Sivas Yöresinin Karmaşik Jeolojik Yapisina Bağli

SİVAS YÖRESİNİN KARMAŞIK kcal/kg arasında 114,876,945 ton gör.+muh.+- JEOLOJİK YAPISINA BAĞLI OLARAK müm. rezerve sahiptir. GELİŞEN ÖNEMLİ MADEN YATAKLARI VE MTA’NIN SİVAS YÖRESİNDEKİ YENİ Türkiye geneli rezervleri içerisinde, Si- BULGULARI vas’ta bulunan demir yatakları %36, sölestin %90, asbest %85, jips %80, kaolen >%30 ve Dr. M. Emrah AYAZ* travertenler ise %18’lik bir paya sahiptir.

Türkiye’de son yıllarda maden ihracatında, ÖZET toplam ihracatta ve toplam ihracattaki maden- ciliğin payında istikrarlı bir artış gözlenmekte- Sivas ili, yüzölçümü, coğrafik konumu, ye- dir. Sivas ilindeki madencilik faaliyetleri, son raltı zenginlikleri, kültür ve tabiat varlıkları ve yıllarda artarak gelişmiştir. jeolojik miras değerleri bakımından ülkemizin en önemli illeri arasında yer almaktadır. Ko- MTA Genel Müdürlüğü, Türkiye genelinde numu ve yeraltı zenginlikleriyle önemli avan- olduğu gibi Sivas yöresinde de maden arama tajlara sahip olan Sivas, tarih boyunca çeşitli faaliyetlerine yoğun bir şekilde devam etmek- toplumlar tarafından yerleşim yeri olarak tercih tedir. Özellikle Divriği yöresinde yapılan ça- edilmiş ve buna bağlı olarak çok önemli kültü- lışmalarda; çeşitli miktarlarda Fe, Au, Ag, Cu, rel zenginlikler oluşmuştur. Pb-Zn, Mo, Ni ve Cr anomalileri elde edilmiştir. Divriği-Karaağaçlı yöresinde yeni keşfedilen Sivas yöresinde bulunan yer altı zengin- yüksek tenörlü gömülü demir (manyetit) cev- likleri, çeşitlilik, rezerv ve tenör özellikleri ba- herleşmesi oldukça önemli olup, potansiyele kımından, ülkemizin önemli bir potansiyelini yönelik arama ve geliştirme çalışmaları devam oluşturmaktadır. İlde bulunan en önemli me- etmektedir. talik madenler; demir, altın, krom, kurşun-çin- ko ve manganez, en önemli endüstriyel ham- 1. GİRİŞ maddeler; doğaltaş (mermer), jips (alçıtaşı), sölestin, kaolen, kireçtaşı, tuz, talk, asbest Sivas ili, yüzölçümü, coğrafik konumu, ye- Şekil 4- Eskişehir-Sivrihisar kompleks cevher( NTE, Barit, Fluorit, Toryum) yatağı ve çimento hammaddeleri ve en önemli ener- raltı zenginlikleri, kültür ve tabiat varlıkları ve ji hammaddeleri ise; linyit ve jeotermal enerji jeolojik miras değerleri bakımından ülkemizin şeklinde sıralanabilir. En önemli madenlerimiz- en önemli illeri arasında yer almaktadır. Gü- den altın 0,6-1,5 gr/ton tenörlü 14,45 ton me- nümüzde Sivas’ın kültürel varlıklarının büyük tal Au, demir %38-59 Fe tenörlü 23,093,688 önem kazanmış olmasında coğrafik konumu-

ton gör.+muh.+müm., %18-20 Fe3O4 tenörlü nun ve yeraltı zenginliklerinin çok büyük önemi 2 125,000,000 ton gör.+muh., krom %6-52 Cr2O3 olmuştur. Sivas ili, 28,619 km ’lik yüzölçümüyle tenörlü 43,505,056 ton gör.+muh.+müm., kur- Türkiye’nin toprak bakımından en büyük ikin- şun+çinko %0,7-27,7 Pb, %3-4 Zn tenörlü ci ili olup, ülkemiz yüzölçümü (780.000 km2) 7,784,134 ton gör.+muh.+müm., manganez içerisinde %3,67’lik bir paya sahiptir. Sivas’ın %15-54 Mn tenörlü 6,329,000 ton gör.+muh.+- yüzölçümü içerisindeki tüm ruhsat alanlarının

müm., sölestin %70-95 SrSO4 tenörlü 986,575 toplamı ise %40 civarındadır. Ayrıca, Sivas’ın ton gör.+muh.+müm., asbest 65,580,000 ton coğrafik olarak Anadolu’nun orta kesimlerin- gör.+muh.+müm., talk %2-7 tenörlü 1,151,623 de yer alması, ili maden sevkiyatı bakımından

ton gör.+muh.+müm., kaolen %18-36 Al2O3 te- önemli bir kavşak kılmakta ve avantaj sağla- nörlü yaklaşık 50 milyon ton gör.+muh.+müm., maktadır. Bununla birlikte soğuk iklim şartları traverten 200,000,000 m3, zeolit 1,000,000 ton, ve engebeli topoğrafya ise madencilik faaliyet- linyit 1.200-5.000 (çoğunlukla 1.200-1.500) lerini zorlaştırmaktadır.

*Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Orta Anadolu I. Bölge Müdürlüğü - Sivas.

65 Konumu ve yeraltı zenginlikleriyle önem- Sivas yöresinde yüzeyleyen ve temeli li avantajlara sahip olan Sivas, tarih boyunca oluşturan en yaşlı birimler; Paleozoyik yaş- çeşitli toplumlar tarafından yerleşim yeri ola- lı metamorfitler, Masozoyik (Jura-Kretase ve rak tercih edilmiş ve buna bağlı olarak da çok Üst Kretase-Paleosen) yaşlı kireçtaşları ve Üst önemli kültürel zenginlikler oluşmuştur. Milat- Kretase yerleşme yaşlı ofiyolitlerdir. Paleozo- tan Önceki Hititler, Frigler, Medler, Persler gibi yik yaşlı metamorfitler; kuzeyde Tokat Meta- medeniyetler ile Milattan Sonraki Romalılar, morfitleri, batıda Akdağ Metamorfitleri ve gü- Danişmentler, Selçuklular ve Osmanlılar gibi neydoğuda ise Keban-Malatya Metamorfitleri medeniyetler bunun en çarpıcı örnekleridir. şeklinde üç farklı birim olarak tanımlanmıştır. Sivas’taki maden yataklarının değerlendirilme- Masozoyik yaşlı kireçtaşları; Sivas Tersiyer siyle ilgili ilk önemli çalışmalar, M.Ö. 5. ve 4. Havzası’nın güney ve güneydoğu kesimlerin- binli yıllara (Taş-Maden Çağı’na) kadar inmek- de daha çok Toros Kuşağı’na ait karbonatların tedir. Sivas Kalesi’nin bulunduğu Toprak Tepe nap olarak taşınmasıyla oluşmuş Jura-Kretase yöresinde bu döneme ait oldukları belirlenen yaşlı Munzur Kireçtaşları ve Üst Kretase-Pa- çanak-çömlek parçaları, bilinçli madencilik leosen yaşlı Tecer Kireçtaşları şeklinde temsil faaliyetlerinin en dikkat çekici örnekleri ara- elilmektedirler. Üst Kretase yerleşme yaşlı ofi- sında yer almaktadır. Arkeolojik verilere göre, yolitik seri ise bölgenin kuzeyinde ve güneyin- çanak-çömlek yapımında kullanılan kil-kaolen de doğu-batı uzanımlı iki ayrı kuşak şeklinde yatakları ve çeşitli dönemlerde kullanılan do- bulunmakta olup, Divriği Ofiyolitli Karışığı şek- ğaltaşlar, tarihi en eski olan maden işletmeci- linde adlandırılmıştır. liğini göstermektedir. Yine antik dönemlerdeki altın, demir, kurşun-çinko ve bakır gibi önemli Sivas il alanının orta kesimlerinde kuzeydo- madenlerin yaygınlaşarak işletilmesiyle ma- ğu-güneybatı yönlü olarak uzanan ve yaklaşık dencilik faaliyetleri gelişme kaydetmiştir (Ayaz, 250 km uzunluğa, 50 km genişliğe sahip olan 2012). havza Sivas Tersiyer havzası olarak tanım- lanmaktadır. Temel kayalar üzerinde bulunan 2. BÖLGESEL JEOLOJİ VE Sivas Tersiyer havzasının stratigrafisi, Ayaz METALOJENİK PROVENSLER ve Atalay (2001) tarafından yapılan çalışmaya göre, alttan üste doğru; Pazarcık Volkanitleri 2.1. Bölgesel Jeoloji (Paleosen), Gülandere Formasyonu (Eosen), Selimiye Formasyonu (Oligosen), Kemah For- Sivas ili sınırları içinde üç önemli tekto- masyonu (Alt Miyosen), Hafik Formasyonu nik birlik yer almaktadır. Bu tektonik birlikler, (Alt-Orta Miyosen), İncesu Formasyonu (Üst kuzeyden güneye doğru; Pontid Tektonik Ku- Miyosen-Alt Pliyosen), Bayat Volkanitleri (Üst şağı, Kuzey Anadolu Ofiyolit Kuşağı ve Toros Pliyosen) ve travertenler ile alüvyonlar (Kuva- Tektonik Kuşağı olarak tanımlanmaktadır. Yö- terner) şeklinde sıralandırılmıştır. Gülandere redeki metamorfik masifler ise olasılıkla Toros ve Kemah Formasyonları sığ deniz ve geçiş Tektonik Kuşağı’nda yer alan Platfom türü kar- ortamlarında, Selimiye ve Hafik Formasyonları bonatların metamorfizmaya uğramış eşdeğer- kısmen sığ deniz ve geçiş ortamlarında, kıs- leridir. Tektonik birliklerin üzerinde ise Maest- men de akarsu ve bunların oluşturduğu geçici rihtiyen-Kuvaterner yaşlı bir kayatürü topluluğu göllerde (playa) ve bu göllerin kıyılarında ge- ile temsil edilen örtü, açılı uyumsuzlukla yer lişen kıta içi sabkha ortamlarında İncesu For- almaktadır (Yılmaz ve diğerleri, 2002). Tekto- masyonu ise akarsu ve bunların oluşturduğu nik birlikleri ve örtüyü oluşturan kayatürü top- laküstrin (tatlı su) göl ortamında çökelmişlerdir. lulukları yaşlıdan genç birimlere doğru; en altta temel kayalar (Paleozoyik-Mesozoyik), bunla- Bu formasyonlardan Gülandere ve Kemah rın üzerine gelen Tersiyer ve Kuvaterner yaşlı Formasyonları sığ deniz ve geçiş ortamlarında, kayaçlar (Senozoyik) ve Mesozoyik-Senozoyik Selimiye ve Hafik Formasyonları kısmen sığ zaman aralığında etkili olmuş magmatik ka- deniz ve geçiş ortamlarında, kısmen de akar- yaçlar şeklinde incelenebilir. Sivas ilinin jeoloji su ve bunların oluşturduğu geçici göllerinde haritası Şekil 2.1’de, genelleştirilmiş dikme ke- (playa) ve bu göllerin kıyılarında gelişen kıta içi siti ise Şekil 2.2’de verilmiştir. sabkha ortamlarında, İncesu Formasyonu ise akarsu ve bunların oluşturduğu laküstrin göl ortamında çökelmişlerdir.

66 geçici göllerinde (playa) ve bu göllerin kıyılarında gelişen kıta içi sabkha ortamlarında, İncesu Formasyonu ise akarsu ve bunların oluşturduğu laküstrin göl ortamında çökelmişlerdir.

