Redaktor: Ben Andoni; Grafika Artan Buca 300 L NGA ARDIANNDRECA letrar ekishteAtGjergj mbrujtjen etalentittëtij dhenë sor nëformimin Kah anatjetërvendinkrye- meve tëkryeme nëAustri. ka ardhësirrjedhimistudi- ja qenëshujtaitij,ekjogja klasik. SchilleridheGoethe- atij shpirti. virtyteve dheitëmetave të qenë njivrojtuesicenshëm shqiptar,shëm ishpirtit ka shëm dhenjindjekësiet- qenë njindigjuesivemend- të spikatunestetik.Aika zemra tëndieshmeemesens jo gjithnjigjejnëlexuesame ta eishijevetëholla–cilat kultivues indjenjave tënal- nji shkrimtararistokrat, kaqe politikeepakpseasht Ndër shllungat Ndër shllungat Ndër shllungat Ndër shllungat Ndër shllungat Formimi itijletrarishte Formimi Në këtënumër: Andreas Gottsmann, Mario Vargas Llosa,ThomasStearns Eliot, Ardian Ndreca, MajlindaKelmendietj... 3 shtator ndër ne.Pakpërsh- shumë injohtun 1945) nukasht azër Shantoja(1891- e r e ree re r r 2017 E DIEL e eeee v vvvv e eeee LAZËR SHANTOJA Munthe etj. Wilde, Baudelaire, Gautier, Keats,përmendë: Shelley, Heine, tij natyral;ndërkëtamundename jo fortfamiljarëpërambjentine prej sajkaçmuedoshkrimtarë inë bashkëkohoreeuropianee toja kanjohtëmjaftmirëletërs- shumicës sëatynetjerëve,Shan- krimtarëve katolikëeprejgati zonte motitshqiptarët. at’ “geniusloci”qëikarakteri- me forcëseasnjishkrimtartjetër Fishta, iciliasokoheshprehtema Ndryshe prejshumicëssësh- Fati itrishtë poetit algymnasium ka banuedhenxjerrë Kam mbërrijt,jamparapallatitku rit 18tëasajrrugeqetëvjeneze. që mbanemnineJ. S.Bach-ute gasse-s, tuelanëm’njianëshkollën ngjitem kadalëSchaumburger- Wortner nëbrigjeteMesdheut tjerë tëkohëssëvet. shëm prejpoetëveeshkrimtarëve të ishtekrejtiveçantëdhendry- Nji edieleerrëtmarsit.I Hovet ezemrësprejnëKafe Ky horizontihapunkabaqëai -in eiafrohemnum- Orën e Orën Re- Shqipnisë largët. shokët, miqtëeShkodrën tue, n’atovitet’idhtamërgimi, tinës. mën emikuttëvet,HasanPrish- asaj gazeteqëbotontemendih- tarista kuqortonteshtypajte sëetënveprej tipografisë meki- shtëpia-zyrë. Eshohtueukthye dueshëm rrugënqëeçontetek kam parasyvetuengjitëmen- Lazër Shantoja.Mëduketsee Sa herëqëshklasnëTiranë Andejpari kabaritëtuekuj- nëfundineviteve‘20 e-mail: tragjedinë ejetës së tij. tij... emundohemmenjohtëedhe njoh trishtimindhedhimbjene hollë, entuziazminprejfëmije, shijet etijaskofiare,humorin shêndin dheironinëetij,ndiej duket seenjohkrejtmirë.Shoh në ajr, nëtokëevalzimet ereve. etija meshquegjurmët u përpjekë tegtim nëSchaumburgergassetue qet rruganëVjenëshkojsish- dihet sekuasht.Saherëqëme mendoj përtëevorrinqës’i [email protected] Edhe psenukekamnjohtëmë  Vijon nëfaqen14 14 -LETËRSIA SHQIPTARE E diel 3 Shtator 2017

Shantoja, si tanë poetët e mëdhaj, ka shque gjana që të tjerët nuk i kanë pa. Tue ndjekë heshtjen dhe gjysmaterrin e tij të mbrendshëm lexuesi zbulon përftimet ma të kullueta që nji shpirt mundet me çanësue. Ai ka shque zanat e shtojzoval- let, por – çka asht ma e randësishme - ka parandie ngjalljen e nji shpirti të ri ndër shqiptarë, ka pa sesi nji pjesë e shqiptarëve, e lodhun prej zvetnimit të shekujve, dëshironte me çlirue ndërgjegjen e kombit edhe nepërmjet së bukurës. E me mendue se asokohe, ashtu si edhe sot, ishte ma e lehtë me vrojtue ndër rrahe e ndër ledina zana e shtojzovalle PERSONAZHA sesa shqiptarë që dëshirojn me shartue me ideale të nalta trupin e fuqishëm që u ka falë natyra.

