczyszczanie ścieków – 28 etatów w efekcie 53 projektów. O małym wpływie na zatrudnienie można mówić w przypadku projektów z dziedziny zapobiegania zagrożeniom (3 etaty w efekcie 7 projektów) i zaopatrzeniu w wodę pitną (1 etat w efekcie 30 projektów). Natomiast ani jeden etat nie został utworzony do obsługi infrastruktury powstałej w efekcie realizacji projektów dotyczących jakości powietrza, rewaloryzacji i rekultywacji oraz pozostałych działań na rzecz ochrony środowiska i zapobiegania zagrożeniom.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 88

Oprócz etatów tworzonych bezpośrednio do obsługi powstałej infrastruktury, inwestycje mogą przyczyniać się do rozwoju gospodarczego, a pośrednio do zatrudnienia. Jak opisano w poprzednim podrozdziale, dość rzadko zaobserwowano wpływ wsparcia na rozwój działalności przedsiębiorstw, a bardzo rzadko, bo tylko w przypadku 5% projektów – wpływ na wzrost zatrudnienia. Długookresowe zatrudnieniowe efekty projektów są więc minimalne. Zbadano także, czy projekty zapewniały zatrudnienie w okresie realizacji inwestycji. Rzeczywiście takie doraźne efekty miały miejsce. W przypadku 36% projektów mieszkańcy gminy/miasta znaleźli zatrudnienie przy ich realizacji (tj. zostali zatrudnieni przez wykonawcę robót). Trochę rzadziej (19%) wykonawcą była prywatna firma, która miała siedzibę gminie lub powiecie projektodawcy, a więc projekt wspomagał rozwój lokalnego przedsiębiorstwa. Ograniczeniem dla rozwoju gospodarczego obszarów objętych takimi projektami, jak rekultywacja terenu oraz zapobieganie zagrożeniom (tworzenie sztucznych jezior i terenów rekreacyjnych) jest wybór modelu projektów niegenerujących dochodów. Beneficjenci decydując się na takie rozwiązanie wybrali najwyższe możliwe dofinansowanie bezpośrednio w okresie realizacji projektu, zamiast szacować potencjalne przychody z handlu i komercyjnych usług, i wybrać wariant, w którym dofinansowanie byłoby zmniejszone o tę kwotę, ale na obszarze inwestycji mogłaby się rozwijać działalność gospodarcza. Tak więc choć zakładano, że w efekcie rekultywacji miasto uzyska wartościowy teren, w okresie trwałości projektu nie podlega on sprzedaży ani wynajmowi. Podobnie w przypadku projektu dotyczącego budowy zbiornika retencyjnego – choć w studium wykonalności wspominano o komercyjnych usługach towarzyszących rekreacji, np. tworzeniu barów szybkiej obsługi, to w rzeczywistości na samych obszarach inwestycji przedsiębiorczość nie mogła się rozwijać – rozwijały się natomiast podobne usługi w dalszej odległości od zbiornika.

4.4. Świadomość ekologiczna Według projektodawców realizacja inwestycji miała średni (40%) lub wysoki (20%) wpływ na wzrost świadomości ekologicznej społeczeństwa. Co zrozumiałe, wysoki wpływ najczęściej stwierdzali beneficjenci projektów promujących bioróżnorodność i ochronę przyrody (80%, czyli 4 z 5 projektów). Natomiast, gdy zapytano beneficjentów o dwa zauważalne przejawy wyższej świadomości ekologicznej, pozytywnych odpowiedzi udzielano rzadziej. Dość dużo beneficjentów, prawie połowa (45%) stwierdziło, że w efekcie inwestycji mieszkańcy rzadziej / w mniejszym stopniu zanieczyszczają obszary objęte projektem (np. rzadziej pozostawiają odpady, dbają o niezanieczyszczanie wód). Najczęściej taki efekt zaobserwowali beneficjenci projektów dotyczących oczyszczania ścieków (66%), promowania bioróżnorodności (60%), zapobiegania zagrożeniom – 57% i gospodarki odpadami – 50%. Jest to bardzo korzystny efekt, który może wskazywać na większą świadomość ekologiczną (zwłaszcza w przypadku projektów dotyczących promowania ochrony przyrody) lub także na poprawę jakości terenu, jego atrakcyjności, wywołującej chęć, by o ten teren dbać i uważać go za „swój”. Ale obserwowane zmiany, to nie tylko efekt wyższej świadomości ekologicznej, zwłaszcza jeżeli chodzi o oczyszczanie ścieków. Według badanych beneficjentów i sołtysów, często występującym problemem było nielegalne odprowadzanie ścieków do ziemi. Te praktyki zostały ukrócone tam, gdzie zainstalowano „Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 89

kanalizację. Nie oznacza to jednak, że świadomość ekologiczna powszechnie się poprawiła, zmiana zachowań wynikała wprost z infrastruktury. Dodatkowo można mówić o pewnym efekcie społecznym. Zakończyło się milczące przyzwolenie na nielegalne odprowadzanie ścieków i pojawiły się konflikty między osobami korzystającymi z inwestycji i tymi, którzy nadal zanieczyszczali teren. wcześniej wylewali, teraz jeden stara się drugiego pilnować – ja płacę, wszystko legalnie, a ten mi tu nie będzie podlewał. Jeśli ktoś teraz nie jest podłączony pod kanalizację, a stara się wylewać gdzieś po rowach, to sąsiedzi interweniują. Wcześniej było na to ciche przyzwolenie. (…) Ludzie bardziej myślą o zdrowiu, dbają o czystość. [Sołtys] Można to tłumaczyć w ten sposób, że mieszkańcy, zwłaszcza ci, którzy zdecydowali się na podłączenie do kanalizacji, zdają sobie sprawę, że odprowadzanie ścieków do ziemi jest szkodliwe dla nich samych. Być może zdawali sobie z tego sprawę wcześniej, ale instalacja kanalizacji mogła mieć wpływ na poprawę tej świadomości. Jednocześnie wcześniej na tyle duża część mieszkańców „korzystała” z łamania prawa, że nie przeciwdziałano tym praktykom. Obecnie mieszkańcy odczuwają koszty, jakie ponoszą za zapewnienie sobie czystszej wody i żywności, i dostrzegają, że są to koszty zmarnowane, jeżeli sąsiedzi kosztów nie ponoszą, a zatem przestają akceptować – pozostających teraz w mniejszości – „pasażerów na gapę”. W przypadku projektów wodociągowych zauważono, że mieszkańcy zaczęli oszczędzać wodę. Nie należy tego jednak mylić z poprawą świadomości ekologicznej – jest to działanie motywowane ekonomicznie, raczej nie ekologicznie. Projekty z założenia zorientowane na podwyższenie świadomości ekologicznej, czyli te dotyczące promowania bioróżnorodności i ochrony przyrody, polegały na tworzeniu ośrodków/centrów edukacji ekologicznej i ścieżki edukacji przyrodniczej. Projekty dotyczące tworzenia ośrodków były różnych rozmiarów – od adaptacji małego budynku na izbę edukacji leśnej, poprzez organizację ośrodka edukacji ekologicznej w szkole, działającego ponadlokalnie ośrodka przy zakładzie gospodarki komunalnej, aż po regionalne centrum edukacji ekologicznej działające na zamku w Kijach, które oprócz edukacji ekologicznej wzmacnia turystyczną atrakcyjność miejscowości. Oferta ośrodków obejmuje w szczególności zajęcia dla zorganizowanych grup dzieci i młodzieży oraz wydarzenia dla szerszej społeczności podnoszące świadomość ekologiczną. Zdaniem wszystkich 5 beneficjentów, projekty w stopniu wysokim (4) lub średnim (1) przyczyniły się do podwyższenia świadomości ekologicznej. Zdaniem 4 beneficjentów mieszkańcy w efekcie projektu lepiej poznali przyrodę na obszarach objętych projektem (podczas gdy taki efekt wskazano tylko w przypadku 10% ogółu projektów). Beneficjenci 3 projektów edukacyjnych stwierdzili, że mieszkańcy w efekcie projektu w mniejszym stopniu zanieczyszczają obszary objęte projektem. W jednym z centrów, objętych badaniem jakościowym, stwierdzono zmianę zachowań mieszkańców – w gminach, w których prowadzono spotkania informacyjne wzrosła ilość surowców wtórnych zbieranych w ramach zbiórki selektywnej. Badanie wykazało także deficyty świadomości ekologicznej wśród badanych osób. Przykładowo jeden z rozmówców (sołtys) był zdania, że budowa zbiornika retencyjnego nie miała żadnego wpływu na ochronę środowiska. A zatem budowie nie towarzyszyła skuteczna promocja takiej świadomości.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 90

Na jeszcze większe deficyty świadomości ekologicznej wskazują wypowiedzi osób badanych w związku z rekultywacją terenu poprzemysłowego. Sołtys pobliskiej wsi był przekonany, że po tym, jak zakład (na skutek wybuchu) zakończył działalność, środowisko (powietrze, woda w pobliskiej rzece) stało się czyste, wspominał też o mieszkańcach, którzy przestali się wyprowadzać z okolic zakładu i zaczęli budować domy, nie odnosząc się przy tym do faktu, że teren faktycznie był skażony. Z wypowiedzi uczestników badania nie wynika, by mieszkańcy (zarówno okolicznej wsi, jak i ci, którzy wynajmowali biura w pozakładowym budynku i ci, którzy korzystali z gruzowiska jak z darmowego źródła materiałów) mieli świadomość, że korzystali ze skażonych zasobów. Jeżeli nie mieli jej wcześniej, to teoretycznie taka wiedza mogła być rozpowszechniana podczas realizacji projektu. Nie wspominano też o ewentualnych protestach związanych z faktem, że nie cały skażony obszar (na skutek trudności formalnych) został poddany rekultywacji. Wypowiedzi rozmówców sugerują, że projekt nie przyczynił się znacząco do poprawy świadomości ekologicznej mieszkańców.

4.5. Efekty społeczno-gospodarcze projektów według kategorii interwencji

Wodociągi

Projekty polegające na budowie wodociągów przyczyniały się do poprawy jakości życia przede wszystkim dzięki ułatwieniu pracy w gospodarstwach domowych. Ułatwienie odczuli mieszkańcy, którzy wcześniej korzystali ze studni w których czasem brakowało wody, nie była ona dostępna podczas awarii prądu zasilającego pompę, a zwłaszcza tam, gdzie wodę wcześniej trzeba było nosić wiadrami lub wozić. W małych gospodarstwach rolnych nie można oddzielić tej zmiany od efektu gospodarczego – ułatwienia produkcji rolnej. Musiałem wiadrami do domu nosić wodę. Teraz jak jest woda w kranie to jest nieporównywalne większy komfort. To bardzo ułatwiło życie mieszkańców. [Sołtys, studium przypadku 3] Ci ludzie już nie muszą jechać z beczkowozem do rzeki i nabierać wody, żeby napoić zwierzęta, tylko odkręcają kran i gotowe. [Beneficjent, studium przypadku 2] Uczestnicy badania są zgodni, że wodociągi zapewniły dostęp do wody lepszej jakości, niż woda ze studni (a zwłaszcza z płytkich studni kopanych i z tych, w których woda rzadko była badana). Są zdania, że może się to przyczyniać do poprawy stanu zdrowia mieszkańców, jednak nie mają danych by ocenić, czy taka poprawa nastąpiła. Woda pitna, jest czyta, nie jesteśmy narażeni, że może ktoś coś tam wylał. Jesteśmy zadowoleni z wodociągu, wiemy, że trzeba płacić, ale nie ma nic za darmo. [Sołtys, studium przypadku 3] Podłączenie do wodociągu wiązało się dla mieszkańców z kosztami budowy przyłączy (choć nie w każdym przypadku) i pojawieniem się opłat za wodę. Z czasem te opłaty wzrastały (nie w każdej gminie), choć według beneficjentów nie jest to znacząco związane z inwestycjami wodociągowymi. W związku z pojawieniem się opłat zaobserwowano zachowania korzystne z ekologicznego punktu widzenia, tj. bardziej racjonalne gospodarowanie wodą, przy czym zdaniem uczestników badania mieszkańcy oszczędzali wodę z powodów finansowych, natomiast projekty wodociągowe raczej nie zmieniały świadomości ekologicznej.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 91

Podłączenie działek do wodociągów zwiększało ich atrakcyjność. Na obszarach objętych wsparciem były budowane nowe domy, a uczestnicy badania do pewnego stopnia wiązali to z projektami, byli zdania, że sieć ułatwiła podjęcie decyzji o budowie. Zdarzało się też, że domy były kupowane i przypuszczalnie istnienie wodociągów zwiększało atrakcyjność tych nieruchomości. Nie można natomiast stwierdzić, czy wartość nieruchomości wzrosła, z opinii badanych wynika, że przypuszczalnie nie, raczej łatwiejsze stało się znalezienie nabywcy. Uzbrojenie terenów jest pożądane przez inwestorów i beneficjenci spodziewali się, że doprowadzi ono do rozwoju przedsiębiorczości na wspartych obszarach. Jednak jak na razie nie zaobserwowano znaczącego pojawiania się nowych firm czy rozwoju istniejących, w tym tych z branży rekreacyjnej i turystycznej. W przypadku, gdy taka inwestycja się pojawiła, ostrożnie przypuszczano, że dostęp do wodociągu należał do czynników ułatwiających jej lokalizację. Niektórzy badani byli też zdania, że wodociąg ułatwił działanie niektórych przedsiębiorstw, zwłaszcza rolnych, ale też agroturystyki. Z drugiej strony są takie działalności, dla których brak wodociągu nie jest barierą, zdaniem jednego z badanych, jeżeli miałyby powstać, powstałyby niezależnie od wodociągu. Projekty wodociągowe nie przyczyniały się też do rozwoju zatrudnienia.

Oczyszczanie ścieków

Skanalizowanie gmin przyczyniało się do poprawy komfortu życia, chociaż efekty w tym zakresie były mniejsze, niż w przypadku podłączenia wodociągu, które powodowało silnie odczuwalną różnicę. Mieszkańcy mogli swobodniej gospodarować wodą, bo ponosili niższe koszty i nie musieli zajmować się planowaniem wywozu ścieków (pod warunkiem, że wcześniej mieli szczelne szamba). wygoda, nie trzeba myśleć o beczkach asenizacyjnych do wywozu ścieków, bo ścieki polecą, zapłaci się parę groszy i jest wygodnie [Sołtys, 8] nie obchodzi go, że się to szambo przelewa, że trzeba wypompować [Sołtys, studium przypadku 10] Podłączenie do kanalizacji spowodowało zaprzestanie nielegalnego wylewania ścieków w gospodarstwach, które zdecydowały się na przyłącze i w pozostałych gospodarstwach. Według badanych beneficjentów i sołtysów wcześniej utrzymywanie nieszczelnych szamb, a nawet jawne wylewanie ścieków np. na pola, było częstą lub nawet powszechną praktyką. dostawaliśmy sygnały, że mieszkańcy nie odprowadzają zgodnie tych wszystkich zanieczyszczeń do... [Beneficjent, studium przypadku 8] niektóre posesje nie miały w ogóle zbiorników tych bezodpływowych tylko puszczały w pole [Beneficjent, studium przypadku 9] ludzie nie wylewają szamba, co robiła większość ludzi, jak nie było kanalizacji (…) Wcześniej szambo spływało do gleby. Szambiarka nie wyciągała szamba od wszystkich, niektórzy wylewali na pole. [Sołtys, studium przypadku 9]

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 92

Przed tym, jak nie było tej kanalizacji, to każdy: jeden do rowu, jeden w dołek, to wie Pan, jak to szło. Oczywiście, że śmierdziało. (…) Ludzie sobie wylewali na łąkę i nie przejmowali się. A teraz, wie Pan, ile jest zużycie wody, tyle jest zużycie kanalizacji. [Sołtys, studium przypadku 6] wcześniej wylewali (…) było na to ciche przyzwolenie. [Sołtys, studium przypadku 7] Mieli beczkę, ale to wywozili na pola, gdzie się dało, nawet wieczorem gdzieś na jakieś grządy, no to wywozili. [Sołtys, 8] Jest to przykład łamania prawa dla oszczędności pieniędzy i według badanych dopóki nie było kanalizacji, było na to przyzwolenie, ale to się zmieniło, gdy sąsiedzi, którzy podłączyli gospodarstwo do kanalizacji zauważyli, że choć płacą, nie mogą korzystać z czystszego środowiska z powodu zachowań sąsiadów. Podobnie jak w przypadku doprowadzenia wodociągów, tak i skanalizowanie podwyższyło wartość gruntów i budynków. W przypadku niektórych projektów było zauważalne, że stały się one bardziej atrakcyjne. Chętniej budowano na nich nowe domy (zdaniem beneficjentów w efekcie projektu na obszarach 26% projektów dot. budowy kanalizacji w roku poprzedzającym inwestycję powstało więcej domów niż w roku przed inwestycją, podczas gdy pozostałych projektów było to 18%), rzadziej stwierdzano, że w efekcie projektu nieruchomości były częściej kupowane (zdaniem beneficjentów taki efekt wywołało 5% projektów dotyczących budowy kanalizacji i 2% innych projektów). Uzbrojenie terenów stworzyło warunki niezbędne do inwestycji prywatnych (mieszkaniowych) i komercyjnych. Przyciągnęło też te pierwsze, a te drugie – rzadko, ale przewaga projektów kanalizacyjnych nad innymi projektami jest zauważalna. W projektach dot. kanalizacji 15% beneficjentów było zdania, że kanalizacja spowodowała, że na jej obszarze w roku po inwestycji powstało więcej przedsiębiorstw niż w roku przed inwestycją, podczas gdy dla projektów niedotyczących kanalizacji było to tylko 2%. Wpływ na rozwój gospodarczy był zauważalny w gminach, które już wcześniej były bardziej rozwinięte i na lepiej rozwiniętych, centralnych obszarach gmin. Różnice pomiędzy miejscowościami będącymi siedzibą gminy, a małymi wsiami w tych gminach są bardzo duże, a efekty takie jak wzrost wartości gruntów czy rozwój gospodarczy są słabo odczuwalne lub nie występują w tych ostatnich. Należy podkreślić, że na atrakcyjność lokalizacji składa się szereg czynników, np. bliskość większego ośrodka, dostępność komunikacyjna, atrakcyjność turystyczna, czy istniejący już potencjał gospodarczy i bez ich występowania kanalizacja nie przyczynia się do rozwoju gospodarczego. Stąd skanalizowanie (ani podłączenie wodociągów) nie jest warunkiem wystarczającym do rozwoju gospodarczego, zwłaszcza tak znacznego, jak często zakładany przez beneficjentów w studiach wykonalności. Przy budowie kanalizacji, głównie wzdłuż drogi krajowej (…) jest taki Pałac w Konarach20. On jest na naszej gminie, podobnie jak ten CPN (…). W Stopnicy następny pałac (…) Tak, że to też miało wpływ, bo jednak tam była budowana kanalizacja sanitarna. No i to był według nas taki impuls dla przedsiębiorców, dobra lokalizacja przy drodze krajowej i wszystkie media, no to tam właśnie inwestor wybrał tę lokalizację jako taką optymalną. [Beneficjent, studium przypadku 10]

20 Hotel i dom weselny.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 93

Trudno powiedzieć. Pewnie wzrosła wartość działek. Więc jeśli tak, to na pewno przyczyniło się do sprzedaży jakiś tam działeczek i budowie nowych zagród, budynków, ale czy to miało bezpośredni wpływ, a może to wpływ wielu czynników, a nie tylko tego. Bo pewnie i położenie, dojazd, a kanalizacja jest jednym z elementów. [Beneficjent, studium przypadku 9] Nie przełożyło się to bezpośrednio na powstanie nowych przedsiębiorstw, a te, które funkcjonowały (…) [nie było] tutaj jakiegoś przełożenia po prostu na zwiększenie dochodów budżetowych gminy. (…) Na pewno byśmy sobie życzyli, żeby ten nasz teren był bardziej atrakcyjny pod względem lokowania się tutaj różnego rodzaju przedsiębiorstw, ale mając świadomość (…) wielkości gminy, odległości od takich głównych ciągów komunikacyjnych, to (…) te oczekiwania nasze może w kwestii rozwoju agroturystyki, lokalizowania się jakiś przedsiębiorców, to tutaj nie spełniło to tych naszych oczekiwań, które żeśmy pokładali w tym, że jednak powinno to jakoś przyciągać. [Beneficjent, studium przypadku 6] Budowa oczyszczalni ścieków powodowała tworzenie etatów w bezpośrednim efekcie projektu (przeciętnie niewiele ponad 1 etat na projekt), podczas gdy w projektach dotyczących tylko budowy kanalizacji, bez oczyszczalni ścieków, prawie nie tworzono miejsc pracy. W niektórych przypadkach budowa oczyszczalni przyczynia się do rozwoju turystyki. Przykładowo dla gmin położonych nad dużym zalewem zbudowano oczyszczalnię (nie w ramach programu), co pozwoliło poprawić jakość wody w zalewie, który zaczął przyciągać większą liczbę osób korzystających z wypoczynku. I dobrze, że w Starachowicach zrobiono oczyszczalnię i w Skarżysku, to od kilku lat polepsza się czystość wody w zalewie. (…) A wcześniej było tak, że po zalewie kożuch pływał. Powyżej tam iluś temperatura kilka dni się utrzymała, to później było po prostu zielono, morska woda była. A jak się poprawia jakość wody, to i tych chętnych jest coraz więcej. [Beneficjent, studium przypadku 9]

Gospodarka odpadami

Projekty dotyczące gospodarki odpadami polegały na budowie sortowni i wprowadzeniu systemu selektywnej zbiórki odpadów. Te projekty generowały relatywnie duże bezpośrednie efekty zatrudnieniowe – jedno przedsiębiorstwo utworzyło 4, a drugie 16 etatów. Beneficjenci obydwu projektów są zdania, że inwestycje przyczyniły się do poprawy świadomości ekologicznej społeczeństwa i do ograniczenia przypadków zanieczyszczania krajobrazu odpadami. Zachęca mieszkańców do legalnego sposobu pozbywania się odpadów, ma bezpośredni wpływ na ograniczenie problemu dzikich wysypisk. [Beneficjent] No wtedy to nie obchodziło nic, tylko rzucało się wszystko po kolei do kosza, a teraz jednak trzeba ten plastik odebrać, nakrętkę odkręcić. [Sołtys] System sortowania odpadów i związane z nim opłaty wiążą się z niewielkimi zmianami kosztów życia dla rodzin. Zdaniem jednego z badanych, do pewnego stopnia to motywuje rodziny, zwłaszcza większe (w związku z naliczaniem opłat od osoby) do wyboru segregacji, ale raczej nie dotyczy to mniejszych gospodarstw domowych na wsi i starszych mieszkańców. wcześniej, jak Remondis to zabierał, nie obchodziło nic nikogo, tylko się płaciło, przypuśćmy, czterdzieści złotych czy trzydzieści coś na miesiąc. A teraz jest 6 złotych od osoby i jeszcze

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 94

segregacja. Nie jest to ułatwienie na pewno, wręcz w drugą stronę. (…) Jak jest kilka osób w domu, to teraz wychodzi więcej. Bo jak jest jedna osoba czy dwie, tak jak mówię, że jest większość ludzi starszych, to im się to lepiej... Zapłaci 11 czy 12 złotych za niesegregowane i mu to wychodzi lepiej. (…) Ogólnie to nie jest wielka różnica. Ja dałem tylko taki przykład, jak jest dużo osób, bo jak jest jedna, to dla nich lepiej jest. To by było bez sensu brać jakieś segregowane. [Sołtys] Dodatkowo inwestycjom towarzyszyła poprawa estetyki objętych nimi obszarów, w tym nasadzenia zieleni. Ponadto powstanie sortowni wiązało się ze zmniejszeniem kosztów eksploatacji wysypiska odpadów. Natomiast w obu przypadkach beneficjenci nie stwierdzili, aby projekty przyczyniały się do zwiększenia atrakcyjności terenów mieszkalnych i inwestycyjnych, rozwoju przedsiębiorstw (innych niż sama sortownia) i zatrudnienia w nich, czy turystyki.

Zapobieganie zagrożeniom (zbiorniki retencyjne)

Projekty dotyczące zapobiegania zagrożeniom polegają na budowie zbiorników retencyjnych (rzadziej tylko na pracach dotyczących tylko zapory rzecznej), czyli sztucznych jezior, które pełnią przede wszystkim funkcje przeciwpożarowe i przeciwpowodziowe. Przede wszystkim przyczyniają się do poprawy bezpieczeństwa ludności. Zdaniem jednego z badanych beneficjentów można też mówić o zwiększeniu poczucia bezpieczeństwa. Ponadto te projekty wykazują duży potencjał rozwojowy w wielu obszarach, takich jak mieszkalnictwo, przedsiębiorczość i jakość życia. Poprawiając bezpieczeństwo na pobliskich obszarach i przyciągając osoby korzystające z rekreacji mogą się przyczyniać do zwiększenia atrakcyjności pobliskich obszarów jako terenów mieszkalnych i inwestycyjnych. Jednak beneficjenci rzadko obserwowali rzeczywisty wzrost atrakcyjności gruntów czy nieruchomości. Tylko w przypadku jednego projektu stwierdzono, że na obszarze objętym projektem dzięki inwestycji wzrosła sprzedaż lub najem budynków na cele przemysłowe, usługowe, komercyjne21 oraz że na tym obszarze w efekcie projektu zbudowano w ciągu roku więcej domów mieszkalnych, niż w analogicznym okresie przed inwestycją. Projekty te tworzą przestrzeń rekreacyjną dla mieszkańców i turystów. Beneficjenci większości tych projektów potwierdzali, że obszary objęte projektami stały się bardziej atrakcyjne dla mieszkańców. Realizując projekty nie tylko osiągano cele środowiskowe, ale też porządkowano krajobraz i przygotowano infrastrukturę rekreacyjną – kąpieliska, ścieżki piesze czy rowerowe. Poprawiły się możliwości rekreacji, zagospodarowania czasu wolnego i integracji mieszkańców. mieszkańcy są bardzo zadowoleni, korzystają tu i ze spacerów i z kąpieliska, i (…) bardzo dużo dzieci z rodzicami przychodzi i korzystają z tego. Jest zajęcie, po prostu ludzie mają. Poza tym, dużo osób rowerami jeździ. (…) biegają, co do tej pory nigdy nie było, dookoła po prostu zalewu. (…) Według mnie, to jest na jakiś wypoczynek. Dużo ludzie wypoczywają, bo w okresie letnim nie tylko z wody korzystają i młodzi, i dorośli, ale dużo ludzi siedzi po prostu nad zalewem. W ten sposób. Poza tym, jest zarybiony ten obiekt, dużo jest jeszcze też rybaków, przyjeżdżają też.

21 Przypuszczalnie w otoczeniu inwestycji, a nie bezpośrednio na jej terenie, z uwagi na wymóg niegenerowania dochodu.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 95

(…)dużo osób przyjeżdża z zewnątrz. Też jest takie zaciekawienie. Bardzo dużo, wie Pan. Poza tym, jakieś nieraz to i pikniki się odbywają. Można i grilla, wieczorami grille robią ludzie i młodzież i dorośli się spotykają na grillu. (…) Najwyżej negatywne, to tylko może być (…) jak młodzież nieraz za dużo sobie pozwoli wieczorem. Ale są patrole policyjne. To się rzadko trafia. A tak, to chuligaństwa raczej nie ma. [Sołtys, 15]. Na obszarze jednej z inwestycji planowano nawet większą infrastrukturę (boisko, muszlę koncertową 22 ) ale rozmówcy nie wspominali, by powstała. Ponadto często stwierdzono, że mieszkańcy w mniejszym stopniu zanieczyszczali (np. zaśmiecali) teren po inwestycji. Pomimo, że obszar bezpośrednio objęty inwestycją jest wyłączony z działalności komercyjnej w projektach niegenerujących dochodu, to beneficjenci stwierdzali, że następował rozwój gospodarczy obszaru (zapewne szerzej rozumianego) – w efekcie projektów pojawiały się nowe działalności gospodarcze i usługi dla mieszkańców lub turystów oraz zwiększyła się liczba turystów (w 3 z 7 projektów wskazano wszystkie te efekty), a także rozwinęła się baza noclegowa (2/7) oraz w przypadku jednego projektu, tego samego, w przypadku którego zadeklarowano wzrost wartości nieruchomości, nastąpił rozwój istniejących przedsiębiorstw.

Promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody (edukacja ekologiczna)

Projekty dotyczące promowania bioróżnorodności i ochrony przyrody przyczyniały się do podwyższenia świadomości ekologicznej mieszkańców (co opisano w innym podrozdziale). Ponadto w 2 z 5 projektów stwierdzono w efekcie wsparcia poprawę jakości krajobrazu na obszarze objętym inwestycją. Natomiast gospodarcze efekty projektów z tej kategorii dotyczyły tylko rozwoju turystyki, bo niektóre projekty obok edukacji promowały też turystykę ekologiczną. Dwa z nich cechuje potencjalnie duża skala oddziaływania na turystów: projekt realizowany w zamku w Kijach i Świętokrzyski szlak paproci. W 3 z 5 projektów, w tym w powyższych dwóch, beneficjenci stwierdzili, że projekty przyczyniły się do zwiększenia liczby turystów. Dodatkowo w odniesieniu do jednego z tych projektów wskazano, że wpłynął na wzrost cen usług noclegowych i wzbogacenie oferty usług dla mieszkańców lub turystów. Jeden z ośrodków edukacji ekologicznej powstał w szkole i według sołtysa projekt dotyczący jego utworzenia został przez beneficjenta wykorzystany także do poprawy szkolnej infrastruktury – stołówki. Nie ma jednak pewności, czy respondent nie powiązał mylnie tego działania z projektem. Duża część funduszy została przeznaczona na remont kuchni w szkole, teraz wszystko jest pod elektrykę i gaz. Dzieci nie tylko mogą spędzić tam czas, ale także zjeść. Czyli ośrodek współpracuje ze szkołą w ramach posiłków. [Sołtys, 13]

22 http://bogoria.pl/wiadomosci/news.php?id=5864

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 96

5. PROCES WDRAŻANIA RPOWŚ 2014-2020 I PROGRAMOWANIA PERSPEKTYWY PO 2020 r.

5.1. Rozwiązania proceduralne procesu wdrażania RPOWŚ maksymalizujące korzystny wpływ na środowisko

Doświadczenia perspektywy 2007-2013

Na potrzeby zbadania stosowanych rozwiązań proceduralnych procesu wdrażania RPOWŚ 2007- 2013, beneficjentom, realizującym projekty w ramach IV osi priorytetowej zadano pytanie – „z jakimi problemami spotkali się na poszczególnych etapach aplikowania o środki na realizację inwestycji?”. Spośród 99 otrzymanych odpowiedzi przeważająca większość respondentów (ok. 90%) wskazała, że na każdym z etapów aplikowania o środki finansowe w ramach RPOWŚ i realizacji inwestycji nie napotkano problemów. Z pozostałych odpowiedzi wynika, że najwięcej problemów pojawiło się na etapie „przygotowywania dokumentacji aplikacyjnej” oraz „realizacji działań inwestycyjnych i nie inwestycyjnych”. W zakresie przygotowywania dokumentacji aplikacyjnej beneficjenci wskazywali jako trudność - „długotrwały proces przygotowania dokumentacji z uwagi na szeroki zakres rzeczowy oraz częste zmiany wartości grantów”, „zbyt obszerną dokumentację aplikacyjną, składającą się z wielu załączników, wymagającą ponoszenia wysokich kosztów”. Beneficjenci zgłaszali także problem z kwestiami związanymi z kwalifikowalnością podatku VAT, co związane było prawdopodobnie z niezrozumiałym opisem tej kwestii w wytycznych. Wśród odpowiedzi pojawił się także problem wynikający z braku doświadczenia w aplikowaniu o środki finansowe z programów pomocowych. Jednocześnie zwrócono uwagę na etap oceny i wyboru projektów – „zdecydowanie zbyt długi okres od złożenia wniosku do podpisania umowy na dofinansowanie”, co mogło być spowodowane niekompletnością składanych wniosków i koniecznością wielokrotnego ich uzupełniania. Kolejnym problemem okazała się procedura oceny oddziaływania na środowisko. Według opinii beneficjentów „brakowało jednoznacznych interpretacji w kwestii przeprowadzania procedury oceny oddziaływania na środowisko”, a także procedura i wydanie decyzji środowiskowej lub odpowiedniej dokumentacji często konsumowały bardzo dużo czasu. Ponadto niezrozumiała była potrzeba uzyskiwania dodatkowych decyzji/zaświadczeń z RDOŚ wymaganych przez KE. Na kwestię tę zwrócona została również uwaga pracowników UMWŚ. W 2008 roku weszła w życie ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. Nr 199, poz. 1227 ze zm.), która zmieniła podejście do procedury oceny oddziaływania na środowisko. Zarówno beneficjenci, jak i pracownicy urzędów nie byli odpowiednio przygotowani do zmiany przepisów w tym okresie, co spowiadało wiele problemów z uzyskaniem odpowiednich decyzji administracyjnych. Inne trudności, które wskazali ankietowani, związane z realizacją działań inwestycyjnych i nie inwestycyjnych, były następujące:

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 97

 „wycofanie kilkunastu zgód na etapie pozyskiwania pozwolenia na budowę i na etapie wykonawczym, konieczność dodatkowego przeprojektowania i ponoszenia kosztów”,  „problemy technologiczne podczas budowy”,  „wystąpienie robót nieprzewidzianych w projekcie”. Beneficjenci zgłaszali problemy związane z pozyskaniem zgód ze strony mieszkańców, którzy w ostatnim momencie nie wyrażali zgody na przyłączenie do sieci z uwagi na brak możliwości finansowych lub nie wyrażali zgody na przebieg inwestycji przez ich posesję. Jednocześnie kłopoty pojawiały się na etapie realizacyjnym, związane były z nierzetelnym podejściem wykonawców robót, co skutkowało rozwiązaniem umowy i koniecznością ponownego ogłaszania przetargu. Zgłaszany problem dotyczył współpracy z wykonawcą inwestycji, co wiązało się z niewypłacalnością czy wręcz ogłoszeniem upadłości przez firmę wykonującą roboty budowlane. Również w kwestii rozliczania projektów, były przypadki nałożenia korekt finansowych przez IZ RPOWŚ na beneficjenta, które najczęściej wynikały z naruszenia i/lub nieznajomości ustawy Prawo zamówień publicznych. Na kolejne pytanie „Jakie wymogi były dla Państwa najtrudniejsze do spełnienia, aby uzyskać dofinansowanie w ramach RPOWŚ 2007-2013?” ponad 30% beneficjentów wskazało, że nie napotkano żadnych trudności w uzyskaniu dofinansowania. Dla co drugiego ankietowanego spośród tych, którzy wskazali, że napotkali problemy, najtrudniejszym wymogiem do spełnienia było pozyskanie środków finansowych na zapewnienie wkładu własnego. Z kolei dla co trzeciego beneficjenta trudności wiązały się z „opracowaniem obszernej dokumentacji projektowej”, w tym przygotowaniem studium wykonalności, analizy ekonomicznej, bądź krótkim terminem jej przygotowania. Beneficjenci wskazali również jako problem „uzyskanie potrzebnych pozwoleń i decyzji umożliwiających rozpoczęcie inwestycji”, „uzyskanie prawa własności do gruntów”. Na pytanie „Czy osiągnęli Państwo zaplanowane w projekcie wskaźniki produktu/rezultatu?”, 94 beneficjentów odpowiedziało twierdząco. Pozostali respondenci, którym nie udało się osiągnąć zakładanych poziomów wskaźników, stanowili grupę beneficjentów realizujących projekty z zakresu gospodarki wodno-ściekowej. Z reguły w projektach z zakresu gospodarki wodno-ściekowej nie udało się uzyskać zakładanych wartości wskaźników z uwagi na wycofywanie się mieszkańców z inwestycji z powodu ograniczonych możliwości finansowych oraz kosztu wykonania przyłącza. Według informacji uzyskanych od przedstawicieli IZ RPOWŚ żaden z realizowanych projektów na etapie procedury składania wniosku o dofinansowanie nie został odrzucony ze względu na niespełnienie kryteriów formalnych i merytorycznych, niemniej jednak dokumentacja beneficjentów wymagała wielokrotnego uzupełniania i nanoszenia poprawek. Ważnym czynnikiem, który pozytywnie wpłynął na efektywną realizację programu i projektów była zastosowana przez IZ RPOWŚ dwuetapowa procedura konkursowa, poprzedzona „preselekcją”. W pierwszym etapie procedury aplikacyjnej, beneficjenci zostali zobligowani do złożenia wniosku o dofinansowanie z ograniczoną listą załączników zawierającą m.in. studium wykonalności, co pozwoliło Instytucji Zarządzającej ustalić czy dany projekt spełni kryteria programowe i czy będzie miał możliwość sfinansowania w ramach RPOWŚ 2007-2013. Jednocześnie wprowadzone rozwiązanie, ograniczyło pracę beneficjentów związaną z gromadzeniem pozostałej

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 98

dokumentacji, która była uzupełniana dopiero na kolejnym etapie procedury konkursowej. Zastosowana metoda tzw. „preselekcji” pozwoliła rozwiązać wiele problemów na wstępnym etapie procedury aplikacyjnej. Pracownicy Urzędu Marszałkowskiego starali się realizować politykę otwartych drzwi i już na etapie przygotowywania dokumentacji o dofinansowanie służyli pomocą i radą, co było podkreślane w wypowiedziach niektórych beneficjentów. Często prowadzone były rozmowy z beneficjentami odnośnie kryteriów wyboru projektów i kwalifikacji projektów do dofinansowania, co usprawniało proces realizacji projektów.

Perspektywa 2014-2020

Ze względu na nabyte w minionym okresie finansowania doświadczenia, jak również obowiązujące i powstałe w poprzednim okresie finansowania instrumentarium prawne, należy sądzić, że realizacja programu (w tym projektów środowiskowych) w perspektywie 2014-2020 będzie przebiegała sprawniej, a procedury będą bardziej przystępne dla beneficjentów. W celu zweryfikowania, które elementy procesu wdrażania RPOWŚ można ewentualnie usprawnić w nowej perspektywie finansowej, żeby ułatwić realizację projektów w ramach programu, beneficjentom zadano pytanie „Czy bazując na doświadczeniach poprzedniej perspektywy finansowej, mają Państwo jakieś propozycje dotyczące usprawnienia procesu aplikowania o środki finansowe RPOWŚ 2014-2020?”. Ponad 58% ankietowanych respondentów nie zgłosiło żadnych uwag, bądź odpowiedziało, że stosowany system wdrażania programu jest adekwatny i powinien zostać utrzymany, zwłaszcza w zakresie dwuetapowej procedury konkursowej, dlatego też rekomenduje się utrzymanie dotychczasowego systemu aplikowania, z pozostawieniem procedury tzw. „preselekcji”. Około 15% ankietowanych beneficjentów zgłosiło potrzebę uproszczenia procedur aplikacyjnych, w tym ograniczenie dokumentacji oraz zmniejszenie liczby załączników, które powodują, że przygotowanie inwestycji wymaga dużych nakładów czasu i ponoszenia kosztów. Niemniej jednak należy podkreślić, że wymogi w zakresie pozyskania dokumentacji i decyzji niezbędnych do realizacji przedsięwzięcia oraz uzyskania dofinansowania, wynikają z przepisów prawa krajowego i wytycznych unijnych i nie można podjąć na tym etapie działań, które zredukowałaby zakres wymaganych dokumentów. Wśród beneficjentów pojawiły się także propozycje dotyczące zwiększenia dostępu do informacji, zarówno w trakcie realizacji projektu, a także „potrzeba szkoleń w zakresie sporządzania wniosków, doradztwa, konsultacji, przekazywanie konkretnych informacji na etapie aplikowania o środki w tym pomoc w interpretowaniu określonych zapisów”. W związku z tym, wartościowe wydaje się organizowanie szkoleń dla beneficjentów w zakresie możliwości otrzymania dofinansowania i sporządzania wniosków (w tym przygotowywania dokumentacji aplikacyjnej) oraz szkoleń wewnętrznych dla pracowników Urzędu Marszałkowskiego w temacie budowania relacji z interesariuszami. Jednocześnie, by zwiększyć zainteresowanie wnioskodawców w nowej perspektywie 2014-2020 tematami ochrony środowiska i budowy odpowiedniej infrastruktury oraz ułatwić proces aplikowania w ramach RPOWŚ, warto rozważyć zorganizowanie spotkań informacyjnych,

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 99

uświadamiających znaczenie projektów środowiskowych dla długofalowego i zrównoważonego rozwoju gmin, powiatów i całego województwa – istotne jest wskazanie zależności między trzema wymiarami: ekologicznym, społecznym i gospodarczym (zgodnie z ideą potrójnej linii wyników J. Elkingtona) oraz pokazanie dobrych praktyk z projektów, które już zostały z powodzeniem zrealizowane w ramach RPOWŚ. Takie spotkania mogą również posłużyć uświadomieniu beneficjentom, że niektóre procedury i długość trwania poszczególnych etapów procesu naboru i selekcji wniosków nie leżą w gestii Urzędu, a wynikają z odpowiednich dokumentów krajowych i unijnych. Mogą również być okazją do konsultacji społecznych. W swoich odpowiedziach odnośnie propozycji usprawnienia procesu aplikowania o środki finansowe RPOWŚ 2014-2020 nieliczni beneficjenci zasugerowali również m.in.: - wcześniejsze publikowanie (dokumentów programowych) SZOOP oraz listy wymaganych załączników, - wydłużenie czasu na składanie wniosków np. wcześniejsze informowanie o naborze, - skrócenie czasu oceny projektu oraz oczekiwania na wynik konkursu, - zniesienie konieczności publikowania ogłoszeń o przetargach na stronach internetowych Urzędu Marszałkowskiego. Podczas wywiadów pojawiła się również kwestia możliwości przesyłania dokumentacji drogą elektroniczną, co wpłynęłoby na usprawnienie procesu aplikowania w ramach RPOWŚ. Dlatego też, biorąc pod uwagę trendy globalne, warto utrzymać elektroniczną drogę przesyłania dokumentacji projektowej, co z jednej strony ogranicza zużycie papieru, a poza tym – pozwala na szybszą ocenę pierwszego etapu procedury aplikacyjnej (np. kompletność wniosku może ocenić sam system elektronicznej obsługi dokumentów). Inny problemem dla beneficjentów jest problem z zapewnieniem wkładu własnego oraz brak płatności zaliczkowych, które w wielu przypadkach byłyby pomocne dla beneficjentów. Kwestia ta dotyczy przede wszystkim gmin, których kondycja finansowa jest często trudna, a rozpoczęcie inwestycji wiąże się z dużymi nakładami w tym okresie. Zwrócono również uwagę na ewentualne zwiększenie poziomu dofinansowania ze środków EFRR w ramach programu, co umożliwiłoby realizację inwestycji gminom, których nie stać na zapewnienie odpowiedniego wkładu własnego na realizację przedsięwzięcia. Rekomendujemy rozpoznanie możliwości nawiązania współpracy z instytucjami finansowymi, które byłyby zainteresowane wsparciem beneficjentów w nagromadzeniu na tyle dużego wkładu własnego, by spełniać formalne warunki ubiegania się o dofinansowanie w ramach RPOWŚ. Instytucje chętniej nawiążą współpracę z beneficjentami przy pośrednictwie Urzędu, który doda wiarygodności projektom i może równocześnie stworzyć tym instytucjom szansę na lepszą promocję w regionie

5.2. Pożądany zakres przyszłej interwencji publicznej w obszarze ochrony środowiska Rola interwencji publicznej w obszarze ochrony środowiska została oceniona w ramach badań ankietowych i wywiadów. Wszystkim grupom respondentów zadano pytanie „Czy zrealizowane inwestycje środowiskowe powstałyby bez wsparcia z Unii Europejskiej (w takim czasie i w takim „Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 100

zakresie)?” Generalnie większość badanych odpowiadała, że inwestycje powstałyby, ale z pewnością nie w takim zakresie i nie w tak krótkim czasie. Inwestycje w ochronę środowiska, to przedsięwzięcia bardzo kosztowne, które wymagają znacznych nakładów finansowych. Jednostki samorządu terytorialnego, które są wiodącym beneficjentem tego typu działań, mają bardzo ograniczony budżet, uzyskanie dofinansowania w ramach programów operacyjnych otworzyło możliwość zrealizowania inwestycji, które bez wsparcia zewnętrznego na pewno byłyby niemożliwe do zrealizowania jeszcze przez wiele lat. Większość ankietowanych beneficjentów odpowiedziała, że bez wsparcia ze środków unijnych inwestycji nie udałoby się zrealizować, zwłaszcza w tak dużym zakresie i w tak krótkim okresie czasu (rys. 23).

Tak, ale nie w tak dużym zakresie

Tak, jednak w znacznie dłuższym okresie czasu

Trudno powiedzieć

Nie

Tak

0 10 20 30 40 50 60

Źródło: Badanie CAWI. Rysunek 23. Odpowiedzi beneficjentów na pytanie „Czy zrealizowane inwestycje środowiskowe powstałyby bez wsparcia z Unii Europejskiej (w takim czasie i w takim zakresie)?”

Interwencja publiczna w perspektywie 2014-2020

Zarówno beneficjenci jak i przedstawiciele IZ RPOWŚ zostali poproszeni o wskazanie obszarów środowiska wymagających szczególnej uwagi w nowej perspektywie finansowej na lata 2014- 2020 oraz wskazanie problemów środowiskowych i ekologicznych z jakimi będzie musiało się zmierzyć województwo świętokrzyskie po 2020 r. (Które obszary środowiska wymagają podjęcia szczególnych interwencji w kolejnej perspektywie finansowej?). Wśród udzielonych przez beneficjentów odpowiedzi (dotyczących najbliższych 5 lat) pojawiły się niemal wszystkie możliwe komponenty środowiska, jednak szczególną uwagę zwrócono na zanieczyszczenie powietrza i problem związany z szeroko rozumianą gospodarką odpadami (rys. 24).

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 101

Rewaloryzacja obszarów przemysłowych Rekultywacja skażonych gruntów Uzdatnianie wody Termomodernizacja Promowanie bioroznorodnosci i ochrony… Poprawa jakości powietrza Zapobieganie zagrożeniom Sieci wodociągowe Gospodarka odpadami Produkcja energii cieplnej i elektrycznej Oczyszczalnie ścieków Sieci kanalizacyjne 0 10 20 30 40 50 60 70

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań CAWI z beneficjentami. Rysunek 24. Obszary środowiska wymagają podjęcia szczególnych interwencji w perspektywie finansowej 2014-2020 w opinii beneficjentów (n-liczba wskazań 204). Według opinii przedstawicieli IZ RPOWŚ, środowiska naukowego oraz reprezentantów instytucji ochrony środowiska największym wyzwaniem najbliższych 5 lat będzie ograniczenie emisji zanieczyszczeń powietrza (głównie niska emisja), gospodarka odpadami oraz gospodarka ściekowa, w której wciąż zauważalne są duże niedobory infrastrukturalne. Inwestycje z zakresu przeciwdziałania zagrożeniom środowiska (w zakresie których potrzeby są trudne do przewidzenia w dłuższej perspektywie czasu), również są potrzebne, jednak brak rozwiązań systemowych (brak odpowiednich ustaw, rozporządzeń) sprawia, że realizacja tych zadań na poziomie samorządów lokalnych jest praktycznie niemożliwa. Niemal wszyscy uczestnicy wywiadów pogłębionych zwrócili uwagę na zagrożenie ze strony niskiej emisji i konieczność modernizacji i wymiany palenisk domowych na bardziej ekologiczne oraz realizowanie działań z zakresu edukacji ekologicznej (głównie w aspekcie efektów palenia złej jakości materiałem w domowych piecach). Ponadto w temacie jakości powietrza upatrują szansy w dużych środkach przeznaczanych na termomodernizację oraz na inwestycje z zakresu OZE (w tym wsparcie sektora małych i średnich przedsiębiorstw). Pozostaje natomiast problem z zanieczyszczeniami transportowymi, które w związku z rosnącą liczbą samochodów będą negatywnie wpływać na jakość środowiska. Dodatkowo beneficjenci kilkukrotnie wskazywali na wciąż nie rozwiązany problem azbestu w gminach. Zmiany klimatyczne, a w szczególności problem suszy i powodzi również jest zauważalny wśród respondentów. Zwracali oni uwagę na potrzebę inwestycji z zakresu małej retencji i wysokie koszty tego typu inwestycji, które nie pozwolą w krótkim czasie rozwiązać problemu w sposób kompleksowy. Ponadto głównie w opinii środowiska naukowego będzie narastał problem ograniczania bioróżnorodności związany głównie właśnie ze zmianami klimatu. W dużym stopniu zarówno beneficjenci jak i przedstawiciele instytucji zakładają, że problem związany z niedoborem sieci wodociągowej w województwie do 2020 roku zostanie już rozwiązany. Natomiast jednocześnie zwracają uwagę na bardziej problematyczną kwestię

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 102

kanalizacji. W związku z tym, że niedobory infrastrukturalne w tym zakresie wciąż są znaczące istnieje obawa, że problem nie zniknie w ciągu najbliższych 5 lat. Na pytanie skierowane do beneficjentów „czy planują Państwo aplikować o środki na realizację projektów dotyczących ochrony środowiska w ramach RPOWŚ 2014-2020? 95% ankietowanych odpowiedziało twierdząco. Zdecydowana większość planuje interwencje z zakresu gospodarki wodno-ściekowej, chociaż pojawiły się także odpowiedzi związane z działaniami dotyczącymi gospodarki odpadami, budową zbiorników małej retencji, promowaniem bioróżnorodności i rozwijaniem turystyki, wykorzystaniem OZE, wymianą oświetlenia ulicznego na energooszczędne, podjęciem działań rewitalizacyjnych i utworzeniem nowych terenów inwestycyjnych. Analiza wymagań przepisów ochrony środowiska oraz stanu środowiska w województwie świętokrzyskim wskazuje, iż jednym z priorytetowych obszarów wymagających wsparcia jest poprawa jakości powietrza - w województwie występują przekroczenia norm zanieczyszczeń powietrza takich jak: pył zawieszony PM10, pył zawieszony PM2,5 i benzo(a)piren. Główną przyczyną nieodpowiedniej jakości powietrza jest niska emisja, wsparcie więc powinno być ukierunkowane na dofinansowanie wymiany kotłów indywidualnego ogrzewania, termomodernizację oraz podłączenia do sieci cieplnej tam, gdzie jest to możliwe. Kolejnym problemem jest występowanie znacznej ilości terenów nieskanalizowanych oraz odprowadzanie nieoczyszczonych ścieków do środowiska gruntowo-wodnego, co wymaga dalszego rozwoju sieci kanalizacyjnej oraz wspierania indywidualnych oczyszczalni ścieków. W zakresie gospodarki odpadowej konieczne jest wsparcie działań zwiększających selektywną zbiórkę odpadów komunalnych.

Interwencja publiczna w perspektywie po 2020 r.

Według opinii wszystkich respondentów badania ewaluacyjnego, perspektywa po 2020 r. powinna być kontynuacją dotychczasowych działań związanych z ograniczaniem zanieczyszczenia poszczególnych komponentów środowiska, ponieważ w latach 2014-2020 nie uda się ich w pełni rozwiązać. Szczególna uwaga powinna zostać skierowana na kwestie związane z gospodarką odpadami, w tym odpadami azbestowymi w związku z wchodzącymi w życie w kolejnych latach dyrektywami unijnymi zaostrzającymi procesy postępowania z odpadami. Jednocześnie z uwagi na niezadowalający stan jakości powietrza oraz rygorystyczne przepisy w tym zakresie, w kolejnej perspektywie działania na rzecz ochrony powietrza mogą stanowić wyzwanie w województwie. Poza tym wybudowane w poprzedniej perspektywie finansowanej obiekty będą wymagały modernizacji, ewentualnie rozbudowy w związku ze wzrastającymi potrzebami konsumpcyjnymi społeczeństwa. Nie wszystkie oczyszczalnie mają zaawansowane usuwanie biogenów i nie wszędzie są układy do defosfatacji chemicznej, tak żeby spełnić wymagania oczyszczania ścieków. Kolejnym aspektem będzie wyeliminowanie zanieczyszczeń obszarowych (związanych głównie z rolnictwem i niekontrolowanym nawożeniem pól), które stanowią istotne zagrożenia dla jakości wód podziemnych, jak również dla wód powierzchniowych. Jednocześnie zaostrzeniu mogą ulec normy środowiskowe i uregulowania prawne, które zobligują samorządy do podejmowania kolejnych działań w celu poprawy stanu środowiska.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 103

Ważnym aspektem ochrony środowiska w przyszłości jest ograniczenie zmniejszania się zasobów przyrodniczych i bioróżnorodności spowodowanych zmianami klimatu, a zarazem występowanie zjawisk ponadprzeciętnych i ekstremalnych, tj. powodzie, zalania, trąby powietrzne, susze, deficyt wody. Dlatego też w przyszłości ogólne działania będą skierowane na zapobieganie zmianom klimatycznym. Na pytanie „Z jakimi problemami środowiskowymi/ekologicznym będzie musiało się zmierzyć województwo po 2020 roku?” beneficjenci perspektywy 2007-2013, wyrazili różne poglądy, najczęściej jednak pojawiał się problem dotyczący gospodarki odpadami, wyposażenia województwa w sieć wodociągową i kanalizacyjną, ograniczenia zanieczyszczania jakości wód powierzchniowych i podziemnych oraz ograniczenia emisji do powietrza i prowadzenia działań związanych z poprawą jego stanu. Odpowiedzi beneficjentów zestawiono w tabeli poniżej. Tabela 28. Wyzwania z zakresie ochrony środowiska w perspektywie po 2020 roku. Pytanie Odpowiedzi respondentów badania CAWI  gospodarka odpadami z uwagi na rosnące ilości wytwarzanych odpadów, w tym zagospodarowanie elektro-śmieci, wprowadzenie obligatoryjnej zbiórki odpadów ulegających biodegradacji, osiągnięcie poziomu recyklingu i przygotowania do ponownego użycia frakcji odpadów komunalnych: zmniejszenie masy składowanych odpadów prawie do 0,  niedostateczny dostęp do sieci kanalizacyjnych/ przydomowych oczyszczalni ścieków, nieuregulowana gospodarka ściekowa,  ochrona i poprawa stanu wód podziemnych oraz poprawa jakości wód powierzchniowych, działania związane z ograniczeniem zanieczyszczenia gleb i wód,  zmiany klimatyczne i związane z tym klęski żywiołowe, Z jakimi problemami  przeciwdziałanie zanieczyszczeniom powietrza i związana z tym konieczność środowiskowymi/ekologiczn poprawy jego jakości, zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych i pyłów do ym będzie musiało się atmosfery, a także ochrona przed hałasem, zmierzyć województwo po  gospodarka niskoemisyjna, wdrożenie w życie ustawy antysmogowej, 2020 roku?”  brak świadomości ekologicznej mieszkańców,  nadmierne zużycie wody pitnej oraz jej niedobór,  wpływ zakładów przemysłowych na stan środowiska,  nadmierna emisja spalin,  rozbudowa układu komunikacyjnego,  produkcja energii cieplnej lub elektrycznej,  termomodernizacja,  racjonalne użytkowanie zasobów naturalnych,  zmniejszenie zapotrzebowania na energię w przemyśle,  popularyzacja OZE, w tym także wśród odbiorców prywatnych,  wypracowanie kompromisu pomiędzy rozwojem infrastruktury komunalnej, instytucjami zarządzającymi środowiskiem a organizacjami NGO. Źródło: na podstawie badania CAWI z beneficjentami perspektywy 2007-2013

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 104

6. WNIOSKI I REKOMENDACJE

1. Model logiczny RPOWŚ 2007-2013, w tym logika interwencji IV osi priorytetowej wynikały bezpośrednio z założeń dokumentów strategicznych na szczeblu regionalnym, krajowym i unijnym i były skoncentrowane na głównych problemach związanych z rozwojem infrastruktury środowiska w województwie. Zrealizowane projekty znacząco wpłynęły na poziom wyposażenia mieszkańców regionu w infrastrukturę komunalną oraz przyczyniły się do poprawy standardu życia społeczności. 2. Uzyskane efekty interwencji są zgodne z założeniami postawionymi na etapie projektowania programu, a różnice wynikające z nieosiągnięcia lub przekroczenia wybranych wskaźników programowych wynikają z większego zapotrzebowania beneficjentów na dane typy inwestycji (gospodarka wodno-ściekowa) oraz możliwości finansowych. 3. Realizacja projektów przyniosła znaczące efekty w postaci poprawy jakości środowiska województwa i wzrostu dostępu do infrastruktury (głównie wodno-ściekowej). W ramach RPOWŚ 2007-2013 wybudowano łącznie 739,88 km i zmodernizowano 34,15 km sieci wodociągowej, w wyniku czego 21 670 osób zostało podłączonych do sieci wodociągowej. Jednocześnie wybudowano łącznie 895,72 km sieci kanalizacji sanitarnej, do której przyłączono 44 195 osób. 30% infrastruktury kanalizacyjnej wybudowanej ogółem w latach 2006-2014 powstało na skutek działań realizowanych z RPOWŚ, a ponad 35% mieszkańców uzyskało podłączenie do sieci kanalizacyjnej. 4. W ramach RPOWŚ 2007-2013, dokonano przebudowy i modernizacji 13 istniejących oczyszczalni ścieków (w tym 1 projekt jest w fazie końcowej realizacji) i budowy 10 zupełnie nowych obiektów (1 inwestycja w trakcie rozliczania). W okresie 2006-2014 udział ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków zmienił się z 49,4%, na 58,5%. Wśród gmin, w których odsetek ten wynosi 0 znalazły się: Słupia (Konecka), Imielno, Oksa, Bejsce, Czarnocin, Sadowie, Łoniów, Wilczyce, Łubnice i Moskorzew. 5. Problemem regionu jest wciąż duża dysproporcja sieci wodociągowej w stosunku do sieci kanalizacji sanitarnej, dlatego też działania w kolejnej perspektywie finansowej RPOWŚ powinny być skoncentrowane na rozwijaniu infrastruktury kanalizacyjnej. 6. W latach 2007-2014 w województwie świętokrzyskim nastąpiła poprawa jakości wód powierzchniowych i podziemnych, co z pewnością w znaczącym stopniu jest efektem interwencji podjętych w ramach RPOWŚ 2007-2013, ale również innych działań w tym podejmowanych w ramach innych programów współfinansowanych ze środków krajowych i unijnych realizowanych na terenie województwa. 7. Projekty z zakresu gospodarki odpadami (2 inwestycje), zrealizowane w ramach RPOWŚ 2007-2013 odegrały pozytywny wpływ na środowisko obszaru, jednak skala tych inwestycji na tle całego regionu jest niewielka. Konieczne jest zatem podejmowanie szerszych inicjatyw w tym zakresie i realizacja kompleksowych zadań, pozwalających osiągać wymierne efekty w skali całego województwa. 8. Województwo świętokrzyskie na tle innych regionów w kraju zajmuje środkowe miejsce pod względem wielkości emisji gazów i pyłów do powietrza. Konieczne jest podejmowanie wszelkich działań mających na celu ograniczenie głównie niskiej emisji, która w sposób

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 105

bezpośredni zagraża zdrowiu mieszkańców. Dodatkowo istotne jest zwrócenie uwagi na możliwość wykorzystania OZE, będących alternatywą dla aktualnie dominujących surowców wykorzystywanych w gospodarce. 9. Projekty z zakresu zapobiegania zagrożeniom (w tym opracowanie i wdrażanie planów i instrumentów zapobiegania i zarządzania zagrożeniami naturalnym i technologicznym), objęły większy obszar województwa, jednak z uwagi na specyfikę problemu (trudne do przewidzenia ekstrema pogodowe – powodzie, susze; wciąż zły stan techniczny urządzeń wodnych itp.), należy podkreślić, że wciąż istnieją duże potrzeby w województwie w zakresie zapobiegania tym zagrożeniom. 10. Projekty zrealizowane w ramach IV OP poza efektami ekologicznymi odegrały znaczącą rolę w zakresie rozwoju społeczno-gospodarczego gmin regionu świętokrzyskiego. Budowa infrastruktury ochrony środowiska przyczyniła się m.in. do podniesienia jakości i komfortu życia, wzrostu atrakcyjności terenów pod inwestycje/mieszkalnictwo, podwyższenia wartości gruntów i budynków. W ramach wybranych projektów zostały utworzone nowe miejsca pracy. Ponadto, realizacja inwestycji wpłynęła pozytywnie na wzrost świadomości ekologicznej mieszkańców i kształtowanie zachowań proekologicznych. 11. Generalnie proces wdrażania projektów środowiskowych RPOWŚ 2007-2013 przebiegał sprawnie. Czynnikiem, który wpłynął na sprawną realizację projektów i znacząco wspomógł pracę beneficjentów i instytucji zarządzającej była dwuetapowa procedura konkursowa wyboru projektów, która pozwoliła na wczesnym etapie sprawdzić czy dany projekt spełnia kryteria programowe i czy będzie miał możliwość uzyskania dofinansowania w ramach RPOWŚ 2007-2013. Rekomenduje się utrzymanie tego typu procedury w perspektywie finansowania 2014-2020. 12. By zwiększyć zainteresowanie wnioskodawców w nowej perspektywie 2014-2020 tematami ochrony środowiska i budowy odpowiedniej infrastruktury, warto rozważyć zorganizowanie spotkań informacyjnych, uświadamiających znaczenie projektów środowiskowych dla długofalowego i zrównoważonego rozwoju gmin, powiatów i całego województwa – istotne jest wskazanie zależności między trzema wymiarami: ekologicznym, społecznym i gospodarczym (zgodnie z ideą potrójnej linii wyników J. Elkingtona) oraz pokazanie dobrych praktyk z projektów, które już zostały z powodzeniem zrealizowane w ramach RPOWŚ. Takie spotkania mogą również posłużyć uświadomieniu beneficjentom, że niektóre procedury i długość trwania poszczególnych etapów procesu naboru i selekcji wniosków nie leżą w gestii Urzędu, a wynikają z odpowiednich dokumentów krajowych i unijnych. Mogą również być okazją do konsultacji społecznych.