Şekil 2.1- Sivas ili jeoloji haritası (Bingöl, 1989’dan düzenlenmiştir). 3 67

JEOLOJİ YAŞI KALINLIK SİMGE (m) KAYA TÜRÜ A Ç I K L A M A L A R Q Alüvyon ve traverten Kuvaterner > 100 Yerel Uyumsuzluk m4Q Volkanik lavlar ve piroklastlar Yerel Uyumsuzluk Pliyosen > 150 Çakıltaşı, kumtaşı, silttaşı ve m4 gölsel kireçtaşı

Ü m3 Akarsu kırıntılı kayaları Açılı Uyumsuzluk Miyosen O > 250 Masif yer yer katmanlı jips m2-3 Çakıltaşı kumtaşı silttaşı ardalanması A Sığ denizel kırıntılı kireçtaşı

Oligosen > 150 m2 Kırmızı çakıltaşı

Yerel Uyumsuzluk Olistostromal kırıntılı düzey Masif jips

Ü Çakıltaşı, kumtaşı, kiltaşı ve şeyl m1 ardalanması

Eosen > 3000

O Granitoyidler Sığ denizel kireçtaşı, çakıltaşı

Yerel Uyumsuzluk

Kumtaşı, kiltaşı ve şeyl A ardalanması

pam1 Katmanlı jips düzeyleri Paleosen > 50 Volkanitler ve piroklastik kayalar Maestrihtiyen > 100 c2m1 Çakıltaşı, sığ denizel kireçtaşı Açılı Uyumsuzluk Granitoyidler Tektonik Birlikler Kretase ve Pontid Tektonik Kuşağı öncesi Kuzey Anadolu Ofiyolit Kuşağı Metamorfik Masifler ve Toros Tektonik Kuşağı

Şekil 2.2- 2.2: Sivas Sivas ilinin ilinin genelleştirilmiş genelleştirilmiş Maestrihtiyen-Kuvaterner Maastrihtiyen-Kuvaterner yaşlı kesiti yaşlı kesiti (Yılmaz ve diğerleri, 2002). (Yılmaz ve diğ., 2002).

Metamorfizma ve Magmatizma ması sırasında bazik ve ultrabazik kayaçlar, kapanması sırasında yay magmatizmasıyla Metamorfizma ve Magmatizma Sivas yöresi, eski jeolojik dönemler- ilişkili asidik kayaçlar oluşmuştur. Çarpışma de bir Sivas okyanusun yöresi, (Neotetis) eski jeolojik açıldığı, dönemlerde son- birve okyanusun sonrasında (Neotetis) ise temel açıldığı, kayalarının sonra meta Üst - Kretase'de tüketilerekra Üst Kretase’de yok olduğu tüketilerek ve daha yoksonra olduğu ise çarpışma ve sürecininmorfizmaya geliştiği uğradığı bir alanda ve bulunmaktadır. hem asidik Okyanusunhem de daha sonra ise çarpışma sürecinin geliştiği bazik magmatitlerin oluştuğu belirtilebilir. açılması sırasında bazik ve ultrabazik kayaçlar, kapanması sırasında yay magmatizmasıyla ilişkili asidik bir alanda bulunmaktadır. Okyanusun açıl-

68 4

Divriği, Yıldız Dağı, Karaçayır ve Kösedağı volkanitlerdir. Bunların, diğer magmatitlerden JEOLOJİ YAŞI KALINLIK KAYA TÜRÜ SİMGE A Ç I K L A M A L A R (m) yörelerinde yer alan magmatik kayaçlar; yay (Kretase-Eosen) farkı, Tersiyer çökelleri oluş- Alüvyon ve traverten tektonizması, çarpışma ve çarpışma sonrası tuktan sonra tüm Tersiyer istifini kesmiş olma- Kuvaterner > 100 Q Yerel Uyumsuzluk tektonizma ve/veya kıta içi rift tektonizması larıdır. m4Q Volkanik lavlar ve piroklastlar Yerel Uyumsuzluk ürünleridir. Pliyosen > 150 Çakıltaşı, kumtaşı, silttaşı ve m4 Tektonik ve Paleocoğrafya gölsel kireçtaşı Sivas yöresindeki magmatik kayalar; ge- Ü m3 Akarsu kırıntılı kayaları nellikle Üst Kretase-Eosen devrelerinde oluş- Yörede Neotetis’in Üst Kretase’de tüketilip Açılı Uyumsuzluk muş ve çoğunlukla metamorfitleri, kısmen de yok olması sırasında oluşan tektonik yapılar Miyosen > 250 Masif yer yer katmanlı jips O ofiyolitleri kesmişlerdir. Bunlar; Divriği, Yıldız Paleotektonik evre, okyanusun yok olmasın- m2-3 Çakıltaşı kumtaşı silttaşı ardalanması A Sığ denizel kırıntılı kireçtaşı Dağı, Karaçayır ve Kösedağı yörelerinde yay- dan sonra ağırlıklı olarak sıkışmanın etkisiyle gın olarak gözlenmekte olup; granodiyorit, gra- oluşan tektonik yapılar geçiş tektonik evre ve nit, gabro, diyorit ve siyenit gibi farklı türlerden doğrultu atımın hakim olduğu diri faylar ise Ne- Oligosen > 150 m2 Kırmızı çakıltaşı oluşmuşlardır. Yöredeki en genç magmatik ka- otektonik evre (Üst Miyosen-Pliyo-Kuvaterner) Yerel Uyumsuzluk yalar ise yukarıda anlatıldığı gibi, Üst Pliyosen olarak tanımlanmaktadır (Şekil 2.3). Olistostromal kırıntılı düzey devresine ait andezit ve bazalt litolojisindeki Masif jips

Ü Çakıltaşı, kumtaşı, kiltaşı ve şeyl m1 ardalanması

Eosen > 3000

O Granitoyidler Sığ denizel kireçtaşı, çakıltaşı

Yerel Uyumsuzluk

Kumtaşı, kiltaşı ve şeyl A ardalanması pam1 Katmanlı jips düzeyleri Paleosen > 50 Volkanitler ve piroklastik kayalar Maestrihtiyen > 100 c2m1 Çakıltaşı, sığ denizel kireçtaşı Açılı Uyumsuzluk Granitoyidler Tektonik Birlikler Kretase ve Pontid Tektonik Kuşağı öncesi Kuzey Anadolu Ofiyolit Kuşağı Metamorfik Masifler ve Toros Tektonik Kuşağı

Şekil 2.3- Sivas ili çevresinin sadeleştirilmiş tektonik kuşakları ve olası diri fayları: PTK (Pontit Tektonik Kuşağı), KAOK (Kuzey Anadolu Ofiyolit Kuşağı), TTK Metamorfizma ve Magmatizma (Toros Tektonik Kuşağı), KAF (Kuzey Anadolu Fayı), KAB (Kuzey Anadolu Bindirmesi), YKF (Yukarı Kızılırmak Fayı), DF (Deliler Fayı), TB (Tecer Bindirm- Sivas yöresi, eski jeolojik dönemlerde bir okyanusun (Neotetis) açıldığı, sonra Üst Kretase'de esi) ve IF (İmranlı Fayı) (Yılmaz,1984 ve 1985; Yılmaz, 2002’den). tüketilerek yok olduğu ve daha sonra ise çarpışma sürecinin geliştiği bir alanda bulunmaktadır. Okyanusun açılması sırasında bazik ve ultrabazik kayaçlar, kapanması sırasında yay magmatizmasıyla ilişkili asidik

4 69 Paleotektonik evrede; Sivas yöresinin Üst içermektedir. Bu metalojenik provensler; kendi Kretase öncesinde yaklaşık doğu-batı uzanım- bünyelerinde oluşan cevherleşmeler ile soku- lı bir okyanusun gelişmesine sahne olduğu, bu lum yapmış magmatik kayaçların ve/veya hid- okyanusun kuzey ve güney kenarlarının bu- rotermal etkilerinin oluşturduğu cevherleşme- günkü Atlantik türü pasif kıta kenarlarını tem- leri kapsamaktadır. Cevherleşmelerin dışında, sil ettiği, kuzey kenarın Üst Kretase sırasında maden suyu/menba suyu kaynakları da Sivas yitime uğradığı (Şengör ve Yılmaz, 1981), yiti- yöresinin önemli doğal kaynakları arasında yer me bağlı olarak kuzeyde ve güneyde yer alan almaktadır. Bu kaynaklar, çoğunlukla tektonik kıtaların Maestrihtiyen öncesinde çarpıştığı ka- hatlara bağlı olarak yer yüzeyine çıkmaktadır- bul edilmektedir (Yılmaz, 1994 ve 1998). Geçiş lar. evresinde; çarpışmadan sonra iki kıtanın ya- kınsaması devam etmiş ve yörede buna bağlı I. Metalojenik Provens; Sivas il alanının olarak kabuk kalınlaşması meydana gelmiştir. kuzeyinde, batısında ve güneydoğusunda ol- Neotektonik evrede ise Anadolu genelinde mak üzere üç ayrı yörede bulunmaktadır. Bu özellikle Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu Fay provensin genelinde bulunan en önemli maden Hatları ile bunlara bağlı olarak batıda gelişen oluşumları doğaltaş (mermer), kireç hammad- Ege Graben Sistemi’nin hareketlilikleri söz ko- desi ve mıcır taşı/kırmataş şeklinde sıralanabi- nusu olmuştur. lir. Bununla birlikte hidrotermal oluşumlar şek- linde; kuzeydeki Tokat Metamorfitleri içerisinde Sivas yöresinin önemli Neotektonik yapıla- arsen ve antimon, batıdaki Akdağ Metamor- rı Suşehri-Koyulhisar yöresinden geçen Kuzey fitleri içerisinde kurşun-çinko, güneydoğudaki Anadolu Fayı (KAF), Yıldızeli’nin güneyinden Keban-Malatya Metamorfitleri içerisinde ise geçen Belcik-Pazarcık Fayı, Gemerek-Şarkış- altın ve kuvarsit yer almaktadır. la-Sivas hattında Kızılırmak boyunca uzanan Yukarı Kızılırmak Fayı (YKF), Tecer Dağı yö- II. Metalojenik Provens; Sivas’ın kuzeyin- resinden geçen Tecer Fayı, Gemerek güneyin- de ve güneyinde, doğu-batı uzanımlı iki ayrı den geçen Deliler Fayı (DF), İmranlı’dan geçen zon şeklinde ofiyolitlerden oluşmaktadır. Bu İmranlı Fayı (İF) ve Tecer Bindirmesi (TB) ile provensin en önemli maden oluşumları; krom, Kuzey Anadolu Bindirmesi (KAB) şeklinde ta- demir, bakır, altın, asbest, talk, manyezit ve do- nımlanabilir. ğaltaş şeklinde sıralanabilir.