NGA ARDIAN NDRECA LAZËR SHANTOJA:

VVVijon ngngijon a ffa aqja 1313aqja

ë ajër ndihet po ai trish tim e po ato premtime te papërmbushuna. Përg Njatë asaj rruge vjeneze Poeti kundruell shekullit përpiqem me gjetë gjanat që mund At Della Pietra-s në Shkodër, ku Orëpremi, nuk mujt me e botue të ketë shikue, me shque shenjat e poeti i dallëndyshes kujton sesi ish- të plotë përkthimin e Faustit, ver- pranisë së tij. Kanë kalue 80 vjet te gati me hupë klientat e vet për sioni përfundimtar i të cilit deri qysh atëherë e ajo çka mbetë prej shkak të konferencave që bante për tash nuk asht gjetë. Por prej tij tashma asht përtej kohet e hap- me i kundërshtue grekëve tezat pjesëve që kemi në dorë, tue i kra- sinet dhe nuk mund të rroket ma rreth historisë shqiptare. hasue me përkthimet e mjeshtrave prej gjykimit tonë. Në Kajro Shantoja gjen tjerë të mëdhaj, kuptojmë sesa i Në fillim të Schaumburger- ngrohtësinë e Shqipnisë, gjen shpir- çmuem ka qenë ai Faust dhe sesa gasse-s asht Kafe Wortner, nji kafe tin atdhetar e mikpritës të Tosknís, bukur tingllonte shqip. tipike vjeneze e 1800 ku mblidhen njeh Stath Konomin, Vasil Takon, Qe si përkthen Shantoja tek ende sot shkrimtarë të rinj, muzi- Sofokli Capin, njeh «plakun e koll- Prologu në teatër i tragjedisë kanta e njerz të thjeshtë që onis» Mihal Spiro Xhaxhën, Pal- Faust: struken të veçuem e të përhumbun okën, Arifin e shumë e shumë të «Ato kohë edhe mue due me m’i kthye në leximet e tyne rranzë mureve të tjerë. kur shtat dhe un lëshojshem kalamâ, mveshuna hijshëm me bungë të Shantoja kthehet prej Misirit kur gulfa - gulfa mbrênda kroni ndrye, verdhë. Ndihet krejt lehte nji muz- me zemrën plot. më gurgullojshin kângët pajadá, ikë amerikane e viteve ’30. Jashtë Mbas nji viti, në dhjetor të vitit kur botën m’a kish mjegulla mbulue dritat kanë ndriçue Engelbrunnen, 1941, motoanija «Calitea» do të fun- e m’qeshej prej bubuqes mrekullija, fontanën e fundit të ‘800 që ndod- dosej prej nji nëndetseje aleate afër kur lule gjat’ luginavet lulzue het nën blijt e zhveshun, e rrugën e Navarrinos, me të fundoseshin shkojshem tue kput’ me mija. lagun prej shiut të ftohtë dimnor. edhe andrrat që kishte pa Shanto- S’kishem kurrgjâ dhe kishem pra sa s’ke: Kundroj fontanen: statuja e Els- ja nji vit ma parë. zell për t’vërtetë e për miklim harè. beth-ës së squet dhe e dy keqbâsave Në kohë lufte nuk ka mundsi me Epshet pa frê m’i kthe e t’lumtunìs të lidhun te kambët e saja përkuj- u tërheq m’anesh e me ba nji gjumë dhimbat e shuma e t’thella mos m’i ndal; ton triumfin sporadik që e mira ka të patrazuem, pse shumë anije Lazër Shantoja forcën e mnìs, fuqìn e dashunìs, mbi të keqen në ketë botë. Hjedhi mbyten – siç e diftoi koha - tue nde- oh rînìn t’eme falma prap, m’a fal!» sytë kah muri, ku i zoti i kafes ka jt edhe në liman. (L. SHANTOJA, Vepra, f. 561). vu nji foto të fillimit të 1900. Shihen tonë. Ndër autorë që i kanë tërheqë që ai ka dijtë me përkthye me nji vemendjen përmendim: Schiller, mjeshtri të pashoqe. Nuk mbesin qartë blijt, asokohe mjaft të vegjël. Shantoja përkthkthkthyyyes:es:es: Të njejtat vargje Pashk Gjeçi i përkthen: Nguli sytë në degët e tyne të zhve- Goethe, De Musset, F. W. Weber, mbrapa as poezitë e Leopardit që i Heine, Wilde, Immermann, Gian- përktheu dhe i botoi në vitet ’40. «M’i kthe ti ato kohë, i zoti n’je, shuna e mendoj për gjithë ato gjeth qemeret e forta të kur un kishe fillue porsa me u rritë, që i ka marrë era e moteve. nini, Leopardi, Parini etj. Duket se asokohe pesimizmi shqipesshqipesshqipes Fausti dhe Hermandi e Dorothe- kozmik i poetit italian e kishte at’herë kur e gjithë kangvet gurra e re 12 mars 1940. Porti i Napolit. gurgullonte mâ e gjallë dita me ditë, Shantoja niset me motoanijen Përkthimet e tija përbajnë nji ja të Goethes së bashku me Kum- mbërthye, ndoshta si parandjenjë pasuni të veçantë për traditën bonën e Schillerit janë kryeveprat e fundit të vet tragjik. kur ma mbulojshin botën mjergullinat, «Calitea» për në Misir. E n’çdo burbuqe mshehej mrekullija, Po shkon tek ai vendi “me sh- kur shkojshe tue këputë lule me mija tëpija balte e me vorreza guri”, atje qi mbushnin an’e kand t’tana luginat. ku “vdekja asht zgjatimi, kristaliz- Për nji puthje të vetme Nuk kisha asgjâ, mjaft kaq qi ishte e