Rekomendacje wynikające z przeprowadzonej ewaluacji zostały zaprezentowane w załączniku 2.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 106

7. ZAŁĄCZNIKI

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 107

Załącznik 1. Schemat - model logiczny IV osi priorytetowej RPOWŚ 2007-2013

RPOWŚ 2007-2013 Cel główny: Poprawa warunków sprzyjających budowie konkurencyjnej i generującej nowe miejsca pracy regionalnej gospodarki, w oparciu o istniejący potencjał endogeniczny oraz dalszy rozwój społeczno-ekonomiczny Cel OP: Poprawa dostępności mieszkańców do infrastruktury ochrony środowiska i energetycznej oraz poprawa efektywności systemów infrastruktury Cel szczegółowy 4. Poprawa stanu Oś Priorytetowa 4. Rozwój infrastruktury ochrony środowiska i energetycznej z tego zakresu, środowiska naturalnego województwa Cel OP: Poprawa stanu środowiska naturalnego, zapobieganie jego degradacji. ZIDENTYFIKOWANE PROBLEMY I CELE DZIAŁANIA KATEGIRE INTERWENCJI PRZYKŁADOWE PROJEKTY WSKAŹNIKI PRODUKTU WSKAŹNIKI REZULTATU WYZWANIA W OBSZARZE ŚRODOWISKA Niewystarczające wyposażenie w systemy 45 Gospodarka i zaopatrzenie w - Budowa, rozbudowa i modernizacja sieci kanalizacyjnych dla Liczba projektów z zakresu ochrony Liczba osób przyłączonych do kanalizacji infrastruktury ochrony środowiska i/lub wodę pitną ścieków komunalnych w aglomeracjach od 2000 do 15000 RLM środowiska w tym: w wyniku realizacji projektów potrzeba modernizacji istniejących - Budowa, rozbudowa i modernizacja oczyszczalni ścieków - gospodarki wodno-kanalizacyjnej (tj. wodociąg, kanalizacja, oczyszczalnie komunalnych w aglomeracjach od 2000 do 15000 RLM ścieków, stacje uzdatniania wody) - Budowa sieci kanalizacji deszczowej oraz oczyszczalni ścieków deszczowych - Budowa sieci wodno–kanalizacyjnej w aglomeracjach od 2000 do Ograniczenie ilości odprowadzanych do Liczba osób przyłączonych do wodociągu 15000 RLM środowiska nieoczyszczonych ścieków w wyniku realizacji projektów - Indywidualne projekty dot. zaopatrzenia w wodę pitną oraz komunalnych i przemysłowych 46 Oczyszczanie ścieków oczyszczania ścieków komunalnych w aglomeracjach od 2000 do 5000 RLM. Projekty wpisane w KPOŚK Nieuporządkowany system gospodarki 44 Gospodarka odpadami - Budowa, rozbudowa i modernizacja regionalnych zakładów Liczba projektów z zakresu ochrony Liczba osób objętych selektywną zbiórką odpadami w regionie – brak odpowiednich komunalnymi i przemysłowymi gospodarki odpadami, instalacji do segregacji, unieszkodliwiania i środowiska w tym: odpadów w wyniku realizacji projektów instalacji umożliwiających segregację i odzysk odzysku odpadów - gospodarki odpadami odpadów - Modernizacja spalarni odpadów niebezpiecznych Poprawa dostępności Projekty wpisane w Plan gospodarki odpadami dla województwa mieszkańców do świętokrzyskiego infrastruktury ochrony 4.1 Rozwój Przeciwdziałanie zagrożeniom naturalnym – środowiska 53 Zapobieganie zagrożeniom - Budowa i modernizacja elementów infrastruktury Liczba osób zabezpieczonych przed powodzią regionalnej ryzyko zagrożenia powodzią i suszą (a także i energetycznej oraz (w tym opracowanie i wdrażanie przeciwpowodziowej infrastruktury zwolnienie szybkości odpływu wód opadowych poprawa efektywności planów i instrumentów ochrony środowiska - Budowa i modernizacja zbiorników wodnych wielofunkcyjnych o oraz zwiększenie retencyjności zlewni) systemów zapobiegania i zarządzania i energetycznej pojemności i stopni wodnych (zgodnie z Programem małej retencji infrastruktury z tego zagrożeniami naturalnym i dla województwa świętokrzyskiego) zakresu technologicznym) 4.2 Rozwój

systemów lokalnej Projekty wpisane w Program małej retencji wodnej.

Przeciwdziałanie zagrożeniom związanym infrastruktury 54 Inne działania na rzecz - Rekultywacja składowisk odpadów i terenów poprzemysłowych Powierzchnia zrekultywowana/odzyskana Poprawa stanu z zanieczyszczeniem środowiska – duże ochrony środowiska ochrony środowiska i środowiska powierzchnie gruntów zdegradowanych i energetycznej zapobiegania zagrożeniom (wyłączonych z użytkowania) naturalnego, zapobieganie jego 50 Rewaloryzacja obszarów degradacji przemysłowych i rekultywacja skażonych gruntów Obszerne zasoby przyrodnicze wymagające 51 Promowanie - Projekty służące poprawie i podniesieniu świadomości ekologicznej Liczba projektów z zakresu podejmowania działań ochronnych bioróżnorodności i ochrony społeczeństwa – dot. budowy, modernizacji i doposażenia zapobiegania zagrożeniom przyrody (w tym NATURA 2000) infrastruktury służącej szeroko pojętej edukacji ekologicznej (punkty przyrodniczym Potrzeba podnoszenia i rozwijania widokowe, ścieżki przyrodnicze, ośrodki dydaktyczno – promocyjne, świadomości ekologicznej społeczeństwa centra edukacji ekologicznej, itp.)

Utrzymanie jakości powietrza co najmniej na 47 Jakość powietrza - Budowa i modernizacja zintegrowanych systemów ciepłowniczych Liczba projektów z zakresu ochrony aktualnym poziomie i ograniczenie emisji - środowiska w tym: modernizacja komunalnych systemów - poprawy jakości powietrza ciepłowniczych

Konieczność zapewnienia alternatywnych - Wykorzystanie w systemach energetycznych i ciepłowniczych Liczba projektów z zakresu energii Potencjalna wytworzona moc zainstalowana źródeł energii OZE oraz podniesienia jakości odnawialnych źródeł energii w tym: energii odnawialnej z odnawialnych źródeł energii uzyskana w wyniku infrastruktury energetycznej w regionie - Budowa i modernizacja systemów dystrybucji sieci elektrycznej realizacji projektów Źródło: opracowanie własne na podstawie RPOWŚ 2007-2013.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 108

Załącznik 2. Tabela wdrażania rekomendacji Podmiot odpowiedzialny Proponowany Wniosek wynikający z Oczekiwany efekt Proponowana rekomendacja za wdrożenie Proponowany sposób termin Lp. badania wdrożenia Klasyfikacja (strona w raporcie) rekomendacji wdrożenia rekomendacji wdrożenia (strona w raporcie) rekomendacji (adresat rekomendacji rekomendacji) 1. Trudności beneficjentów By zwiększyć zainteresowanie Ograniczenie UMWŚ Opracowanie sytemu szkoleń i 2016 Operacyjna związane z aplikowaniem o wnioskodawców w nowej problemów warsztatów dedykowanych dofinansowanie w ramach perspektywie 2014-2020 związanych z beneficjentom i pracownikom RPOWŚ z uwagi na tematami ochrony środowiska i aplikowaniem o środki RPOWŚ. skomplikowane elementy budowy odpowiedniej RPOWŚ, ograniczenie procedury, zakres wymaganej infrastruktury, warto rozważyć błędów popełnianych dokumentacji. zorganizowanie spotkań przez beneficjentów, (str. 94-97) informacyjnych, sprawniejsza uświadamiających znaczenie realizacja projektów projektów środowiskowych dla środowiskowych. długofalowego i zrównoważonego Sprawniejsza ocena rozwoju gmin, powiatów i całego dokumentacji województwa – istotne jest aplikacyjnej wskazanie zależności między trzema wymiarami: ekologicznym, społecznym i gospodarczym (zgodnie z ideą potrójnej linii wyników J. Elkingtona) oraz pokazanie dobrych praktyk z projektów, które już zostały z powodzeniem zrealizowane w ramach RPOWŚ. Takie spotkania mogą również posłużyć uświadomieniu beneficjentom, że niektóre procedury i długość trwania poszczególnych etapów procesu naboru i selekcji „Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007- 2013” 109

wniosków nie leżą w gestii Urzędu, a wynikają z odpowiednich dokumentów krajowych i unijnych. Mogą również być okazją do konsultacji społecznych.

Wartościowe wydaje się organizowanie szkoleń dla beneficjentów w zakresie możliwości otrzymania dofinansowania i sporządzania wniosków (w tym przygotowywania dokumentacji aplikacyjnej), oraz szkoleń wewnętrznych dla pracowników Urzędu w temacie budowania relacji z interesariuszami.

Biorąc pod uwagę trendy globalne, warto utrzymać elektroniczną drogę przesyłania dokumentacji projektowej, co z jednej strony ogranicza zużycie papieru, a poza tym – pozwala na szybszą ocenę pierwszego etapu procedury aplikacyjnej (np. kompletność wniosku może ocenić sam system elektronicznej obsługi dokumentów).(str. 94-97) 2. Efekty społeczno- Niezbędne jest podjęcie decyzji, W zależności od IZ RPOWŚ Opracowanie kryteriów wyboru 2016 Operacyjna gospodarcze projektów mają czy inwestycje środowiskowe wybranego wariantu: projektu w zależności od charakter uboczny wobec mają służyć tylko celom brak wpływu na rozwój wybranego wariantu. celów ekologicznych. środowiskowym (1), czy także gospodarczy W przypadku decyzji, że Jednocześnie zdarza się, że przynosić efekty społeczne i przyspieszony rozwój projekty mogą co najwyżej

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007- 2013” 110

beneficjenci w studiach gospodarcze (2). gospodarczy dzięki przynosić uboczne efekty wykonalności deklarują W przypadku wyboru drugiego koncentracji środków społeczno-gospodarcze (1) – nierealistycznie wysokie wariantu niezbędne jest podjęcie lub zwiększona zaniechanie wymagań by takie efekty gospodarcze i nie są z decyzji czy mają to być efekty z spójność terytorialna i efekty były deklarowane, i nich rozliczani, o ile nie są to zakresu społeczna. analizowane (zmniejszenie efekty bezpośrednie ujęte we - (2a) rozwoju gospodarczego obciążeń we wdrażaniu). wskaźnikach (bezpośrednie (konkurencyjności) – wówczas W przypadku wyboru tworzenie miejsc pracy). należałoby preferować w wspierania rozwoju Tymczasem projekty pierwszej kolejności inwestycje w gospodarczego poprzez przyczyniają się do rozwoju lokalizacjach, w których mają one projekty środowiskowe (2a) – gospodarczego tylko w wysokie prawdopodobieństwo kryteria wyboru projektów lokalizacjach, w których wpływu na rozwój gospodarczy prowadzące do preferowania współwystępuje już szereg - (2b) spójności terytorialnej - (przy hipotetycznie równej innych czynników wówczas należałoby preferować ocenie kryteriów decydujących o atrakcyjności w pierwszej kolejności inwestycja środowiskowych) np. gmin o lokalizacji, tj. na obszarach na obszarach najbardziej wysokim poziomie rozwoju lepiej rozwiniętych. (str. 82, zacofanych infrastrukturalnie. gospodarczego, obszarów 90) bogatych w inną infrastrukturę (np. kanalizacja tylko tam, gdzie są wodociągi) oraz uwzględnianie w ocenie projektu na ile trafnie poczyniono założenia i starannie uzasadniono oczekiwany rozwój gospodarczy.

W przypadku wyboru promowania spójności (2b) wykorzystanie analogicznych wskaźników jak w wariancie (2a) do preferowania słabiej rozwiniętych obszarów. 3. Poważnym problemem Wszędzie, nie tylko na obszarze Przeciwdziałanie JST Działania informacyjne Od 2015 Operacyjna ekologicznym i społecznym realizacji projektów, niezbędne zanieczyszczaniu prowadzone wśród

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007- 2013” 111

jest nielegalne odprowadzanie jest skuteczne ściganie sprawców środowiska mieszkańców przez władze ścieków z gospodarstw nielegalnego zanieczyszczania naturalnego gminy sołtysów i organizacje domowych do ziemi, np. przyrody. W tym celu należy pozarządowe. wylewanie ich na pola lub upowszechniać wśród Współpraca z policją i korzystanie z nieszczelnych mieszkańców świadomość, że przedsiębiorstwami zbiorników bezodpływowych. osoby łamiące prawo szkodzą odbierającymi ścieki ze Istnieje przyzwolenie także sąsiadom i naruszając zbiorników bezodpływowych – społeczne na takie praktyki, wspólne dobro postępują wymiana informacji, analiza ale zmniejsza się ono w nieuczciwie wobec mieszkańców, danych. przypadku mieszkańców, którzy płacą za wywóz ścieków Wypracowywanie przez którzy ponieśli koszty lub kanalizację. Wskazane jest beneficjentów (częściowo we podłączenia kanalizacji monitorowanie dla współpracy z mieszkańcami) (koszty przyłącza), płacą za poszczególnych gospodarstw rozwiązań finansowych odprowadzenie ścieków i domowych wielkości zużytej wody motywujących do zdawać sobie sprawę, że (wodociągów) i odprowadzonych powszechnego przyłączania się nielegalne praktyki ścieków (kanalizacja i ścieki do sieci kanalizacyjnej zmniejszają korzyści odebrane przez zakłady budowanej w projektach. ekologiczne i zdrowotne oraz oczyszczania). są nieuczciwe wobec Pożądana jest współpraca władz sąsiadów. (str. 87-88, 89-90) gmin z mieszkańcami, policją oraz gminnymi i prywatnymi spółkami zajmującymi się odbieraniem ścieków ze zbiorników bezodpływowych). W przypadku projektów z zakresu gospodarki odpadami stosowanie rozwiązań zachęcających do udziału w projekcie (podłączenie kanalizacji lub instalacja przydomowej oczyszczalni) rekomendowane jest (oprócz opisanego powyżej monitoringu zachowań mieszkańców) promowanie rozwiązań wzmacniających motywację do

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007- 2013” 112

udziału w projekcie, np. wprowadzenie ryczałtowych kosztów przyłączy z redukcjami zależnymi od dochodów, podwyższanie opłat za wywóz ścieków ze zbiorników bezodpływowych. 4. Wybór przez beneficjentów Rekomenduje się Szybszy rozwój IZ RPO Akcja informacyjno-promocyjna 2016 r. Operacyjna projektów niegenerujących upowszechnianie wśród gospodarczy skierowana do potencjalnych dochodów ogranicza projektodawców wiedzy o tym, niektórych obszarów beneficjentów i firm doradczych możliwości osiągania rozwoju czym są projekty generujące objętych inwestycjami. pomagających w opracowaniu gospodarczego obszarów dochód i zachęcanie ich do tego, wniosków o dofinansowanie. objętych takimi inwestycjami, by nie dyskwalifikowali tego Zachęcanie do rozważenia, ale jak rekultywacja terenów i rozwiązania, lecz prowadzili i rzetelnego przeanalizowania budowa zbiorników rzetelną analizę ekonomiczną wariantu „z dochodem”. retencyjnych. Tymczasem wariantów z dochodem i bez  informacje na stronie podjęcie decyzji o dochodu. instytucji zarządzającej i generowaniu dochodów i instytucji organizującej wybór zmniejszonego konkurs, opracowane w dofinansowania wiązałoby się przejrzystej, z ryzykiem, ale i z szansami komunikatywnej formie (np. przyspieszenia rozwoju FAQ) gospodarczego. (str. 87)  wyjaśnienie możliwości generowania dochodów podczas spotkań informacyjnych dla beneficjentów.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007- 2013” 113

Załącznik 3. Case study

Case study 1

ROZBUDOWA SORTOWNI SUROWCÓW WTÓRNYCH NA Tytuł projektu: TERENIE PGKIM SP. Z O.O. W SANDOMIERZU 4.2. Rozwój systemów lokalnej infrastruktury ochrony środowiska i Działanie: energetycznej Kategoria interwencji 44 Gospodarka odpadami komunalnymi i przemysłowymi Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Beneficjent: w Sandomierzu Sp. z o.o. (PGKiM)

Wartość projektu ogółem: 4 947 635,38 zł

Wartość dofinansowania UE: 1 984 540,60 zł

Lokalizacja: gmina Sandomierz, powiat sandomierski

Okres realizacji: marzec 2012 – maj 2013

CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU Potrzeba realizacji projektu PGKiM w Sandomierzu prowadzi zakład unieszkodliwiania odpadów, obsługując miasto Sandomierz i okoliczne gminy w zakresie odbioru i segregacji surowców wtórnych oraz wywozu nieczystości stałych i płynnych. Zakład prowadzi zbiórkę surowców wtórnych od 2000 roku, ale z uwagi na rosnące ilości wytwarzanych odpadów oraz większe potrzeby odzysku i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, instalacja wymagała rozbudowy i unowocześnienia systemu segregacji i oczyszczania surowców wtórnych. Opis projektu Przedmiotem projektu realizowanego w ramach RPOWŚ 2007-2013 była rozbudowa sortowni surowców wtórnych. Zakres inwestycji obejmował rozbudowę istniejącej hali sortowni odpadów pochodzących z selektywnej zbiórki, instalację linii technologicznej składającej się m.in. z taśmy sortowniczej i prasy belującej kanałowej, a w niej stref: przyjęcia odpadów surowcowych, segregacji wstępnej, segregacji ręcznej, załadunku balastu, belowania surowców wtórnych, czasowego deponowania zbelowanych surowców i załadunku na środek transportu oraz wyposażenia sortowni w maszyny i urządzenia niezbędne do jej prawidłowego funkcjonowania. W ramach projektu sortownię wyposażano w dodatkowe elementy technologiczne m.in. w przenośnik – zasobnia surowców z przykryciem kanału, przenośnik wznoszący, separator magnetyczny, przenośnik

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 114

sortowniczy, kabinę sortowniczą na trybunie, przesiewacz dyskowy, przenośnik balastu, prasę stacjonarną kontenerową z lejem zasypowym, 4 przenośniki taśmowe-bunkrowe, przenośnik kanałowy surowców do belowania z przykryciem kanału, przenośnik wznoszący do prasy belującej kanałowej, przenośnik pośredni do prasy belującej kanałowej, prasę kanałową, perforatory butelek, rynnę zsypową, ładowarkę teleskopowa z osprzętem – urządzenia wielofunkcyjne; pojemniki w linii segregacji odpadów surowcowych; pojemniki kontenerowe do prasy; linię do segregacji stłuczki szklanej. Dodatkowo w ramach projektu utwardzono teren (plac manewrowy) oraz wewnętrzną drogę dojazdową w celu poszerzenia powierzchni magazynowej i usprawnienia składowania wysegregowanych surowców. Przebieg realizacji projektu Faza przygotowawcza inwestycji rozpoczęła się już w 2008 roku, wtedy opracowany został projekt budowlany i technologiczny, następnie przygotowane zostało studium wykonalności w 1 kwartale 2009 roku. Kolejnym etapem inwestycji było uzyskanie pozwolenia na budowę w lutym 2010 roku. Wniosek o dofinansowanie został złożony przez beneficjenta w marcu tego samego roku. Dokumentacja o dofinansowanie przeszła pozytywnie ocenę merytoryczną i formalną, nie wymagała wprowadzania żadnych poprawek. Pre-umowa z Zarządem Województwa Świętokrzyskiego została podpisana we wrześniu 2010 r., natomiast umowa w maju 2011 r.. Efekty rzeczowe projektu i wskaźniki Wskaźniki produktu: Liczba zmodernizowanych sortowni (szt.) - 1 Wskaźniki rezultatu: Liczba osób objętych systemem zagospodarowania odpadów - 84 122 osób (104,01% realizacja wskaźnika w stosunku do zakładanego poziomu) Przewidywana całkowita liczba bezpośrednio utworzonych nowych etatów (EPC) - 4 (szt.) (100% realizacja wskaźnika w stosunku do zakładanego poziomu) Trwałość projektu Projekt realizowano zgodnie z obowiązującymi przepisami dotyczącymi ograniczania składowania odpadów komunalnych ulegających biodegradacji oraz najlepszych dostępnych technik (BAT) w zakresie technologii mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów oraz produkcji paliw alternatywnych. Zastosowana technologia gwarantuje funkcjonalność zakładu w sytuacji znaczącego wzrostu selektywnej zbiórki odpadów oraz zwiększenia ilości odpadów komunalnych zbieranych selektywnie i wymagających przetwarzania w kompostowni. Przyjęte technologie i materiały, które wykorzystano zapewniają trwałość inwestycji na co najmniej kilkanaście-kilkadziesiąt lat. Efekty ekologiczne projektu Rozbudowa sortowni odpadów surowcowych przyczyniła się do: - ograniczenia masy odpadów trafiających na składowiska, - odzysku surowców wtórnych, - wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństwa, - ograniczenia problemu dzikich wysypisk, - podniesienia estetyki krajobrazu poprzez zagospodarowanie odpadów, - ograniczenia uciążliwości spowodowanych spalaniem odpadów w paleniskach domowych.

Efekty społeczne i gospodarcze/ekonomiczne:

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 115

- wzrost zatrudnienia (utworzenie 4 etatów), - poprawa świadomości ekologicznej mieszkańców, - poprawa estetyki przestrzeni wokół sortowni, - pozytywny wpływ na zdrowie mieszkańców (efekt pośredni), - pozytywny wpływ n finanse miasta (spadek kosztów związanych z wywozem odpadów na składowiska). W założeniach projektu oczekiwano korzyści społecznych polegających na wzroście zatrudnienia i zmniejszeniu ilości śmieci wywożonych na wysypiska o tę część, która zostanie poddana segregacji. W wyniku realizacji inwestycji utworzono nowe miejsca pracy i zatrudniono mieszkańców gminy. Na podstawie przeprowadzonych wywiadów jednoznacznie można wnioskować, że nastąpiła poprawa świadomości ekologicznej mieszkańców. Odpady są segregowane w większej ilości i dodatkowo sposób segregacji jest prowadzony dokładniej. Zmniejszył się problem wyrzucania śmieci na dzikie wysypiska czy spalania ich w domowych paleniskach. Wciąż jednak pozostają wsie, gdzie większość mieszkańców woli nie sortować odpadów. Są to osoby starsze oraz mieszkańcy żyjący w jedno- czy dwuosobowych gospodarstwach domowych, którzy nie odczuwają tak dużego wzrostu kosztów, jak większe rodziny lub nawet sortowanie jest dla nich nieopłacalne. Czynnikiem zachęcającym mieszkańców do sortowania okazuje się wzrost kosztów życia – tj. opłat za wywóz odpadów, które dla większych rodzin są na tyle wysokie, że skłaniają do wyboru segregacji. System powoduje więc zarówno korzystne, jak i niekorzystne skutki społeczno-ekonomiczne. Ponadto zdaniem beneficjenta realizacja projektów przyczyniła się do poprawy estetyki przestrzeni wokół sortowni. Obszar ten jest bardziej uporządkowany, a wokół inwestycji nasadzono zieleń. Dodatkowo zdaniem beneficjenta ograniczenie zanieczyszczenia środowiska może korzystnie wpływać na zdrowie mieszkańców. Realizacja projektu wpłynęła pozytywnie na finanse miasta. Zgodnie z założeniami projektu zmniejszyły się wydatki związane z wywozem odpadów i eksploatacją wysypiska odpadów. Nie stwierdzono natomiast, by realizacja projektu przyczyniała się do rozwoju przedsiębiorstw innych niż sortownia i do zwiększania w nich zatrudnienia. Beneficjent nie stwierdził wpływu np. powstanie nowych przedsiębiorstw, zainteresowanie inwestorów.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 116

Case study 2

UPORZĄDKOWANIE GOSPODARKI WODNO-ŚCIEKOWEJ W OTULINIE I NA TERENIE ŚPN - ETAP II CZĘŚĆ 2 - BUDOWA Tytuł projektu: WODOCIĄGÓW Z PRZYŁĄCZAMI I POMPOWNIĄ P3 I WODOCIĄGU W BIELINACH 4.2. Rozwój systemów lokalnej infrastruktury ochrony środowiska i Działanie: energetycznej

Kategoria interwencji 45 Gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną

Beneficjent: Gmina Bieliny

Wartość projektu ogółem: 1 034 135,90 zł

Wartość dofinansowania UE: 490 652,83 zł

Lokalizacja: gmina Bieliny, powiat kielecki

Okres realizacji: lipiec 2007 – wrzesień 2009

CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU Potrzeba realizacji projektu Realizacja projektu wynikała z dwóch aspektów - niewystarczającego zwodociągowania gminy Bieliny (w 2007 r. stan zwodociągowania kształtował się na poziomie 67%) oraz związanego z tym niedostatecznego stanu jakości wody wykorzystywanej do celów bytowo-gospodarczych. Projekt był częścią kompleksowego przedsięwzięcia rozwiązującego problem zaopatrzenia w wodę, uporządkowania gospodarki wodociągowej w gminie oraz poprawy stanu środowiska naturalnego w gminie. Pośrednio projekt miał na celu także wzrost atrakcyjności gminy dla inwestorów, bowiem budowa i uzbrojenie działek w sieć kanalizacyjną i wodociągową podnosi wartość oraz atrakcyjność terenów. Opis projektu Przedmiotem inwestycji była budowa sieci wodociągowej o długości 6.984 mb z rur PE, PEHD oraz doprowadzenie wody pitnej w wybranych miejscowościach na terenie gminy Bieliny. Projekt składał się z dwóch zadań: 1) Wyposażenia miejscowości Huta Nowa (wzdłuż drogi wojewódzkiej) w sieć wodociągową – 3157 mb – w tym 66 sztuk przyłączy - zasilaną w wodę z istniejącej sieci w miejscowości Huta Koszary (końcówka wodociągu z ujęcia w Krajnie, gmina Górno); 2) Wyposażenia miejscowości Zofiówka oraz części miejscowości Czaplowo - w sieć wodociągową o długości 3,827 km i 43 przyłączy 1,059 km. Infrastrukturę wodociągową włączono do istniejącej sieci w Czaplowie jako część wodociągu grupowego Bieliny.

Trasę sieci zaprojektowano obok pasa drogowego dróg powiatowych, wojewódzkich i gminnych. Realizacja projektu zapewniła bezpieczeństwo ekologiczne oraz ciągłość dostaw wody odpowiedniej jakości. Realizacja projektu przyczyniła się do wzrostu poziomu skanalizowania gminy do 60%.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 117

Przebieg realizacji projektu Z uwagi na kompleksowość projektu, do inwestycji przygotowywano się już od 2004 r., co związane było z opracowywaniem dokumentacji projektowej i pozyskiwaniem stosownych pozwoleń i decyzji administracyjnych. Projekt został zrealizowany zgodnie z harmonogramem. Umowa o dofinansowanie w ramach RPOWŚ 2007-2013 była dwukrotnie aneksowana, co związane było ze zmniejszeniem całkowitej wartości projektu z uwagi na brak konieczności wykonywania dodatkowych zadań inwestycyjnych zakładanych na etapie przygotowawczym projektu. Efekty rzeczowe projektu i wskaźniki W ramach projektu osiągnięto 100% poziom realizacji wskaźników w stosunku do poziomu zakładanego na etapie przygotowywania dokumentacji aplikacyjnej RPOWŚ 2007-2013. Wskaźniki produktu: Długość wybudowanej sieci wodociągowej - 6,98 km. Wskaźniki rezultatu: Liczba osób podłączonych do wybudowanej/zmodernizowanej sieci wodociągowej – 358 osób. Trwałość projektu Projekt został zakończony w 2009 roku, na początku 2015 roku gmina przeszła pozytywnie kontrolę trwałości, w ramach której stwierdzono, że cel projektu został zachowany po jego zakończeniu, zgodnie z zapisami wniosku aplikacyjnego, a infrastruktura jest utrzymana w dobrym stanie technicznym. Eksploatacją inwestycji zajmuje się Zakład Gospodarki Komunalnej w Bielinach, którego organem założycielskim jest gmina Bieliny. Według opinii pracowników urzędu gminy, trwałość wybudowanej infrastruktury można oszacować na okres około 20 lat. Efekty ekologiczne projektu Realizacja inwestycji charakteryzuje się pozytywnym oddziałaniem na środowisko naturalne, m.in. poprzez zapewnienie odpowiedniej jakości wody na cele bytowo-gospodarcze. Nałożenie opłat za pobór wody spowodowało, że mieszkańcy zaczęli w sposób racjonalny z niej korzystać. Przyczyniło się to nie tylko do zmniejszenia zużycia wody, ale także miało to wpływ na ograniczenie ilości powstających ścieków, a w konsekwencji zmniejszenie degradacji środowiska (gleby, wód podziemnych i powierzchniowych). Budowa infrastruktury wodociągowej wpłynęła pozytywnie na świadomość ekologiczną mieszkańców, co związane jest z bardziej racjonalnym korzystaniem z zasobów wodnych. Efekty społeczne i gospodarcze/ekonomiczne Beneficjent zakładał, że projekt spowoduje udostępnienie nowych terenów budowlanych (do zamieszkania) i inwestycyjnych położonych w strategicznych dla gminy obszarach, przyczyni się do wzrostu atrakcyjności gospodarczej gminy (napływ kapitału, pozyskiwanie dodatkowych źródeł dochodów przez mieszkańców), przyciągnie turystów, których duża liczba przejeżdża przez obszar objęty inwestycją, a ¼ zatrzymuje się. W efekcie projekt miał przyczynić się m.in. do zmniejszenia bezrobocia. Projekt miał też pozwolić mieszkańcom zmniejszyć koszty działalności rolniczej. Zdaniem beneficjenta projekt poprawił jakość życia i stworzył warunki do poprawy stanu zdrowia mieszkańców (jakkolwiek bezpośrednie efekty zdrowotne nie są jednak zauważalne) – przyczynił się do poprawy jakości lub smaku wody w kranach, spadku zachorowań na choroby związane z jakością wody, gleby lub żywności. Jak wyjaśnił beneficjent, mieszkańcy przestali korzystać z wody ze studni, której jakość pozostawiała wiele do życzenia. Należy jednak dodać, że w badanej wsi nie wszyscy mieszkańcy zdecydowali się na przyłączenie, niektórzy woleli pozostać przy studni, ale nie było też protestów. Projekt przyczynił się do poprawy jakości życia mieszkańców, m. in. spowodował oszczędność czasu lub sił przy pracach domowych lub prowadzeniu gospodarstwa oraz przyczynił się nie tylko bezpośrednio, ale i pośrednio do poprawy infrastruktury sanitarnej. Ci ludzie już nie muszą jechać z beczkowozem do rzeki i