2.2. Metalojenik Provensler III. Metalojenik Provens; yüzeylenmiş magmatik kayaçlardan oluşmaktadır. Bunlar; Bu kısımda, Sivas yöresinin maden potan- çoğunlukla felsik derinlik kayaçlar ve volkanik siyelini ortaya koyabilmek için; il alanı içerisin- kayaçlar şeklinde gözlenmektedirler. Felsik de- de yüzeyleyen kaya toplulukları, metalojenik rinlik kayaçları; Karaçayır, Kösedağı ve Divriği özellikleri dikkate alınarak, dört ana provens yörelerinde (Kretase-Eosen), volkanitler ise (maden bölgesi) bazında değerlendirilmiştir. Suşehri-Koyulhisar (Üst Kretase), İmranlı-Za- Bunlardan I. ve II. Metalojenik provensler; me- ra-Koyulhisar (Paleosen-Eosen) ve Yıldızeli tamorfit ve ofiyolitlerden oluşan temel kayaları, (Paleosen-Eosen) yörelerinde yüzeylenmek- III. Metalojenik Provens; temel kayaları kesmiş tedirler. Bu provensteki felsik derinlik kayaç- Eosen öncesi magmatik kayaları ve IV. Meta- ların en önemli maden oluşumları; Karaçayır lojenik Provens ise bu magmatik kayalardan yöresinde feldispat ve kaolen, Kösedağı yöre- Paleosen ve Eosen devreleri dışında etkilen- sinde kaolen, feldispat, kurşun-çinko, antimon memiş Tersiyer ve sonrası kayaları kapsa- ve mangan, Divriği yöresinde ise demir, feldis- maktadır (Şekil 2.4). Buna göre; I. Metalojenik pat ve florittir. Volkanitler içerisinde yer alan en Provens metamorfik kayalar ile Jura-Kretase önemli maden oluşumları ise; Suşehri-Koyulhi- ve Üst Kretase-Paleosen yaşlı kireçtaşları için- sar yöresinde kurşun-çinko, bakır, altın ve ba- deki, II. Metalojenik Provens ofiyolitlerdeki, III. rit, İmranlı-Zara-Koyulhisar yöresinde mangan, Metalojenik Provens magmatik kayalardaki ve altın ve barit ve Yıldızeli yöresinde ise beton IV. Metalojenik Provens ise Tersiyer kayaları ile travers bazaltı, zeolit, florit ve barittir. Kuvaterner yaşlı kayalardaki cevherleşmeleri

70 Şekil 2.4- Sivas il sınırları içerisinde tanımlanan metalojenik provensler (Gökçe 1984’e dayandırılarak)

IV. Metalojenik Provens; Sivas’ın güneyin- suyu/menba suyu kaynakları da bulunmaktadır de, kuzeydoğu güneybatı yönlü olarak uzanan (Çizelge 3.5). ve yaklaşık 250 km uzunluğa, 50 km genişliğe sahip olan Sivas Tersiyer havzasını ve üzerin- Sivas il sınırları içerisinde, en önemli ma- deki Kuvaterner yaşlı traverten ve alüvyonları denlerimizden altın 0,6-1,5 gr/ton tenörlü kapsamaktadır. Bu provensin en önemli ma- 14.45 ton metal Au, demir %38-59 Fe tenör- den oluşumları; jips (alçı taşı), sölestin, tuz, çi- lü 23,093,688 ton görünür+muhtemel+müm- mento hammaddeleri (kiltaşı, kireçtaşı, marn), kün (gör.+muh.+müm.), %18-20 Fe3O4 tenörlü linyit, bazalt (Üst Pliyosen yaşlı), traverten (do- 125,000,000 ton gör+muh., krom %6-52 Cr2O3 ğaltaş), kum-çakıl oluşumları ve jeotermal sa- tenörlü 43,505,056 ton gör.+muh.+müm., kur- halardır. şun+çinko %0,7-27,7 Pb, %3-4 Zn tenörlü 7,784,134 ton gör.+muh.+müm., manganez 3. SİVAS’IN YER ALTI ZENGİNLİKLERİ %15-54 Mn tenörlü 6,329,000 ton gör.+muh.+-

müm., sölestin %70-95 SrSO4 tenörlü 986,575 Sivas yöresinde bulunan yer altı zengin- ton gör.+muh.+müm., asbest 65,580,000 ton likleri, çeşitlilik, rezerv ve tenör özellikleri ba- gör.+muh.+müm., talk % 2-7 tenörlü 1,151,623 kımından, ülkemizin önemli bir potansiyelini ton gör.+muh.+müm., kaolen %18-36 Al2O3 te- oluşturmaktadır. İlin maden dağılım haritası nörlü yaklaşık 50 milyon ton gör.+muh.+müm., şekil 3.1’de verilmiş olup, en önemli metalik traverten 200,000,000 m3, zeolit 1,000,000 ton, madenler; demir, altın, krom, kurşun-çinko ve linyit 1200-5000 (çoğunlukla 1200-1500) kcal/ manganez (Çizelge 3.1), en önemli endüstriyel kg arasında 114,876,945 ton gör.+muh.+müm. hammaddeler; doğaltaş (mermer), jips (alçıta- rezerve sahiptir. şı), sölestin, kaolen, kireçtaşı, tuz, talk, asbest ve çimento hammaddeleri (Çizelge 3.2) ve en Türkiye geneli rezervleri içerisinde, Sivas önemli enerji hammaddeleri ise; linyit (Çizelge ilinde bulunan demir yatakları % 36, sölesti n 3.3) ve jeotermal enerji (Çizelge 3.4) şeklinde % 90, asbest % 85, jips % 80, kaolen >% 30 ve sıralanabilir. Ayrıca il genelinde önemli maden travertenler ise % 18’lik bir paya sahiptir.

71 Maden sahaları bazında değerlendirildiğin- lunmaktadır (MTA, 2009). Sivas ilindeki önemli de, Sivas il sınırları içerisinde, bir kısmı özel demir yatakları; Divriği (A-B Kafa, C-Plaseri, sektörce işletilmekte olan; 43 demir, 6 altın, 127 Ekinbaşı, Dumluca, Purunsur), Gürün (Otluki- krom, 7 kurşun-çinko, 17 bakır, 20 manganez, lise) ve Kangal’da (Yellice, Pınargözü, Çetin- 12 nikel, 7 manyezit, 31 doğaltaş, 34 sölestin, kaya, Davutoğlu) bulunmaktadır. Ayrıca, MTA 23 tuzla, 31 asbest, 5 talk ve 22 linyit sahası tarafından 2013 yılında Divriği-Karaağaçlı yö- ile 12 kaplıca suyu kaynağı ve 6 maden/mem- resinde yeni bir demir (manyetit) sahası keş- ba suyu kaynağı bulunmaktadır. Çok sayıda fedilmiş olup, cevherleşmeye ve potansiyeline çimento hammaddesi, jips (alçıtaşı), kaolen yönelik araştırmalar devam etmektedir. ve kireçtaşı yatağı ile az sayıda bentonit, diya- tomit, florit, zeolit, vermikülit ve karbondioksit Sivas yöresinde tenörü %38-59 Fe olan ya- zuhurları da yeralmaktadır. Sivas ilinin çeşitli takların gör.+muh.+müm. rezervi 23.093.688 yörelerinde bulunan şişelenebilecek kalitede- ton, tenörü %18-20 Fe3O4 olan yatakların ki su kaynaklarının başında; Kösedağı, Yıldız gör.+muh. rezervi ise 125.000.000 tondur. Tür- Dağı, Tecer Dağı-Gürlevik Dağı, Yamadağı ve kiye demir yataklarının %36’sı Sivas yöresinde Yıldızeli ile Doğanşar ilçelerinin bazı kesimleri bulunmakta olup, ülkemiz demir-çelik ham- sayılabilir. Bunların dışında Sivas ilinin çeşitli madde ihtiyacının yaklaşık yarısı Divriği yöre- yerlerinde bulunan jeolojik miras niteliğindeki sindeki demir yataklarından karşılanmaktadır. jeolojik varlıklar da önemli zenginlikler arasın- da sayılabilir. Sivas yöresinde işletilen demir yataklarının işletme kapasitelerinin geliştirilmesi mümkün- Demir dür. Ülke demir ihtiyaçlarının karşılanmasında Divriği ile birlikte Hasançelebi demir yatak- Ülkemizdeki en büyük demir yatakları; Si- larının da işletmeye hızlı bir şekilde alınması vas (Divriği, Gürün, Kangal), Malatya (Hekim- gerekmektedir. Ayrıca demirin entegre demir han, Doğanşehir), Hatay, Sakarya, Balıkesir, çelik fabrikalarına taşınmasında, mevcut de- Ordu, Çanakkale, Kütahya, Kayseri, Adana, miryollarının kapasite ve verimliliği yetersiz İzmir, Aydın, Elazığ, Erzurum ve Bingöl’de bu- olup, bunuların geliştirilmesi önerilmektedir.

72 Şekil 3.1- Sivas ilinde bulunan yer altı zenginliklerinin dağılım haritası (MTA, 2013).

73 Çizelge 3.1- Sivas yöresinde bulunan önemli metalik madenler (MTA, 2013).

Ortalama Tenör Rezerv (Ton) Kalite/Tenör Toplam Rezerv Maden Bulunduğu Yer (Gör+Muh.) (Gör+Muh+Müm)

0,6 gr/ton 14.550.000 Koyulhisar-Güzelyurt 0,6-1.5 gr/ton 1.5 gr/ton 1.431.000 18.722.878 ton Kuzey Sektör 1.09 gr/ton 2.098.589 gr+mh+müm (14,45 ton metal Altın Kangal-Çetinkaya-Bakırtepe- Güney Sektör Au) Hidolar Mevkii 643.289 gr+mh+müm 1.99 gr/ton (Koyulhisar; 10,88 ton met.Au) (Kangal; 3,57 ton metal Au) Divriği A Kafa % 52-56 8.115.974 gör.

Divriği B Kafa % 52-56 1.430.970 gör. Divriği-Ekinbaşı % 52-56 Fe 5.139.607 gör. % 18-20 Fe O Divriği-C Plaseri % 54-58 454.262 gör. 3 4

Divriği-Purunsur % 54-59 700.000 125.000.000 ton Demir Divriği-Dumluca % 52-55 600.000

Gürün-Otlukilise % 53 1.508.000

Kangal-Yellice %18-20 Fe3O4 125.000.000 % 38-59 Fe Kangal-Çetinkaya, % 50 2.811.000 23.093.688 ton Pınargözü+Davutoğlu Divriği-Dışbudak+Çukurören %38-48 2.333.875gr+mh+müm Kangal-Yellice %6 24.500.000gr+mh+müm

Ulaş-Eskiköy %17-18 272.000 gör. %40-52 1.980.000 gör.+muh. Kangal-Başçayır-Çamözü 3.492.000 gr+mh+müm Kangal-Başçayır %17-18 120.000 gör.

Kangal-Eymir %18-46 2.172.000 gör.+muh. 1.612.800 müm. Ulaş-Karagöl %17-25 92.500 gör. Divriği-Dazlak-Morçinge %44-46 5.750.000 gr+mh+müm Krom %42-44 560.465 gör.+muh. Merkez-Kızılalan-Uzunburun % 6-52 Cr2O3 427.991 müm. Sırtı 43.505.056 ton Sivas-Kangal %30 29.500 Hafik-Kızıldağ %36-42 235.000 %10 1.000.000 gör. Hafik-Aktaş-Gürlevik 1.000.000 muh. Zara-Beypınarı %40-48 68.000 İmranlı-Kızıldağ %30-45 100.000 müm. Suşehri-Doğantepe-Demirliktepe %40-42 6.800 gör. Koyulhisar-Bahçeköy-Üçmerek %42 18.000 gör.+muh. 50.000 müm. Kangal-Alacahan-Seçenyurdu %20 8.000 gör.+muh. 10.000 müm. Koyulhisar-Ortakent- %2-3 Pb 970.907 gör.+muh. % 0,7-27.7 Pb, % 3-4 Kurşunlu+Aksu % 3-4 Zn 435.000 müm. Kurşun+ Zn %27.7Pb, %3.46 Zn 500.000 müm. Çinko İmranlı-Aktepe 7.784.134 ton Divriği-Akdağ-Karakeban %0,7 Pb-%2 Zn 5.878.227 (214.795 ton metal Pb) gr+mh+müm (184.071 ton metal Zn) Merkez-Gümüşdere %36-54 4.070.000 gör. Merkez-Yakupoğlan %35 234.000 gör. %15-54 Mn Manganez Hafik-Esenli %15 2.000.000 6.329.000 ton gr+mh+müm İmranlı-Karataş %52 25.000 muh.