ime: imi, amshimi i jetës”. Misiri në fan- zjarr për t’vertetën, gas për andërrime. tazinë e Shantojës asht i lidhun me LAZËR SHANTOJA M’i kthe ti epshet, prush qi djegin gjinë, piramidat e me sfinksat, me Kleo- lumninë qi veç me dhimbje ushqen vedin, patrën e me Nilin, me dijetarët ar- I sikur përpara... Veç kur nata t’bije forcën e mnisë, të dashtunisë pushtetin, abë. Por Misiri i tij lidhet edhe me Nji dit’ prendvere... me do letra n’dorë e gjithçafen t’mbuloj’ me t’vetat hije oh kthema, kthema ‘j hera djalërinë!» gjana ma të përvujta si devet e pal- ngûtshëm tuj ecun rrug’s për t’parën herë nji fllad erandshem ardh’ nga bregu i detit (J. W. von GOETHE, Faust, Çabej, mat, këto “dekorata të pandër- t’kam pámun, vashë e bukur, si prendverë 2008, f. 28). rueshme të shkretís” – “devet, këto me faqe t’bardha porsi e bardha borë. tash i freskon e tu’ u përkund’ let-letë gunga kodrinash qi lëvizin me hap- nga nji nga nji tash mbyllin sw´t me fjetë Kurse Skënder Luarasi po ato in e amshimit... e palmat, minaret e Zânin t’a kisha ndij... dhe kur n’at orë gjethlat e njom’ mbi vargje t’nji poetit... vargje i sjell shqip kështu: blera të nji xhamije qi nuk ka mba- t’sodita si n’vegim tue hw´ n’nji derë, rim”. Megjithatë Shantoja shkon “ajo” thashë “âsht për t’sakt” e zêmra e mjerë … «Pra, kthema kohën e rinisë, në Misir për me gjetë nji skaj Sh- dishroi n’at ças për tý lyrë e kunorë. Kur isha ende duke u rritur, qipnije. V Kur një burim i ri këngesh magjepsëse “Po shkoj në Misir – thotë ai - Me t’kndue e me t’bâ t’lume: N’Elikone Ah, mos e lyp at varg! ... Âsht shum mâ mirë Rridhte nga zemra ime pa pushim, për me njomun me dy cirka lot e njashtù do t’kndojshin zânat sikur vetë korimbat t’tú mos t’dijn ça do me thânë Kur ma mbulonte botën mjegulla, për me stolisun me nji tubë lule dishrojshem me t’kndue tý me t’âmblat jone, me qên’ poetë e mos me qênë i lirë, Burbuqet më premtonin mrekulli vorret e Filip Shirokës, të Çajupit, me kndue me goj’ kur zêmërngrita qanë. Dhe unë këputja mijra lule të Turtullit e të sa e sa tjerve qi e mâ t’lumin ndër l’lum djalosh me t’gjetë, Që mbushnin pllajat anembanë. vdiqen në dhé të huej me mallin e qi t’naltonte mbretnesh’ t’dashnís mbi frone, Kshtu qênka jeta... Me nji lamtumirë Nuk kisha asgjë, dhe prapë kisha mjaft, Shqipnis në zemrat shqiptare”. Ç’u bâ kunora? Lyrën kap, poetë. lyrën qi për tý kapa due me e lânë, Gaz për ëndrrime e vrull për të vërtetën; Anija rrëshqet mbi valët e Mes- pse teli i saj, o lule, dridhet vshtirë Pa kthemi epshet, që nuk njihnin zm- dheut tue e çue drejt Aleksandrís, … kur jehon’ tjetër s’ka përveç nji zânë. brapsje: prej kah Shantoja do të vijojë me Lumin e thellë mbushur plot me dhimbje, tren për në Kajro. Në mend ka III Lulzò ti prap! Un i padashtun jetën Forén’ e mnisë, fuqin’ e dashurisë, punën e pashlyeshme të atdhetarve Kalove! ... mâ n’lulishta t’Shqipënís, tash e kaloj, i vetmí ndër poetën; O kthema, kthema djalërinë! shqiptarë në Misir. Shoqatat «Vël- o lule, s’po lulzon. Në dhé t’mërgimit e tue kujtuemun puthjen e nji dite, ( J. V. GËTE, Vepra të zgjedhura lazërija e Parë» (1875), «Vëllazërija si marshalloj’ rrethue prej avullís, I. Faust, Shtëpia botuese «Naim shqiptare», Thimi Mitkon, Thoma harlisesh n’terr nên voes’ të njelm’ t’mjerimit. puthjen t’ande n’mërgim... un tash i a kndoj Frashëri», Tiranë 1987, f. 72) Krein, Thoma Avramin, Çajupin, mâ t’bukrin varg hyjneshës Afërdite Filip Shirokën, Thanas Tashkon, Heu! ganxhet t’tuja qi dér tash t’saksís ndër hije t’qiparisavet kur t’shkoj... Goethe-ja gegnisht e tosknisht. doktor Turtullin, doktor Adhami- ngushticën kurr s’sprovuen, veçse t’lirimit Poeti i Weimarit tingllon mrekull- dhin. Ky i fundit i përmendun në gjith-her’ nder vise çilen t’bukurís, Botue së parit tek revista “Illyria” (Tiranë) , me isht edhe në gjuhën tonë tue ruejt nji letër të Filip Shirokës drejtue mysteret mâ s’do t’gzojn në koh’ t’agimit 6 maj 1934 me pseudonimin Liljan. hirin e forcën e vet e kjo gja tregon E diel 3 Shtator 2017 LETËRSIA E NOBELIT - 15