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 118

nabierać wody, żeby napoić zwierzęta, tylko odkręcają kran i gotowe. [Beneficjent]. Tak, były takie domy [bez toalety]. I dużo ludzi skorzystało z podłączenia, by zrobić toaletę. Połowa mieszkańców wcześniej nie miała toalet. Teraz wszyscy mają. [Sołtys] Według deklaracji beneficjenta ta inwestycja nie przyczyniła się do poprawy świadomości ekologicznej mieszkańców, jednak praktyka pokazała upowszechnienie zachowań proekologicznych motywowanych finansowo. Gdy wraz z podłączeniem do wodociągu mieszkańcy zaczęli ponosić opłaty za wodę, zaczęli też lepiej nią gospodarować. Zanim powstała sieć wodociągowa, mieszkańcy zaopatrywali się w wodę ze studni kopalnych. Taki bezpłatny pobór wody powodował, że często była marnowana. Kiedy wykonano sieć wodociągową, wiadomo, że nałożyliśmy opłaty. Wtedy ludzie zaczęli z niej korzystać z rozmysłem. Miało to przełożenie na liczbę wyprodukowanych ścieków i mniejszą degradację środowiska (gleby, wód podziemnych i powierzchniowych). [Beneficjent] Ponadto dla wszystkich mieszkańców wzrosły opłaty za dostarczenie wody i kanalizację, ale były to niewielkie zmiany. Należy też dodać, że jak wynika z informacji od sołtysa, gmina dopłaca do wody, aby nie podwyższać znacznie opłat dla mieszkańców. Projekt stwarza warunki do rozwoju gospodarczego gminy w obszarach wymienionych w założeniach projektu: Powstają nowe tereny inwestycyjne i budowlane, czy ogranicza się koszt działalności rolniczej, tworzy się możliwość powstawania dodatkowych źródeł dochodu, napływu kapitału zewnętrznego, wzrostu atrakcyjności gruntów. [Beneficjent] Jednak jak dotychczas nie były zauważalne konkretne przejawy takiego rozwoju. Wprawdzie w gminie zwiększa się liczba przedsiębiorstw i rosną wpływ z podatków od nich, ale nie jest jasny związek tego zjawiska z inwestycją. Zdaniem beneficjenta realizacja projektu ułatwiła też funkcjonowanie przedsiębiorcom, natomiast w skali jednej wsi takie efekty nie są dostrzegane. Ponadto efektem projektu jest podłączenie działek do sieci wodociągowej, a więc wzrost ich atrakcyjności jako miejsca zamieszkania, obserwuje się też powstawanie nowych budynków. Wyniki badania nie pozwalają stwierdzić, czy i na ile to jest efekt inwestycji, choć badani przypuszczają, że dostęp do wodociągu mógł się przyczynić do wyboru lokalizacji. Nie stwierdzono też by w efekcie projektu wzrosła wartość nieruchomości i popyt na nie. Inwestycja wydaje się jednym z czynników sprzyjających rozwojowi turystyki, na ważnym turystycznie obszarze. Nie można zidentyfikować jej bezpośredniego wpływu, ale jest ona jednym z wielu prowadzonych w gminie działań rozwojowych. M.in. na obszarze objętym inwestycją powstały (w ramach innego projektu) obiekty handlowo-usługowe, przy czym nie stwierdzono, na ile te projekty są powiązane. Można jednak przypuszczać, że dostęp do wody z wodociągu ułatwia ich funkcjonowanie. Podobnie w jedne z okolicznych wsi dostęp do wodociągu wydaje się ułatwiać działanie gospodarstw agroturystycznych, ale nie jest czynnikiem koniecznym. Z pobliskimi miejscowościami jest około 15 domów związanych z działalnością agroturystyczną. Jest zależność między tą działalnością a inwestycją w postaci wodociągów. Ludzie przyjeżdżając, oczywiście muszą skorzystać z toalety i utrzymywać higienę osobistą. Jednak na pewno nie jest tak, że gdyby nie woda, nie byłoby agroturystyki. [Sołtys] W projekcie nie zakładano tworzenia trwałych miejsc pracy. Wiadomo jedynie, że lokalne przedsiębiorstwo było wykonawcą prac związanych z realizacją projektu.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 119

Case study 3

BUDOWA SIECI WODOCIĄGOWEJ W MIEJSCOWOŚCIACH GMINY Tytuł projektu: IWANISKA - KAMIENIEC, KUJAWY, GRYZIKAMIEŃ, ŁOPATNO, MARIANÓW, WYGIEŁZÓW, ZAGRODY, MŁYNKI - I ETAP 4.2. Rozwój systemów lokalnej infrastruktury ochrony środowiska i Działanie: energetycznej

Kategoria interwencji 45 Gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną

Beneficjent: Gmina Iwaniska

Wartość projektu ogółem: 4 112 124,03 zł

Wartość dofinansowania UE: 1 523 967,06 zł Miejscowości na terenie gminy Iwaniska: Kamieniec, Kujawy, Lokalizacja: Gryzikamień, Łopatno, Marianów, Wygiełzów, Zagrody, Młynki, powiat opatowski Okres realizacji: wrzesień 2008 - grudzień 2010

CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU Potrzeba realizacji projektu Z uwagi na brak infrastruktury wodociągowej w gminie Iwaniska, mieszkańcy niektórych miejscowości mieli utrudniony dostęp do wody i byli zmuszeni do korzystania z istniejących źródeł wody, tj. studnie kopane, wiercone, urządzenia hydroforowe, co w powiązaniu z gromadzeniem przez gospodarstwa ścieków w nieszczelnych zbiornikach i przedostawaniem się ich do gruntu, powodowało zanieczyszczenia wód podziemnych i powierzchniowych. Dodatkowo woda często nie spełniała wymogów sanitarnych, z powodu intensywnych upraw rolnych oraz okresów suszy i coraz większego zapotrzebowania na wodę w wyniku czego w gospodarstwach systematycznie obniżał się poziom wód gruntowych, co w perspektywie długookresowej zagrażało dostępowi do wody. Konieczność zahamowania tego niekorzystnego procesu, wymagała uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej w gminie. Opis projektu Zakres projektu obejmował budowę sieci wodociągowej w miejscowościach: Kamieniec, Kujawy, Gryzikamień, Łopatno, Marianów, Wygiełzów, Zagrody, Młynki. W wyniku inwestycji wykonano 306 przyłączy, co spowodowało, że z sieci wodociągowej korzysta ponad 1 270 osób. Łącznie w ramach inwestycji powstało 28,83 km sieci wodociągowej oraz 5,55 km przyłączy wodociągowych, w tym dwa zbiorniki na wodę, każdy o pojemności 100 m3 oraz 1 hydrofornia.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 120

Przebieg realizacji projektu Okres przygotowawczy do realizacji inwestycji trwał około dwóch lat. Inwestycja wymagała przeprowadzenia uzgodnień i podpisania umów z mieszkańcami, którzy zdecydowali się na wykonanie przyłączy. Umowy o dofinansowanie były kilkakrotnie aneksowane, co związane było m.in. ze zmianą wskaźników realizacji projektu oraz harmonogramu rzeczowo-finansowego. W trakcie realizacji gmina przeszła korektę finansową, niemniej jednak nie miało to istotnego wpływu na realizację projektu. Efekty rzeczowe projektu i wskaźniki Wszystkie wskaźniki zrealizowano w 100%, a nawet zostały przekroczone, z uwagi na fakt, że więcej osób zostało podłączonych do sieci wodociągowej niż pierwotnie zakładano. Wskaźniki produktu: Długość wybudowanej sieci wodociągowej - 28,83 km Wskaźniki rezultatu: Liczba osób podłączonych do wybudowanej/zmodernizowanej sieci wodociągowej - 1 313 osoby (102,58% realizacja wskaźnika w stosunku do zakładanego poziomu) Trwałość projektu Podmiotem zarządzającym i odpowiedzialnym za eksploatację analizowanej sieci wodociągowej jest gmina Iwaniska, która posiada pełną zdolność organizacyjną, prawną i finansową wymaganą do utrzymania trwałości projektu. Trwałość projektu gwarantują parametry techniczne sieci wodociągowej oraz wykorzystane materiały. Generalnie zakłada się, że wybudowana infrastruktura przy utrzymaniu odpowiedniego stanu technicznego będzie eksploatowana przez okres kilkudziesięciu lat. Efekty ekologiczne projektu Budowa sieci wodociągowej w miejscowościach gminy Iwaniska wpłynęła pozytywnie na stan środowiska naturalnego poprzez:  poprawę warunków gruntowo-wodnych w miejscowościach objętych projektem,  poprawę jakości wody wykorzystywanej na cele bytowo-gospodarcze,  bardziej racjonalne zużywanie wody i związane z tym zmniejszanie ilości produkowanych ścieków,  zwiększenie się świadomości ekologicznej mieszkańców gminy,  pozytywny wpływ na zdrowie mieszkańców poprzez uzdatnianie wody. Efekty społeczne i gospodarcze/ekonomiczne Projektodawca zakładał, że inwestycja przyczyni się do spójnego rozwoju społeczno-gospodarczego gminy Iwaniska, zmniejszając dysproporcje w dostępie do podstawowej komunalnej infrastruktury technicznej (sieć wodociągowa) pomiędzy miejscowością Iwaniska, a mniejszymi sołectwami w gminie. Podłączenie wodociągu ułatwiło prace w gospodarstwach domowych i rolnych. Przełożyło się na poprawę jakości życia w tym zakresie. Zmiana jest najbardziej odczuwalna, w przypadku mieszkańców, którzy nie mieli nawet dostępu do studni. Zdecydowana większość mieszkańców chciała podłączenia wody i jest teraz zadowolona, że to się stało. (…) ja wybudowałem dom tutaj, miałem problem z wykopaniem studni. Musiałem wiadrami do domu nosić wodę. Teraz jak jest woda w kranie to jest nieporównywalne większy komfort. To bardzo ułatwiło życie mieszkańców [Sołtys]. Ale także ci, którzy studnie mieli, skorzystali na ułatwieniach związanych z wodociągiem. M.in. w efekcie podłączenia do wodociągu mieszkańcy, którzy nie mieli w domach łazienek, zbudowali je. Tak, były takie domy właśnie bez łazienek jak jeszcze woda nie była podłączona. A teraz jak została podłączona to łazienki się pobudowały [Sołtys]. Niejednoznaczne są dane o kosztach ponoszonych w związku z podłączeniem wodociągu. Z jednej strony beneficjent przyznaje, że koszty doprowadzenia wody rosną. Jednak z drugiej strony w opinii sołtysa jednej z wsi, korzystanie z wodociągu się opłaca, bo pozwala oszczędzać na prądzie do pompy. Obaj rozmówcy

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 121

zgadzali się, że koszty wody nie były wysokie, zdaniem jednego z nich niższe, niż w pobliskiej gminie. Wodociąg ułatwił też prowadzenie działalności rolniczej, tutaj jest gmina rolnicza to jest szczególnie chyba tu najwięcej z tego, co się orientuje jest hodowla bydła mlecznego, na pewno ułatwiła rolnikom tak samo jak i trzoda chlewna, jedna ferma taka duża, na pewno ułatwiła w jakiś sposób [Beneficjent]. W przypadku ludzi, którzy nie mieli studni to woda bieżąca z kranu jest dużym ułatwieniem dla rolników. Mogę podłączyć sobie szlauch i używać wody do celów gospodarczych. Nawet dla tych ze studnią jest to rozwiązanie bardziej praktyczne i tańsze, jak również wygodne. Ja mam sad i woda bieżąca mi pomaga. [Sołtys] W gminie powstał nowy hotel i restauracja – wg beneficjenta przyczynił się do tego dostęp do wodociągu. Na obszarze inwestycji powstawały też domy mieszkalne. Hotel, restauracja powstała. Myślę, że też budują ludzie jak jest tak infrastruktura podstawowa to domy, akurat się zajmujemy wydawaniem decyzji o warunkach zabudowy także mamy tu orientację, że ludzie się budują, bo jest ta podstawowa sieć. Może nie taki aż bardzo, ale na jakiś rozwój wpłynęła realizacja projektu [Beneficjent]. W gminie wzrosła też liczba turystów, ale trudno stwierdzić, na ile to ma związek z inwestycją – może tak być, jeżeli wodociąg był rzeczywiście ważnym czynnikiem decydującym o lokalizacji hotelu i restauracji. Należy podkreślić, że tereny inwestycji są atrakcyjne przyrodniczo i wypoczynkowo, ponieważ zlokalizowane są w bezpośrednim sąsiedztwie ruin Zamku Krzyżtopór w Ujeździe oraz Gór Świętokrzyskich Z drugiej strony, w skali wsi wodociąg nie wpływa na działanie wielu istniejących firm i nie jest koniecznym warunkiem powstawania nowych. Mamy dwa sklepy i jest kilka firm. (…) Podłączenie wody tutaj nie zmieniło nic dla tych firm. (…) Gdyby ktoś chciał wcześniej otworzyć sobie firmę, to by sobie studnię wykopał. Woda nie ma na to żadnego wpływu [Sołtys]. Badani przypuszczają, że tereny objęte inwestycją stały się bardziej atrakcyjne, ale nie orientują się, czy przełożyło się to na popyt na nieruchomości i ich ceny. Uzbrojenie terenu (…) jakieś to było uzbrojenie, jeśli sieć przebiega. Myślę, że też wpłynęło, nie kontrolujemy, jaka jest cena nieruchomości [Beneficjent]. Jest kilka działek, które można kupić teraz z podłączoną wodą i one są bardziej na pewno atrakcyjne. Działka na pewno wzrośnie na wartości jak jest woda. Ostatnio ktoś coś sprzedał, ale dokładnie się nie orientuję. [Sołtys] Nie zakładano tworzenia i nie utworzono miejsc pracy w efekcie projektu.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 122

Case study 4

Tytuł projektu: BUDOWA WODOCIĄGU W ZAWARŻY GMINA PIŃCZÓW

4.2. Rozwój systemów lokalnej infrastruktury ochrony środowiska i Działanie: energetycznej

Kategoria interwencji 45 Gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną

Beneficjent: Gmina Pińczów

Wartość projektu ogółem: 501 865,14 zł

Wartość dofinansowania UE: 240 767,19 zł Lokalizacja: miejscowość Zawarża, gmina Pińczów, powiat pińczowski Okres realizacji: lipiec 2009 – lipiec 2011

CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU Potrzeba realizacji projektu Potrzeba realizacji przedsięwzięcia wynikała z braku systemu wodociągowego na terenie miejscowości Zawarża, co stwarzało wiele problemów z obniżającym się poziomem wód gruntowych. Pobór wody prowadzony był indywidualnie przez przydomowe studnie kopane, a ewentualne braki wody uzupełniano przez dostarczanie wody beczkowozami z sąsiednich miejscowości. Zwodociągowanie gminy Pińczów według stanu na koniec 2007 r. wynosiło 70%. W wielu przypadkach niewłaściwa lokalizacja studni stwarza ciągłe zagrożenie związane ze skażeniem bakteriologicznym. Ponadto przesłanką do realizacji inwestycji była poprawa jakości wody pitnej oraz zapewnienie ciągłej dostawy wody. Projekt miał także na celu podnieść standard życia mieszkańców oraz podnieść wartość inwestycyjną gminy. Opis projektu Przedmiotem projektu była budowa sieci wodociągowej we wsi Zawarża, a następnie włączenie jej do istniejącego wodociągu ф110 PVC zlokalizowanego w miejscowości Zagorzyce oraz doprowadzenie wody na potrzeby gospodarstw domowych i rolnych. Wodociąg zasilany jest z ujęcia wody Byczów-Aleksandrów. W ramach projektu wybudowano sieć wodociągową o długości 3 438 m, do której podłączono 42 gospodarstwa/budynki domowe. Przebieg realizacji projektu Przygotowania do inwestycji rozpoczęto dwa lata przed uzyskiwaniem pozwolenia na budowę. Beneficjent nie zgłaszał żadnych problemów z uzyskaniem dofinansowania oraz realizacją podjętych działań. Realizacja inwestycji rozpoczęła się od 2009 roku i przebiegała zgodnie z planem założonym przez

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 123

beneficjenta. Efekty rzeczowe projektu i wskaźniki Wszystkie wskaźniki zostały zrealizowane w 100%, zgodnie z założeniami na etapie aplikowania o środki w ramach RPOWŚ 2007-2013. Wskaźniki produktu: Długość zmodernizowanej sieci wodociągowej - 3,43 km. Wskaźniki rezultatu: Liczba osób podłączonych do wybudowanej/zmodernizowanej sieci wodociągowej -148 osób Trwałość projektu Gmina Pińczów oraz eksploatator - „Wodociągi Pińczowskie” Sp. z o.o. zapewniają stabilność warunków realizacji projektu oraz stabilność charakteru własności infrastruktury. Generalnie trwałość inwestycji, przy odpowiedniej konserwacji i nadzorze technicznym, oceniana jest na okres minimum 20 lat. Efekty ekologiczne projektu Sieć wodociągowa jest inwestycją mającą zdecydowanie pozytywny wpływ na poprawę ochrony środowiska, higieny i zdrowia jej użytkowników. Do pozytywnych efektów ekologicznych należy zaliczyć: - ustabilizowanie poziomu wód gruntowych w miejscowości, - poprawę jakości wody pitnej, - poprawę stanu środowiska na terenach chronionych, - zmniejszenie ilości ścieków, - zmniejszenie nieracjonalnego korzystania z wody, - poprawę warunków zdrowotnych (zwiększenie higieny) i standardu życia mieszkańców. Efekty społeczne i gospodarcze/ekonomiczne Projektodawca zakładał, że budowa wodociągu przyczyni się do poprawy atrakcyjności rekreacyjno- turystycznej gminy, rozwoju turystyki i poprawy atrakcyjności inwestycyjnej, skutkiem czego ma być powstawanie nowych podmiotów gospodarczych, w tym nowych gospodarstw agroturystycznych, które utworzą miejsca pracy. Oczekiwano także poprawy warunków zdrowotnych mieszkańców. Inwestycja pozwoliła wyrównać warunki rozwoju we wsi, bo jest to wieś słabo rozwinięta gospodarczo i jako jedyna w gminie nie była jeszcze przyłączona do sieci wodociągowej. W opinii beneficjenta inwestycja przyczyniła się do poprawy jakości życia mieszkańców, ale trudno mu było sprecyzować, w jaki sposób. W innym miejscu wymieniał jednak takie korzyści, jak dostęp do lepszej jakości wody pitnej. Z kolei zdaniem sołtysa wsi, poprawił się sam dostęp do wody, bo wcześniej zdarzało się, że brakowało wody w studniach. Ponadto od czasu realizacji inwestycji we wsi zainstalowano łazienki i toalety w gospodarstwach, w których ich nie było. Pojawienie się opłat za wodę dla mieszkańców, którzy wcześniej korzystali ze studni, przyczyniły się do upowszechnienia postaw proekologicznych motywowanych finansowo, tj. oszczędzania wody. Opłaty za wodę w gminie wzrosły, ale zdaniem beneficjenta nie jest to skutek rozbudowy wodociągu. Natomiast z perspektywy urzędu gminy korzyści ekonomiczne wiążą się z tym, że nowy wodociąg (w miejsce starej sieci opartej o kilka lokalnych studni) pozwala oszczędzić na kosztach utrzymania i napraw sieci (choć awarie się zdarzają), także sołtys potwierdził, że stara sieć wymagała częstych napraw. Zdaniem beneficjenta przyłączenie wodociągu ułatwiło działalność rolną. Nie wpłynęło na inne przedsiębiorstwa, bo takich we wsi nie było i nie przyczyniło się do ich powstania. Nie zakładano też tworzenia i nie utworzono miejsc pracy w efekcie projektu. Od czasu realizacji projektu trzy domy, które wcześniej stały puste, zostały kupione i jak się wydaje,

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 124

podłączenie wodociągu ułatwiło ich sprzedanie. Można też mówić o wzroście atrakcyjności innych działek i nieruchomości.

Case study 5

BUDOWA SIECI WODOCIĄGOWEJ W GMINIE RAKÓW W Tytuł projektu: MIEJSCOWOŚCIACH ZALESIE, DROGOWLE, MĘDRÓW, KORZENNO, CELINY ORAZ SMYKÓW 4.2. Rozwój systemów lokalnej infrastruktury ochrony środowiska i Działanie: energetycznej

Kategoria interwencji: 45 Gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną

Beneficjent: Gmina Raków

Wartość projektu ogółem: 8 394 596,28 zł

Wartość dofinansowania UE: 3 643 769,61 zł Lokalizacja: Gmina Raków, powiat kielecki Okres realizacji: lipiec 2007 – grudzień 2014

CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU Uzasadnienie potrzeby realizacji projektu Realizacja przedsięwzięcia wynikała z konieczności uporządkowania gospodarki wodnej w gminie Raków. Przed realizacją projektu poziom zwodociągowania gminy kształtował się na poziomie 58%, większość gospodarstw zaopatrywało się w wodę pochodzącą z własnych ujęć, często niespełniających norm sanitarnych. Brak dostępu do odpowiedniej jakości i ilości wody, spowodowany częstymi suszami, stanowił istotnie utrudnienie dla mieszkańców, zarówno pod względem utrzymania odpowiedniego standardu życia, jak i rozwoju społeczno- gospodarczego. Istotnym celem było również tworzenie dogodnych warunków inwestycyjnych dla przedsiębiorców, warunkujących dalszy prawidłowy rozwój gminy. Opis projektu W ramach inwestycji powstało 53,33 km sieci głównej wodociągu oraz 10,82 km przyłączy. Zbudowaną sieć zaopatrzono w hydranty przeciwpożarowe służące zarówno do gaszenia pożarów oraz do obsługi technicznej sieci. Z uwagi na długi okres realizacji, projekt został podzielony na pięć etapów: 1) budowa wodociągu w miejscowości Zalesie w tym Bardo (Ugory) oraz część wsi Szumsko o długości 15 km. oraz 102 przyłączy długości 3 km. Ilość osób podłączonych – 358; wybudowanie zbiorników wyrównawczych ZB-2 wraz z pompownią PC w miejscowości Zalesie,

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 125

2) budowa wodociągu Drogowle - Mędrów o długości 11 km. oraz 93 przyłączy długości 2 km. obejmująca część wsi Raków, Drogowle, Mędrów oraz wybudowanie pompowni sieciowej we wsi Drogowle. Ilość osób podłączonych – 242, 3) budowa wodociągu Korzenno - Celiny - Smyków, o długości 16,5 km. oraz 147 przyłączy o długości 2,5 km. oraz budowa zbiorników wyrównawczych w Korzennie wraz z pompownią HL. ilość osób podłączonych – 217, 4) budowa sieci wodociągowej wraz z przyłączami w miejscowości Jamno, gm. Raków, obejmująca działki w obrębie miejscowości Raków i Jamno. Długość sieci wodociągowej – 3 km. Ilość przyłączy – 25 szt. o długości 580 m, ilość osób podłączonych – 82, 5) budowa sieci wodociągowej o długości 7,2 km z 67 przyłączami o długości 2,6 km i pompownią w miejscowości Wola Wąkopna oraz pompowni wody w miejscowości Wólka Pokłonna. Ilość osób podłączonych do sieci –118. Przebieg realizacji projektu Realizacja inwestycji rozpoczęła się od przygotowania dokumentacji projektowej. Projekt budowlany na sieć wodociągową Korzenno, Celiny, Smyków został opracowany już w 2007 roku. Część projektów i pozwoleń gmina uzyskała w latach 2010 i 2011. Na etapie przygotowawczym największy problem stanowiło pozyskanie zgód właścicieli posesji na przebieg trasy wodociągu, często były to osoby, które nie zamieszkują terenu gminy. Umowa o dofinansowanie z RPOWŚ 2007-2013 projektu była aneksowana z uwagi na oszczędności w projekcie, które umożliwiły rozszerzenie jego zakresu i częściowe zwodociągowanie dwóch dodatkowych miejscowości. Efekty rzeczowe projektu i wskaźniki Projekt został zrealizowany zgodnie z założeniami przyjętymi na etapie aplikowania o dofinansowanie z RPOWŚ 2007-2013. Wszystkie wskaźniki zostały zrealizowane w 100%, a nawet przekroczone w stosunku do zakładanego poziomu. Wskaźnik produktu Długość wybudowanej sieci wodociągowej - 53,33 km (100,28 % realizacja wskaźnika) Wskaźnik rezultatu Liczba osób podłączonych do wybudowanej/zmodernizowanej sieci wodociągowej - 1 017 osób Trwałość projektu Zarządzaniem i nadzorem nad utrzymaniem wykonanych sieci wodociągowych oraz infrastruktury towarzyszącej przez okres co najmniej pięciu lat po zakończeniu projektu zajmuje się Urząd Gminy w Rakowie, Referat Inwestycji, Gospodarki Przestrzennej i Mienia Komunalnego, natomiast stałym i bieżącym monitorowaniem stanu i sprawami technicznymi Referat Usług Komunalnych Urzędu Gminy Raków. Realna trwałość inwestycji szacowana jest na kilkadziesiąt lat przy prowadzeniu odpowiednich działań konserwatorskich. Efekty ekologiczne projektu Projekt przyczynił się do częściowego uporządkowania gospodarki wodnej w gminie, co zdecydowanie pozytywnie wpływa na zdrowie mieszkańców z uwagi na spożywanie wody spełniającej standardy jakości. Ponadto z uwagi na rolniczy charakter zwodociągowanych miejscowości, stały dostęp do wody pozytywnie oddziałuje na funkcjonowanie gospodarstw rolnych. Widoczne w ostatnich latach zmiany klimatyczne, wymagają od rolników stałego nawadniania pól uprawnych w celu zapewnienia odpowiednich warunków glebowych, co było znacznie utrudnione w przypadku braku stałego przyłącza do sieci wodociągowej. Ponadto niekontrolowany pobór wód z ujęć kopanych, mógł powodować okresowe braki wody w niektórych miejscowościach, utrudniając warunki bytowe mieszkańcom. Realizacja inwestycji, wpłynęła również pośrednio na świadomość ekologiczną mieszkańców i ograniczenie nieracjonalnego korzystania z wód. Projekt spowodował zapotrzebowanie na nową infrastrukturę ochrony środowiska tj. pełny system kanalizacji.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 126

Efekty społeczne i gospodarcze/ekonomiczne Budowa wodociągu była bardzo dobrze przyjęta przez mieszkańców. Ułatwiła prowadzenie gospodarstw tym mieszkańcom, którzy dzięki wodociągowi nie musieli już przynosić wody oraz zapewniła stały dostęp do wody także w przypadku, gdy zabraknie prądu (niezbędnego do pracy pomp). Zapewniła mieszkańcom dostęp do lepszej jakości wody (zwłaszcza tam, gdzie często korzystano z płytkich studni) i potencjalnie poprawiła warunki zdrowotne, ale badani nie potrafią ocenić, czy stan zdrowia mieszkańców się poprawił. Ponadto po przyłączeniu do wodociągu poprawiło się wyposażenie gospodarstw domowych w łazienki i toalety i oczekuje się dalszej poprawy. Podłączenie wody wiązało się z wprowadzeniem opłat dla tych mieszkańców, którzy wcześniej nie korzystali z wodociągu. Natomiast niniejszy projekt wyróżnia się tym, że mieszkańcy nie ponosili kosztów w związku z realizacją inwestycji. Podczas gdy gdzie indziej mieszkańcy płacili za przyłącza (do granicy działki), to w gminie Raków przyłączenie było bezpłatne. Ponadto od czasu budowy wodociągu gmina nie podwyższała opłat za dostawę wody. Jest to ważne dla uboższych mieszkańców. Sam projekt nie przyczynił się do poprawy świadomości ekologicznej. Z perspektywy beneficjenta poprawia się ona dzięki innym działaniom. Podkreślano, że zużycie wody wzrosło w związku z tym, że stała się bardziej dostępna. Wywołuje to problem w badanej wsi, ponieważ nie jest ona skanalizowana i większość gospodarstw nie ma przydomowych oczyszczalni ścieków. Ponadto w przypadku tego projektu uczestnicy badania nie mówili o tym, by mieszkańcy zaczęli znacząco oszczędzać wodę (z wyjątkiem przypuszczenia, że starsze – ubogie – osoby będą oszczędzać), co być może wiąże się z niższym obciążeniem mieszkańców kosztami. Większe zużycie wody rodzi potencjalne problemy z odprowadzaniem ścieków, zwłaszcza, że zdaniem jednego z badanych - mieszkańcy jeszcze nie mają świadomości, że szkodliwe ścieki nie powinny być wylewane do gruntu. Według beneficjenta na obszarze objętym inwestycją zostały zbudowane nowe domy oraz wzrosła wartość nieruchomości, co można powiązać z inwestycją. Także zdaniem sołtysa jednej z wsi sieć wodociągowa sprawiła, że mała wieś zaczęła się rozwijać. Dostęp do wodociągu zwiększył atrakcyjność terenów mieszkalnych, zachęcił ludzi do budowania domów. Natomiast nie odnotowano przypadku sprzedaży domu. Dostęp do wodociągu ułatwił prowadzenie produkcji rolniczej. Jak dotychczas nie spowodował przyciągnięcia inwestycji i nie można stwierdzić, czy przyczynił się do powstania nowych przedsiębiorstw. Wiadomo tylko, że w przeszłości potencjalni inwestorzy uważali infrastrukturę za warunek konieczny, stąd z perspektywy beneficjenta stworzono warunki do przyszłego rozwoju gospodarczego. W badanej wsi w tej gminie już wcześniej działało gospodarstwo agroturystyczne, ale nie było innych firm i nie powstały one po podłączeniu wodociągu. Gmina jest atrakcyjna turystycznie ze względu na bliskość zalewu Chańcza. Nie stwierdzono jednak, ani w skali gminy ani badanej wsi, by po zbudowaniu wodociągu wzrosła liczba turystów. Beneficjent oczekuje, że taka zmiana nastąpi. Nie zakładano tworzenia i nie utworzono miejsc pracy w efekcie projektu.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 127

Case study 6

Rozbudowa oczyszczalni ścieków w Tuczępach wraz z kanalizacją Tytuł projektu: sanitarną w Tuczępach, Wierzbicy i Sieczkowie 4.2. Rozwój systemów lokalnej infrastruktury ochrony środowiska i Działanie: energetycznej

Kategoria interwencji: 46 Oczyszczanie ścieków

Beneficjent: Gmina Tuczępy

Wartość projektu ogółem: 4 520 041,84 zł

Wartość dofinansowania UE: 2 222 971,39 zł

Lokalizacja: Gmina Tuczępy, powiat buski

Okres realizacji: sierpień 2009 - grudzień 2010

CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU Potrzeba realizacji projektu Realizacja projektu wynikała ze względów ekologicznych i gospodarczych. Nowym systemem kanalizacji objęto miejscowości położone na terenach chronionych o wysokich walorach przyrodniczo-krajobrazowych, na których utrudniony był rozwój turystyki z powodu braku infrastruktury kanalizacyjnej. Tereny gminy narażone były na zanieczyszczenie środowiska gruntowo-wodnego z powodu odprowadzania powstających ścieków do nieczelnych szamb. Ponadto istniejąca w Tuczępach oczyszczalnia ścieków nie spełniała zakładanych wymogów z powodu złego stanu technicznego. Urządzenia i wyposażenie były w złym stanie, natomiast obiekty: pompownia z punktem zlewnym oraz zbiornik osadu – w części konstrukcyjnej były w stanie, który po dokonaniu koniecznych remontów pozwalał wykorzystać je w układzie oczyszczalni po jej rozbudowie i modernizacji. Opis projektu Zakres projektu obejmował rozbudowę oczyszczalni ścieków w Tuczępach o przepustowości 170 m3 na dobę dla 1300 RLM, budowę 2 przepompowni ścieków w Wierzbicy i Tuczępach oraz wykonanie kanalizacji sanitarnej w Wierzbicy o długości 3,04 km. oraz Sieczkowie o długości 5,27 km. Łącznie w ramach projektu wybudowano 8,3 km. sieci kanalizacyjnej oraz wykonano 61 podłączeń kanalizacyjnych grawitacyjnych i jednociśnieniowych. Przed realizacją inwestycji na terenie gminy istniał tylko jeden system kanalizacyjny obejmujący zasięgiem wieś Tuczępy. Łączna długość kanalizacji wynosiła 6,8 km. i podłączonych zostało 72 gospodarstw. Przebieg realizacji projektu Faza przygotowawcza projektu rozpoczęła się w październiku 2006 r., od przygotowania dokumentacji technicznej oraz uzyskania odpowiednich pozwoleń i uzgodnień. Następnym krokiem w przygotowaniach do realizacji inwestycji był przetarg na roboty budowalne, który odbył się w lutym 2009 r. Umowa o dofinansowanie w ramach RPOWŚ była aneksowana ze względu na zmiany w założeniach finansowych. Realizacja rzeczowa projektu rozpoczęła się w II kwartale 2009 r, a zakończyła w II kwartale 2010 r. Cały proces realizacji nie przebiegał płynnie ze względu na brak doświadczenia w realizacji inwestycji z tak wysokim wkładem własnym, pomimo to inwestycja została wykonana zgodnie z założeniami.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 128