74 Çizelge 3.2- Sivas yöresinde bulunan önemli endüstriyel hammaddeler (MTA, 2013). Ortalama Tenör Rezerv (Ton) ve Maden Bulunduğu Yer Kalite/Tenör Toplam Rezerv (Gör.+Muh.) (Gör.+Muh.+Müm.) Yıldızeli-Kalın köyü-Sıcak Çermik, Kalın köyü-Kandil Sırtı, Yukarı Balahur köyü- Sarıkaya, Delikkaya köyü-Uyuz Çermik 3 3 3 0.12-18 m 200.000.000 m 200.000.000 m Traverten Merkez-Beypınarı-Çukurbelen köyü (Soğuk Çermik), Paşa fabrikası, Karaçayır-Olukman Ulaş-Akkaya % 70-95 SrSO4 38.108 gör. Ulaş (Ekincioğlu+Karagömlek+ % 70-95 SrSO4 184.696 Ebugen) Zara (Dipsizgöl+Yuva+ % 70-95 SrSO4 % 70-95 SrSO4 Alişanbeyağılı+Atkıran+ 553.486 986.575 ton Sölestin Nasır+Sandal+Kırıkkilise) Hafik (Tuzlagözü+Kabalı+ Tavşanlı+Ahmetuşağı+Pirhüseyin) % 70-95 SrSO4 210.285

50.000.000 % 18-36 Al2O3 Zara-Kösedağı % 18-36 Al2O3 Kaolen gör.+muh.+müm. 50.000.000 ton 525.000 gör.+muh.+müm. % 2-7 Hafik-Örencik % 3-5 Talk 1.151.623 ton

Hafik-Yağmurluseki % 2-5 420.000 gör.+muh.+müm. Hafik-Virancık % 2-3 56.623 gör.+muh. Divriği-Çengellidağ % 5-7 150.000 Hafik-Gürlevik Dağı Grup lif 4,5,6,7 37.000.000 Hafik-Aktaş 4,5,6,7 grup 2.780.000 muh. Grup lif 4,5,6,7 Divriği-Karageban 4,5,6,7 grup 2.150.000 Asbest Kangal-Çavdar 4,5,6 grup 18.650.000 65.580.000 ton 5.000.000 Zara-Beypınarı 5,6,7 grup gör.+muh.+müm. Zara-Gemerek Havzası - 200.000.000 Jips 2.000.000.000 1.800.000.000 müm. Merkez-Fadlım Tuzlası 23.5 bome 36 kg/dak. Divriği-Hamo Tuzlası 18 bome - Hafik Tuzlası 22 bome - Hafik-Manastıraltı Tuzlası 8-20 bome - 8-23.5 bome Tuz İmranlı-Gölemiş Tuzlası 10 bome - Şarkışla-Piliç Tuzlası - - 36-70 kg/dak. Zara-Cedit Tuzlası 16-17 bome 70 kg/dak. Zara-Çakrı Tuzlası 16-17 bome 50 kg/dak. Zara-Hargün Tuzlası 8 bome - % 92-95 BaSO4 1.000.000 % 92-95 BaSO4 Koyulhisar-Yenice köyü % 0.2 Fe Barit Gör.+muh.+müm. 1.000.000 ton % 0.05-0.35 SiO2 % 75-95 Yıldızeli-Eşmebaşı % 75-95 1.000.000 Zeolit 1.000.000 ton Florit Divriği-Efendi Deresi ve Purunsur - - - Kireçtaşı (Çimento Merkez-Karlık Tepe - 25.000.000 25.000.000 ton Hammaddesi) Kireçtaşı Hafik-Üzeyir % 90-97 CaCO3 1.500.000 Yıldızeli-Nallı % 52.65 CaO 3.700.000 % 52.65-97 CaO (Kireç 42.700.000 ton Hammaddesi) Koyulhisar-Ardıçlık % 56.40 CaO 37.500.000 Kiltaşı (Çimento Merkez-Taşocağı - 10.000.000 10.000.000 ton Hammaddesi)

75 Çizelge 3.3- Sivas yöresinde bulunan önemli linyit yatakları (MTA, 2013).

Ortalama Rezerv (Ton) Tenör ve Maden Bulunduğu Yer Kalite/Tenör (Gör.+Muh.) Toplam Rezerv Gör.+Muh.+Müm.) Kangal-Kalburçayırı 1200±100 kcal/kg 70.259.571 Kangal-Hamal 1207 kcal/kg 13.935.725 Kangal-Etyemez 1500 kcal/kg 27.574.425 1.200-5.000 Divriği-Uluçayır 3500-4500 kcal/kg 650.000 kcal/kg 650.000 Linyit Divriği-Selimoğlu 4000-5000 kcal/kg gör.+muh.+müm) 114.876.945 Gemerek (Merkez +Yeniçubuk) 3000-4000 kcal/kg 1.497.224 ton Hafik-Düzyayla 3000-3500 kcal/kg 250.000 müm. Koyulhisar-Taşpınar 3000-3500 kcal/kg 50.000 müm. Yıldızeli-Çırçır 3500-4000 kcal/kg 10.000 müm.

Çizelge 3.4- Sivas yöresinde bulunan önemli jeotermal kaynaklar (MTA, 2013).

Jeotermal Bulunduğu Yer Debi Sıcaklık Kaynak

1-Merkez-Sıcak Çermik (MTA-1,2,4) ~200 lt/sn debi 46-49 °C 2-Merkez-Soğuk Çermik 15-20 lt/sn debi 26-30 °C 3-Kangal-Balıklı Kaplıca 215 lt/sn debi 35-36 °C 4-Kangal-Kalkım Balıklı Kaplıca 24 lt/sn debi 28 °C 5-Suşehri-Akçaağıl Kaynağı 1 lt/sn 37 °C 6-Şarkışla-Ortaköy Kaynağı 24 lt/sn debi 36 °C (Kaplıca) 7-Yıldızeli-Ilıca Kaynağı 3 lt/sn 35 °C 8-Yıldızeli-Uyuz Çermik Kaynağı 0.8 36.5oC 9-Yıldızeli-Gündoğan Çermiği 7.5 lt/sn 29 °C 10-Yıldızeli-Hamzaşeyh Kaynağı 0.5 lt/sn 25 °C 11-Zara-İkideğirmen köyü Kaynağı - 38 °C 12-Merkez-Yukarıyıldızlı Kaynağı 200 lt/sn 37 °C

Çizelge 3.5- Sivas yöresinde bulunan önemli maden suyu/menba suyu kaynakları (MTA, 2013). Su Kaynağı Bulunduğu Yer Debi (lt/sn) Sıcaklık (°C) Merkez-Soğuk Çermik Kaynağı 0.03 22 Merkez-Seyfe Suyu Kaynağı 250 13 Suşehri-Müşekniş Çermiği 0.5 19 Kaynağı Maden Zara-Pireverek Maden Suyu 0.03 16 Suyu/Memb Kaynağı a Suyu Zara-Ahmethacı Ziyaret Suyu Kay. 0.16 17 Zara-Kösedağı-FatmaAna Suyu 10 11 Kay. Şişelenebilecek kalitedeki potansiyel su kaynakları; Kösedağı, Yıldız Dağı, Tecer Dağı-Gürlevik Dağı, Yamadağı ve Yıldızeli ile Doğanşar ilçelerinin bazı kesimleri

76 12 Altın rek çöktürülür (Zn + 2Au(CN)2- → Zn(CN)4-2 + 2Auo). Siyanür, üretim sonrasında arıtılarak, Ülkemizdeki önemli altın yatakları; Balıke- çevreye zarar vermeyen karbon ve azot bile- sir-Havran-Küçükdere (6,43 gr/ton, 9,07 ton şenlerine dönüştürülebilmektedir. Bu nedenle, metal Au), Gümüşhane-Mesçitli/Marsa (12 gr/ siyanürle altın üretimine karşı oluşturulan tez- ton, 12 ton metal Au), İzmir-Bergama-Ovacık lerin, ülkemiz çıkarlarını gözeterek ve özellikle (9 gr/ton, 26,82 ton metal Au), Eskişehir-Sivri- arıtma sistemleri üzerinde durarak değerlendi- hisar-Kaymaz (6,04 gr/ton, 5,88 ton metal Au), rilmesi gerekmektedir. Artvin-Cerattepe-Kafkasör (4 gr/ton, 32,80 ton metal Au), Erzincan-İliç-Çöpler (3.3 gr/ton, 112 Krom ton metal Au), Manisa-Salihli-Sart (plaser olu- 3 şum; 96 mgr/m , 1,9 ton metal Au), Uşak-Eş- Ülkemizin krom rezervi (%20 üzeri Cr2O3) me-Kışladağ (1,43 gr/ton, 105,8 ton metal Au), 26,000,000 ton (görünür+muhtemel) olup, İzmir-Efemçukuru (12,65 gr/ton, 31,62 ton önemli yataklar; Adana (Karsantı), Elazığ (Gu- metal Au), Sivas-Kangal-Çetinkaya-Bakırtepe leman), Bursa (Orhaneli), Erzincan (Kop Dağı), (1,09-1,99 (1,5) gr/ton, 3,57 ton metal Au), Ko- Muğla, Burdur (Yeşilova) ve Denizli’de bulun- yulhisar-Evliyatepe (0,6-1,5 gr/ton, 10,88 ton maktadır (MTA, 2009). Sivas ilindeki önemli metal Au), Divriği-Güneş ve Soğucak (>1 gr/ krom yatakları ise; Kangal (Yellice, Pınargözü, ton) ve Çanakkale-Madendağı (Akbaba) şek- Davutoğlu), Ulaş (Eskiköy, Başçayır, Karagöl), linde sıralanabilir (MTA, 2009, MTA, 2013). Hafik (Kızıldağ), Zara (Beypınarı) ve Suşehri MTA Fizibilite Etütleri Dairesi verilerine göre ül- (Doğantepe)’de bulunmaktadır (MTA, 2013). kemizin işletmeye hazır altın yataklarının top- Sivas yöresinde tenörü %6-52 Cr2O3 olan ya- lam rezervi (gör.+muh.) metal Au olarak 700 takların rezervi (gör.+muh.+müm.) 43.505.056 tondur. Ülkemizin toplam metal altın rezervinin tondur. Yüksek tenörlü olan yataklar kısmen 6,500 tona kadar çıkabileceği tahmin edilmek- ve dönemsel olarak işletilebilmektedir. Sivas’ta tedir. tenörü düşük olan rezervlerin zenginleştirme tesisleriyle zenginleştirilmesi ve daha çok cev- Sivas yöresindeki altın sahaları; (1) Kan- herin üretilmesi önerilmektedir. gal-Çetinkaya-Bakırtepe, (2) Koyulhisar-Gü- zelyurt-Evliyatepe, (3) Divriği-Güneş ve So- Doğaltaş/Traverten ğucak, (4) İmranlı-Kösedağı-Madentepe, (5) İmranlı-Kösedağı-Tüylüdere ve (6) Suşeh- Sivas yöresindeki traverten yataklarının ri-Gökçekaş yörelerinde bulunmaktadır. Kan- toplam gör+muh+müm. rezervi 500 milyon gal-Çetinkaya-Bakırtepe’de iki sektör halinda m3 olarak belirlenmiş olup % 40’lık blok verimi bulunan altın yatağı 1,09-1,99 gr/ton aralıkla- esas alındığında bu rezervin ancak 200 milyon rında (ortalama 1,5 gr/ton) tenöre ve 2,741,878 m3’ü yüzey kaplama taşı olarak değerlendirile- ton gör.+muh.+müm. rezerve (yaklaşık 3,57 ton bilir (Ayaz ve diğerleri, 2012). İlimizdeki traver- metal Au) sahiptir. Koyulhisar-Güzelyurt-Ev- tenlerin, ülkemiz potansiyeli içerisindeki payı liyatepe altın yatağı ise ortalama 0,6-1,5 (or- yaklaşık % 18’dir. Sivas’ta yıllık üretilen toplam talama 1,05) gr/ton tenörlü ve 15,981,000 ton blok miktarı genellikle 70,000 m3’ün, toplam gör.+muh. rezerve (yaklaşık 10,88 ton metal levha miktarı ise genellikle 1,850,000 m2’ün Au) sahiptir. Bu verilere göre, Sivas yöresin- üzerinde gerçekleşmektedir. Sivas’taki blok de; ortalama 0,6-1,99 gr/ton tenör aralıklarında üretiminin büyük bir kısmı traverten yatakların- 14,45 ton metal Au rezervi belirlenmiştir. Diğer dan yapılmakta olup, blok birim fiyatı 60-100 yörelerde belirlenen Au değerleri ise emareler $ arasında değişirken, işlenmiş ürün bazındaki düzeyinde bulunmaktadır. getirisi 8 kata kadar çıkabilmektedir. İlimizde ve ülkemizde, ruhsatlı sahalarda yeni ocakla- Günümüzde altın üretimi, siyanür liçiyle rın açılması, üretim kapasitelerinin arttırılması, yapılmaktadır. Siyanür liçinde genellikle NaCN gelişmiş teknolojilerin kullanılması, blokların kullanılmaktadır. Altın, seyreltik ve bazik olan olabildiğince yerinde/ilinde işlenmesi ve rek- siyanür çözeltilerinde, oksijenli ortamda çözü- lam ve pazarlama faaliyetlerinin geliştirilmesi, nür (2Au + 4CN- + H2O2 → 2Au(CN)2- + 2OH-) travertenlerin ekonomik girdisini arttıracaktır. ve genellikle Zn tozu veya talaşı ile indirgene-