nuk asht fryt i landës por e shpir- tit. Duke mos lëshuar pe as me publikun apo dhe me vetë gjuhën, ai “Prozatuer i hollë, - shkruente ndoqi instinktin e besimit të tij që poezia duhet të synojë në për- për të tek Shêjzat e vitit 1971, - mund i vêhet për krah faqësimin e kompleksitetit të civilizimit modern në gjuhë edhe pse për elegancë styli Faik Konicës, i cili qe mâ i madhi magjistar i prozës ky përfaqësim në mënyrë të paevitueshme të drejton kah poezisë shqipe. Edhe si poet Shantoja dal- lohet për hov të vetvetishëm frym- së vështirë. Poema që bëri emrin e tij, “The Love Song of J. Alfred zimi dhe për nxehtësí ndiesinash Prufrock”realizuar për pesë vjet dhe botuar në Chicago më qi bulëzojnë në shembelltyra të POEZIAP shkëndijshëme”. 1915—është vlerësuar si një kryevepër e lëvizjes moderniste. Shpirt i trazuem, Shantoja për- faqsonte parzmin delikat të nji ndjeshmënie të re që po dikonte prej thellësive tue shpërnda jone e tinguj të pandiem ma parë. Ai e shkapërcen kohën që heshton gjithçka e njikohsisht hovet e tija lirike nuk i msheh lpeja (mjegul- la) që zakonisht mblon majat ma Estetika e tij Estetika e tij e ka themelin tek klasikët e letërsisë gjermane: Schiller e Goethe, ndërsa shumë shfrimeve lirike të tijat ua gjejmë gurrën tek autorë bashkëkohorë që ai ka njohtë e ka çmue. Megjithatë thelbi i artit të tij mbetë e bukura që na përcjell drejt amshimit dhe ideja se jeta pa të asht nji përpjekje e kotë me zgjatë nji vuejtje të shkurtë. qemerët e fortë të shqipes, të cilët të nalta e të veçueme. “The Rock” munden me mbajtë mbi vete pesha Shantoja, si tanë poetët e të randa, diva e drangoj, zana e orë mëdhaj, ka shque gjana që të tjerët BioBioBiogggrafiarafiarafia nuk i kanë pa. Tue ndjekë heshtjen malit, me mbajtë Faustin, Her- Shqiponja lartëson kah kulmit qiellor, dhe gjysmaterrin e tij të mandin e Dorotén. TTThomas Stearns EliotEliotns (1888- Gjuetari me qentë ndjekin cirkuitin e saj. mbrendshëm lexuesi zbulon përf- 1965) u lind në St. Louis, Mis- O ti revolucion i përjetshëm i yjeve t’mirëvendosur, timet ma të kullueta që nji shpirt souri, nga një familje e vjetër O ripërtëritje e pashtershme e sezoneve hulli, Estetika e Shantojës mundet me çanësue. Ai ka shque e New England. Ai u arsimua O ti botë e pranverës dhe vjeshtës, lindjes dhe vdekjes! Përpjekja me krijue shije este- zanat e shtojzovallet, por – çka në Harvard dhe e vazhdoi sh- Ky qark i pafund idesh dhe veprimesh, tike të reja përshkon gjithë veprën asht ma e randësishme - ka paran- kollimin në filozofi në Sor- Trillimesh pafund e eksperimentesh pafund, e Shantojës, ashtu siç e përshkon die ngjalljen e nji shpirti të ri ndër bonë, Harvard dhe Kolegjin Që sjell dituritë e lëvizjes, por jo të prehjes1 mundimi me lidh harmonisht shqiptarë, ka pa sesi nji pjesë e Merton në Oksford. Pak kohë Dituritë e të folmes, por kurrë të heshtjes; shpirtnoren me landoren, qiellor- shqiptarëve, e lodhun prej zvet- më vonë, u vendos në Angli Diturinë e fjalëve dhe padijen e Kumtit2 en me toksoren. Tek ai gjejmë nimit të shekujve, dëshironte me ku dha filozofi dhe njëkohë- E gjithë kjo dituri e jona na sjell thjesht më afër paditurisë sonë, vetëdijen e gjallë të forcës eduku- çlirue ndërgjegjen e kombit edhe sisht u rekrutua si nënpunës E gjithë kjo padituri na afron më pranë vdekjes ese të artit të vërtetë, dhe kjo nepërmjet së bukurës. E me men- banke dhe po ashtu edhe edi- Aq tej pranësisë me vdekjen dhe larg Zotit. vetëdije shkon përtej shqetsimit të due se asokohe, ashtu si edhe sot, tor letërsie në shtëpinë Ku është vallë Jeta, që e kemi humbur që në gjallim? thjeshtë pedagogjik, mbasi asht ishte ma e lehtë me vrojtue ndër botuese “Faber & Faber”, në Ku është mënçuria, që e kemi humbur me njohuritë? fryt i nji procesi artistik ku gërsh- rrahe e ndër ledina zana e shtoj- të cilën u bë pastaj dhe drej- Ku është njohuria që humbëm me informacionin? etohet dinamizmi i gjuhës dhe zovalle sesa shqiptarë që dëshirojn tor. Ai vazhdoi të krijonte dhe Rrathët e Parajsës në të tërë njëzetë shekujt gjallnia e mendimit, intuita dhe me shartue me ideale të nalta gjatë shtatëmbëdhjetë Na përcjellin ne kaq larg Zotit dhe mu kaq pranë Pluhurit. ndjenjat. trupin e fuqishëm që u ka falë vjetëve të botimeve të tij *** Edhe atëherë kur ai duket se tue natyra. (1922-1939), redaktoi gazetën Fjala e Zotit zbriti tek unë, duke më thënë: u marrë me ushtrime estetike, siç Por për nji pjesë të shqiptarëve, ekskluzive dhe me influencë O qytete të ndyta të njerëzve