Efekty rzeczowe projektu i wskaźniki W ramach projektu osiągnięto 100% poziom realizacji wskaźników w stosunku do poziomu zakładanego na etapie przygotowywania dokumentacji aplikacyjnej RPOWŚ 2007-2013. Wskaźniki produktu Długość wybudowanej sieci kanalizacji sanitarnej - 8,3 km. Liczba przebudowanych oczyszczalni ścieków – 1 szt. Wskaźnik rezultatu Liczba osób podłączonych do wybudowanej/zmodernizowanej sieci kanalizacyjnej - 236 osób, Przewidywana całkowita liczba bezpośrednio utworzonych nowych etatów (EPC) -1 szt. Trwałość projektu Właścicielem sieci kanalizacji sanitarnej oraz oczyszczalni ścieków jest gmina Tuczępy. Koszty związane z utrzymaniem i eksploatacją pokrywane są z opłat zbieranych od podmiotów korzystających z oczyszczalni ścieków. Trwałość projektu zostanie zachowana w okresie 5 lat od zakończenia finansowej realizacji inwestycji. Zakres prac, który wykonano w ramach projektu, zakładał odpowiednie rozwiązania techniczne i technologiczne gwarantujące bezawaryjne funkcjonowanie sieci. Efekty ekologiczne projektu Inwestycja charakteryzuje się pozytywnym oddziaływaniem na środowisko naturalne, w wyniku jej realizacji nastąpiło:  uporządkowanie pod względem higieniczno-sanitarnym obiegu wody na terenach zwodociągowanych,  ograniczenie nielegalnego zrzutu ścieków bezpośrednio do gruntu, wycieków z nieszczelnych zbiorników bezodpływowych (szamb),  zapobiegnie dalszemu skażeniu wód powierzchniowych i podziemnych,  podniesienie walorów obszarów cennych przyrodniczo,  podniesienie jakości ścieków wychodzących z oczyszczalni,  podniesienie świadomości ekologicznej mieszkańców. Efekty społeczne i gospodarcze/ekonomiczne W założeniach projektu oczekiwano, że skanalizowanie gminy przyczyni się do poprawy stanu zdrowia ludności w związku z potencjalnym wyeliminowaniem praktyk nielegalnego pozbywania się ścieków, podniesie atrakcyjność rekreacyjną i inwestycyjną gminy, przyniesie wzrost wartości gruntów, spowoduje powstanie nowych przedsiębiorstw i miejsc pracy oraz rozwój infrastruktury turystycznej i wzrost liczby turystów (to ostatnie w okresie 3-5 lat, czyli do 2015 r.). Inwestycja przyczyniła się do poprawy jakości życia o tyle, że pozwoliła mieszkańcom nie martwić się o pojemność szamb oraz organizowanie i koszty ich opróżniania. Przypuszczalnie mogła więc zwiększyć zużycie wody. Według beneficjenta prawdopodobnie kanalizacja przyczyniła się do poprawy wyposażenia w łazienki tych nielicznych domów, w których ich nie było. Badani nie potrafią ocenić, czy wybudowanie kanalizacji przyniosło poprawę stanu zdrowia mieszkańców, ale zdecydowanie potwierdzają, że zmniejszyło zanieczyszczanie środowiska ściekami, co powinno przyczynić się do poprawy stanu zdrowia. Chociaż poprawiła się estetyka otoczenia – zmniejszyło się zanieczyszczenie (dzięki projektowi) i zauważalna jest większa dbałość o gospodarstwa (nie dzięki projektowi), nie można stwierdzić, by sam projekt przyczynił się do poprawy świadomości ekologicznej. Po przyłączeniu do kanalizacji mieszkańcy zamiast ponosić koszty opróżniania szamb, zaczęli płacić za odprowadzenie ścieków. Koszty szybko rosły – z 2,5 do 6 zł za odprowadzenie metra sześciennego.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 129

Z powodu kosztów niektórzy mieszkańcy protestowali w związku z planami budowy kanalizacji i po jej uruchomieniu. Jednak nadal opłaty są utrzymywane na poziomie trochę niższym niż w okolicznych miejscowościach. W przypadku tego projektu protesty wydawały się silniejsze niż w innych gminach, gdzie tylko pojedyncze osoby nie chciały podłączenia do infrastruktury. Sama realizacja inwestycji wiązała się też z nieoczekiwanymi niedogodnościami dla mieszkańców, dlatego, że planowany przebieg kanalizacji był wielokrotnie zmieniany. Przykładowo, więc mieszkaniec dopasował zagospodarowanie podwórka do planowanego przebiegu rur, po czym w związku ze zmianą zniszczono fragment chodnika, oczekiwał więc pokrycia kosztów. Niniejszy projekt wydaje się więc negatywnie wyróżniać pod względem nieumiejętnego zarządzania i niedostatków konsultacji ze społecznościami lokalnymi. Według beneficjenta w gminie budowano nowe domy i można to powiązać ze wzrostem atrakcyjności działek przyłączonych do kanalizacji. Jednak rozwój jest nierównomierny, o ile następuje w lepiej rozwiniętych miejscowościach, to nie w mniejszej i słabo rozwiniętej wsi. Wbrew założeniom beneficjenta skanalizowanie nie przyczyniło się do rozwoju przedsiębiorczości ani turystyki. Kanalizacja mogła ułatwić funkcjonowanie przedsiębiorstw tak samo, jak zwiększyła wygodę mieszkańców, ale nie spowodowała wzrostu przychodów przedsiębiorstw, ani powstawania nowych firm. Beneficjent zauważa, że sama kanalizacja jednak nie wystarczy, zwłaszcza przy złej dostępności komunikacyjnej.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 130

Case study 7

Tytuł projektu: BUDOWA GMINNEJ OCZYSZCZALNI ŚCIEKÓW W DWIKOZACH (I ETAP)

Działanie: 4.1. Rozwój regionalnej infrastruktury ochrony środowiska i energetycznej

Kategoria interwencji: 46 Oczyszczanie ścieków

Beneficjent: Gmina Dwikozy

Wartość projektu ogółem: 4 688 042,22 zł

Wartość dofinansowania UE: 2 405 057,40 zł

Lokalizacja: Gmina Dwikozy, powiat sandomierski

Okres realizacji: czerwiec 2008 - grudzień 2011

CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU Potrzeba realizacji projektu Realizacja projektu wynikała z potrzeby uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej na terenie gminy Dwikozy, która wpływa na stan czystości wód podziemnych oraz może negatywnie oddziaływać na jakość wód Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 422 Romanówka oraz pozostałych ujęć wód na terenie gminy. Poza niewielkimi systemami kanalizacyjnymi obsługującymi niewielką grupę użytkowników, w gminie brakowało oczyszczalni ścieków i zorganizowanych systemów kanalizacyjnych obsługujących większe obszary lub miejscowości. Projekt był elementem kompleksowych inwestycji realizowanych przez gminę w ostatnich latach w celu zapewnienia odpowiedniej gospodarki wodnej oraz zmniejszenia zanieczyszczenia lokalnego środowiska naturalnego. Opis projektu Celem projektu była budowa oczyszczalni ścieków w gminie Dwikozy o przepustowości 574 m³/d, która będzie obsługiwać stopniowo budowane i przyłączane systemy kanalizacji sanitarnej poszczególnych miejscowości aglomeracji oraz ścieki dowożone wozami asenizacyjnymi z terenu gminy. Oczyszczalnię zaprojektowano jako zblokowany system urządzeń z budynkiem wielofunkcyjnym i budynkiem dmuchaw. Obiekt składa się z: pompowni głównej (gdzie dopływają ścieki siecią kanalizacyjną), punktu zlewnego (ścieki dowożone wozami asenizacyjnymi oraz ścieki z pompowni głównej), sita spiralnego z praską do skratek (ścieki zostaną pozbawione grubszych zanieczyszczeń), piaskownika pionowo – wirowego (ścieki z sita spiralnego w celu oddzielenia zawiesiny mineralnej), pompowni pośredniej wewnętrznej, zbiornika uśredniającego (wyrównanie składu ścieków i ich retencjonowanie), reaktora biologicznego typu SBR (zasadniczy proces oczyszczania ścieków), zbiornika ścieków oczyszczonych o poj. ok. 165 m3 skąd odpłyną ścieki przez komorę pomiarową do odbiornika. Odbiornikiem oczyszczonych ścieków jest rzeka Prypeć (Doraz). Przebieg realizacji projektu Realizacja inwestycji rozpoczęła się w 2005 r., od przygotowania dokumentacji technicznej i kosztorysowej „Oczyszczalni ścieków dla Gminy Dwikozy w Dwikozach” oraz szeregu odpowiednich uzgodnień i pozwoleń. Przetarg nieograniczony na roboty budowlane odbył się w marcu 2009 r. Właściwe prace inwestycyjne (roboty budowlane), uruchomiono w II kwartale 2009 r. i trwały do grudnia 2011 r. Podczas realizacji projektu nie napotkano na żadnych problemów, mimo iż umowa o dofinasowanie w

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 131

ramach RPOWŚ 2007-2013 była aneksowa, a sam beneficjent poniósł dodatkowe koszty. Efekty rzeczowe projektu i wskaźniki W ramach projektu osiągnięto 100% poziom realizacji wskaźników w stosunku do poziomu zakładanego na etapie przygotowywania dokumentacji aplikacyjnej RPOWŚ 2007-2013. Wskaźniki produktu Przepustowość nowej oczyszczalni ścieków – 574 m2/dobę, Liczba wybudowanych oczyszczalni ścieków – 1 szt. Wskaźnik rezultatu Ilość oczyszczonych ścieków – 156m2/dobę, Stopień wykorzystania przepustowości wybudowanej/ rozbudowanej/ przebudowanej/ zmodernizowanej oczyszczalni ścieków – 21,17%, Przewidywana całkowita liczba bezpośrednio utworzonych nowych miejsc pracy (EPC) – 4 szt. Trwałość projektu Zgodnie z obowiązującymi zasadami inwestycja będzie funkcjonować w okresie długoterminowym. W ciągu 5 lat od terminu ostatniej płatności nie zostaną wprowadzone żadne znaczące zmiany ani pierwotne przeznaczenie projektu. Efekty ekologiczne projektu: Budowa oczyszczalni ścieków pozytywnie oddziałuje na stan czystości wód powierzchniowych i podziemnych. Likwidacja problemu zrzutu nieoczyszczonych ścieków do cieku Prypeć, stanowiącego odbiornik ścieków bytowo-gospodarczych, przyczynia się do poprawy stanu czystości rzeki. Dodatkowo zmniejsza się ilość oraz jakość ścieków odprowadzanych do gruntu, co będzie maiło przełożenie na poprawę jakości gleb. Efekty społeczne i gospodarcze/ekonomiczne Beneficjent zakładał, że budowa oczyszczalni przyczyni się do poprawy komfortu życia i zmniejszenia różnic w tym zakresie pomiędzy mieszkańcami obszaru objętego inwestycją a pozostałymi mieszkańcami regionu. Projekt miał też tworzyć warunki inwestycyjne. Projekt polegający na budowie oczyszczalni ścieków był realizowany łącznie z projektem polegającym na budowie kanalizacji i respondenci łącznie rozpatrują efekty tych projektów. W związku ze zmniejszeniem skażenia gruntów i rzeki ściekami poprawiła się jakość wody pitnej i przypuszczalnie żywności, a więc zdaniem rozmówców, projekt mógł wpłynąć korzystnie na stan zdrowia mieszkańców. Projekty przyczyniły się do rozwinięcia świadomości ekologicznej i zdrowotnej. Mieszkańcy zrozumieli, że brak zanieczyszczeń jest zdrowotną wartością, ponadto ponoszą koszty czystszego środowiska. W efekcie skończyło się społeczne przyzwolenie na nielegalne pozbywanie się ścieków przez sąsiadów niekorzystających z kanalizacji. Realizacja projektów zwiększyła wygodę mieszkańców. Były też pojedyncze przypadki wybudowania łazienek w domach, w których wcześniej ich nie było, ale można to wiązać raczej z możliwościami finansowymi mieszkańców, niż z inwestycją. Mieszkańcy gminy podjęli decyzję, by koszty przyłączy nie były ryczałtowe, lecz zależne od długości. W efekcie niektórzy mieszkańcy, którzy musieliby ponieść najwyższe koszty, rezygnowali z podłączenia, a część z nich zdecydowała się na nie później. W związku z podłączeniem do kanalizacji mieszkańcy zaczęli też ponosić koszty odprowadzenia ścieków – według beneficjenta niższe, niż koszty opróżniania szamb, a gmina dopłaca do odbioru i oczyszczania ścieków. Poprawiła się jakość krajobrazu wokół inwestycji. Teren jest estetyczny, zagospodarowany, nasadzono zieleń.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 132

Na badanym obszarze, znajdującym się blisko Sandomierza, wzrósł popyt na nieruchomości i ceny działek, co badani zdecydowanie wiążą ze zwiększoną atrakcyjnością terenów w efekcie skanalizowania. Nowe domy były budowane w pobliżu kanalizacji, ale nie od razu były do niej podłączane, raczej wspomniano o tym, że mieszkańcy na to czekają i interweniują w urzędzie gminy. Projekt nie przyczynił się do rozwoju większych przedsiębiorstw, które już wcześniej zapewniały we własnym zakresie oczyszczanie swoich ścieków. Natomiast był korzystny dla istniejących i nowopowstałych mikroprzedsiębiorstw, których właściciele, podobnie jak mieszkańcy, starali się o szybkie przyłączenie oczekując poprawy komfortu funkcjonowania. Trudno stwierdzić, czy dostęp do kanalizacji przyczynił się do powstania firm, raczej stwarzał im lepsze warunki do rozwoju. W związku z bliskością Sandomierza, Dwikozy rozwijają się także turystycznie.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 133

Case study 8

BUDOWA KANALIZACJI SANITARNEJ Z PRZYKANALIKAMI ORAZ Tytuł projektu: POMPOWNIAMI ŚCIEKÓW I ICH ZASILANIEM ENERGETYCZNYM DLA AGLOMERACJI ZAWICHOST – MIASTO ZAWICHOST 4.2. Rozwój systemów lokalnej infrastruktury ochrony środowiska i Działanie: energetycznej

Kategoria interwencji: 46 Oczyszczanie ścieków

Beneficjent: Gmina Zawichost

Wartość projektu ogółem: 4 772 225,64 zł

Wartość dofinansowania UE: 2 818 587,30 zł

Lokalizacja: miasto Zawichost Okres realizacji: marzec 2007 – październik 2012

CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU Potrzeba realizacji projektu Realizacja inwestycji wynikała z potrzeby wyposażenia miejscowości Zawichost w odpowiednią infrastrukturę kanalizacyjną. Przed realizacją przedsięwzięcia długość sieci kanalizacyjnej w mieście wynosiła około 1 km i korzystała z niej tylko część mieszkańców – w sumie podłączonych było 46 budynków. Realizacja inwestycji dodatkowo była zasadna ekonomicznie z uwagi na zwartą zabudowę miasta. Brak kanalizacji powodował zanieczyszczenie wód. Nie wszyscy mieszkańcy odprowadzali zanieczyszczenia. Projekt podnosił standard życia mieszkańców miasta. Opis projektu W ramach projektu wybudowano 14,05 km. sieci kanalizacyjnej oraz 200 przyłączy, w tym 194 do gospodarstw domowych oraz 6 do innych podmiotów. Aktualnie z sieci kanalizacyjnej w Zawichoście korzysta około 750 osób. Efekty rzeczowe projektu i wskaźniki Wskaźniki produktu Długość wybudowanej sieci kanalizacji sanitarnej- 14,05 km. (100% realizacja wskaźnika w stosunku do zakładanego poziomu) Wskaźniki rezultatu Liczba osób podłączonych do wybudowanej/zmodernizowanej sieci kanalizacyjnej – 750 osób (83,33% realizacja wskaźnika w stosunku do zakładanego poziomu) Przebieg realizacji projektu Faza przygotowawcza do inwestycji rozpoczęła się wykonaniem projektu budowlanego oraz kosztorysu w 2007 r., a w kolejnym roku uzyskano pozwolenie na budowę. Z kolei etap rzeczowej realizacji projektu to okres od II kwartału 2010 r. do IV kwartału 2011 r. Umowa o dofinansowanie była aneksowana kilkakrotnie, co wynikało z braku doświadczenia w realizacji inwestycji współfinansowanych w ramach programów operacyjnych.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 134

Trwałość projektu Podmiotem zarządzającym i odpowiedzialnym za funkcjonowanie powstałej infrastruktury jest gmina Zawichost, która posiada pełną zdolność organizacyjną, prawną i finansową, wymaganą do utrzymania trwałości projektu. Za techniczne funkcjonowanie i bieżące remonty sieci odpowiada Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Zawichoście. Trwałość inwestycji gwarantują zastosowane paramenty techniczne. Efekty ekologiczne projektu Projekt cechuje się pozytywnym oddziaływaniem na środowisko gruntowo-wodne. Wyposażenie miejscowości w infrastrukturę, przyczyni się do zapobiegnia dalszemu skażeniu ujęć płytkich oraz ograniczy dotychczasowe skażenie wód gruntowych i powierzchniowych. W wyniku podjętej interwencji: - poprawiła się jakość wody, - poprawił się stan zdrowia mieszkańców, - nastąpiło zatrzymanie dalszej degradacji środowiska naturalnego. Efekty społeczne i gospodarcze/ekonomiczne Beneficjent zakładał, że inwestycja pozwoli zrównać standard życia mieszkańców w zakresie infrastruktury technicznej z bardziej rozwiniętymi obszarami. Projekt ten łącznie z innymi projektami, ze względu na komplementarność z nimi, miał się przyczyniać do rozwoju gminy. Skanalizowanie części gminy przyczyniło się do poprawy jakości życia, tj. zapewnienia mieszkańcom lepszej wody pitnej, ze względu na to, że wcześniej część ścieków była odprowadzana nielegalnie. Projekt podniósł też komfort życia poprzez likwidację uciążliwych zapachów i ułatwienie w prowadzeniu gospodarstw domowych i rolnych. Były przypadki, że mieszkańcy domów bez łazienek zamierzali je zbudować w związku z podłączeniem kanalizacji. Natomiast beneficjentowi trudno ocenić, czy projekt przełożył się na poprawę stanu zdrowia. Realizacja inwestycji wiązała się z kosztami dla mieszkańców. Ryczałtowy koszt przyłącza wynosił 350 zł. to jest niedużo w porównaniu z okolicznymi gminami, ale jednak niewielka część mieszkańców na kanalizowanym obszarze nie zdecydowała się na przyłącze. Niestety to się wiązało z dalszym zanieczyszczaniem środowiska. Ponadto zdaniem beneficjenta od czasu realizacji projektu wzrosły koszty doprowadzenia wody i odprowadzenia ścieków, ale także wzrosło zużycie wody, jako że mieszkańcy korzystający z sieci nie martwią się już o kwestie opróżniania szamb. Zdaniem beneficjenta w Zawichoście są budowane nowe domy mieszkalne, ale trudno ocenić, czy można to wiązać z kanalizacją. Natomiast zdaniem przedstawiciela beneficjenta będącego respondentem ankiety CAWI, w efekcie podłączenia kanalizacji wzrosła wartość nieruchomości, tj. ceny sprzedaży lub wynajmu nieruchomości na cele mieszkalne i komercyjne. Projekt pozwolił na uzbrojenie terenów pod inwestycje, a więc tworzył warunki do rozwoju gospodarczego, ale nie przyniósł jednoznacznych efektów gospodarczych. W Zawichoście przedsiębiorstwa się rozwijają i powstają nowe oraz zwiększa się liczba turystów, ale nie można tego jednoznacznie powiązać z inwestycją. Przy realizacji inwestycji znaleźli zatrudnienie mieszkańcy gminy, natomiast w bezpośrednim efekcie projektu nie utworzono nowych miejsc pracy.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 135

Case study 9

BUDOWA KANALIZACJI SANITARNEJ W BRODACH W UL. Tytuł projektu: SZKOLNEJ, PIASKOWEJ I AKACJOWEJ 4.1. Rozwój regionalnej infrastruktury ochrony środowiska i Działanie: energetyczne

Kategoria interwencji: 46 Oczyszczanie ścieków

Beneficjent: Gmina Brody

Wartość projektu ogółem: 5 376 001,89 zł

Wartość dofinansowania UE: 3 206 063,56 zł

Lokalizacja: Powiat starachowicki

Okres realizacji: Sierpień 2010 – Grudzień 2011

CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU Potrzeba realizacji projektu Celem projektu było zapobieganie degradacji środowiska naturalnego, która powstaje w wyniku zanieczyszczeń przedostających się do wód podziemnych i gleb poprzez nieszczelne, bezodpływowe zbiorniki ściekowe. Część posesji odprowadza ścieki do często nieszczelnych szamb, które w znaczący sposób zanieczyszczają środowisko naturalne Obszaru Chronionego Doliny Rzeki Kamiennej, w zasięgu którego leży miejscowość objęta projektem. Ogromny problem dla mieszkańców stanowi przedostawanie się zanieczyszczeń do wód gruntowych i podziemnych, co w konsekwencji powoduje zanieczyszczenie Zalewu Brodzkiego i Rzeki Kamiennej. Degradacja środowiska naturalnego doprowadza bezpośrednio do ubożenia społeczeństwa, bowiem teren atrakcyjny turystycznie staje się coraz mniej odwiedzany. Zanieczyszczenia pochodzące z niewłaściwego sposobu odprowadzania ścieków stanowią tym samym ogromną barierę w rozwoju agroturystyki i uprawach ekologicznych. Pokreślić należy, że zanieczyszczenia komunalne wpływają negatywnie na stan zdrowia mieszkańców, mogą bowiem być przyczyną wielu chorób. Przed realizacją projektu, do oczyszczalni w Krynkach podłączonych było 435 gospodarstw domowych, a przepływ ścieków wynosił ok. 40m3/d. Opis projektu Projekt polegał na wybudowaniu kanalizacji sanitarnej w miejscowości Brody, wzdłuż ulic Szkolna, Piaskowa i Akacjowa i włączeniu jej do istniejącego systemu kanalizacyjnego. Ścieki aktualnie odprowadzone są do istniejącej oczyszczalni ścieków w miejscowości Krynki, gm. Brody. Realizacja projektu zwiększyła stopień skanalizowania gminy do ok. 100%. Efekty rzeczowe projektu i wskaźniki Wskaźniki produktu Długość wybudowanej sieci kanalizacji sanitarnej - 10,59 km (100% realizacja wskaźnika w stosunku do zakładanego poziomu) Wskaźniki rezultatu Liczba osób podłączonych do wybudowanej/zmodernizowanej sieci kanalizacyjnej - 614 osób (74,7% realizacja wskaźnika w stosunku do zakładanego poziomu) Przebieg realizacji projektu

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 136

Pierwsze decyzje administracyjne związane z projektem zostały wydane już w 2004 r. Prace w zakresie przygotowania dokumentacji przetargowej i przetargów odbyły się w I kwartale 2009 r., z kolei prace inwestycyjne związane z procesem inwestycyjnym w II kwartale 2009 r. a zakończyły rozliczeniem projektu w III kwartale 2010 r. Trwałość projektu Jednostką odpowiedzialną za realizację w fazie inwestycyjnej projektu jest Urząd Gminy Brody. Gmina posiada pełną zdolność organizacyjną i finansową do utrzymania projektu w całym okresie projekcji tj. 30 lat od daty realizacji projektu. Od zakończenia realizacji projektu eksploatacja wybudowanej sieci należy do jednostki budżetowej gminy – Zakładu Gospodarki Komunalnej w Brodach. Efekty ekologiczne projektu Projekt cechuje się pozytywnym oddziaływaniem na środowisko gruntowo-wodne. W wyniku realizacji projektu zmniejszy się m.in.:  ilość zanieczyszczeń odprowadzanych do wód ze źródeł komunalnych,  negatywne oddziaływanie ścieków na środowisko przyrodnicze,  nastąpiła poprawa stanu wód i jakość gleb,  poprawił się stan sanitarny, a w następstwie zdrowie ludności. Efekty społeczne i gospodarcze/ekonomiczne Projektodawca zakładał, że w związku ze zwiększeniem stopnia skanalizowania powstaną nowe miejsca pracy w sektorze turystyki i agroturystyki oraz zwiększą się przychody rolników, którzy rozpoczną uprawy ekologiczne. Skanalizowanie ułatwiło mieszkańcom życie, ograniczyło praktyki zanieczyszczania terenu i pozwoliło wyeliminować uciążliwe zapachy. Podobnie jak w przypadku innych projektów, rozmówcom trudno było ocenić, czy poprawiło się zdrowie mieszkańców. Od czasu realizacji projektu w tych nielicznych gospodarstwach, w których nie było łazienki lub toalety, wyposażenie poprawiło się dzięki pomocy gminy, ale trudno to wiązać ze skanalizowaniem. Korzystający z kanalizacji są zadowoleni, ale pojawiły się też konflikty z mieszkańcami niekorzystającymi z sieci - konflikty wiążą się z nielegalnym odprowadzaniem ścieków przez sąsiadów. Według beneficjenta wzrosło zużycie wody, ponieważ mieszkańcy nie musieli się już obawiać o objętość ścieków. Koszt odprowadzenia ścieków jest według beneficjenta niższy od kosztu opróżniania szamba. Jednak beneficjentowi trudno ocenić, na ile dla mieszkańców koszty zmniejszyły się lub wzrosły – być może dlatego, że wcześniej niektórzy mieszkańcy nielegalnie ograniczali koszty. Zdaniem beneficjenta realizacja projektu przyczyniła się do wzrostu wartości gruntów, do ich sprzedaży i do tego, że na skanalizowanym obszarze budowano nowe domy, jednak projekt był tylko jednym z wielu czynników zapewniających atrakcyjność lokalizacji. Nie jest to spektakularny efekt, można też zauważyć, że uzbrojenie terenu stworzyło warunki niezbędne do potencjalnych inwestycji, ale nie zawsze wystarczające. W gminie rozwija się przedsiębiorczość, powstały nowe podmioty gospodarcze (ale też zlikwidowane zostały inne). Jest to gmina atrakcyjna turystycznie i od czasu realizacji projektu rozwinęła się w niej turystyka, branża hotelarska i branża usług związanych z rekreacją czy gastronomią oraz wzrosły wpływy z podatków od przedsiębiorstw. Jednak beneficjent nie wiąże tych zmian jednoznacznie z inwestycją. Ostrożny w ocenie jest też sołtys jednej z wsi, zdaniem którego kanalizacja poprawiła komfort w przedsiębiorstwach podobnie, jak w gospodarstwach domowych. Realizacja inwestycji przyniosła też doraźne korzyści lokalnym przedsiębiorcom i mieszkańcom, którzy znaleźli zatrudnienie przy jej budowie. Natomiast nie planowano tworzenia i nie utworzono nowych miejsc pracy.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 137

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 138

Case study 10

ROZBUDOWA OCZYSZCZALNI ŚCIEKÓW W FALĘCINIE STARYM Tytuł projektu: ORAZ BUDOWA KANALIZACJI SANITARNEJ W MIEJSCOWOŚCIACH: MIETEL, MARIAMPOL, SZCZEGLIN

4.1. Rozwój regionalnej infrastruktury ochrony środowiska i Działanie: energetyczne

Kategoria interwencji: 46 Oczyszczanie ścieków

Beneficjent: Gmina Stopnica

Wartość projektu ogółem: 9 655 461,28 zł

Wartość dofinansowania UE: 4 696 071,27 zł Lokalizacja: Miejscowości Mietel, Mariampol i Szczeglin w gminie Stopnica

wrzesień 2008 – grudzień 2012 Okres realizacji:

CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU Potrzeba realizacji projektu Realizacja projektu wynikała z potrzeby rozwiązania problemu związanego z niedostatecznym skanalizowaniem obszaru, a także zapewnieniem odpowiedniego poziomu oczyszczaniu ścieków, co zapobiega przedostawaniu się zanieczyszczeń do wód gruntowych oraz gleb. Dodatkowym czynnikiem była lokalizacja obszaru projektu położonego na terenie Solecko Pacanowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Opis projektu Przedmiotem projektu była rozbudowa oczyszczalni ścieków do przepustowości 1028 m3/d, oraz budowa sieci kanalizacyjnej w miejscowościach Mietel, Mariampol i Szczeglin o długości 25,5 km. wraz z 196 przyłączami. W ramach projektu wybudowano przepompownię ścieków. Liczba osób korzystających z podłączenia do sieci kanalizacji sanitarnej wynosi ponad 640 osób. Sieć kanalizacyjna została zaprojektowana w dostosowaniu do konfiguracji terenu i warunków lokalnych wynikających z uzbrojenia i zabudowania terenu. Przebieg realizacji projektu Pierwszy etap tj. przygotowanie inwestycji – obejmujący uzyskanie wszelkich pozwoleń i decyzji administracyjnych oraz przeprowadzenie procedury przetargowej trwał od III kwartału 2008 r. – do II kwartału 2010 r.). Sam etap aplikacji o środki był czasochłonny i obejmował okres dwóch lat (2012-2013).