77 Sivas yöresinde bulunan sölestin yatakla- Kaolen rının, MTA kaynaklarına göre görünür+muhtemel rezervi 986,575 ton olup, Türkiye potansi- Türkiye’deki önemli ve kaliteli kaolen yatak- yeli içerisinde %90’lık bir pay oluşturmaktadır. ları; Balıkesir (Sındırgı, Bulancak), Çanakkale Günümüzde tüplü televizyon teknolojisinin ye- (Çan), Eskişehir (Mihalıççık), Aksaray, Bursa rine plazma ve LCD televizyon teknolojilerinin (M. Kemal Paşa) ve Sivas’da bulunmaktadır gelişmesi nedeniyle stronsiyumun kullanım (MTA, 2012, MTA, 2013). Sivas’taki kaolen ya- alanı daralmıştır. Ayrıca Çin’in, 2004 yılından taklarının rezervi 50 milyon tonun üzerindedir. itibaren oluşturduğu büyük rekabet, ilimizdeki İldeki en önemli kaolen yatakları Zara’da (Kö-

üretimlerini durdurmuştur. Sölestin ve bileşik- sedağı) bulunmaktadır. Tenörü %25-37 Al2O3 lerinin kullanım alanlarının genişletilmesi ve olan bu kaolen yataklarının gör.+muh.+müm. geliştirilmesine yönelik yeni çalışmaların yapıl- rezervi 50 milyon ton civarındadır. Kösedağı ması önerilmektedir. yöresindeki bu yatakların seramik yapımına uygun bileşimde olan kesimlerinin seramik Jips (Alçıtaşı) hammaddesi olarak işletilmesi önerilmektedir. Ayrıca Canaptal (Şarkışla) yöresinde 600,000 Sivas yöresindeki jips yatakları, ilin güney- ton gör+muh. rezervde bir kaolen sahası daha doğu kesiminde, kuzeydoğu-güneybatı yönlü bulunmaktadır. Bu yatağın tenörü ise; %36,64- uzanan Tersiyer havzası boyunca bulunmak- 43.86 SiO2, %32,57-44,12 Al2O3, %0,11-6,91 tadırlar. Sivas Tersiyer havzasında, ekonomik Fe2O3, %0,55-1,46 Cr2O3, 15-160 ppm Cu, açıdan en önemli jips sahaları, Hafik formasyo- 6846-10009 ppm Cr olup, refrakter malzeme nunun Sivas’ın güneydoğusundaki yüzeyleme- üretimi için oldukça uygundur. leri içinde yeralmaktadır. Yörede yapılan ince- lemelerde; jipsli seviyelerin özellikle alt ve üst Tuz/Tuzla kesimlerinin kiltaşı ve marn arakatkılı oldukları ve bu kesimlerin kiltaşı ve marnlar tarafından Sivas’ın güney doğusunda kuzeydoğu-gü- çoğunlukla kirletildiği gözlenmiştir. Özellikle neybatı yönlü olarak uzanan Tersiyer yaşlı çö- kalın jips oluşumlarının orta kesimlerinin ise keller içerisinde 23 adet tuzla belirlenmiştir. Bu kirleticiler açısından daha fakir oldukları belir- tuzlalarda, kaynak suları tarafından yüzeye ta- lenmiştir (Ayaz ve Atalay, 2001). şınarak çökeltilen tuzlar, halit/kayatuzu (NaCl) bileşimindedir. Buna göre tuz kaynağının; hav- Ülkemizin en önemli jips yatakları; Sivas, za içinde Eosen, Oligosen ve Miyosen yaşla- Çankırı ve Eskişehir yörelerinde bulunmak- rındaki jipsli-tuzlu formasyonlar (Gülandere, ta olup toplam görünür+muhtemel+mümkün Selimiye ve Hafik formasyonları) olduğu ve rezervi 2,501,000,000 tondur (MTA, 2012). tuzlu su kaynaklarının haliti bu formasyonlar- Sivas Tersiyer Havzası’ndaki (Hafik-İmran- dan çözerek getirdiği düşünülmektedir. Ayrıca lı-Zara-Gemerek) jips yataklarının görünür+- MTA tarafından, 1971-1974 yıllarında Celalli muhtemel+mümkün rezervi ise 2,000,000,000 (Sivas) yöresinde yapılan sondajda, 2150- ton olup, Türkiye jips rezervlerinin % 80’ine 2200 m’ ler arasında, Selimiye formasyonu karşılık gelmektedir. Havzanın merkezi kesim- içinde 50 m kalınlığında halit kesilmesi, rezer- lerinde (özellikle Sivas’ın güneydoğusunda) ve yönelik önemli bir veridir. Havzadaki tuzla- yayılım gösteren endüstriyel kullanıma uygun lardan yıllık yaklaşık 15,000 tonluk bir üretim jipsler, alçı üretimi ve yardımcı hammadde ola- yapılmaktadır. Bunun dışında, inceleme alarak çimento üretimi için uygun özelliktedirler. nındaki tuzlaların potas içerikleri de incelenmiş Bu kesimlerde, jipslerin kirletici içeriği az olan ve potas içeriğinin düşük ve önemsiz olduğu kaliteli orta seviyeleri işletilmektedir. İlimizdeki belirlenmiştir. Sivas yöresinde yeteri kadar tuz alçı ürün çeşitlerinin geliştirilmesi, nem alma- üretimi yapılamamaktadır. Bu nedenle yöre- yan alçı türünün geliştirilmesi, inşaatlardaki deki tuzlalardan, güneş enerjisi teknolojisiyle alçı kullanımının arttırılması ve yurt dışı pa- (ısıtıcı paneller kullanılarak) tuz ve saf su elde zarlarına yönelik olarak üretimin geliştirilmesi edilmesi önerilmektedir. Bu yöntemle üretimde sağlanmalıdır. en az iki katlık bir artış mümkün olabilecek, iş- gücü ve zamandan ise önemli miktarda tasarruf sağlanabilecektir. Ayrıca, deterjan, serum,

78 akü ve kimya sanayiinin diğer bir çok alanında potansiyeli yüksek olan ve değerlendirilmeyi kullanılabilen ve ekonomik değeri yüksek olan bekleyen önemli bir kaynak durumundadır. saf su üretimi de yapılmış olacaktır. İlimizdeki jeotermal kaynakların (kaplıcala- Zeolit rın) debi ve sıcaklık değerleri itibariyle eşde- ğerleri, gelişmiş dünya ülkelerinde çok daha Sivas ili sınırları içerisinde belirlenmiş ze- üst düzeylerde değerlendirilmesine karşın, olit yatakları; Yıldızeli-Eşmebaşı Köyü yöre- ilimizde bunlardan yeteri kadar yararlanılama- sinde bulunmakta olup, en çok aranan türü kli- maktadır. Bu nedenle jeotermal sahalarda yerli noptilolit özelliğindedir. Yörede zaman zaman ve yabancı turizme hitap edecek modern te- işletilen ruhsat sahaları bulunmaktadır. İlimiz sis ve işletmelerin kurulması ilimiz ve ülkemiz jeolojik yapısı itibariyle potansiyel zeolit saha- ekonomisinin gelişimine büyük katkılar sağla- larına sahiptir. İlimizdeki ve ülkemizdeki doğal yacaktır. Özellikle 46-49 oC sıcaklıktaki Sıcak zeolitlerinin pek çoğunun lifsi mineral ve zararlı Çermik jeotermal alanından elde edilen sıcak elementler içermemesi ve kalitesinin yüksekliği akışkanın, termal turizmde ve rehabilitasyon her zaman uluslararası rekabet şansını yüksek amaçlı sağlık turizminde kullanımının yanın- tutmaktadır. Doğal zeolitlerin işletmeleri olduk- da, yerel konut ısıtmacılığında kullanılması da ça kolay olduğundan iyi bir kırma-eleme ve günümüz teknolojik koşullarında mümkündür. ayrıca bir mikronize tesis ile istenilen her tür- Yörede kurulmuş bulunan rehabilitasyon mer- lü ürünü almak mümkün olabilmektedir. Rakip kezinin daha yüksek kapasiteyle çalıştırılma- ülkelerin de kullandığı teknikler bizimki ile he- sı ve geliştirilmesi, sağlık turizmi bakımından men hemen aynıdır. önemli getiriler sağlayacaktır. Bunların yanın- da, jeotermal akışkan ile ısıtmalı seralar, tavuk Linyit kümesleri ve ahırlar kurulabilir. Ayrıca mantar yetiştiriciliği de yapılabilir. Sivas yöresinde bulunan linyit yataklarının ısıl değerleri 1.200-5.000 (çoğunlukla 1.200- Memba suyu/maden suyu kaynakları 1.500) kcal/kg arasında olup, görünür+muhtemel+mümkün rezervi 114.876.945 tondur. Yö- Sivas yöresi memba suyu/maden suyu redeki linyit sahaları Demir Export tarafından kaynakları bakımından da önemli bir potan- işletilmektedir. Kangal (Sivas) Etyemez Köyü siyele sahiptir. İlinin çeşitli yörelerinde şişele- civarında işletilen ocaktan çıkarılan linyitin ta- nebilecek kalitedeki su kaynaklarının başında; mamı Kangal Termik Santralı’na verilmektedir. Kösedağı, Yıldız Dağı, Tecer Dağı-Gürlevik Sivas-Gemerek-Yeniçubuk’ta kömür işletmesi Dağı, Yamadağı ve Yıldızeli ve Doğanşar ilçe- yapan dört adet firma bulunmaktadır. Bunlar; lerinin bazı kesimleri bulunmaktadır. Dumanlar, Akalın, Gemerek Kömür ve Akifoğlu firmalarıdır. Bu işletmelerde, 3500-4500 kcal 4. MTA’NIN SİVAS YÖRESİNDEKİ YENİ arasında değişen kalitede kömür üretimi yapıl- BULGULARI maktadır. Kömür sahalarının kapasite artırımı ve üretimin uygun pazar ortamına yönlendiril- MTA Genel Müdürlüğü, yeni Maden Ka- mesi ekonomik girdiyi arttıracaktır. nunu ile ülkemiz genelindeki düşen ruhsat sa- halarını takip etmekte ve bunların içerisinde Jeotermal kaynaklar cevherleşme potansiyeli olan ruhsat sahalarını alarak detaylı arama faaliyetlerini yürütmekte- Sivas yöresinde yer alan jeotermal alan- dir. Kurumumuz bu kapsamda Sivas yöresin- ların en önemlileri; Sıcak Çermik (46-49 °C, de de maden arama faaliyetlerine yoğun bir 200 lt/sn), Soğuk Çermik (26-30 °C ve 15-20 şekilde devam etmektedir. Sivas yöresindeki lt/sn), Kangal Balıklı Çermik (35-36 °C ve 215 arama faaliyetleri; metalik madenler, endüst- lt/sn) ve Kalkım Balıklı Çermik (28°C ve 24 lt/ riyel hammaddeler ve enerji hammaddelerine sn) kaplıcalarıdır. MTA tarafından 2011 yılında yönelik olarak sürdürülmekte olup, bazen de bulunan ve 2012 yınında çıkarılan Merkez-Yu- bu aramalara temel veri oluşturabilecek jeolo- karıyıldızlı Kaynağı (37 °C ve 200 lt/sn) ise jik ve jeofizik etütler ile diri fay/paleosismoloji özellikleri ve konumu itibariyle termal turizm