projektues, janë shkrimet e gjerdanit “Kodra dje, ashtu si edhe sot, me u ba të letërsisë “Criterion”. Më O ju brez mjeran i njerëzve të ditur, mbas bregut” tek e përkohshmja njerëz, me iu largue ideologjinave 1927, Elioti u bë qytetar Brit- Tradhëtuar në qorrsokaket e zgjuarsive tuaja, Cirka e Cuk Simonit, nuk ban që helmatisin shpirtin, me e për- anik dhe në këtë kohë u fut Shitur nga rrjedha e shpikjeve sak tuajat: tjetër veçse lavron lirisht veten e buz djepin e zvetnimit që na ka në kishën Anglikane. Eliot Unë ju kam dhënë duart, që ju i kthyet nga adhurimi, shkrimtarit, ai prap na pyet e na përkundë pa prâ në nji gjum mor- ka qenë një nga inovatorët Unë ju kam dhënë ligjërimin, për një llomotitje pafund thotë: a nuk e ndieni mungesën e tor, asht sakrilegj i madh e sfidë e më të guximshëm të shekul- Unë ju kam dhënë të Drejtën time, ndërsa ju, na ndërtuat autoritete, së bukurës në jetën tuej? Jeta pa papranueshme. E kështu në vitin lit të njëzetë në poezi. Duke Unë ju dhashë buzët, për t’ju shprehur ndjenja miqësore, të bukurën nuk asht jetë por 1945 ndaj Shantojës u hakmorën mos lëshuar pe as me pub- Unë ju dhashë zemrat, për mosbesimin e ndërsjelltë, thjesht gjallim frymorësh me plumb e me zjarr ata që “stili i likun apo dhe me vetë gju- Unë ju dhashë fuqinë e zgjidhjes, ndërsa ju thjesht alternativën paemën.. tij plot hir e xixa humorit” u rrek hën, ai ndoqi instinktin e be- Përmes spekulimeve të kota dhe veprimeve të pavlerësuara. Estetika e tij e ka themelin tek me i kthye kah e bukura dhe kah simit të tij që poezia duhet të Shumë përfshihen tek librat dhe në botimin e tyre, klasikët e letërsisë gjermane: idealja. synojë në përfaqësimin e ko- Shumë dëshirojnë emrat e tyre në ato botime, Schiller e Goethe, ndërsa shumë Kujtonte për të Viktor Koliqi në mpleksitetit të civilizimit Shumë s’lexojnë asgjë por garë bëjnë. shfrimeve lirike të tijat ua gjejmë vitin 1957: modern në gjuhë edhe pse ky I mjaft leximi juaj, por jo Kumti i Zotit, gurrën tek autorë bashkëkohorë “Heren e fundit ndeja me Shan- përfaqësim në mënyrë të pae- Shumë është ndërtimi juaj, por jo Streha e Zotit. që ai ka njohtë e ka çmue. Megjith- tojën në Piazza Navona në Romë. vitueshme të drejton kah A mund të më ngrini pra një shtëpi prej allçie me kulm të valëzuar, atë thelbi i artit të tij mbetë e buku- Ngranme darkë aty, n’até mbramje poezisë së vështirë. Poema që Për ta mbushur vallë me mbeturinat e gazetave të së dielës? ra që na përcjell drejt amshimit vere të vjetit 1943. Shantoja hesh- bëri emrin e tij, “The Love dhe ideja se jeta pa të asht nji për- tonte. Kishte diçka qi e trazonte. Song of J. Alfred Shënime pjekje e kotë me zgjatë nji vuejtje Ndoshta qysh atë natë i kishin Prufrock”realizuar për pesë 1-(Paqja e Zotit në Ungjillin e Shën Gjonit); të shkurtë. kapërthye zemren parandjesi të vjet dhe botuar në Chicago 2-(Shikohen vargjet hapëse). Natyra na ka rrethue me të trishtueshme. Shikonte per rreth më 1915—është vlerësuar si 3-(të vdekjes: vdekjes spiritual, jetë-vdekjes), bukurën, por ajo që lavron poeti i rrmbyem nga gershetimet një kryevepër e lëvizjes mod- Përktheu Ben Andoni asht e bukura që mbërrin me bujtë baroke të Berninit, si të donte me erniste. Ai e vazhdoi këtë me në shpirtin tonë e na shndërron pershtypë në mende kujtimin e disa poema të tjera që do të në qenje të reja, na shndrit, na jep fundit t’asaj pamje së mrekul- mbaheshin si më të mirat re- Thomas Stearns Eliot mirësi. Arti i jep trajtë shpirtnave lueshme. Papritmas shikoi nalt, e, alizuar në gjuhën engleze Lindur 26 Shtator 1888 tue i kthye në shpirtna të bukur – tue shênjue me gisht nji pikë atje përfshirë këtu “Gerontion” Vendlindja St. Louis, Misuri-SHBA na mëson Friedrich Schiller tek në mes të qiellit, tha: «Shikoje atë (1920), “The Waste Land” Vdekur 4 Janar 1965 (mosha 76 vjeç) Kalliasbriefe. Kjo asht andrra e dallndyshë. Kur i shoh dallndyshat (1922), “The Hollow Men” Vendvdekja Londër, Angli Shantojës, e pame në nji kontekst më shkon mendja ke Filip Shiroka (1925), “Ash Wednesday” Profesioni Poet, dramaturg, kritik letrar e në rrethana krejt tjera prej atyne i Misirit. Poezija e parë qi mësova (1930)dhe “Four Quartets” Qytetaria Amerikan nga lindja; Britanik nga 1927 të romanticizmit europian. në gjuhë