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 139

Umowa o dofinansowanie została podpisana w lipcu 2011 r. następnie na etapie realizacji była kilkakrotnie aneksowana, co wynikało z konieczności dostosowania pierwotnie zakładanych kosztów. Etap realizacji projektu rozpoczął się na przełomie III i IV kwartału 2010 r., podjęciem prac inwestycyjnych, w pierwszej kolejności rozbudową oczyszczalni ścieków, a następnie budową kanalizacji w miejscowościach Mietel, Mariampol i Szczeglin. Efekty rzeczowe projektu i wskaźniki Wskaźniki produktu Długość wybudowanej sieci kanalizacji sanitarnej -25,36 km. (99,37% realizacja wskaźnika w stosunku do zakładanego poziomu) Liczba przebudowanych oczyszczalni ścieków -1 szt. (100% realizacja wskaźnika w stosunku do zakładanego poziomu) Wskaźniki rezultatu Liczba osób podłączonych do wybudowanej/zmodernizowanej sieci kanalizacyjnej - 696 osoby (108,75% realizacja wskaźnika w stosunku do zakładanego poziomu) Trwałość projektu Sieć kanalizacyjna jest eksploatowana i zarządzana przez ZGK, który jest zakładem budżetowym Rady Gminy w Stopnicy. ZGK dysponuje środkami technicznymi i doświadczeniem w zarządzaniu siecią kanalizacyjną. Gmina Stopnica zagwarantowała trwałość i należyte funkcjonowanie kanalizacji przez okres 5 lat po dokonaniu ostatniej płatności, niemniej jednak trwałość inwestycji przy prowadzeniu odpowiednich działań konserwacyjnych szacowana jest na okres minimum 20 lat. Efekty ekologiczne projektu: Realizacja projektu przyczynia się do: - prawy stanu środowiska naturalnego (szczególnie wód gruntowych i gleby) i przeciwdziałania jego dalszemu skażeniu na terenie, którym projekt był realizowany, - zwiększenia kontroli nad gospodarką wodno-ściekową, - osiągnięcia standardów w zakresie ochrony środowiska, zawartych w polskim prawie oraz dyrektywach UE, - stworzenia warunków do nieinwazyjnego wykorzystania zasobów naturalnych gminy, - poprawy jakości ścieków, - zwiększenia świadomości ekologicznej mieszkańców, - poprawy zdrowia mieszkańców. Efekty społeczne i gospodarcze/ekonomiczne Beneficjent zakładał, że projekt przyniesie korzyści społeczne i ekonomiczne. Przewidywano, że przejście z szamba na kanalizację pozwoli obniżyć opłaty dla mieszkańców. Według danych beneficjenta w momencie opracowania projektu koszty opróżniania szamb wynosiły 2,10 zł/m3, natomiast stawki za odbiór ścieków kształtowały się na poziomie 1,52 zł/m3. Zachowanie nieskażonej przyrody miało pozwolić na rozwój agroturystyki, a skanalizowanie przyczynić się do wzrostu atrakcyjności inwestycyjnej terenów i do rozwoju gospodarczego gminy. Projekt poprawił jakość życia mieszkańców – zapewnił lepszą wodę pitną, likwidację uciążliwych zapachów i poprawę jakości krajobrazu, a odprowadzanie ścieków stało się łatwiejsze. Zużycie wody zdaniem beneficjenta nie zmieniło się w związku z projektem. Zgodnie z oczekiwaniami beneficjenta, podłączenie do kanalizacji było dla mieszkańców opłacalne, bo powodowało zmniejszenie kosztów odprowadzenia ścieków.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 140

Oprócz badanego projektu beneficjent realizował ze środków UE wiele projektów poprawiających infrastrukturę przekładającą się na jakość życia dla mieszkańców i atrakcyjność turystyczną gminy, w tym projekty dotyczące budowy kanalizacji. Zdaniem beneficjenta występują efekty gospodarcze tego projektu. Trzeba jednak pamiętać, że inwestycja jest jednym z wielu czynników podnoszących atrakcyjność lokalizacji i przynosi efekt dzięki synergii z nimi. Tak też wzrosła wartość nieruchomości i ceny ich sprzedaży oraz w roku po budowie kanalizacji powstało na skanalizowanym obszarze więcej domów mieszkalnych niż w roku poprzedzającym inwestycję. Te efekty można przypisać skanalizowaniu, oraz dostępności pozostałych mediów (a przypuszczalnie także dobremu położeniu gminy czy rozwiniętej innej infrastrukturze społecznej). Nastąpił też rozwój gospodarczy. W gminie dokonano dużych inwestycji w infrastrukturę hotelową, do czego przyczyniła się kanalizacja, ale także położenie blisko drogi krajowej, obecność innych mediów, lokalizacja atrakcyjna turystycznie. Według beneficjenta skanalizowanie kolejnej części gminy przyczyniło się także do rozwoju usług i do wzrostu wpływów z podatków od przedsiębiorstw. Jednak efekty gospodarcze nie rozkładają się równomiernie. W małej wsi objętej badaniem kanalizacja poprawiła standard życia mieszkańców. Jednak nie przybyło tam turystów, nie pojawiły się przedsiębiorstwa, ani nie sprzedawano domów. W projekcie nie planowano utworzenia i nie utworzono miejsc pracy w efekcie bezpośrednim.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 141

Case study 11

LIKWIDACJA KOTŁOWNI PRZY UL. ZAPOMNIANEJ 5 I Tytuł projektu: PRZYŁĄCZENIE DO MIEJSKIEGO SYSTEMU CIEPŁOWNICZEGO BUDYNKÓW NA OSIEDLU "CHĘCIŃSKIE" W KIELCACH

4.1. Rozwój regionalnej infrastruktury ochrony środowiska i Działanie: energetycznej

Kategoria interwencji: 47 Jakość powietrza

Beneficjent: Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Kielcach

Wartość projektu ogółem: 5 584 365,30 zł

Wartość dofinansowania UE: 1 560 401,28 zł

Lokalizacja: Miasto Kielce

Okres realizacji: czerwiec 2008 - kwiecień 2012 CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU

Potrzeba realizacji projektu Realizacja projektu wynikała z potrzeby ograniczenia niskiej emisji zanieczyszczeń powietrza w centrum Kielc. Celem projektu była modernizacja sieci ciepłowniczej i zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych w sąsiedztwie wielorodzinnych budynków mieszkalnych i terenów rekreacyjnych. Wysokość produkowanych i emitowanych zanieczyszczeń przez eksploatowaną kotłownię znacznie przekraczała dopuszczalne normy, a także bardzo niekorzystnie wpływała na istniejące w sąsiedztwie budownictwo mieszkaniowe, w tym mieszkańców. W świetle standardów środowiska, lokalizacja tego typu kotłowni w centrum miasta była niedopuszczalna. Opis projektu Przedmiotem projektu była likwidacja istniejącej kotłowni węglowej z 8 kotłami i zastąpienie jej nowoczesną wymiennikownią kotłownią zasilaną z miejskiej sieci ciepłowniczej, dystrybuującej ciepło wytwarzane w Elektrociepłowni Kielce. Oprzyrządowanie wymiennikowe i instalacji przesyłowych zapewnia bezpieczną i w większości zautomatyzowaną pracę. W związku z koniecznością połączenia rejonu osiedla „Chęcińskie” z miejską siecią ciepłowniczą została wybudowana sieć łącząca o długości 0,603 km. oraz przebudowana o długości 0,631 km., aby zapewnić wystarczającą przepustowość sieci zasilającej. W ramach projektu do sieci zostało przyłączonych łącznie 91 budynków, w tym 13 spośród nich wymagało przebudowy przyłączy o długości łącznej 0,187 km. Zmiana systemu technologicznego przesyłu siecią zmniejszyła zużycie energii cieplnej o około 1556,40 GJ rocznie. Konieczność przebudowy istniejącej sieci ciepłowniczej wynikała z potrzeby dostosowania średnic rur do zwiększonego zapotrzebowania ciepła, poprawy izolacyjności termicznej, likwidacji izolacji z waty szklanej i włókien azbestu. Zastosowanie rur preizolowanych poprawiło znacząco efektywność energetyczną przesyłu ciepła i przyczyniło się do obniżenia emisji CO2. Zastąpienie kotłowni zespołem zautomatyzowanych wymienników, włączonych do miejskiej sieci ciepłowniczej, wpływa pozytywnie na poprawę stanu środowiska, zdrowie mieszkańców, a tym samym zasobów pracy.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 142

Przebieg realizacji projektu Ze względu na długotrwały proces inwestycyjny związany z uzyskaniem pozwoleń na budowę, wykonania analizy wykonalności projektu i projektu technicznego kotłowni, etap przygotowawczy do inwestycji rozpoczął się już w styczniu 2007 r., postępowaniem przetargowym na wybór wykonawcy dokumentacji projektowej. Roboty budowlane rozpoczęły się w I kwartale 2010 r. i trwały do I kwartału 2012 r. Harmonogram robót budowlano – montażowych uwzględniał brak możliwości wyłączenia z eksploatacji istniejącej kotłowni oraz części sieci objętej inwestycją w sezonie grzewczym, dlatego większość robót wykonano poza okresem użytkowania kotłowni i systemu cieplnego. Inwestycji przebiegała zgodnie z założonym planem. Efekty rzeczowe projektu i wskaźniki Wskaźniki produktu Długość wybudowanej/przebudowanej sieci ciepłowniczej - 1,23 km. (99,19% realizacja wskaźnika w stosunku do zakładanego poziomu) Liczba projektów w zakresie ochrony powietrza - 1 szt. (100% realizacja wskaźnika w stosunku do zakładanego poziomu) Wskaźniki rezultatu Ilość zaoszczędzonej energii cieplnej w wyniku realizacji projektów - 1 556,4 GJ/rok (100,29 % realizacja wskaźnika w stosunku do zakładanego poziomu) Zmiana emisji głównych zanieczyszczeń powietrza: dwutlenek siarki, tlenki azotu, pyły, dwutlenek węgla – 3 500,00 tony/rok (100% realizacja wskaźnika w stosunku do zakładanego poziomu) Trwałość projektu Trwałość projektu zapewniają przyjęte rozwiązania technologiczne. Eksploatacja prowadzona jest przez MPEC Sp. z o.o. w Kielcach, która jest właścicielem sieci ciepłowniczych i największym dystrybutorem ciepła w mieście. Efekty ekologiczne projektu: Likwidacja kotłowni stanowiącej źródło ciepła dla okolicznego osiedla „Chęcińskie” i zastąpienie jej wymiennikownią wpłynęła pozytywnie na stan jakości powietrza w Kielcach. Realizacja projektu pozwoliła wyeliminować emisję do atmosfery szkodliwych substancji i pyłów w ilościach: pył całkowity - 13 Mg/rok, dwutlenek siarki - 35 Mg/rok, dwutlenek azotu - 11 Mg/rok, tlenek węgla - 56 Mg/rok, dwutlenek węgla 5880 Mg/rok. Dzięki projektowi zlikwidowane zostały przestarzałe rury w osnowie cementowo-azbestowej o niskiej termoizolacji i przebudowane na rury stalowe w osnowie z pianki poliuretanowej z płaszczem polietylenowym, które zapewniają trwałą i bezawaryjną pracę sieci oraz zmniejszają straty ciepła ze względu na znacznie lepsze parametry izolacyjne, co e efekcie przyczynia się do redukcji zanieczyszczeń, w tym emisji

CO2. Ponadto likwidacja kotłowni spowodowała ograniczenie ruchu samochodów ciężarowych dowożących paliwo do kotłowni w rejonie budynków mieszkalnych, co zredukowało emisję spalin i wpłynęło pozytywnie na klimat akustyczny. Zwiększyła się też świadomość ekologiczna mieszkańców osiedla. Efekty społeczne i gospodarcze/ekonomiczne Beneficjent zakładał, że likwidacja kotłowni i włączenie osiedla do miejskiej sieci ciepłowniczej korzystnie wpłynie na zdrowie mieszkańców, poprawiając tym samym ich zdolność do pracy, a w efekcie konkurencyjność regionu.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 143

Inwestycja korzystnie wpłynęła na krajobraz. Budynek został zmodernizowany i estetycznie zagospodarowano jego otoczenie, w tym obsadzono drzewami i krzewami. Zarówno mieszkańcy, jak i miasto odnieśli korzyści ekonomiczne. Dla mieszkańców obniżyły się opłaty za ogrzewanie, a nie ponosili oni kosztów inwestycji, natomiast miasto oszczędziło ok. 30 tys. zł. rocznie, bo nie musiało już wnosić opłat za korzystanie ze środowiska. Projekt nie wpływał na świadomość ekologiczną mieszkańców, bo według beneficjenta już wcześniej wiedzieli, że kotłownia była dla nich szkodliwa. Realizacja projektu nie miała wpływu na przedsiębiorczość w mieście. Nie zakładano też i nie utworzono miejsc pracy.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 144

Case study 12

REKULTYWACJA TERENU BYŁEGO ZAKŁADU CHEMICZNEGO Tytuł projektu: "ORGANIKA BENZYL" W SKARŻYSKU-KAMIENNEJ

4.1. Rozwój regionalnej infrastruktury ochrony środowiska i Działanie: energetycznej 50 Rewaloryzacja obszarów przemysłowych i rekultywacja skażonych Kategoria interwencji: gruntów

Beneficjent: Gmina Skarżysko-Kamienna

Wartość projektu ogółem: 10 134 548,78 zł

Wartość dofinansowania UE: 4 818 299,06 zł

Lokalizacja: Gmina Skarżysko-Kamienna, powiat skarżyski

Okres realizacji: Lipiec 2008 – Grudzień 2011

CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU

Potrzeba realizacji projektu Teren objęty projektem był silnie zdegradowany i skażony w wyniku funkcjonującego przed laty zakładu chemicznego, dodatkowo spotęgowanego pożarem w wyniku, którego zanieczyszczone zostały budowle posadowione na tym terenie. Pozostawienie skażonego terenu w mieście bez żadnego nadzoru, w nieuporządkowanym stanie z niezagospodarowanymi odpadami, przyczyniało się do rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń do środowiska gruntowo-wodnego poprzez infiltrację w kierunku doliny rzeki Kamiennej oraz zagrażało pogorszeniem stanu jakości wód w pobliskich zbiornikach wodnych w Starachowicach, Brodach Iłżeckich i planowanego w Wąchocku. Opis projektu Inwestycja polegała na podjęciu działań rekultywacyjnych na terenie byłego Zakładu Chemicznego „Organika Benzyl”, znajdującego się w Osiedlu Dolna Kamienna w Skarżysku-Kamiennej. Inwestycję realizowano w oparciu o następujące etapy rekultywacji: 1) Uprzątnięcie terenu (usunięcie gruzu i zanieczyszczeń). 2) Remediacja gruntów – wywiezienie zanieczyszczonej ziemi poza teren rekultywowany. 3) Przywiezienie ziemi i poddanie rekultywacji biologicznej (zabudowa biologiczna). Powierzchnia terenu podlegającego rekultywacji wynosiła 2,3179 ha. W wyniku realizacji projektu ilość oczyszczonego skażonego gruntu wyniosła 50 437,73 m3, a ilość usuniętych (zutylizowanych) odpadów 3 316,87 m3.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 145

Przebieg realizacji projektu Okres przygotowawczy inwestycji trwał niecały rok. Z uwagi na charakter zakładanych prac, tj. wykonanie robót związanych z oczyszczaniem skażonego terenu przy dużym zróżnicowaniu dostępnych technologii, beneficjent nawiązał współpracę ze specjalistyczną firmą, która pomogła wybrać ostatecznego wykonawcę robót. Podczas realizacji projektu największym problemem okazała się skala zanieczyszczeń terenu, która była znacznie wyższa niż zakładano przed podjęciem inwestycji. W związku ze zmianą zakresu robót koniecznych do wykonania oraz związanych z tym kosztów projektu, beneficjent musiał aneksować umowę o dofinansowanie z RPOWŚ 2007-2013. Oprócz zwiększenia zakresu prac oraz terminów, zmieniły się również założone wskaźniki. Pomimo braku doświadczenia w realizacji tego typu inwestycji przez Beneficjenta inwestycja została zrealizowana zgodnie z planem. Efekty rzeczowe projektu i wskaźniki Wskaźniki produktu Powierzchnia terenów poprzemysłowych oraz powojskowych poddanych rekultywacji - 2,31 ha (100% realizacja wskaźnika w stosunku do zakładanego poziomu) Trwałość projektu Gmina Skarżysko-Kamienna zobowiązała się do utrzymania trwałości projektu w okresie 5 lat od finansowego zakończenia projektu. Utrzymanie efektów projektu polega na monitorowaniu środowiska gruntowo-wodnego. W odniesieniu do terenu poddanego rekultywacji ustawodawca nałożył obowiązek na właściciela terenu jego monitorowania przez okres co najmniej 30 lat, co gwarantuje trwałość projektu i utrzymanie efektów rekultywacji niezależnie czy właścicielem terenu będzie dalej gmina, czy prywatny przedsiębiorca. Ponadto istniejąca ustawa o zapobieganiu i naprawie szkód w środowisku obliguje w przypadku zaistnienia szkody do usunięcia jej na koszt właściciela Efekty ekologiczne projektu Realizacja projektu przyczynia się do znaczącej poprawy stanu środowiska, warunków życia i podnoszenia atrakcyjności zarówno miasta, jak i regionu świętokrzyskiego. Rekultywacja skażonego terenu powstrzymała negatywny i postępujący wpływ zanieczyszczeń na poszczególne komponenty środowiska (migracja zanieczyszczeń). Ograniczona została ilość zanieczyszczeń przedostających się do powietrza, wód i gleb, a przez to podniósł się standard życia mieszkańców. Efekty społeczne i gospodarcze/ekonomiczne Beneficjent zakładał, że dzięki inwestycji polepszą się warunki, jakość życia i bezpieczeństwo mieszkańców, a miasto zyska nowe tereny, które przestaną być skażonymi nieużytkami gospodarczymi. Uciążliwe dla mieszkańców substancje były wyczuwalne w powietrzu przede wszystkim w czasach, gdy zakład funkcjonował, ale w mniejszym stopniu także po zakończeniu jego działania. Projekt przyczynił się do poprawy w tym zakresie, choć nie udało się całkowicie wyeliminować zanieczyszczeń. Zakładano też korzyści zdrowotne dla mieszkańców poprzez ochronę przed kontaktem ze skażeniami, natomiast nie monitorowano, czy i jaka poprawia stanu zdrowia nastąpiła. Badanie wskazuje na przypuszczalnie niską świadomość ekologiczną mieszkańców, dla których największą zmianę spowodowało zakończenie działania zakładu wraz z pożarem w 1986 r., a od niedawna rekultywacja pozakładowego terenu. Z wypowiedzi badanego sołtysa wynika, że po zakończeniu pracy zakładu powietrze stało się czyste, a atutem okolicy jest też pobliska rzeka. Wydaje się, że rozmówca nie miał świadomości dodatkowego skażenia gruntu i zanieczyszczenia rzeki powstałego na skutek wybuchu. Świadomości tej prawdopodobnie

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 146

nie mieli też inni mieszkańcy, zważywszy, że w ocalałym pozakładowym biurowcu wynajmowano powierzchnie przedsiębiorstwom, a mieszkańcy korzystali z materiałów pozostałych na gruzowisku. Dlatego z perspektywy mieszkańców efekty rekultywacji nie są zauważane ani odczuwane. Wraz z rekultywacją nie wzrosła świadomość ekologiczna – w tym przypadku wiedza o tym, że teren był skażony, ani o tym, że część zanieczyszczonego obszaru nie została zrekultywowana (z powodów związanych z własnością terenu). Nie wspomniano o postulatach czy protestach ekologicznych mieszkańców w tej kwestii. Uprzątnięcie i zrekultywowanie terenu spowodowało swoisty efekt społeczny. Teren zakładów był dawniej użytkowany jako wysypisko albo źródło materiałów. Obecnie mieszkańcy przestali zaśmiecać ten oczyszczony i kontrolowany obszar, być może z powodu świadomości kontroli. Jednak źródłem materiałów budowlanych stały się budynki w otoczeniu dawnego zakładu, na obszarze postrzeganym jako „niczyj”. A zatem przypuszczalnie wartość terenów otaczających obszar inwestycji zmniejszyła się, a nie wzrosła. Teren w okresie trwałości projektu nie może być przeznaczony na cele inwestycyjne ani nie mogą być pobierane opłaty za wynajem. W przyszłości stanie się dla miasta terenem inwestycyjnym, na cele przemysłowe albo handlowe. Wówczas projekt będzie mógł przynieść korzyści gospodarcze. Obecnie projekt, choć wiązał się z kosztami, to beneficjent rozpatruje w kategoriach oszczędności fakt, że pozyskano środki z RPO na działanie, które było konieczne. W projekcie nie zakładano też tworzenia i nie tworzono miejsc pracy.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 147

Case study 13

REGIONALNE CENTRUM EDUKACJI EKOLOGICZNEJ PRZY Tytuł projektu: EKOLOGICZNYM ZWIĄZKU GOSPODARKI ODPADAMI KOMUNALNYMI Z SIEDZIBĄ W RZĘDOWIE

4.2. Rozwój systemów lokalnej infrastruktury ochrony środowiska i Działanie: energetycznej 51 Promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA Kategoria interwencji: 2000) Zakład Gospodarki Odpadami Komunalnymi Spółka z ograniczoną Beneficjent: odpowiedzialnością

Wartość projektu ogółem: 425 853,14 zł

Wartość dofinansowania UE: 196 721,32 zł

Lokalizacja: gmina Tuczępy, w powiecie buskim

Okres realizacji: wrzesień 2008 – listopad 2013

CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU

Potrzeba realizacji projektu Realizacja Regionalnego Centrum Edukacji Ekologicznej wynikała z dwóch powodów, jednym z nich była potrzeba podjęcia działań w celu podnoszenia świadomości ekologicznej mieszkańców regionu, zwłaszcza w zakresie gospodarki odpadami, selektywnej zbiórki u źródła i promowaniu pozytywnych aspektów wynikających z tego zjawiska dla środowiska. Natomiast drugi cel projektu wynikał z możliwości wykorzystania istniejących zasobów, tj. budynku, który odpowiednio zaadaptowany służyłby aktywizacji ekologicznej mieszkańców poprzez realizację programów edukacyjnych, szkoleń, akcji promocyjnych oraz imprez plenerowych związanych z edukacją ekologiczną. Opis projektu Przedmiotem przedsięwzięcia była przebudowa istniejącego budynku w Rzędowe, będącego własnością Zakładu Gospodarki Odpadami Komunalnymi Sp. z o.o. na potrzeby utworzenia Regionalnego Centrum Edukacji Ekologicznej oraz doposażenia go w sprzęt biurowy i elektroniczny oraz w materiały dydaktyczne, dotyczące ekologii. W ramach inwestycji na parterze budynku powstała duża sala konferencyjna (40 miejsc), biblioteka, sala komputerowa z czytelnią oraz pomieszczenia stanowiące zaplecze administracyjno-socjalne. Powierzchnia użytkowa remontowanych pomieszczeń wyniosła 284,7 m2. Przebieg realizacji projektu Pierwszy wniosek o dofinansowanie inwestycji został złożony w 2008 roku, niemniej jednak realizacja projektu możliwa była dopiero od 2013 roku z uwagi na zmiany w koncepcji projektu. Umowa na dofinansowanie z RPOWŚ 2007-2013 zawarta została w 2010 r., aneksowano ją 8 razy. W większości aneksy dotyczyły przesunięcia terminu planowanej inwestycji dotyczącej przebudowy budynku i związanymi z tym zmianami w harmonogramie rzeczowo-finansowym, ponadto zmian poziomu realizacji wskaźników zatrudnienia. Efekty rzeczowe projektu i wskaźniki

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 148

Wskaźnik rezultatu Przewidywana całkowita liczba bezpośrednio utworzonych nowych etatów (EPC) – 4 szt. (80% realizacja wskaźnika w stosunku do zakładanego poziomu) Trwałość projektu Całość kosztów utrzymania i bieżącej konserwacji pokrywana jest z środków Zakładu Gospodarki Odpadami Komunalnymi Sp. z o.o.. Trwałość techniczna została osiągnięta poprzez zapewnienie wysokiej jakości wykonania inwestycji. Efekty ekologiczne projektu Realizacja projektu przyczynia się do:  podniesienia świadomości ekologicznej społeczeństwa (mieszkańcy popełniają mniej błędów w postepowaniu z odpadami problemowymi, szczególnie niebezpiecznymi),  poprawy stanu środowiska naturalnego,  zwiększenia ilości odpadów zbieranych w sposób selektywny,  polepszenia jakości odpadów pochodzących z selektywnej zbiórki,  zwiększenia świadomości dotyczącej wykorzystania surowców wtórnych, oszczędności wody i energii,  akceptacji społecznej dla inwestycji polegających na budowie kanalizacji sanitarnej, oczyszczalni ścieków, składowisk odpadów komunalnych. Z uwagi na wymianę w budynku starego systemu centralnego ogrzewania na nowy poprawią się warunki ekologiczne powietrza. Efekty społeczne i gospodarcze/ekonomiczne Beneficjent zmierzał do podniesienia świadomości ekologicznej mieszkańców i zachęcenia ich do prowadzenia segregacji odpadów (selekcji „u źródła”), co miało poprawić odzysk surowców wtórnych. Oferta centrum jest kierowana do osób w każdym wieku, ale przede wszystkim do zorganizowanych grup dzieci i młodzieży (we współpracy ze szkołami i np. z ochotniczą strażą pożarną), dla których są prowadzone zajęcia edukacyjne i ze zwiedzaniem ZGOK. Prowadzono też inne formy edukacji, np. zajęcia w szkołach, plenerowe akcje ekologiczne, warsztaty, konkursy, zajęcia wakacyjne. Wraz z ofertą wakacyjną centrum zapewniło mieszkańcom, a zwłaszcza dzieciom ofertę pozwalającą na konstruktywne zagospodarowanie czasu wolnego. Według beneficjenta projekt wysoce przyczynił się do podniesienia świadomości ekologicznej społeczeństwa, co przekłada się na zachowania: wzrosła ilość zbieranych odpadów w ramach zbiórki selektywnej, zwłaszcza w tych gminach, w których prowadzono spotkania informacyjne dla mieszkańców. A zatem jak wynika z obserwacji beneficjenta, spotkania z mieszkańcami gmin wydają się w krótkim okresie przynosić bardziej zauważalne efekty, niż edukacja ekologiczna uczniów. Jednak także ta ostatnia przynosi efekty, przynajmniej na poziomie świadomości uczniów – jak wynika z informacji otrzymanych przez beneficjent od nauczycieli. Według beneficjenta nie wystąpiły gospodarcze efekty projektu. Beneficjent planował utworzenie nowych miejsc pracy dla osób, których zadaniem będzie prowadzenie edukacji ekologicznej, praca w bibliotece i sali komputerowej. Planowano utworzenie 5, ale, jak wynika z danych monitoringowych, utworzono 4 etaty przeliczeniowe.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 149

Case study 14

BUDOWA ZBIORNIKA WODNEGO MAŁEJ RETENCJI NA RZECE Tytuł projektu: KORZENNEJ W MIEJSCOWOŚCI BOGORIA - GM. BOGORIA

Działanie: 4.1. Rozwój regionalnej infrastruktury ochrony środowiska i energetycznej

Kategoria interwencji: 53 Zapobieganie zagrożeniom

Beneficjent: Gmina Bogoria

Wartość projektu ogółem: 4 412 693,95 zł

Wartość dofinansowania UE: 2 287 409,80 zł

Lokalizacja: Powiat staszowski, gmina Bogoria

Okres realizacji: Kwiecień 2007 - Luty 2012

CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU Potrzeba realizacji projektu Inwestycja wynikała z konieczności podjęcia działań w zakresie zapobiegania zagrożeniom naturalnym związanym z wystąpieniem powodzi. Budowa zbiornika wodnego miała na celu stworzenie odpowiednich możliwości retencjonowania wody w gminie. Jednocześnie inwestycja przyczyniła się do podniesienia atrakcyjności turystycznej gminy. Opis projektu Zbiornik małej retencji zlokalizowany jest na rzece Korzennej w km 8 + 183, która stanowi dopływ rzeki Kacanki (prawobrzeżny dopływ Koprzywianki stanowiącej lewostronny dopływ Wisły). Sztuczne jezioro powstało w wyniku spiętrzenia wody zaporą czołową konstrukcji ziemnej przegradzającej dolinę rzeki. W zaporę czołową wbudowana jest budowla piętrząco-upustowa, która umożliwia regulację piętrzenia zbiornika oraz odpływ wód ze zbiornika w dół rzeki. Budowla upustowa konstrukcji żelbetowej została wbudowana w konstrukcję ziemną zapory i jest przykryta przez zwierciadło wody zbiornika i nasyp ziemny zapory. Zbiornik posiada powierzchnię lustra wody 4,09 ha i pojemności 80 tys. m3 przy Normalnym Poziomie Piętrzenia (NPP) oraz powierzchni lustra wody 4,34 ha i pojemności 101 tys.m3 przy Maksymalnym Poziomie Piętrzenia (MaxPP). Podstawową funkcją zbiornika jest: - retencja wody powierzchniowej, - retencja wody w czasie powodzi, - wyrównanie niskich przepływów w rzece poniżej zbiornika szczególnie ważne z uwagi na zrzut ścieków z oczyszczalni, - wyrównanie przepływów powodziowych, wydatek przelewu będzie regulował przepływ poniżej zbiornika, - zapewnienie rezerwy wody do celów pożarowych. Inwestycja obejmowała m.in. budowę zapory czołowej na długości 259 m, kładkę na rzece Korzenna w km 8+438, pomosty dla kąpieliska wraz z ukształtowaniem dna, odcinkowe ukształtowanie i zabezpieczenie koryta rzeki Korzenna poniżej zbiornika w km 7+905 do 8+080 oraz powyżej zbiornika w rejonie istniejącego

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 150

mostu w km 8+481 do 8+533 wraz z bystrotokiem poniżej zbiornika. Przebieg realizacji projektu Realizacja projektu rozpoczęła się od 2007 roku, co związane było z opracowaniem dokumentacji i uzyskaniem stosownych decyzji, natomiast prace związane z budową inwestycji od 2009 roku. Na etapie realizacji inwestycji konieczne było aneksowanie umowy o dofinansowanie z powodu przedłużenia terminu jej wykonania. Projekt zakończył się oficjalnie 28 lutego 2012 r. Efekty rzeczowe projektu i wskaźniki W ramach projektu osiągnięto 100% poziom realizacji wskaźników w stosunku do zakładanego na etapie przygotowywania dokumentacji aplikacyjnej RPOWŚ 2007-2013. Wskaźniki rezultatu Liczba osób objęta ochroną przeciwpowodziową - 150 osób Objętość retencjonowanej wody w ramach małej i dużej retencji - 80 000 m3 Powierzchnia terenów objętych ochroną przeciwpowodziową – 30 ha Trwałość projektu Trwałość projektu wynika z przyjętych rozwiązań technicznych i wymogów formalno-prawnych. Zbiornik został zaprojektowany na minimum 30 lat, ale w gminie powstają już plany odnośnie rozbudowy zbiornika i wydłużenia jego funkcjonalności. Efekty ekologiczne projektu Inwestycja charakteryzuje się pozytywnym oddziaływaniem na środowisko, m.in. na wody powierzchniowe, które mogą zostać zgromadzone w ilości 80 tys. m³ z uwagi na wyrównanie przepływów niskich oraz złagodzenia fali powodziowej. Do pozytywnych efektów można zaliczyć:  poprawę warunków przepływu wód poniżej zbiornika poprzez zapewnienie przepływu nienaruszalnego w okresach niżówkowych,  poprawę warunków przepływu wód wielkich w okresach powodzi na skutek zastosowania przelewu stałego, który zapewni przepływ wód przez zbiornik bez potrzeby manewrowania zamknięciami,  przy przepływie wód wielkich nastąpi zatrzymanie na czas wezbrania 21 tys. m3 wody w zbiorniku - rezerwa powodziowa forsowana złagodzi wielkość fali powodziowej,  zastosowanie przelewu stałego będzie stabilizować odpływ wody ze zbiornika w okresie powodzi, co nie spowoduje podtopień na obszarze poniżej zbiornika,  uporządkowanie krajobrazu,  zapewnienie ochrony przeciwpowodziowej oraz przed suszą. Efekty społeczne i gospodarcze/ekonomiczne Zbiornik retencyjny położony jest na granicy 3 sołectw: Bogoria, Kiełczyna i Mała Wieś. Lokalizacja zbiornika miała umożliwić mieszkańcom i turystom łatwiejszy i mniej czasochłonny dostęp do rekreacji i sposobów spędzania wolnego czasu. Teren wokół zbiornika miał zostać „zagospodarowany poprzez wybudowanie ciągów rowerowo-pieszych, parkingów, muszli koncertowej z miejscem dla widowni, placu zabaw dla dzieci, boiska do piłki plażowej23”. Rzeka i teren zamieniony na zbiornik zostały oczyszczone i zagospodarowane, a krajobraz stał się bardziej atrakcyjny. Zgodnie z założeniami wokół sztucznego zbiornika zapewniono infrastrukturę rekreacyjną. Mieszkańcy zyskali kąpielisko, miejsce do spacerów, ścieżki piesze i rowerowe, boisko i muszlę koncertową.