79 çalışmaları, karst ve mağara araştırmaları, je- Ultramafik kökenli magmalara bağlı olarak olojik miras, tıbbi jeoloji ve arazi kullanım plan- gelişmiş Ni oluşumları (±Cu, ±PGE) sülfürlü laması yer bilim verilerinin güncellenmesi gibi eriyikler halinde ayrımlanmamış saçınımlı olu- çalışmalar da gerçekleştirilmektedir. şumlar ve/veya kristallenme öncesi sıvı ayrı- şım zenginleşmeleri şeklinde, Cr oluşumları ise MTA tarafından son yıllarda Sivas yöresin- oksitli mineraller halinde kristallenme sırasında de keşfedilen en önemli metalik madenler; Au, kristalizasyon differansiasyon cevherleşmeleri/ Pb-Zn ve Fe, en önemli enerji hammaddele- yatakları şeklinde gelişmişlerdir. Bununla birlik- ri; kaplıca kullanımına uygun jeotermal enerji te, Divriği yöresinde anomali oluşturan Ni zen- kaynakları ve kömür, potansiyeli geliştirilen en ginleşmelerinin çoğunluğu, sonradan gelişen önemli endüstriyel hammaddeler ise; doğaltaş- magmalara ait hidrotermal çözeltilerin ve/veya lar, yapı malzemesi hammaddeleri, kaolen ve ısınmış yüzeysel kökenli suların, ultramafik poligorskit kili (kozmetik kil) şeklinde sıralana- kayaçlardan çözdükleri nikeli kırık ve çatlaklar bilir. İl sınırları içerisinde keşfedilen en önemli boyunca yeniden çökeltmeleri sonucu oluş- Au yatakları; Kangal-Çetinkaya-Bakırtepe ve muş hidrotermal yataklar şeklinde gözlenmek- Koyulhisar-Evliyatepe yörelerinde, Pb-Zn ya- tedirler. Ayrıca ultramafik kayaçlar üzerindeki takları; Divriği-Akdağ yöresinde (Mo, U, Th ve lateritik örtüler de Ni zenginleşmeleri (oksitli kısmen nadir toprak metalleri birlikteliğinde) ve oluşumlar) bakımından potansiyel oluşturmak- Zara-İmranlı yöresinde (Cu ve ±Au birlikteliğin- tadır. Yörede belirlenebilen Cr cevherleşmeleri de), Fe yatağı; Divriği Karaağaçlı yöresi (kıs- ise çoğunlukla kristalizasyon differansiasyon men Cu, Pb-Zn ve ±Au birlikteliğinde) ile Güneş yatakları şeklinde düşük tenörlü ve parçalı re- ve Soğucak yörelerinde, enerji hammaddeleri zervler halinde, harzburjitik ofiyolitlerin dünitli ise; Merkez-Yukarıyıldızlı ve Kangal-Kalkım seviyeri içerisinde gözlenmektedir. Bununla (geliştirme) yörelerinde jeotermal enerji, Gürün birlikte dayk/enjeksiyon tipi yatakların da geliş- yöresinde ise derin ortamlarda (yaklaşık 750 m miş olabileceği değerlendirilmektedir. derinliğinde ve 20 m kalınlığında) kömür olarak bulunmuştur. Divriği yöresindeki cevherleşmelere sebep olan granitoyidler; (1) toleyitik, (2) kalkalkali, Divriği yöresinde keşfedilen yeni cevher- (3) subalkali ve (4) alkali magmatizma şeklinde leşmeler sınıflandırılabilir. Toleyitik seri; gabro, diyorit, kuvars diyorit (tonalit) ve kuvars diyorit por- MTA’nın Sivas yöresinde yaptığı en önemli firden oluşurken, kalkalkali seri; granodiyorit, maden arama çalışmalarından biri Divriği yöre- granit ve granit porfirden, subalkali seri; mon- sinde gerçekleştirilmektedir. Divriği yöresinde zonit, monzosiyenit, kuvars monzonit ve ku- düşen ruhsat sahalarının takip edilerek alın- vars monzonit porfirden, alkali seri ise; gabro, masıyla özellikle Fe, Au, Ag, Cu, Pb-Zn, Mo, Ni diyorit (±), siyenit ve kuvars siyenitten oluş- ve Cr gibi cevherleşmelere ait çeşitli anomali- maktadır. Bunlardan özellikle toleyitik serideki ler yakalanmıştır. kuvars diyoritler yataklanma boyutundaki ilk Fe cevherleşmesini (manyetit) getirirken, kalkal- Divriği yöresi oldukça karmaşık bir jeolojik kali magmatizma Cu, Pb-Zn, Au, Ag, subalkali yapıya sahiptir. Buna bağlı olarak yörede geniş ve alkali magmatizma ise turmalin, hematit, U, zaman aralıklarında çeşitli ve çok fazlı cevher- Th, florit ve nadir toprak elementleri (NTE) ile leşmeler gelişmiştir. Yörede belirlenebilen en demir oksitlere bağlı Au cevherleşmelerine se- eski cevherleşmeler, okyanusal kabuk oluşu- bep olmuştur. Yöredeki alkali magmatizmanın mu sürecinde gelişen Cr-Ni (±Cu, ±Pt Grubu bileşiminde Fe içeriği çok az olup, bunların so- Elementleri (PGE) ve ±Co) zenginleşmeleridir. lüsyonlarının ofiyolitleri mobilize etmesiyle yeni Fe, Cu, Pb-Zn, Au, Ag ve Mo gibi cevherleşme- demir cevherleşmeleri gelişmiştir. Bu cevher- ler ise Üst Kretase’deki okyanusal kapanma leşmeler yörede çoğunlukla skarn ve damar süreci ile gelişen ve bileşimleri toleyitten alka- tiplerinde gözlenirken, Divriği-Akdağ yöresinde liye doğru değişen granitoyidlere bağlı olarak porfiri tipinde de (özellikle Mo zenginleşmele- zenginleşmişlerdir. rinde) gözlenmiştir.

80 Divriği-Güneş-Soğucak yörelerinde be- Karaağaçlı yöresinde demir cevherleşmesine lirlenen/geliştirilen Cu, Au, Ag, Ni, Pb-Zn, Fe yönelik önemli bulgular elde edilmiş ve düşen ve Cr zenginleşmeleri; düşen ruhsat sahala- ruhsat sahalarının takibiyle yöreden ruhsat sa- rının takibiyle alınan ve kuşak alanlar oluştu- haları alınmıştır. Bu ruhsat sahalarında yapılan rulacak şekilde birleştirilmeye çalışılan ruhsat prospeksiyon, jeolojik revizyon, tahkik jeokim- sahalarında ayrıntılı çalışılarak bulunmuştur. ya, topoğrafik harita alımı, detay maden jeo- Yapılan prospeksiyon, jeolojik revizyon, tahkik lojisi (1/10.000, ½.000), jeofizik (manyetik ve jeokimya, topoğrafik harita alımı, detay maden gravite) ve sondaj çalışmaları (2013 yılı için jeolojisi (1/10.000, ½.000), jeofizik (IP) ve son- 7,000 m olarak planlanmış, olumlu sonuçla- daj çalışmaları (toplan 10,640,50 m) sonucun- rın alınmasıyla ilave metrajlar planlanmıştır) da; kalınlığı 42.90-47.00 m, tenörü 1900-3920 neticesinde, yörede yüksek tenörlü gömülü ppm aralıklarında Cu kalınlığı 34,80-48,00 m, bir manyetit cevherleşmesi belirlenmiştir. Ka- tenörü 160-250 ppb aralıklarında Au, kalınlığı raağaçlı yöresinde derinlikleri 589,40 m’ye 54-114 m tenörü 2200-3300 ppm aralıkların- kadar değişen çeşitli sondajlar neticesinde da Ni ve kalınlığı 190-476m, tenörü %5-17 Fe farklı damarlar halinde masif manyetitler ke- olan manyetit içerikli cevherli zonlar kesilmiştir. silmiştir (Şekil 4.4-5). Tamamlanan ve devam Ayrıca etüt ve sondaj çalışmaları kapsamında eden sondaj çalışmalarından elde edilen veri- anomali kabul edilebilecek çeşitli Ag, Pb-Zn ve lere göre; 3,90-336,00 m aralıklarında bulunan Cr değerleri de elde edilmiştir (Şekil 4.1-2). Bu manyetit cevherleşmesi serpantinler içerisinde ruhsat sahalarının nihai değerlendirilmeleri so- ve farklı damarlar halinde bulunmaktadır. Bu nucunda buluculuk raporları hazırlanacaktır. masif manyetitlerin tenörleri %50-65 Fe aralık- larında, damar kalınlıkları ise cm boyutundan Divriği-Karaağaçlı yöresinde yeni keşfe- 21,40 m’ye kadar değişebilmektedir. Sondaj dilen Fe (manyetit) cevherleşmesi; MTA’nın kuyularındaki en kalın cevherlerme DKS-4 son yıllarda yörede ortaya çıkardığı en önemli nolu kuyda ve toplam 94,30 m kalınlığında ke- demir yatağı olmuştur (Şekil 4.3). Sivas-Er- silmiştir. Yörede belirlenen bu önemli Fe cev- zincan-Malatya demir aramaları projesi kap- herleşmesine yönelik arama ve geliştirme ça- samında Divriği yöresinde yapılan etütlerde, lışmaları yoğun bir şekilde devam etmektedir.