shqipe qe ajo e Dallndys- (1945). Ai është i njohur edhe Arsimimi A.B. në filozofi Megjithatë edhe ideja e veprimit hës Shtegtare...». Pak dit ma vonë për shtatë drama, veçanër- Alma mater Universiteti i Harvardit, Kolegji Merton, Oxford konkret dhe shndërrues nepërm- e percolla Shantojen n’aeroportin isht “Murder in the Cathe- jet artit dhe së bukurës na kujton e Romës. U pershendetem e u per- Periudha 1905–1965 dral” (1935). Në vitin 1948, ai etjen e romantikëve me përmbysë qafuem. Ajrori u nis. Fluturoi edhe Lëvizja Letrare Modernizmi do të meritonte Çmimin No- për me ndërtue. Shantojës donte nji herë permbi qytet, mbandej u Punët më të njohura “The Love Song of J. Alfred Prufrock (1915)”, bel në Letërsi. me përmbysë mbrenda njerzve, në largue kah lindja. Shkonte në Sh- “The Waste Land” (1922), “Four Quartets” (1944) kandvështrimin estetik dhe lirik, qipní. Ajo pikë e vogel e ngulun në Çmimet më të njohura Çmimi Nobel (1948), Urdhri i Meritave (1948) Materiali i marrë nga zbraztinë për me ndërtue të buku- haptësinë e qiellit, shdukej prej Martuar Vivienne Haigh-Wood (Vivien) (1915–1947); Fondacioni Nobel rën, tue i kujtue atyne se e bukura syve të mij”. Esmé Valerie Fletcher (1957–1965) 16 -HISTORI E diel 3 Shtator 2017

Në vitin 1878 në fillim të pontifikatit të Leo-t XIII duke u mbështetur në situatën e ndryshimit të interesimit nga ana e Selisë së Shenjtë, ipeshkvi Strossmayer përpiqet të bindë qeverinë serbe për anët pozitive të një konkordati. Mirëpo takimi i parë realizohet tek pas dy vjetësh në Vjenës mes nuncit Ludovico Jacobini dhe mbretit . Me këtë rast përpjekjet e Jacobini-t për depërtimin e tij për ndërtimin e një kishe katolike në Beograd ishin të kota edhe pse kato- likët e Serbisë vetë kishin afruar financimin e saj. ARGUMENTA

Përpjekjet e Selisë së Shenjtë Mbase Serbia dukej se ishte NGA ANDREAS GOTTSMANN* e gatshme edhe të bëjë ndryshime kushtetues e në (V(V(Vijon ngngijon a nna umri i shkuar) kuptimin e kërkesave të Selisë së Shenjtë dhe për shtu si gjithkund në Evropën Juglindore në përshtatjen e ligjeve kontes- Serbi kisha ortodokse tuese në Marrëveshjen e dhe shteti kanë qenë të Berlinit e pos të tjerash A përkitazi me njohjen e ndërthurura shumë ngushtë njëra me tjetrën. Me gjithë proklamim- lidhjes së martesave it të lirisë së religjionit në Kongres- katolike ashtu siç e kishte in e Berlinit, pozita e 15.000 kato- kërkuar Selia e Shenjtë dy likëve në vend ishte tejet e vësh- dekada me radhë tirë75. Nga viti 1429 deri 1737 kish- te një dioqezë në Beograd, e cila në vitin 1647 vihen nën ipeshkvin kishte potencuar synimin e hungareze Kolocsa dhe se ky ësh- mbretit për vendosjen e mar- të arsyeja pse, sipas interpretimit rëdhënieve të rregullta me Selinë habsburgian, vlente edhe për Beo- e Shenjtë. Pozita e Kishës Katolike gradin e drejta e emërimit nga në Serbi do duhej të rregullohej me Kajzeri, e drejtë kjo që nga Selia e një marrëveshje dhe të ngrihej një Shenjtë është kontestuar. Në 1744 ipeshkvi katolike. Edhe pasardhë- administrimi i ipeshkvisë së Beo- si i Jacobini-t në Vjenë, Serafino gradit i bartet arqipeshkvit të Sh- Vannutelli, kishte besimin se: Ser- kupit, ndërsa në vitin 1851 jurid- bia ka një interesim të madh për iksioni i saj bartet tek ipeshkvi i një konkordat sepse ajo kërkon Gjakovës (Ðakovo)76. Në pjesën e lidhjen me botën perëndimore-ka- dytë të shek. 19 katolikët e Serbisë tolike. Mirëpo Vannutelli e vlerë- ishin pra nën Josip Juraj Stross- sonte të nevojshme që në bisedime mayer-in i cili që nga 1851 deri 1896 të marrë pjesë Strossmayer-i il si Vikar Apostolik drejtonte quale si mostra ora preso da un Rruga e gjatë drejt agjendën e kishës Katolike në Ser- amore immenso verso la Santa bi. Ideja që në vitin 1864 në Beo- Sede e da una devozione vivissima grad të ngrihet një prefekturë apos- verso il Capo Augusto della Chie- tolike nuk ka mundur të realizo- sa80. Në qershor 1881 Vannutelli het – Strossmayer do kishte qenë i takohet në Vjenë me mbretin Mi- gatshëm të tërhiqet nga kompe- lan. Me këtë rast mbreti i propo- tencat e tija (që të mos jetë konkordatit serb zon papës fillimin e bisedimeve përgjegjës edhe për katolikët e Ser- zyrtare. Synohej që me një mar- bisë, vër. e përkth.). Meqë Stross- rëveshje serbe-vatikane