23 http://bogoria.pl/wiadomosci/news.php?id=5864

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 151

Zbiornik przyciąga także osoby spoza gminy. W efekcie projektu rozwinęła się turystyka, naliczono nawet więcej turystów, niż zakładano we wskaźniku realizacji projektu. Natomiast w okresie realizacji badania już nie monitorowano tej liczby. Jednak wzrost turystyki nie jest tak znaczący, by rozwinęła się infrastruktura noclegowa – agroturystyczna. Przypuszczalnie korzystający z zalewu przyjeżdżają, ale nie zostają na noc. W gminie powstały przedsiębiorstwa, których rozwój można wiązać z wybudowaniem zbiornika – sklepy i gastronomia. Ponadto wzrosła atrakcyjność terenów mieszkalnych wokół zbiornika. Usługi rozwijają się w otoczeniu inwestycji, ale nie na jej obszarze. Ten jest wyłączony z działalności komercyjnej w okresie trwałości, jako że projekt nie ma generować dochodów.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 152

Case study 15

ODBUDOWA ZAPORY, UPUSTU DENNEGO ORAZ JAZU Tytuł projektu: PIĘTRZĄCEGO WRAZ Z KANAŁEM ODPŁYWOWYM PONIŻEJ JAZU ZBIORNIKA WODNEGO REJÓW

Działanie: 4.1. Rozwój regionalnej infrastruktury ochrony środowiska i energetyczne

53 Zapobieganie zagrożeniom (w tym opracowanie i wdrażanie planów i Kategoria interwencji: instrumentów zapobiegania i zarządzania zagrożeniami naturalnym i technologicznym)

Beneficjent: Świętokrzyski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Kielcach

Wartość projektu ogółem: 1 654 257,63 zł

Wartość dofinansowania UE: 992 554,58 zł

Lokalizacja: Miasto Skarżysko-Kamienna

Okres realizacji: listopad 2011 - czerwiec 2012 CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU Potrzeba realizacji projektu Zbiornik Rejów, o powierzchni 30 ha i pojemności 1 165 tys. m3, zlokalizowany na rzece Kamionce, pełni istotną rolę retencyjną, a także rekreacyjną na terenie gminy Skarżysko-Kamienna. Zbiornik powstał na początku XX w. poprzez przegrodzenie doliny rzecznej zaporą czołową ziemną o długości 250 m. W prawej części zapory zbiornika znajduje się jaz przelewowy – trzyprzęsłowy, natomiast z lewej strony upust denny. W czasie eksploatacji, głównie w czasie powodzi w latach 1997 i 2001 nastąpiło uszkodzenie zbiornika, tj. uszkodzenie zamknięcia na jazie przelewowym, uszczelnienia zamknięć remontowych i segmentowych upustu dennego, murowanego kanału odprowadzającego wodę z jazu do rzeki Kamionki oraz rozgęszczenie fragmentu zapory czołowej, co stanowiło poważane zagrożenie bezpieczeństwa. Potrzeba inwestycji wynikała z konieczności usunięcia uszkodzeń oraz zapewnienia pełnego bezpieczeństwa obiektu, a następnie doprowadzenia go do pełnej sprawności technicznej. Opis projektu Modernizacja zbiornika wodnego Rejów polegała na odbudowie zapory, upustu dennego oraz jazu piętrzącego wraz z kanałem odpływowym poniżej jazu. Zadania obejmowały naprawę zamknięć na jazie, odbudowę murowanego kanału odprowadzającego wodę z jazu, zmianę konstrukcji upustu dennego, remont skarpy niecki wypadowej, odmulenie kanałów roboczych upustu dennego i jazu, wykarczowanie drzew na kanale wału, dogęszczenie korpusu zapory wodnej, uszczelnienie wylotów z drenaży zapory oraz udrożnienie jednego z piezometrów. Konieczność realizacji inwestycji była uwzględniona w Programie małej retencji dla województwa świętokrzyskiego. Przebieg realizacji projektu Przygotowanie inwestycji było długotrwałym procesem, zwłaszcza w zakresie uzyskania stosownych decyzji administracyjnych, tj. w 2005 roku została opracowana dokumentacja projektowa, w 2006 roku uzyskano decyzję środowiskową, w 2007 roku pozwolenie wodno-prawne oraz pozwolenie na budowę. Umowa na wykonanie robót z wykonawcą została zawarta w grudniu 2011 roku, beneficjent organizował 2 przetargi

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 153

publiczne, jeden w 2009 roku, drugi w 2010 roku, ale obydwa zostały unieważnione z powodu niewystarczających środków finansowych. Oferty potencjalnych wykonawców przekraczały wartość, jaką posiadał beneficjent na realizację zamówienia. Dopiero w 2011 roku przetarg został rozstrzygnięty, a zakończenie inwestycji nastąpiło w 2012 roku. Umowa o dofinansowanie była aneksowana kilkakrotnie, co związane było ze zmianami harmonogramu, czasu realizacji, wskaźników oraz zakresu promocji projektu. Efekty rzeczowe projektu i wskaźniki Wskaźnik rezultatu: Objętość retencjonowanej wody w ramach małej i dużej retencji - 1 165 000 m3 Trwałość projektu Administratorem inwestycji jest Świętokrzyski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Kielcach. Zastosowane rozwiązania techniczne zapewniają trwałość inwestycji szacowaną na okres około dwudziestu lat. Efekty ekologiczne projektu Eksploatacja wyremontowanych urządzeń wodnych i obiektów budowlanych stopnia wodnego Rejów przyczyniła się do: - poprawy warunków glebowych wokół zbiornika (lepszego ich nawodnienia) oraz utrzymania odpowiednich stosunków gruntowo – wodnych na terenie wokół zbiornika spiętrzonych wód (poprzez ustabilizowanie zwierciadła wód gruntowych na terenie przyległym do zbiornika), dzięki usunięciu nieszczelności na jazie upuście dennym oraz zaporze, - rozwoju roślinności porastającej brzegi zbiornika powyżej dozwolonego poziomu piętrzenia w wyniku utrzymywania piętrzenia na zadanym poziomie dzięki usunięciu nie szczelności na jazie, upuście dennym, zaporze (poprzez ustabilizowanie zwierciadła wód gruntowych na terenie przyległym do zbiornika), a zatem do poprawy walorów krajobrazowych. Efekty społeczne i gospodarcze/ekonomiczne Beneficjent zakładał (w studium wykonalności), że inwestycja poprawi bezpieczeństwo mieszkańców, podniesie wartość nieruchomości i gruntów pod zabudowę i atrakcyjność inwestycyjną terenów, podniesie atrakcyjność rekreacyjną i turystyczną obszaru oraz doprowadzi do powstania 5 podmiotów oferujących usługi związane z rekreacją (np. bary szybkiej obsługi). Zbiornik w ramach projektu był tylko modernizowany. Istniał już wcześniej, a wokół niego – znacząca infrastruktura rekreacyjna (plaża, szlak turystyczny, wypożyczalnia sprzętu wodnego). Niemniej jednak zdaniem beneficjenta projekt przyczynił się do „utrzymania na rynku” i rozwoju obiektu, którego atrakcyjność rekreacyjna i turystyczna wzrosła. Przede wszystkim, w związku ze spełnianiem głównej funkcji, według beneficjenta zbiornik poprawił bezpieczeństwo ludności.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 154

Załącznik 4. Narzędzia badawcze

1 Badanie CAWI z beneficjentami

Kwestionariusz badania CAWI

Data Respondent : Szanowni Państwo, Działając na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Świętokrzyskiego firma ECORYS Polska Sp. z o.o. prowadzi badanie dotyczące efektów projektów realizowanych przez beneficjentów Działań 4.1 i 4.2 Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013, dotyczących rozwoju infrastruktury ochrony środowiska. Realizowali Państwo następujący projekt: „[tytuł projekt z bazy]”. W związku z tym prosimy Państwa o wypełnienie niniejszej ankiety. Jej wypełnienie zajmuje ok. 15 minut. Mogą Państwo przerwać wypełnianie, np. jeżeli będzie potrzeba skonsultowania odpowiedzi albo zajrzenia do dokumentacji i wrócić do ankiety klikając na link przesłany w mailu. W załączniku do maila przesłaliśmy zestaw pytań, które mogą Państwo wydrukować, aby przygotować odpowiedzi. Prosimy jednak nie odsyłać formularza, lecz wskazać odpowiedzi na komputerze. (kwestionariusz zostanie załączony w formacie PDF, aby respondent mógł się skonsultować z wydziałami/osobami w gminie w celu udzielenia rzetelnych i kompleksowych odpowiedzi) 1. Proszę wskazać, z jakich powodów wynikała potrzeba realizacji projektu w ramach RPOWŚ 2007- 2013? Odpowiedź:………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 2. Czy projekt obejmował inwestycje w następujących obszarach? (Proszę wskazać pasujące odpowiedzi) [wielokrotny wybór] a. Sieci wodociągowe, wodne b. Uzdatnianie wody c. Sieci kanalizacyjne d. Oczyszczalnie ścieków e. Gospodarka odpadami np. segregacja, składowanie, odzysk, spalanie odpadów itp. f. Rekultywacja skażonych gruntów g. Rewaloryzacja obszarów przemysłowych h. Promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody, w tym ośrodki edukacji ekologicznej, ścieżki przyrodnicze i. Zapobieganie zagrożeniom, m. in. zbiorniki retencyjne, progi wodne j. Poprawa jakości powietrza k. Produkcja energii cieplnej lub elektrycznej l. Termomodernizacja m. Inne – jakie? ………………………………………………………………………………………………………………………….

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 155

3. Poniższe pytania dotyczą wpływu projektów na środowisko. Jakie efekty ekologiczne przyniosła realizacja projektów w obszarze środowiska ze środków RPOWŚ 2007-2013? Proszę określić skalę efektu 0 - żaden 1 - niski 2 - średni 3 - wysoki a. zwiększenie dostępu do infrastruktury (wodociąg, kanalizacja) b. poprawa stanu jakości wód powierzchniowych c. poprawa stanu jakości wód podziemnych d. poprawa jakości powietrza e. poprawa jakości gleb i zmniejszenie zanieczyszczenia gruntu f. zmniejszenie uciążliwości odpadów g. zapobieganie zagrożeniom naturalnym h. zabezpieczenie przeciwpowodziowe i. zwiększenie efektywności energetycznej j. wzrost świadomości ekologicznej społeczeństwa

4. Czy osiągnęli Państwo zaplanowane w projekcie wskaźniki produktu/ rezultatu? a. Tak b. Nie 5. Co było przyczyną sukcesu/porażki w zakresie osiągania wartości wskaźników? Odpowiedź:………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 6. Jak oceniają Państwo trwałość zrealizowanej inwestycji środowiskowej w ramach z RPOWŚ 2007- 2013 po upływie okresu obowiązkowej trwałości? Odpowiedź (proszę określić szacunkową liczbę lat): ….…………...... …….……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 7. Czy na etapie aplikowania o środki finansowe w ramach RPOWŚ 2007-2013 pojawiły się jakieś problemy? Odpowiedź: Nie Tak

Przygotowywanie dokumentacji aplikacyjnej

Etap oceny i wyboru projektów Procedura oceny oddziaływania na środowisko Realizacja działań inwestycyjnych/ nieinwestycyjnych Rozliczanie projektów Kontrola projektów

8. Jeżeli wybrali Państwo odpowiedź TAK, proszę rozwinąć jakiego typu problemy wystąpiły? „Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 156

Proszę wymienić: ……………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 9. Jakie wymogi były dla Państwa najtrudniejsze do spełnienia, aby uzyskać dofinansowanie w ramach RPOWŚ 2007-2013? Odpowiedź:………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 10. Czy bazując na doświadczeniach poprzedniej perspektywy finansowej, mają Państwo jakieś propozycje dotyczące usprawnienia procesu aplikowania o środki finansowe RPOWŚ 2014-2020? Odpowiedź:………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 11. Jak Pan(i) uważa, w jakim stopniu projekty realizowane w ramach IV osi priorytetowej RPOWŚ wpłynęły na poprawę sektora środowiska w województwie świętokrzyskim w porównaniu z innymi czynnikami? Odpowiedź:………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 12. Czy według Pana(i) wiedzy potrzeby infrastrukturalne w obszarze ochrony środowiska w powiecie, który Państwo reprezentują, w latach 2007-2015 zostały zaspokojone? a. Tak, stan wyposażenia powiatu w infrastrukturę środowiska jest zadowalający b. Tak, ale stan wyposażenia powiatu w infrastrukturę środowiska nie jest jeszcze w pełni zadowalający c. Raczej nie, w bardzo niewielkim stopniu d. Zdecydowanie nie, stan infrastruktury środowiska wymaga interwencji e. Trudno powiedzieć 13. Czy zrealizowane inwestycje środowiskowe powstałyby bez wsparcia z Unii Europejskiej (w takim czasie i w takim zakresie)? a. Tak b. Tak, jednak w znacznie dłuższym okresie czasu c. Tak, ale nie w tak dużym zakresie d. Nie e. Trudno powiedzieć Przejdźmy do społecznego i gospodarczego kontekstu projektów. 14. Czy po zakończeniu realizacji wymienionego projektu/wymienionych projektów nastąpiły poniższe zmiany w jakości życia mieszkańców obszarów objętych projektem/projektami? Proszę sobie przypomnieć, czy np. mieszkańcy mówili albo w lokalnych mediach pisano o takich zmianach? Jeżeli tak, to na ile te zmiany były efektem projektów? [rotacja wierszy] Warunek Tak i jest to Tak, ale Nie Trudno (skrypt) zdecydowani trudno powiedzieć, e lub powiedzieć, nie wiem częściowo czy dzięki efekt projektowi projektu P2=a/j Poprawa jakości powietrza, likwidacja uciążliwych zapachów

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 157

P2=a/b/ Poprawa jakości lub smaku wody w c/d/g kranach na obszarach objętych projektem P2=a/b/c/ Rzadsze zachorowania na choroby d/e/f/g/j przewodu pokarmowego, skórne lub inne związane z jakością wody, gleby lub żywności P2=a/b/c/ Oszczędność czasu lub sił przy pracach d domowych, prowadzeniu gospodarstwa P2=d/e/f/g Tereny objęte projektem (np. rzeka, inny /h/i fragment krajobrazu, teren poprzemysłowy) stały się ładniejsze i przyciągają osoby chcące tam spędzać czas (lub co najmniej stały się mniej uciążliwe) P2=h Mieszkańcy lepiej poznali przyrodę (np. gatunki, procesy zachodzące w przyrodzie) na obszarach objętych projektem Bez Mieszkańcy rzadziej/w mniejszym warunku stopniu zanieczyszczają obszary objęte projektem (np. rzadziej pozostawiają odpady, dbają o niezanieczyszczanie wód)

Jeżeli P2=a (wodociągi) lub c (kanalizacja) 15. Czy przed rozpoczęciem realizacji projektu na obszarze jego realizacji były gospodarstwa domowe, w których brakowało następującego wyposażenia? Tak Nie Trudno powiedzieć Gospodarstwa bez wanny lub prysznica Gospodarstwa bez ustępu spłukiwanego bieżącą wodą

Jeżeli w p 15 co najmniej 1 „tak” 16. Czy od czasu zakończenia realizacji projektu na obszarze jego realizacji co najmniej w niektórych gospodarstwach domowych poprawiły się następujące warunki sanitarne?

Jeżeli Tak Nie Trudno powiedzieć p15.1=tak Instalacja wanny lub prysznica w gospodarstwach, w których go nie było p15.2=tak Instalacja spłukiwanego ustępu w gospodarstwach, w których go nie było

Jeżeli w P2 nie wskazano a, b, c, d ani j – pomiń pytanie 17. Czy od czasu zakończenia realizacji projektu zmieniły się opłaty lub inne koszty dla mieszkańców

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 158

za następujące usługi komunalne? Jeżeli Wzrost Bez Spadek Trudno Nie dotyczy koszty zmian opłat powiedzi eć P3=a/b/c/ Koszty wody dla mieszkańców, którzy d/j przed realizacją projektu korzystali z wodociągu P3=a/b/c/ Koszty wody dla mieszkańców, którzy d/j przed realizacją projektu nie mieli dostępu do wodociągu P3=c/d Koszt odprowadzenia ścieków komunalnych dla mieszkańców, którzy już wcześniej korzystali z kanalizacji P3=c/d Koszt odprowadzenia ścieków komunalnych dla mieszkańców, którzy wcześniej korzystali z szamba

Jeżeli w P2 wskazano a/b/c/d/j 18. Czy od czasu zakończenia realizacji projektu zużycie wody w gminie/mieście… a. Wzrosło b. Nie zmieniło się c. Zmniejszyło się d. Trudno powiedzieć

Jeżeli P18=a (wzrosło) 19. Dlaczego zużycie wody jest większe (np. co o tym mówili/pisali mieszkańcy)? Może Pan/Pani wskazać kilka odpowiedzi. Wieloodpowiedziowe. Rotacja odpowiedzi a-e a. Ponieważ teraz łatwiej jest skorzystać z wody, jest bardziej dostępna b. Ponieważ woda jest lepszej jakości c. Ponieważ mieszkańcy nie muszą się obawiać o objętość ścieków (szamba) d. Ponieważ przybyło mieszkańców e. Ponieważ wzrosło zapotrzebowanie przedsiębiorstw na wodę f. Inne przyczyny g. Trudno powiedzieć

Jeżeli P18=c (zmniejszyło się) 20. Dlaczego zużycie wody jest mniejsze (np. co o tym mówili/pisali mieszkańcy)? Może Pan/Pani wskazać kilka odpowiedzi. Wieloodpowiedziowe. Rotacja odpowiedzi a-b a. Ponieważ mieszkańcy oszczędzają pieniądze b. Ponieważ mieszkańcy mają większą świadomość potrzeby ochrony zasobów wody (ekologia) c. Inne przyczyny d. Trudno powiedzieć

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 159

21. Czy przy okazji realizacji projektu przeprowadzono następujące inwestycje? Może Pan/Pani wskazać kilka odpowiedzi. Wieloodpowiedziowe. Rotacja odpowiedzi a-e a. Budowa chodnika b. Remont chodnika c. Remont drogi d. Nasadzenie zieleni wzdłuż/w pobliżu inwestycji e. Wycięcie drzew wzdłuż/w pobliżu inwestycji f. Żadne z powyższych 22. Czy Pana(i) zdaniem po zakończeniu realizacji wymienionego projektu/wymienionych projektów nastąpiły poniższe zmiany w sytuacji gospodarczej gminy/miasta? Jeżeli tak, to na ile te zmiany były efektem projektów? [rotacja wierszy] Tak i jest to Tak, ale Nie Trudno zdecydowanie trudno powiedzieć, lub częściowo powiedzieć, nie wiem efekt korzyści czy dzięki wynikających projektowi z projektu W mieście/gminie, w tym na obszarach objętych projektem, zostały zarejestrowane nowe działalności gospodarcze Wcześniej istniejące przedsiębiorstwa rozszerzyły swoją działalność, wzrosły ich przychody albo liczba klientów W gminie/mieście pojawiły się nowe usługi dla mieszkańców lub turystów, związane ze zdrowiem, urodą, relaksem, rekreacją, sportem lub gastronomią Uruchomiono nowe hotele, pensjonaty lub gospodarstwa agroturystyczne Hotele, pensjonaty lub gospodarstwa agroturystyczne podniosły ceny pokoi W gminie/mieście przybyło turystów Wzrosły wpływy z podatków od przedsiębiorstw Po zakończeniu projektu przedsiębiorstwa, np. punkty usługowe, sklepy, zakłady produkcyjne lub inne firmy zatrudniły więcej pracowników Wzrosły ceny sprzedaży lub wynajmu domów mieszkalnych lub mieszkań (na obszarze objętym projektem) Wzrosły ceny sprzedaży lub wynajmu budynków/obiektów na cele przemysłowe, usługowe, komercyjne (na obszarze

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 160

objętym projektem) Wzrosła sprzedaż lub najem domów mieszkalnych lub mieszkań (na obszarze objętym projektem) Wzrosła sprzedaż lub najem budynków/obiektów na cele przemysłowe, usługowe, komercyjne (na obszarze objętym projektem) Po zakończeniu projektu na obszarze nim objętym zbudowano w ciągu roku więcej domów mieszkalnych, niż w roku poprzedzającym projekt Po zakończeniu projektu na obszarze nim objętym zbudowano w ciągu roku więcej obiektów przemysłowych/ usługowych/ komercyjnych, niż w roku poprzedzającym projekt Całkowicie lub częściowo uzbrojono tereny pod inwestycje (tzw. greenfield)

23. Kto wykonywał prace związane z realizacją projektu? Trudno Tak Nie powiedzieć, nie wiem

Wśród osób zatrudnionych przez wykonawcę do realizacji inwestycji byli mieszkańcy Państwa gminy Wykonawcą inwestycji była prywatna firma, która ma siedzibę w Państwa gminie lub powiecie

Kolejne pytania dotyczą dalszych potrzeb związanych z inwestycjami środowiskowymi. 24. Czy planują Państwo aplikowanie o środki na realizację projektów dotyczących ochrony środowiska w ramach RPOWŚ 2014-2020? a. Tak b. Nie 25. Jeżeli tak, jakiego typu inwestycje planują Państwo realizować w nowej perspektywie finansowej 2014-2020: Odpowiedź:………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 26. Jeżeli nie, co jest przeszkodą? Odpowiedź:………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 27. Według Pana(i) opinii, które obszary środowiska wymagają podjęcia szczególnych interwencji w obecnej perspektywie finansowej? a. Sieci wodociągowe b. Uzdatnianie wody

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 161

c. Sieci kanalizacyjne d. Oczyszczalnie ścieków e. Gospodarka odpadami np. segregacja, składowanie, odzysk, spalanie odpadów itp. f. Rekultywacja skażonych gruntów g. Rewaloryzacja obszarów przemysłowych h. Promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody i. Zapobieganie zagrożeniom, m. in. zbiorniki retencyjne, progi wodne j. Poprawa jakości powietrza k. Produkcja energii cieplnej lub elektrycznej l. Termomodernizacja m. Inne – jakie? …………………………………………………………………………………………………………………………. 28. Jak Pan(i) uważa, z jakimi problemami środowiskowymi/ekologicznymi będzie musiało się zmierzyć województwo świętokrzyskie po 2020 roku? Proszę wymienić: ……………………………………………………………………………...... ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

2 Badanie IDI z przedstawicielami Instytucji Zarządzającej RPOWŚ i pracownikami UMWŚ

Wstępny kwestionariusz IDI z Instytucją Zarządzającą i przedstawicielami departamentów UMWŚ

Data Respondent ……………………………………………… ………………………………………….. 1. W ramach RPOWŚ 2007-2013 skupiono się na następujących obszarach środowiska: gospodarka odpadami, zaopatrzenie w wodę, gospodarka wodno-ściekowa, jakość powietrza, ochrona zasobów przyrodniczych, zapobieganie zagrożeniom naturalnym i technologicznym, proszę wskazać co stanowiło główne wyzwanie programu w poszczególnych obszarach? 2. Jak Pan(i) uważa, czy i w jakim stopniu projekty zrealizowane w ramach RPOWŚ 2007-2013 w obszarze środowiska (IV oś priorytetowa) przyczyniły się do realizacji celów programu (m.in. Cel 4. Poprawa stanu środowiska naturalnego województwa)? 3. Jakie efekty ekologiczne przyniosła realizacja projektów w obszarze środowiska ze środków RPOWŚ 2007-2013 w województwie? 4. W jakim stopniu Pana(i) zdaniem działania realizowane w ramach IV osi priorytetowej wpłynęły na: 1) wyposażenie w infrastrukturę środowiska, 2) poprawę jakości środowiska w województwie świętokrzyskim w porównaniu z innymi czynnikami (m.in. działaniami realizowanymi z innych funduszy)? 5. W jakim stopniu i w jakich obszarach projekty realizowane w ramach OP IV przyczyniły się do zmniejszania dysproporcji w rozwoju infrastruktury ochrony środowiska w województwie świętokrzyskim? W jaki sposób? 6. W ramach analizowanych działań można zauważyć szczególne zainteresowanie projektami

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 162

z gospodarki wodno-ściekowej, natomiast mniejsze zainteresowanie takimi obszarami, jak jakość powietrza, rewaloryzacja obszarów przemysłowych i promowanie bioróżnorodności oraz zapobieganie powodziom. Jak Pan(i) myśli, z czego wynika niskie zainteresowanie pewnymi typami działań, które były finansowane w ramach RPOWŚ 2007-2013? 7. Według Pana(i) opinii czy zrealizowane inwestycje powstałyby bez wsparcia z Unii Europejskiej (w takim czasie i w takim zakresie)? 8. Czy może Pan(i) określić, jakie efekty społeczne przyniosła realizacja projektów w obszarze środowiska ze środków RPOWŚ 2007-2013? 9. Czy i jakie efekty gospodarcze/ekonomiczne przyniosła realizacja projektów w obszarze środowiska ze środków RPOWŚ 2007-2013? 10. Czy uważa Pan(i), że wskazywane przez beneficjentów w dokumentacji projektowej efekty środowiskowe, społeczne, gospodarcze interwencji w pełni odzwierciedlały uzyskane efekty? Co o tym świadczy? 11. W jakim stopniu projekty realizowane w ramach OP IV przyczyniają się do zaspokajania potrzeb gospodarczych i społecznych w zakresie infrastruktury środowiska? 12. Jakie dodatkowe czynniki (pozytywne i negatywne) wpłynęły na uzyskane efekty środowiskowe projektów? 13. Jak Pan(i) uważa, w jakim stopniu projekty RPOWŚ 2007-2013 realizowały zapisy dyrektyw środowiskowych? Czy były zapisy nie w pełni realizowane, albo takie, do realizacji których projekty niewystarczająco się przyczyniły – jeżeli tak, które? 14. Co Pan(i) sądzi na temat spodziewanej trwałości wspartych inwestycji środowiskowych z RPOWŚ 2007-2013? Na ile można się spodziewać trwałości inwestycji po upływie okresu obowiązkowej trwałości? Czy zapisy beneficjentów dotyczące utrzymania/trwałości były realistyczne? 15. Czy wśród realizowanych projektów można zidentyfikować przykłady dobrych praktyk, które pozwolą na powielanie ich w następnej perspektywie finansowej? Jeżeli tak, to co wyróżnia te projekty, jakie są ich mocne strony i w jaki sposób można je wykorzystać w przyszłości? 16. Czy i w jakim stopniu skutki środowiskowe podjętych interwencji wpisały się w szerszą wizję rozwoju w tym zakresie, tzn. czy są spójne/wynikają ze strategii województwa, dokumentów krajowych i unijnych, czy są komplementarne względem siebie? Czy podjęte interwencje wiążą się z bieżącymi potrzebami społeczności lokalnych? 17. Czy może Pan(i) wskazać jakie elementy procedury aplikacyjnej o dofinansowanie w poprzedniej perspektywie finansowej przysporzyły najwięcej problemów beneficjentom? 18. Z jakich powodów najczęściej wnioski beneficjentów były odrzucane? 19. Jakie działania podjęli Państwo w tej perspektywie finansowej, aby ułatwić beneficjentom proces aplikowania? 20. Jaki problemy napotkano na etapie realizacji/monitorowania/rozliczania/kontroli projektu? 21. Według Pana(i) opinii, na jakie aspekty należy zwrócić szczególną uwagę, żeby usprawnić realizację projektów środowiskowych lub maksymalizować efekty ekologiczne w obecnej perspektywie finansowej? 22. Proszę wymienić, które obszary środowiska wymagają podjęcia szczególnych interwencji w obecnej perspektywie finansowej? 23. Jak Pan(i) uważa, z jaki problemami środowiskowymi/ekologicznymi będzie musiało się zmierzyć

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 163

województwo świętokrzyskie po 2020 roku? Przedstawiciel Departamentu Rozwoju Obszarów Wiejskich i Środowiska zostanie poproszony o udzielenie odpowiedzi na dodatkowe pytania: 1. Czy może Pan(i) wskazać najistotniejsze problemy środowiskowe, jakie występowały w województwie świętokrzyskim przed 2007 rokiem, a jakie występują obecnie? W jakich obszarach środowiska nastąpiły największe zmiany? 2. Z Pana(i) perspektywy, jakie obszary infrastruktury ochrony środowiska (kanalizacja, wodociągi, oczyszczalnie, oczyszczanie powietrza/wód, gospodarka odpadami) najlepiej rozwijają się w województwie (w różnych powiatach)? Jakie z kolei mają trudności? Dlaczego? 3. Czy i w jakim zakresie potrzeby infrastrukturalne w obszarze ochrony środowiska zostały zaspokojone w poprzedniej perspektywie finansowej (2007-2013)? 4. Jak oceniają Państwo wpływ projektów z zakresu gospodarki wodno-ściekowej na realizację KPOŚK (Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych) dla aglomeracji zlokalizowanych w województwie? W jaki stopniu realizowano założenia KPOŚK? 5. Jak Państwo oceniają, w jakim stopniu inwestycje w gospodarkę odpadami przyczyniły się poprawy systemu i zaspokojenia potrzeb gmin w zakresie gospodarowania odpadami? (realizacja założeń Planu gospodarki odpadami dla województwa świętokrzyskiego) 6. Jaki wpływ miały projekty z zakresu przeciwdziałania zagrożeniom na poprawę sytuacji województwa? Czy inwestycje, które zrealizowano były najistotniejsze pod względem zapewnienia bezpieczeństwa przeciwpowodziowego? 7. Jakie dostrzega Pan(i) efekty społeczne (np. zgłaszane przez beneficjentów), dotyczące np. różnych aspektów jakości życia mieszkańców? A jakie efekty gospodarcze wystąpiły – czy np. zauważalny jest rozwój gospodarczy wspartych gmin, rozwój przedsiębiorstw, poprawa oferty usług dla mieszkańców lub turystów, albo inne efekty?