ŞekilŞekil 4.14.1-: DivriğiDivriği-Güneş-Güneş ruhsat sahasındasahasındakiki cevherli cevherli zondan zondan (Ni, (Ni, Cu, Cu, Pb Pb-Zn,-Zn, Fe, ±Au) bir görünü Fe, ±Au)m (Foto; bir görünüm A. KOÇAK (Foto;, 2013 A. Koçak,) 2013)

Şekil 4.2: Divriği-Soğucak ruhsat sahasındaki nikel-bakır cevherleşmesinden ve galeri girişinden bir görünüm (Foto; A. KOÇAK, 2013)

Şekil 4.1: Divriği-Güneş ruhsat sahasındaki cevherli zondan (Ni, Cu, Pb-Zn, Fe, ±Au) bir görünüm (Foto; A. KOÇAK, 2013)

ŞekilŞekil 4.24.2-: DivriğiDivriği-Soğucak-Soğucak ruhsat sahasındasahasındakiki nikel nikel-bakır-bakır cevherleşmesindencevherleşmesinden ve galeri girişinden ve galeri bir girişindengörünüm (Foto; bir görünüm A. KOÇAK (Foto;, 2013A. Koçak,) 2013)

Şekil 4.3- Divriği-Karaağaçlı demir sahasının genel görünümü (Foto; A. Koçak, Şekil 4.3: Divriği-Karaağaçlı demir sahasının genel görünümü (Foto; A. 2013) KOÇAK, 2013)

Şekil 4.4: Divriği-Karaağaçlı yöresindeki sondaj çalışmalarından bir görünüm (Foto; A. KOÇAK, 2013)

Şekil 4.3: Divriği-Karaağaçlı demir sahasının genel görünümü (Foto; A. KOÇAK, 2013)

ŞekilŞekil 4.44.4-: Divriği-Karaağaçlı Divriği-Karaağaçlı yöresindeki yöresindeki sondaj sondaj çalışmalarından çalışmalarından bir birgörünüm görünüm (Foto; A. KOÇAK (Foto; A., 2013 Koçak,) 2013)

ŞekilŞekil 4.54.5-: DivriğiDivriği-Karaağaçlı-Karaağaçlı demirdemir (manyetit;(manyetit; %50-65%50-65 Fe)Fe) sondajlarınasondajlarına aitait bazıbazı karotlar (Foto; karotlar A. KOÇAK, (Foto; A. 2013) Koçak, 2013)

5. SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER Madencilik sektörü, gelişen teknolojiye bağlı olarak gittikçe yaygınlaşmakta ve ülkemiz ekonomisindeki payını arttırmaktadır. Dünyadaki maden fiyatlarının artış göstermesi ve buna bağlı olarak ülkemizdeki madenlere olan aşırı talepler, sektöre olan ilgiyi ve finansman akışını hızlandırmakta83 ve yeni yatırımlara dönüşmektedir. Sivas ilinde de yeni maden yataklarının işletilmeye alınması, işletilenlerin işletme kapasitelerinin geliştirilmesi, uç ürün çeşitliliğinin arttırılması ve pazarlama ağının geliştirilmesiyle sürdürülebilir kalkınma için önemli bir ekonomik canlılık sağlanacaktır. Sivas’ın ekonomik olarak lokomotifi durumunda bulunan madencilik sektörü, ildeki vergi sıralamasında ve ihracatta ikinci sırada yer almaktadır. Sivas yöresindeki maden yataklarının daha verimli olarak kullanımlasına ve ekonomiye kazandırılmasına yönelik değerlendirmeler aşağıda verilmiştir. 1. Türkiye demir yataklarının % 36’sı Sivas yöresinde bulunmakta olup, ülkemiz demir-çelik hammadde ihtiyacının yaklaşık yarısı Divriği yöresindeki demir yataklarından karşılanmaktadır. Bununla birlikte, ülkemizin demir ihtiyacının sadece % 40’ı yurt içinden karşılanmakta, % 60’ı ise ithal edilmektedir. Ülkemizdeki demir üretim miktarını arttırabilmek için, öncelikle cevherlerin entegre demir-çelik fabrikalarına taşınmasındaki verimlilik arttırılmalıdır. Bu nedenle mevcut demiryollarının kapasite ve verimliliğinin ivedi olarak arttırılması ve demir yataklarının işletme kapasitelerinin geliştirilmesi önerilmektedir. Bunun yanında, Divriği demir yataklarına yakın olan Hasançelebi (Malatya) yöresindeki büyük rezervli demir yatakları da acil olarak değerlendirilmeye alınmalıdır. Ayrıca, ilimizdeki düşük tenörlü ve/veya teknolojik

20 5. SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER gösteren ithal hurda demir kullanımının azaltılması önerilmektedir. Madencilik sektörü, gelişen teknolojiye bağlı olarak gittikçe yaygınlaşmakta ve ülke- 3. Sivas yöresi, krom saha sayısı bakımın- miz ekonomisindeki payını arttırmaktadır. Dün- dan oldukça zengin olup, bu güne ka- yadaki maden fiyatlarının artış göstermesi ve dar 127 adet krom sahası belirlenmiştir. buna bağlı olarak ülkemizdeki madenlere olan Ancak bu sahaların çoğu düşük tenörlü aşırı talepler, sektöre olan ilgiyi ve finansman ve küçük rezervli, bir kısmı ise teknolojik akışını hızlandırmakta ve yeni yatırımlara dö- problemlidir. Bu nedenle, krom sahaları- nüşmektedir. Sivas ilinde de yeni maden ya- nın yoğun olarak bulunduğu bölgelerde, taklarının işletilmeye alınması, işletilenlerin işletmeci firmalarca zenginleştirme te- işletme kapasitelerinin geliştirilmesi, uç ürün sisleri kurulmalı ve düşük tenörlü krom çeşitliliğinin arttırılması ve pazarlama ağının cevlerleri zenginleştirilmelidir. Bu zen- geliştirilmesiyle sürdürülebilir kalkınma için ginleştirme tesisleri, bölgesel ölçekte önemli bir ekonomik canlılık sağlanacaktır. Si- faaliyet gösterebilecek kapasitede ol- vas’ın ekonomik olarak lokomotifi durumunda malı ve farklı madenciler veya firmalar bulunan madencilik sektörü, ildeki vergi sırala- tarafından getirilecek cevherleri de ka- masında ve ihracatta ikinci sırada yer almakta- bul etmelidir. Dışarıdan getirilecek krom dır. cevherlerinin, tenörüne/kalitesine göre fiyatlandırarak satın alınması ve grup- Sivas yöresindeki maden yataklarının landırılarak stoklandırılması düşünül- daha verimli olarak kullanımlasına ve ekono- melidir. miye kazandırılmasına yönelik değerlendirme- ler aşağıda verilmiştir. 4. Sivas ili doğal taşlar bakımından olduk- ça zengin olup, en önemli doğal taş 1. Türkiye demir yataklarının % 36’sı Sivas grubunu travertenler oluşturmaktadır. yöresinde bulunmakta olup, ülkemiz de- Sivas yöresinde bulunan traverten ya- mir-çelik hammadde ihtiyacının yaklaşık takları, ülkemiz traverten yataklarının % yarısı Divriği yöresindeki demir yatakla- 18’ini oluşturmaktadır. İlimizdeki trever- rından karşılanmaktadır. Bununla birlik- ten üretimi, son yıllarda büyük gelişme te, ülkemizin demir ihtiyacının sadece % göstermiş, ürün çeşitliliği genişlemiş ve 40’ı yurt içinden karşılanmakta, % 60’ı ihracat payı büyük bir ivmeyle artmıştır. ise ithal edilmektedir. Ülkemizdeki demir Örneğin; Sıcak Çermik yöresindeki sarı üretim miktarını arttırabilmek için, ön- travertenler, dünya markası durumuna celikle cevherlerin entegre demir-çelik gelmiştir. Bununla birlikte Sivas yöresin- fabrikalarına taşınmasındaki verimlilik deki traverten yataklarından, daha faz- arttırılmalıdır. Bu nedenle mevcut demir- la ekonomik gelir sağlanması mümkün yollarının kapasite ve verimliliğinin ivedi olabilir. Bunun için, ruhsat sahalarındaki olarak arttırılması ve demir yatakları- ocak sayıları arttırılmalı, üretim verimli- nın işletme kapasitelerinin geliştirilmesi likleri geliştirilmeli, gelişmiş teknolojiler önerilmektedir. Bunun yanında, Divriği kullanılmalı ve blokların mümkün olan demir yataklarına yakın olan Hasançe- en yüksek oranda Sivas’ta işlenmesine lebi (Malatya) yöresindeki büyük rezervli ağırlık verilerek uç ürünler elde edildik- demir yatakları da acil olarak değerlen- ten sonra pazarlanmaları sağlanmalıdır. dirilmeye alınmalıdır. Ayrıca, ilimizdeki Ayrıca reklam ve pazarlama faaliyetleri- düşük tenörlü ve/veya teknolojik proble- nin geliştirilmesi sağlanmalıdır. mi bulunan diğer demir yataklarının da değerlendirilebilmesi için araştırma-ge- 5. Sivas yöresinde bulunan diğer doğal liştirme projeleri üretilmelidir. taş yataklarının da işletme verimlilikle- rinin arttırılması sağlanmalıdır. Örneğin; 2. Sivas Demir-Çelik Fabrikası’nda, sünger Gürlevik Dağı yöresi ile Yıldızeli-Tokat demir üretiminin gerçekleştirilebilmesi arasındaki doğu-batı uzanımlı ofiyolitik için kapsamlı bir fizibilite çalışmasının kuşak bölgede bulunan, Elazığ Vişne yapılması ve değişken piyasa fiyatları Taşı benzeri tektonik breşlerin ve blok

84 verebilen serpantinlerin, sektörde yeni oldukça daralmıştır. Bu nedenle söles-

doğaltaş markaları haline getirilmesi tin işleme tesislerinin kurularak SrCO3 mümkün olabilir. bileşiklerinin üretilmesi, elde edilecek bileşiklerin kullanım alanlarının geniş- 6. Yörede; yapay yüzey kaplama taşı, yapı letilmesi ve geliştirilmesine yönelik yeni taşı ve dekoratif taş üreten bir fabrikanın çalışmaların yapılması önerilmektedir. kurulması, artan sektörel talepleri alternatif ürünler şeklinde karşılayabilecek 11. Sivas yöresinde, bir talk işleme tesisleri- ve önemli bir ekonomik canlılık sağlaya- nin kurulması ve çeşitli yarı mamul veya bilecektir. Bunun için gerekli hammadde mamul ürünlerin Sivas’ta üretilmesi sağ- olan mermer/kireçtaşı tozu, Sivas yöre- lanmalıdır. Bu şekilde, ilimizdeki talka sindeki yaygın rezervlerden karşılanabi- dayalı ekonomik gelir arttırılmalıdır. lir. 12. Gelişmiş ülkelerde, tarımsal faaliyetler- 7. Kireç üretim tesislerinin kurulması ve deki kullanımları gittikçe yaygınlaşan ve geliştirilmesi sağlanmalıdır. Yurt içi pi- tarımsal topraklar ile yer altı suları üze- yasası genellikle doygun olduğundan, rinde zararlı bir etki oluşturmayan doğal üretilen kirecin yurt dışı pazarlarına sev- mineral gübrelerin (linyit, turba, leonar- kiyatı düşünülmelidir. dit, jips, zeolit, potasyum feldispat vb.) kullanımlarının yaygınlaştırılmasına ve 8. Jipslerden çeşitli tip alçı üreten tesislerin yeni kaynakların bulunmasına yönelik arttırılması, alçı ürün çeşitlerinin ve nem çalışmalar hızlandırılmalıdır. Sivas yöre- almayan alçı türünün geliştirilmesi, inşa- sinde yaygın olarak bulunan jips, zeolit, atlardaki alçı kullanımının arttırılması ve linyit ve potasyu feldispat kaynaklarının yurt dışı pazarlarına yönelik olarak üreti- tarımsal gübre olarak kullanımına yöne- min geliştirilmesi sağlanmalıdır. Özellik- lik çeşitli araştırma-geliştirme projeleri le uç ürünler üretildikten sonra pazarla- desteklenmeli ve doğal minerallerden ma aşamasına geçilmelidir. tarımsal gübre üreten tesislerin kurul- ması düşünülmelidir. 9. Sivas yöresi, tuz (halit; NaCl) potansiyeli bakımından da zengin olup, 23 adet tuz- 13. Son yıllarda, ülkemizdeki seramik sek- la bulunmaktadır. Bununla birlikte, yöre- töründe önemli gelişmeler yaşanmış mizde yeteri kadar tuz üretimi yapılama- ve ülkemiz, dünyanın en önemli beşin- maktadır. Bu nedenle Sivas yöresindeki ci üretici ülkesi konumuna yükselmiştir. tuzlalardan, güneş enerjisi teknolojisiyle Yaşanan bu gelişmelere paralel olarak; (ısıtıcı paneller kullanılarak) tuz ve saf seramik hammadde kaynaklarına yakın su elde edilmesi önerilmektedir. Bu yön- olan Sivas’ta bir seramik fabrikasının temle üretimde en az iki katlık bir artış kurulmasının elverişli olacağı değerlen- mümkün olabilecek, işgücü ve zaman- dirilmektedir. dan ise önemli miktarda tasarruf sağ- lanabilecektir. Ayrıca, deterjan, serum, 14. Sivas yöresindeki jeotermal kaynaklar, akü ve kimya sanayiinin diğer bir çok kaplıca amaçlı kullanım için oldukça el- alanında kullanılabilen ve ekonomik de- verişli olup, bu alanlarda modern konak- ğeri yüksek olan saf su üretimi de yapıl- lama tesisleri yapılmalı, mevcut ulaşım mış olacaktır. Bu şekilde, ilimiz ve ülke- ağı geliştirilmeli ve tanıtım çalışmalarına miz ekonomisine yeni ve önemli katkılar ağırlık verilmelidir. Kullanılmış jeotermal sağlanabilecektir. suların ise özellikle organik tarıma yöne- lik sera ısıtmacılığında değerlendirilme- 10. Sivas yöresindeki sölestin yatakları, ül- si düşünülmelidir. kemiz sölestin yataklarının % 90’ına sahiptir. Ancak, günümüzde tüplü televiz- 15. Dünyada ve ülkemizde gittikçe kul- yon teknolojisinin yerine plazma ve LCD lanımı artan su kaynaklarının, in- televizyon teknolojilerinin gelişmesi sanların kullanımına sunulması ve nedeniyle stronsiyumun kullanım alanı ekonomiye kazandırılması amacıyla