të arrihej mayer praktikisht nuk mundej ta dhënia fund e çdo lloj ndikimi nga te një rritje të theksueshme meqë jen e fuqive tjera në Ballkan dhe tija si Vikar Apostolik. Poco o nul- ushtronte detyrën e tij për shkak jashtë– sidomos nga ana e Austro- në ndërtimin e hekurudhës Beo- se përfaqësonte qëndrimin se, ajo la abbia fatto kështu e akuzonte të raporteve të këqija të me qever- Hungarisë – në çështjet kishtare grad-Nish kishte punëtorët kishte të drejtën ekskluzive të prefekti Propaganda inë e Beogradit – sepse ai shihej si në Serbi81. Ndërsa nga Austro- shumë të huaj e para se gjithash mbrojtjes së katolikëve në Serbi. Fide, kardinali Giovanni Sime- austriak e kështu që edhe refuzo- Hungaria vijnë kundërshtimet më francez e italian. Këtyre njerëzve Për këtë arsye ministri i jashtëm oni. Ndërsa nunci Vannutelli e hej - Selia e Shenjtë do tregoj in- të ashpra kundër këtij projekti, duhej t‘iu ofrohej një prift, Tondi- Kálnoky paraqet një protestë tek mbronte ipeshkvin kroat nga teresim të madh për përmirësimin thuhej kinse, për shkak se mund ni përpiqej të largoj shqetësimin nunci Vannutelli89. Tondini u akuzat nga Roma me argumentin e gjendjes juridike të Kishës Kato- të ketë probleme me Rusinë82. austro-hungarez në lidhje me fu- gjend në një situatë të vështirë se, Strossmayer po bënte gjithçka like në Serbi77. Meqë Rusia tashmë kohë të gjatë tjen e sllavishtes kishtare në Ser- sepse qeveria serbe dëshironte t‘i që është e mundur për të përmirë- kërkonte tërheqjen e Strossmay- bi86. Mirëpo në Vjenë në Tondini- pranoj bisedimet me Selinë e Shen- suar gjendjen e katolikëve në Ser- Misioni i Tondiniondiniondini er-it “habsburgian” nga çështjet e n, i cili ishte një protagonist i jtë vetëm atëherë nëse në bised- bi91. Serbisë,83 supozohet se Vjena kish- rëndësishëm i lëvizjes katolike për ime nuk do të merrnin pjesë Aus- Në pranverën e 1885 shkak- de’ Quarenghi te frikë për koncesione të mund- union, shihnin një irredentist dhe tro-Hungaria dhe ipeshkvi tohet një skandal. Në një memo- Në vitin 1878 në fillim të pontif- shme të mëdha të Vatikanit për- armik të Austrisë,87 ndërsa rapor- Strossmayer. Mbase edhe vet Ton- randum të detajuar lidhur me ak- ikatit të Leo-t XIII duke u mbësh- ballë kërkesave të Serbisë ti i tij i mirë me Strossmayer-in e dini për administratën serbe ish- tivitetet e tija në Serbi të cilin Ton- tetur në situatën e ndryshimit të Për më tepër ndikimin që do të rriste mosbesimin e qeverisë aus- te një njeri i dyshimtë për shkak dini ia jep mbretit Milan, Monar- interesimit nga ana e Selisë së mund ta ushtronte ipeshkvi triake. të afërsisë që kishte me ipeshkvin kia e Habsburgëve vlerësohet si Shenjtë, ipeshkvi Strossmayer Strossmayer – të cilit nuk i beson- Tondini për ipeshkvin e kroat, mirëpo qëndrimi i tij dis- penguese për zhvillimin e katoli- përpiqet të bindë qeverinë serbe te Vjena e aq më pak Budapesti– Gjakovës dhe Selisë së Shenjtë ish- tancues përballë Monarkisë së cizmit në Serbi dhe akuzohej për për anët pozitive të një konkor- në bisedimet për konkordatin ng- te si një politikan kishtar i an- Habsburgëve për disa politikan në politikë të dyanshme. Shkresa i bie dati78. Mirëpo takimi i parë reali- jallnin fikë tek oborri dhe qever- gazhuar i pazëvendësueshëm Beograd e bënte atë të pran- në dorë edhe ambasadorit austri- zohet tek pas dy vjetësh në Vjenës ia. Por fakti që nuk erdhi deri te sepse ai i përfaqësonte fuqishëm ueshëm. Tondini përfaqësonte ak në Beograd. Kurë merr vesh mes nuncit Ludovico Jacobini dhe fillimi i bisedimeve kishte të bënte interesat e Kishës Katolike në Ser- mendimin e shumë panslaëistëve Vjena, Kálnoky kërkon në mënyrë mbretit Milan. Me këtë rast për- më pak me këtë e më tepër me atë bi. Ai e tepronte mendohej në min- dhe jugoslavistëve se Monarkia e ultimative tërheqjen Tondini-t92. pjekjet e Jacobini-t për depërtimin se Selia e Shenjtë kishte parë istrinë e jashtme të Vjenës. Tondi- Habsburgëve po përpiqet të pen- Venntulli përpiqej ta qetësonte e tij për ndërtimin e një kishe ka- shumë pak hapësirë për një mar- ni dhe Strossmayer megjithëkëtë goj unionin kishtar për të kon- ministrin e jashtëm: qëndrimi i tolike në Beograd ishin të kota rëveshje.84. Dhe radhë ishte prapë nuk lejojnë të irritohen në