3 Badanie IDI z instytucjami ochrony środowiska (WIOŚ, RDOŚ, WFOŚiGW, ŚZMiUW)

Kwestionariusz badania IDI z instytucjami ochrony środowiska

Data Respondent ……………………………………………… ……………………………………… 1. Proszę w skrócie przedstawić profil działalności organizacji? Kto korzysta z Państwa usług? 2. Czy może Pan(i) wskazać najistotniejsze problemy środowiskowe, jakie występowały w województwie świętokrzyskim przed 2007 rokiem, a jakie występują obecnie? W jakich obszarach środowiska nastąpiły największe zmiany? 3. Z Pana(i) perspektywy, jakie obszary infrastruktury ochrony środowiska (kanalizacja, wodociągi, oczyszczalnie, oczyszczanie powietrza/wód, gospodarka odpadami) najlepiej rozwijają się w województwie (w różnych powiatach)? Jakie z kolei mają trudności? Dlaczego? 4. Czy i w jakim zakresie potrzeby infrastrukturalne w obszarze ochrony środowiska zostały zaspokojone w poprzedniej perspektywie finansowej (2007-2013)?

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 164

5. Jak oceniają Państwo wpływ projektów z zakresu gospodarki wodno-ściekowej na realizację KPOŚK (Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych) dla aglomeracji zlokalizowanych w województwie? W jaki stopniu realizowano założenia KPOŚK? 6. Jak Państwo oceniają, w jakim stopniu inwestycje w gospodarkę odpadami przyczyniły się poprawy systemu i zaspokojenia potrzeb gmin w zakresie gospodarowania odpadami? (realizacja założeń Planu gospodarki odpadami dla województwa świętokrzyskiego) 7. Jaki wpływ miały projekty z zakresu przeciwdziałania zagrożeniom na poprawę sytuacji województwa? Czy inwestycje, które zrealizowano były najistotniejsze pod względem zapewnienia bezpieczeństwa przeciwpowodziowego? 8. Jak Pan(i) uważa, w jakich obszarach w szczególności oraz w jakim stopniu działania realizowane w ramach IV osi priorytetowej RPOWŚ 2007-2013 wpłynęły na poprawę stanu środowiska/wyposażenia w infrastrukturę w województwie świętokrzyskim w porównaniu z innymi czynnikami, m.in. działaniami realizowanymi z innych funduszy? 9. Czy i w jakim stopniu skutki środowiskowe podjętych interwencji w latach 2007-2013 wpisały się w szerszą wizję rozwoju w tym zakresie, tzn. czy są spójne/wynikają ze strategii województwa, krajowych i unijnych, czy są komplementarne względem siebie? Czy podjęte interwencje wiążą się z bieżącymi potrzebami społeczności lokalnych? 10. Czy znane są Państwu przykłady projektów finansowanych ze środków RPOWŚ 2007-2013, których realizacja spowodowała powstanie konfliktów przyrodniczo-przestrzennych, np. przerwanie ciągłości korytarzy ekologicznych, zniszczenie lub degradacja siedlisk przyrodniczych chronionych w ramach sieci Natura 2000? Jeżeli tak proszę podać przykłady? 11. Czy istniała możliwość uniknięcia tych konfliktów? Jeżeli tak, to w jaki sposób można było ich uniknąć? (Pytania pomocnicze: np. przez zmianę lokalizacji, kształtu lub przebiegu inwestycji? Poprzez konsultacje z mieszkańcami?) 12. Czy i w jakim stopniu oraz w jaki sposób projekty realizowane w ramach OP IV przyczyniły się do rozwoju infrastruktury ochrony środowiska w poszczególnych powiatach województwa świętokrzyskiego? 13. W jakim stopniu projekty środowiskowe realizowane w ramach RPOWŚ 2007-2013 przyczyniły się do zaspokajania potrzeb gospodarczych i społecznych w zakresie infrastruktury środowiska? Jakie dostrzega Pan(i) efekty społeczne (np. zgłaszane przez beneficjentów), dotyczące np. różnych aspektów jakości życia mieszkańców? A jakie efekty gospodarcze wystąpiły – czy np. zauważalny jest rozwój gospodarczy wspartych gmin, rozwój przedsiębiorstw, poprawa oferty usług dla mieszkańców lub turystów, albo inne efekty? 14. Jak Pan(i) uważa, czy zrealizowane inwestycje środowiskowe w województwie świętokrzyskim powstałyby bez wsparcia z Unii Europejskiej (w takim czasie i w takim zakresie)? 15. Które obszary środowiska według Pana(i) oceny wymagają podjęcia szczególnych interwencji w obecnej perspektywie finansowej? 16. Według Pana(i) opinii, na jakie aspekty należy zwrócić szczególną uwagę, żeby usprawnić realizację projektów środowiskowych lub maksymalizować efekty ekologiczne w obecnej perspektywie finansowej? Czy zananę są Państwu bariery formalne/ prawne, jakich doświadczali beneficjenci RPOWŚ 2007-2013? 17. Jak Pan(i) uważa, z jaki problemami środowiskowymi/ekologicznymi będzie musiało się zmierzyć województwo świętokrzyskie po 2020 roku?

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 165

4 Badanie IDI z przedstawicielami środowiska naukowego

Indywidualne wywiady pogłębione z pracownikami naukowymi zajmującymi się zawodowo tematyką ochrony środowiska w województwie świętokrzyskim.

Wstępny kwestionariusz badania z przedstawicielami środowiska naukowego

Data Respondent ……………………………………………… ……………………………………… Problemy z zakresu infrastruktury środowiska i jego stanu w województwie

1. Czy może Pan(i) wymienić najważniejsze problemy środowiskowe, jakie występowały w województwie świętokrzyskim przed rokiem 2007 (tuż przed rozpoczęciem perspektywy finansowania 2007-2013)? 2. Jak to się zmieniło, jakie problemy środowiskowe w województwie świętokrzyskim występują aktualnie? W jakich obszarach środowiska nastąpiły największe zmiany w ostatnich latach? 3. Z Pana(i) perspektywy, jakie obszary infrastruktury ochrony środowiska (kanalizacja, oczyszczalnie, wodociągi, oczyszczanie powietrza/wód, gospodarka odpadami) najlepiej rozwijają się w województwie (w różnych powiatach)? Jakie z kolei mają trudności? Dlaczego? 4. Czy uważa Pan(i), że projekty współfinansowane ze środków RPOWŚ 2007-2013 miały wpływ na poprawę stanu środowiska w województwie? Proszę wyjaśnić, w jaki sposób? 5. Jak Pan(i) uważa, w jakim stopniu i w jakich obszarach (w szczególności) działania realizowane w ramach programów unijnych wpłynęły na poprawę sektora środowiska w województwie świętokrzyskim w porównaniu z innymi czynnikami? 6. Czy Pana(i) zdaniem w wyniku realizacji interwencji priorytetowe potrzeby w obszarze ochrony środowiska zostały zaspokojone? Czy może Pan(i) określić, które potrzeby zaspokojono i w jakim zakresie? 7. Jak Pan(i) uważa, jakie dodatkowe czynniki (pozytywne i negatywne) wpłynęły na uzyskane efekty w odniesieniu do stanu środowiska na terenie województwa świętokrzyskiego (oprócz realizowanych projektów w ramach programów unijnych)? 8. Czy Pana(i) zdaniem zrealizowane inwestycje środowiskowe w województwie powstałyby bez wsparcia z Unii Europejskiej (w takim czasie i w takim zakresie)? 9. W ramach analizowanych działań można zauważyć szczególne zainteresowanie projektami z gospodarki wodno-ściekowej, natomiast mniejsze zainteresowanie takimi obszarami, jak jakość powietrza, rewaloryzacja obszarów przemysłowych i promowanie bioróżnorodności oraz zapobieganie powodziom. Jak Pan(i) myśli, z czego wynika niskie zainteresowanie pewnymi typami działań, które były finansowane w ramach RPOWŚ 2007-2013? 10. Czy na terenie województwa świętokrzyskiego są obszary, które powinny być traktowane priorytetowo pod względem finansowania działań z zakresu ochrony środowiska? Jeżeli tak, proszę wskazać te obszary, jak również typy projektów, które powinny być na nich realizowane? 11. Jak Pan(i) ocenia realizację działań w ochronie środowiska w województwie wyznaczonych w regionalnych dokumentach strategicznych (tj. Plan gospodarki odpadami dla województwa świętokrzyskiego, Strategia Rozwoju Województwa Świętokrzyskiego do roku 2020, Program

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 166

ochrony środowiska dla województwa świętokrzyskiego, KPOŚK)? 12. Jak wypada województwo świętokrzyskie na tle z innymi pod kątem stanu środowiska i wyposażenia w infrastrukturę ochrony środowiska? 13. Jak Pan(i) uważa, z jaki problemami środowiskowymi/ekologicznymi będzie musiało się zmierzyć województwo świętokrzyskie po 2020 roku?

5 Badanie IDI z beneficjentami

Wstępny kwestionariusz badania IDI z beneficjentami

Data Respondent ……………………………………………… ……………………………………… Ocena projektu

1. Jakie projekty środowiskowe realizowała Państwa jednostka/instytucja w ramach RPOWŚ 2007-2013 i innych programów? 2. Z czego wynikała potrzeba realizacji projektu/projektów tj. (…..) finansowanego z RPOWŚ 2007- 2013? 3. Czy projekt był powiązany z innymi przedsięwzięciami w regionie? Jeśli tak, to jakie to były powiązania? Czy np. dwa przedsięwzięcia składały się na szerszą inwestycję, albo prowadziły do realizacji tego samego celu, albo jedno zostało zainspirowane przez drugie? 4. Na jaki problem środowiskowy, występujący w Państwa gminie, miał odpowiedzieć projekt (albo z jakich potrzeb wynikał projekt)? 5. W jakim stopniu realizacja projektu wpłynęła na zaspokojenie potrzeb infrastrukturalnych w obszarze ochrony środowiska w Państwa gminie/powiecie/regionie? Czy uważa Pan(i), że był to istotny wpływ? 6. Czy można powiedzieć, że projekt rozwiązał problem, zaspokoił potrzebę w sposób kompleksowy? 7. Jakie efekty ekologiczne przyniosła realizacja projektu w obszarze środowiska? 8. Czy udało się Państwu zrealizować wszystkie cele i oczekiwania, które związane były z przedmiotowym projektem? Jeżeli nie, dlaczego? 9. Czy udało się Państwu zrealizować wszystkie wskaźniki produktu / rezultatu projektu? Co wpłynęło na przekroczenie / nieosiągnięcie ich wartości? 10. Jak Pan(i) myśli, czy i w jakim stopniu oraz w jaki sposób zrealizowany przez Państwa projekt przyczynił się do rozwoju infrastruktury ochrony środowiska w Państwa regionie? 11. Czy zna Pan(i) inne podobne projekty współfinansowane ze środków RPOWŚ 2007-2013 w obszarze środowiska np. prowadzone w innych gminach, miastach? Jeżeli tak – na czym polegały te inwestycje? 12. (jeżeli respondent orientuje się w innych projektach) W jakim stopniu Państwa projekt i inne podobne projekty współfinansowane ze środków RPOWŚ 2007-2013 łącznie wpłynęły na poprawę środowiska w województwie świętokrzyskim w porównaniu z innymi czynnikami?

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 167

Efekty społeczne i gospodarcze projektu

13. Czy realizacja projektu przyniosła efekty społeczne albo gospodarcze dla gminy/miasta i jej/jego mieszkańców? Jeżeli tak – jakie to były efekty? 14. Czy realizacja projektu przyczyniła się do poprawy jakości życia mieszkańców? (Co o tym świadczy)? 15. Czy realizacja projektu przyczyniła się do rozwoju gospodarczego gminy/miasta? (Co na to wskazuje)? [projekty wodociągowe i kanalizacyjne]: 16. Czy da się zauważyć, lub mieszkańcy mówili o tym, że np.  Łatwiej im się żyje odkąd jest wodociąg/kanalizacja? (Dlaczego?)  Czy były domy, mieszkania bez łazienki lub toalety, w których po podłączeniu wodociągów/kanalizacji zainstalowano łazienkę/toaletę (lub mieszkańcy chcą to zrobić)? [projekty wodociągowe, kanalizacyjne, uzdatnianie wody, oczyszczalnie ścieków, jakość powietrza- kotłownie]: 17. Czy od czasu realizacji projektów zmieniły się w gminie opłaty za dostarczenie wody lub odprowadzenie ścieków? Jeżeli tak, jak się zmieniły? Na ile był to efekt projektu? 18. Czy podłączenie wodociągu/kanalizacji okazało się opłacalne dla tych mieszkańców, którzy ich nie mieli? 19. Czy są tacy mieszkańcy, którzy nie chcieli podłączenia, albo chcieli z niego zrezygnować? 20. Czy realizacja projektu ułatwiła działanie przedsiębiorstwom, np. zajmującym się produkcją rolną, produkcją przemysłową, rzemieślnikom, zakładom usługowym, branży rekreacyjnej, albo innym firmom, które w swojej działalności w dużym stopniu zużywają wodę? [w przypadku oczyszczania ścieków, rewitalizacji, promowania bioróżnorodności/edukacji ekologicznej} 21. Proszę opisać miejsce, w którym zrealizowano inwestycję. Na ile chętnie było ono odwiedzane przez mieszkańców lub turystów przed realizacją projektu? A jak jest obecnie? (Jeżeli zaszła zmiana) Czy te zmiany można powiązać z projektem? 22. Czy na terenie objętym projektem lub w pobliżu powstały nowe usługi dla mieszkańców lub turystów, przedsiębiorstwa rozwinęły swoją działalność? Na ile jest to związane z efektami projektu? [wszystkie projekty] 23. Czy odkąd zrealizowano projekt, mieszkańcy wydają się mieć większą świadomość ekologiczną, np. chętniej segregują odpady, dbają o to by nie zanieczyszczać otoczenia, albo bardziej interesują się przyrodą? Jeżeli tak – czy jest to efekt realizacji projektu? W jaki sposób projekt się do tego przyczynił? 24. Czy odkąd zrealizowano projekt, mieszkańcy są zdrowsi, rzadziej chorują albo prowadzą zdrowszy tryb życia? Jeżeli tak czy przyczyniła się do tego budowa (…)? 25. Czy realizacja projektu wpłynęła na krajobraz, np. miejsca jego realizacji stały się ładniejsze, bardziej atrakcyjne – albo przeciwnie? (W jaki sposób?) 26. Czy na terenie objętym projektem pojawiły się nowe inwestycje, np. budowano domy, albo obiekty pod działalność komercyjną, albo do gminy/miasta zgłosili się przedsiębiorcy potencjalnie zainteresowani inwestycją? Jeżeli tak, to na ile jest to efekt projektu?

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 168

27. Czy odkąd zrealizowano projekt, w gminie/mieście wzrosła sprzedaż albo wynajem mieszkań, domów, obiektów przemysłowych albo handlowo-usługowych? Czy zmieniły się ceny sprzedaży/najmu?  Jeżeli tak – czy można to wiązać z poprawą infrastruktury osiągniętą w efekcie projektu (np. – odpowiednio do projektu – dostępem do kanalizacji, wodociągu, lepszą wodą, czystszym powietrzem, bardziej estetycznym otoczeniem)?  Czy budowa (…) spowodowała, ze teren stał się bardziej atrakcyjny i zachęciła ludzi do zamieszkania mieście/gminie lub pozostania w niej albo przedsiębiorców do inwestowania w (miejscowości), albo ułatwiła im to? 28. Co może Pan(i) powiedzieć o turystyce w gminie/mieście? Czy odwiedza Państwa wielu turystów? Czy to się zmieniło od czasu realizacji projektu? Czy można powiedzieć, że dzięki projektowi gmina/miasto stały się bardziej atrakcyjne dla turystów? 29. Jak realizacja projektu wpłynęła na finanse gminy/miasta? Czy pojawiły się dodatkowe wpływy np. z podatków, turystyki, zmniejszenie opłat za zanieczyszczenia, albo spodziewają się Państwo takich korzyści w przyszłości? 30. Czy może Pan(i) wskazać przedsiębiorstwa, które powstały albo rozwinęły się dzięki poprawie infrastruktury lub środowiska, uzyskanej w efekcie projektu? 31. [Jeżeli tak] Ile przedsiębiorstw powstało? Czy te dawniej istniejące zwiększyły zatrudnienie?

Procedura wyboru i oceny projektów 32. Jak długo przygotowywali się Państwo do realizacji inwestycji, tj. jak długo trwał okres przygotowawczy? 33. Czy wystąpiły jakieś problemy związane z fazą przygotowawczą projektu? Jeżeli tak, proszę wskazać z czego one wynikały? 34. Czy umowa o dofinansowanie była aneksowana? Jeśli tak, czego przede wszystkim dotyczyły aneksy? 35. W jakim stopniu projekt realizował zapisy dyrektyw środowiskowych? 36. Jaka jest spodziewana trwałość dofinansowanej inwestycji, tzn. na ile pozytywne zmiany wywołane realizacją projektu będą trwały po jego zakończeniu? 37. Czy i w jakim stopniu skutki środowiskowe projektu wpisały się w szerszą wizję rozwoju w tym zakresie, tzn. czy są spójne/wynikają ze strategii województwa, krajowych i unijnych, czy są komplementarne względem siebie, czy wiążą się z bieżącymi potrzebami społeczności lokalnych? 38. Jeśli korzystał(a) Pan(i) wcześniej z innych programów jak porównuje Pan(i) proces składania, wyboru i procedury, finanse programów z RPOWŚ? 39. Co stanowiło największą barierę w pozyskaniu środków (bariery formalne, merytoryczne, potencjału i doświadczenia organizacji, uzyskanie poręczeń/kredytów, inne)? 40. Jaki problemy napotkano na etapie realizacji/monitorowania/rozliczania/kontroli projektu? 41. Czy Pana(i) zdaniem były takie obszary związane z aplikowaniem, realizacją lub rozliczeniem projektów, które stanowiły wąskie gardło lub barierę dla przygotowania lub realizacji projektów w ramach RPOWŚ 2007-2013? 42. W jakim stopniu projekty były dostosowywane do wymagań RPOWŚ, tzn. czy inwestycja musiała zostać zmodyfikowana, aby mogły być finansowana w ramach RPOWŚ 2007-2013? Jeżeli tak - na czym polegały te modyfikacje? Jak oceniają Państwo te modyfikacje (np. czy były efektywne z technicznego lub ekonomicznego punktu widzenia)?

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 169

43. Jak Pan(i) uważa, czy zrealizowane przez Pana(ią) inwestycje powstałyby bez wsparcia z Unii Europejskiej (w takim czasie i w takim zakresie)? Problemy i wyzwania w sektorze środowiska w przyszłości 44. Jak Pan(i) ocenia potrzeby swojej gminy/powiatu w zakresie: - uporządkowania sieci kanalizacji - uporządkowania sieci wodociągowej - uporządkowania gospodarki odpadami - wykorzystania energii odnawialnej (np. biomasa) - stworzenia/ulepszenia systemu monitorowania/systemu informacji o środowisku i zagrożeniach naturalnych? 45. Jakie inwestycje należy przeprowadzić w przyszłości w Pana(i) gminie/powiecie/województwie, aby w jak największym stopniu zminimalizować zagrożenia ze strony środowiska/uporządkować infrastrukturę środowiska? 46. Co według Pana(i) ogranicza sprawny rozwój infrastruktury ochrony środowiska w województwie świętokrzyskim? 47. Czy zamierza Pan(i) w nowym okresie programowania aplikować o środki w ramach RPOWŚ 2014- 2020? Jeśli nie, co jest przeszkodą? 48. Według Pana(i) opinii, które obszary środowiska wymagają podjęcia szczególnych interwencji w obecnej perspektywie finansowej w województwie? 49. Jak Pan(i) uważa, z jaki problemami środowiskowymi/ekologicznymi będzie musiało zmierzyć się województwo świętokrzyskie po 2020 roku?

6 Badanie TDI z przedstawicielami sołectw

Wywiady indywidualne drogą telefoniczną zrealizowane z przedstawicielami sołectw w miejscowościach zlokalizowanych w pobliżu inwestycji współfinansowanych w ramach IV osi priorytetowej RPOWŚ 2007-2013.

Kwestionariusz badania TDI z przedstawicielami sołectw – rozmowa w odniesieniu do wybranej inwestycji zrealizowanej ze środków RPOWŚ 2007-2013 w gminie, z której pochodzi respondent.

Data Respondent ……………………………………………… ……………………………………… Aspekty środowiskowe interwencji RPOWŚ 2007-2013

1. Czy realizacja projektu w obszarze środowiska ze środków RPOWŚ 2007-2013 w [nazwa miejscowości – sołectwa] przyniosła zauważalne efekty środowiskowe (tj. jakość wody, powietrza, gruntu, zmniejszenie uciążliwości odpadów, dostęp do wody pitnej itp.)? Czy może Pan(i) określić jakie? 2. Jak Pan(i) uważa, czy [przedmiotowa inwestycja - opisać, np. budowa kanalizacji/innej infrastruktury] była istotna dla rozwiązania problemów z zakresu ochrony środowiska w Pana(i) gminie?

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 170

3. Czy przedmiotowa inwestycja miała jakiś negatywny wpływ na środowisko w Pana(i) gminie, tzn. negatywnie oddziaływanie na krajobraz, przyrodę (zwierzęta, rośliny)? 4. Czy w ostatnich latach oprócz inwestycji o której rozmawiamy, w Pana(i) gminie zrealizowano inną budowę, rozbudowę infrastruktury środowiskowej, z innych funduszy? Jeżeli tak, jaki to był projekt? 5. Jak Pan(i) myśli, czy zrealizowane inwestycje w gminie powstałyby bez wsparcia z Unii Europejskiej (w takim czasie i w takim zakresie)? 6. Czy może Pan(i) określić jakie obszary środowiska (tj. gospodarka odpadami, wyposażenie w infrastrukturę tj. wodociąg, kanalizacja, oczyszczalnia ścieków, ochrona przeciwpowodziowa itp.) wymagają podjęcia szczególnych interwencji w najbliższych latach w Pana(i) miejscowości lub gminie? 7. Jak Pan(i) uważa, z jaki problemami środowiskowymi/ekologicznymi będzie musiała się zmierzyć Państwa gmina po 2020 roku?

Aspekty społeczno-ekonomiczne interwencji RPOWŚ 2007-2013 8. Co mieszkańcy mówili o budowie (inwestycji)? 9. W jaki sposób (inwestycja) wpłynęła na życie mieszkańców [nazwa miejscowości-sołectwa]? 10. Czy mieszkańcy [miejscowości-sołectwa] skorzystali z efektów przedsięwzięcia? W jaki sposób? 11. Czy dzięki (inwestycji) mieszkańcom (miejscowości) żyje się lepiej? Jeżeli tak – w jaki sposób? Co o tym świadczy? 12. Czy budowa (inwestycji) ułatwiła życie codzienne mieszkańców? W jaki sposób? 13. Czy można zauważyć, że mieszkańcy są zdrowsi, rzadziej chorują albo prowadzą zdrowszy tryb życia? Jeżeli tak czy przyczyniła się do tego budowa (…)? [projekty wodociągowe i kanalizacyjne]: 14. Czy były domy, mieszkania bez łazienki lub toalety, w których po podłączeniu wodociągów/kanalizacji zainstalowano łazienkę/toaletę (lub mieszkańcy chcą to zrobić?) [projekty wodociągowe, kanalizacyjne, uzdatnianie wody, oczyszczalnie ścieków, jakość powietrza- kotłownie] 15. Czy od czasu realizacji projektów zmieniły się w gminie opłaty za dostarczenie wody lub odprowadzenie ścieków? Jeżeli tak, jak się zmieniły? Na ile był to efekt projektu? 16. Czy podłączenie wodociągu/kanalizacji okazało się opłacalne dla tych mieszkańców, którzy ich nie mieli? 17. Czy byli tacy mieszkańcy, którzy nie chcieli podłączenia, albo chcieli z niego zrezygnować? [oczyszczalnie ścieków, rewitalizacja, promowanie bioróżnorodności/edukacja ekologiczna] 18. Proszę opisać miejsce, w którym zrealizowano inwestycję. Na ile chętnie było ono odwiedzane przez mieszkańców lub turystów przed realizacją projektu? A jak jest obecnie? (Jeżeli zaszła zmiana) Czy te zmiany można powiązać z projektem? 19. Czy na terenie objętym projektem lub w pobliżu powstały nowe usługi dla mieszkańców lub turystów, przedsiębiorstwa rozwinęły swoją działalność? Na ile jest to związane z efektami projektu? [wszystkie projekty] 20. Czy realizacja projektu ułatwiła (albo utrudniła) pracę rolnikom? W jaki sposób? 21. Jakie firmy, przedsiębiorstwa działają w [nazwa miejscowości/ sołectwa], jaką działalność

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 171

gospodarczą prowadzą mieszkańcy? 22. Czy budowa (…) wpłynęła na działanie tych firm? W jaki sposób? Czy rozwinęły działalność? 23. Czy może Pan(i) wskazać przedsiębiorstwa, które powstały albo rozwinęły się dzięki poprawie infrastruktury lub środowiska, uzyskanej w efekcie projektu?  [Jeżeli tak] Ile przedsiębiorstw powstało? Czy te dawniej istniejące zwiększyły zatrudnienie? O ile osób? 24. Czy realizacja projektu ułatwiła działanie przedsiębiorstwom, które w swojej działalności w dużym stopniu zużywają wodę? (badaczu, dostosuj pytanie: np. zajmującym się produkcją przemysłową, rzemieślnikom, zakładom usługowym, branży rekreacyjnej, albo innym firmom) 25. Czy odkąd zbudowano (…), mieszkańcy bardziej dbają o przyrodę, np. chętniej segregują odpady, starają się nie zanieczyszczać otoczenia, albo bardziej interesują się przyrodą? Jeżeli tak – czy można to wiązać z (inwestycją)? 26. Czy realizacja projektu wpłynęła na krajobraz, np. miejsca jego realizacji stały się ładniejsze, bardziej atrakcyjne – albo przeciwnie? (W jaki sposób?) 27. Czy odkąd zbudowano (…), w (miejscowości) budowano nowe domy? Czy budowano nowe obiekty pod działalność komercyjną, albo pojawili się przedsiębiorcy zainteresowani inwestowaniem na Państwa terenie?  [Jeżeli tak] Czy Pana(i) zdaniem to ma związek z (projektem np. nową kanalizacją, oczyszczalnią itp.)?  Czy budowa (…) spowodowała, ze teren stał się bardziej atrakcyjny i zachęciła ludzi do zamieszkania w miejscowości lub pozostania w niej albo przedsiębiorców do inwestowania w (miejscowości), albo ułatwiła im to? 28. Czy odkąd zrealizowano (inwestycję), w (miejscowości) sprzedano, kupiono więcej domów, albo budynków przeznaczonych na cele przemysłowe czy handlowo-usługowe, niż wcześniej w podobnym okresie? Czy zmieniły się ceny sprzedaży/najmu? Jeżeli tak – czy można to wiązać z poprawą infrastruktury osiągniętą w efekcie (inwestycji) (np. – odpowiednio do projektu – dostępem do kanalizacji, wodociągu, lepszą wodą, czystszym powietrzem, bardziej estetycznym otoczeniem)? 29. Co może Pan(i) powiedzieć o turystyce w (miejscowość)? Czy odwiedza Państwa wielu turystów? Czy to się zmieniło od czasu budowy (…)? Czy można powiedzieć, że dzięki (inwestycji) (miejscowość) stała się bardziej atrakcyjna dla turystów?

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 172

Załącznik 5. Lista materiałów źródłowych  „Analiza systemu wskaźników monitorowania w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007-2013”.  „Ewaluacja mid-term Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007 2013”.  „Ocena możliwości wykorzystania środków UE z zakresu energetyki odnawialnej i efektywności energetycznej dostępnych dla podmiotów z województwa świętokrzyskiego w ramach programów operacyjnych 2014-2020”.  „Ocena postępów realizacji celów Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego do roku 2009 za pomocą modelu HERMIN”.  Biała Księga: Adaptacja do zmian klimatu: europejskie ramy działania. Bruksela, 2009.  Dane statystyczne dotyczące województwa świętokrzyskiego – GUS BDL.  Dokumentacja związana z oceną środowiskową wybranych przedsięwzięć zrealizowanych w ramach RPOWŚ 2007-2013.  Dokumenty odnoszące się do polityk sektorowych (krajowych oraz unijnych) w obszarze środowiska, m.in. Program ochrony powietrza, Plan gospodarki odpadami, itp.  Dokumenty powiązane z zakresem przedmiotowym badania w tym: wytyczne, dyrektywy i Rozporządzenia Rady, Parlamentu (WE) oraz Komisji Europejskiej.  Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2014. Warszawa, 2010.  Kryteria wyboru projektów w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007 – 2013.  Notatka informacyjna. Europejskie badanie dochodów i warunków życia (EU-SILC) w 2013 r. GUS, Warszawa, 22.12.2014 r.  „Ochrona środowiska 2013”, Główny Urząd Statystyczny. Warszawa, 2014 r.  Obowiązujący Podręcznik Kwalifikowalności Wydatków objętych dofinansowaniem w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007- 2013.  Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły, Warszawa, 2011 r.  Prognoza oddziaływania na środowisko projektu Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2014-2020.  Prognoza oddziaływania na środowisko projektu RPOWŚ 2007-2013.  Program Ochrony Środowiska dla województwa świętokrzyskiego. Kielce, 2011.  Program małej retencji dla województwa świętokrzyskiego, IMS, Inżynieria, Wrocław, 2006 r.  Program wodno-środowiskowy kraju. Warszawa, 2010.  Publikacje i raporty dotyczące oceny stanu środowiska i jego poszczególnych komponentów w województwie świętokrzyskim realizowane m.in. przez WIOŚ.  Raport z realizacji „Programu ochrony środowiska dla województwa świętokrzyskiego”, Kielce, grudzień 2013 r. „Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 173

 Raporty i opracowania zawierające wyniki badań ewaluacyjnych w obszarze środowiska zrealizowane w ramach innych programów operacyjnych współfinansowanych ze środków unijnych.  Raporty WIOŚ w Kielcach „Ocena jakości powietrza w województwie świętokrzyskim”.  Regionalny Program Operacyjny Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007- 2013.  Regionalny Program Operacyjny Województwa Świętokrzyskiego na lata 2014-2020.  Roboczy projekt IV Aktualizacja Krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych - IV AKPOŚK, http://www.kzgw.gov.pl/pl/Krajowy-program-oczyszczania-sciekow- komunalnych.html  Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz. U. Nr 32, poz. 284)  Sprawozdania z realizacji Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007-2013.  Sprawozdanie z realizacji „Planu gospodarki odpadami dla województwa świętokrzyskiego” za lata 2011-2013. Zarząd Województwa Świętokrzyskiego. Kielce 2014.  Stan środowiska w województwie świętokrzyskim w latach 2007-2008 – Raport, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Kielce 2009.  50. Stan środowiska w województwie świętokrzyskim w latach 2009-2010 – Raport, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Kielce 2011.  51. Stan środowiska w województwie świętokrzyskim w latach 2011-2012. Raport, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Kielce 2013  Strategia Rozwoju Województwa Świętokrzyskiego do roku 2020 (wersja z 2006 r.) oraz zaktualizowana w 2013 r. (zał. do Uchwały Nr XXXIII/589/13 Sejmiku Województwa Świętokrzyskiego z dnia 16 lipca 2013 r.).  Szczegółowy opis osi priorytetowych Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007-2013.  VI Program działań na rzecz środowiska. Cele, zadania i priorytety na lata 2007-2013 z perspektywą do roku 2020.  VII Program działań na rzecz środowiska (7EAP) – priorytety polityki ochrony środowiska w UE do roku 2020.

„Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego 2007-2013” 174