85 araştırma çalışmalarına hız verilmesi 20. Sivas yöresinde, potansiyeli zengin olan ve atık suların arıtılarak geri kazanıl- jeolojik miras varlıklarının belirlenmesi, ması çalışmalarının yaygınlaştırılması koruma altına alınması ve kullanılarak önerilmektedir. Sivas yöresinde, şişele- gelecek nesillere aktarılması sağlanma- nebilecek kalitedeki su kaynakları için lıdır. potansiyel sahaların başında; Köse- dağı, Yıldız Dağı, Tecer Dağı-Gürlevik 21. MTA Genel Müdürlüğü, yeni Maden Ka- Dağı, Yamadağı ve Yıldızeli ve Doğan- nunu ile ülkemiz genelindeki düşen ruh- şar ilçelerinin bazı kesimleri sayılabilir. sat sahalarını takip etmekte ve bunların içerisinde cevherleşme potansiyeli olan 16. Sivas yöresinde, günün teknolojik şart- ruhsat sahalarını alarak detaylı arama larında ekonomik olmayan, düşük te- faaliyetlerini yürütmektedir. Kurumu- nörlü; krom, demir, bakır, kurşun-çinko, muz bu kapsamda Sivas yöresinde de stronsiyum, talk, asbest, manyezit ve maden arama faaliyetlerine yoğun bir florit gibi çok sayıda stratejik maden şekilde devam etmektedir. Divriği yöre- zuhurları bulunmaktadır. Bu gibi düşük sinde yapılan çalışmalarda; çeşitli mik- tenörlü stratejik madenlerin, alternatif tarlarda Fe, Au, Ag, Cu, Pb-Zn, Mo, Ni enerji kaynaklarıyla (doğal gaz, güneş ve Cr anomalileri elde edilmiştir. Divri- ve/veya rüzgar enerjileri gibi) ve ileri ği-Karaağaçlı yöresinde yeni keşfedilen teknoloji yöntemleriyle zenginleştirilebil- yüksek tenörlü gömülü demir (manyetit) mesi için araştırma-geliştirme projeleri- cevherleşmesi oldukça önemli olup, po- nin yapılması önerilmektedir. Alternatif tansiyele yönelik arama ve geliştirme enerji kaynaklarıyla geliştirilecek cev- çalışmaları devam etmektedir. Yörede her/hammadde zenginleştirme uygu- gömülü ortamlardaki cevherleşmelerin, lamalarının, yöremize ve ülkemize çok bunlarla ilişkili granitoyidlerin ve ana kı- önemli ekonomik girdiler sağlayacağı ve rık yapılarının araştırılmasında, jeofizik çevreye duyarlı madencilik faaliyetleri- yöntemlerin daha fazla ve bölgesel öl- nin gelişmesine katkı sağlayacağı açık- çekte uygulanması, yeni cevherleşme- tır. lerin ortaya çıkarılmasında büyük yarar- lar sağlayacaktır. 17. Sivas’ta, Ticaret ve Sanayi Odası veya benzer bir kuruluş bünyesinde bir ma- 22. Günümüzde, mostra madencilik döne- dencilik danışma kurulunun oluşturul- mi hemen hemen tamamlanmış olup, ması, madencilik sorunlarına pratik gömülü madenlerin aranması çalışma- çözümler sağlayabilecektir. Bu kurul; larına başlanılmıştır. Gömülü maden Üniversite, MTA ve kendi alanında uz- yataklarının bulunabilmesi, uzmanlaş- manlaşmış madencilerden oluşturulma- mış teknik elemanlarla ve ileri teknolo- lıdır. jik yöntemlerin kullanılmasıyla mümkün olabilmektedir Arama ve inceleme ça- 18. Sivas’ta, stratejik madenlerin veya bun- lışmalarında, yüzey veya sondajlara ait lara ait mamul ürünlerin yurt dışı paza- karot örneklerinin hızlı ve ayrıntılı ince- rını araştıran ve işletmecilere alternatif lenmesi gerekmektedir. Bunun yanında, pazar olanakları sağlayan bir birimin madencilerin veya işletmeci kuruluşların kurulması düşünülebilir. “Madencilik çeşitli analiz örneklerinin sağlıklı ve seri Dış Ticaret Koordinatörlüğü” adı altın- bir şekilde değerlendirilmesi sağlan- da oluşturulacak bu birimin, Sivas için malıdır. Bu kapsamda MTA Genel Mü- önemli bir ekonomik canlılık ve döviz dürlüğü Maden Analizleri ve Teknolojisi girdisi sağlayacağı öngörülmektedir. Dairesi Başkanlığı’nın akredite olan laboratuvarları ve deneyimli kadrosu, 19. Çok ortaklı madencilik şirketleri destek- sektör için oldukça önemli bir merkez lenmeli ve uç ürünlerin üretimine yönelik durumundadır. entegre tesislerin kurulması düşünülme- lidir.

86 DEĞİNİLEN BELGELER MTA, 2013, Sivas ilinin maden envanteri, Ma- den Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Ayaz, M.E., 2002, Travertenlerde gözlenen Orta Anadolu 1. Bölge Müdürlüğü, Si- morfolojik yapılar ve tabiat varlığı olarak vas. önemleri, Cumhuriyet Üniversitesi Mü- Özcan, A., Erkan, A., Keskin, E., Oral, A., hendislik Fakültesi Dergisi, Seri A-Yerbi- Özer, S., Sümengen, M. ve Tekeli, O., limleri C. 19, S. 2, Sivas. 1980, Kuzey Anadolu Fayı-Kırşehir Ayaz, M.E., 2012, Sivas’ın jeolojisi, maden po- Masifi Arasının Temel Jeolojisi, MTA tansiyeli, jeotermal enerji kaynakları ve Enst. Derleme Rapor No:6722, 139.s. değerlendirilme durumları, Maden Ken- (Yayımlanmamış), Ankara. ti Sivas Zirvesi-II Bildiriler Kitabı, Sivas Özgül, N., Turşucu, A., Özyardımcı, N., Şe- Valiliği, s.48-78, Sivas. nol, M., Bingöl, İ. ve Uysal, Ş., 1981, Ayaz, M.E. ve Gökçe, A., 1998, Sivas ku- Munzur Dağlarının Jeolojisi: MTA zeybatısındaki Sıcak Çermik, Sa- Rapor No:6995, (Yayımlanmamış), rıkaya ve Uyuz Çermik traverten Ankara. yataklarının jeolojisi ve oluşumu, Cum- Şengör, A.M.C. ve Yılmaz, Y., 1981, Tethyan huriyet Üniversitesi Mühendislik Fakül- evolution of Turkey: A plate tectonic ap- tesi Dergisi, Seri A-Yerbilimleri C.15, S.1, proach. Tectonophysics, 75, 181-241. s: 1-12. Yılmaz, A., 1984, Tokat (Dumanlıdağı) İle Si- Ayaz, M.E. ve Atalay, Z., 2001, Sivas Tersiyer vas (Çeltekdağı) Dolaylarının Temel havzasında gelişen endüstriyel ham- Jeoloji Özellikleri ve Ofiyolitli Karışığın maddelerin dağılımları ve genel özellik- Konumu, MTA Enst. Dergisi, No:99/100 leri, MTA Doğal Kaynaklar ve Ekonomi (Ayrı baskı), 18 s., Ankara. Bülteni, S.1, s: 21-39. Yılmaz, A., 1985, Yukarı Kelkit Çayı İle Munzur Ayaz, M.E., Nişan, E., 2004, Sivas yöresinde- Dağları Arasının Temel Jeoloji Özellikle- ki bazı mıcır ve parke taşı sahalarının ri ve Yapısal Evrimi:TJK Bült., 28/2, 79- ön inceleme raporu, T.C. Enerji ve Tabii 92. Kaynaklar Bakanlığı, MTA Genel Mü- dürlüğü, Orta Anadolu 1. Bölge Müdür- Yılmaz, A., 1994, Çarpışma sonrası bir çanak lüğü, Bölge Rapor No: S 369, 8 s. örneği: Sivas havzası, Türkiye: Türkiye 10. Petrol Kongresi, Bildiriler (Jeoloji), Ayaz, M.E., Şahin, M., Akıllı, N., Mercimek, S. Ankara, 21-33. ve Öncü M.F., 2012, Sivas İlinin Maden Potansiyeli, MTA Orta Anadolu I. Bölge Yılmaz, A., 1998, Sivas Havzasının Jeodina- Müdürlüğü ve Sivas İl Özel İdaresi Ge- mik Evrimi: Ofiyolit-Granitoyid İlişkisiyle nel Sekreterliği Yayını, Güncellenmiş II. Gelişen Demir Yatakları Sempozyumu, Baskı, 217 s., Sivas. D. Boztuğ, T. Özer ve N. Otlu (Ed), Bil- diriler Kitabı, 10-13 Eylül 1998, Sivas, Bingöl, E., 1989, Türkiye Jeoloji Haritası, Ma- 66-82. den Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara. Yılmaz, A., Avcı, N., Ayaz, M.E., 2002, Sivas İli Çevre Durum Raporu, Sivas Valiliği Gökçe, A., 1984, Sivas’ın yeraltı zenginlikleri Yayını, 331.s. ve metalojenik kuşakları, C.Ü. İlkbahar Konferansları Dizisi, Sivas. MTA, 2009, Türkiye Yer Altı Kaynakları (illere göre), Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Yerbilimleri ve Kültür Seri- si-5, 602 s., Ankara.