poli- struktuar një kundërshtim ko- fratit nuk është në rregull mirëpo edhe pse katolikët e Serbisë vetë ipeshkvi Strossmayer i cili në pran- tikën e tyre: Me përkrahjen finan- mbëtar mes kroatëve katolikë dhe tërheqja e tij do të shkaktonte një kishin afruar financimin e saj79. verën e 1882 e fton patrit barnabit ciare të Italisë dhe Francës Tondi- serbëve ortodoks. Ashtu sikur zbrazëti të madhe në Serbi dhe se Vendi i vetëm ku mundej të cele- Cesare Tondini de’ Quarenghi për ni ia del të ngritë bazat e një pas- Strossmayer edhe ky nuk shihte Tondini do duhej të vepronte në brohej mesha ishte një kapelë – në ardhur për disa muaj në Gjakovë. torali katolik në Serbi ndërsa në ndonjë pengesë të patejkalueshme vend deri sa të gjendet një mision- fakt bëhej fjalë për dy dhoma me Ai këtu nuk do duhej ta mësonte këtë punë ai u ndihmua nga dy për një marrëveshje mes dy kon- ar tjetër i mirë për ta zëvendë- kapacitet prej njëqind vendesh – vetëm gjuhën serbe por para se misionar: murgu polak kamaldu- fesioneve të krishtera; sepse për suar93. Në anën tjetër edhe Vannu- në objektin e përfaqësisë diploma- gjithash të njihet me botën e ideve in Ëillibald Czock në Nish88 dhe jetën e përditshme të njerëzve telli i vërteton sekretariatit të sh- tike austro-hungareze. të Strossmayers. Nga prilli 1883 françeskanit Vjenceslav Edinger konflikti teologjik ishte i tetit (Vatikanit vër. e përkth.) ar- Në fillim të viteve të tetëdh- Tondini duhej të kuptonte intere- në Kragujevc. Për kërkesën për parëndësishëm90. Reputacioni i gumentimin e Tondinit-t dhe jeta dukej se ishte koha e përsh- sat e Kishës Katolike në Serbi – ndihmë financiare por edhe diplo- mentorit të tij, Strossmayer, në Strossmayer-it: Austro-Hungaria tatshme për zgjidhjen e çështjeve princi kishte marrë titullin e matike që kishte paraqitur Tondi- Romë ishte në rënie e sipër. Ipesh- po pengon për arsye të kalkylës të hapura dhe për bisedime për mbretit, ndërsa shteti kishte ni tek Franca dhe Italia, kishte kvi kroat akuzohej se nuk ishte dominuese politike një konkordat konkordat sepse edhe ministri i zgjeruar suverenitetin e tij85. Në nervozuar Vjenën e cila përpiqej angazhuar mjaftueshëm në Serbi e me këtë edhe një përmirësim të jashtëm serb Èedomir Mijatoviæ këto vite numri i katolikëve kish- me çdo kusht të mënjanoj ndërhyr- dhe se i linte mënjanë obligimet e gjendjes së katolikëve në Serbi94. E diel 3 Shtator 2017 HISTORI - 17

Pas këtij rasti qeveria e Vjenës Çështjet e hapura të katolikëve me serbët shkak të konfliktit politik dhe kishte pranuar detyrën nga kishte edhe më shumë arsye që të skandaleve financiare shkarkim- këshilli mbretëror (Kronrat), kish- dyshonte në lojalitetin e Stross- Në fillim të viteve të tetëdhjeta dukej se ishte koha e përsh- it nga froni i mbretit Milan që zëv- te premtuar respektimin e lirisë mayer-it përballë Monarkisë së tatshme për zgjidhjen e çështjeve të hapura dhe për bisedime endësohet nga një këshilli së kultit dhe me 3 prill 1893 ai i Habsburgëve dhe se ministria e për konkordat sepse edhe ministri i Jashtëm serb Èedomir mbretëror (Kronrat) në mars 1889 tregon papës hipjen e tij në fron. jashtme austriake më nuk trego- Mijatoviæ kishte potencuar synimin e mbretit për vendosjen e si dhe si pasoj edhe ndryshimin e Në letër përgjigje datë 5 korrik het e gatshme që të diskutohet për marrëdhënieve të rregullta me Selinë e Shenjtë. Pozita e shpeshtë të qeverive si dhe kaosi 1893 Leo XII potencon interesim konkordatin serb dhe për Kishës Katolike në Serbi do duhej të rregullohej me një politik shumëvjeçar në vend e pa- të madh të Selisë së Shenjtë për 111 përkrahjen e misioneve në Nish marrëveshje dhe të ngrihej një ipeshkvi katolike. Edhe mundësojnë rifillimin e bisedi- bisedimet për konkordat . Njëko- 95 dhe Kragujec . pasardhës i Jacobini-t në Vjenë, Serafino Vannutelli, kishte meve sa që kuria për një kohë nuk hësisht nunci apostolik i Vjenës Vjena qëndronte pran besimin se: Serbia ka një interesim të madh për një konkor- merret më me këtë problem105. Antonio Agliardi pranon instruk- kërkesës së saj se Tondini duhej dat sepse ajo kërkon lidhjen me botën perëndimore-katolike. Kardinali Ledochóëski në sionet udhëzime të veçanta për të largohej nga Serbia. Në parim korrik 1892 do ta aktualizoj bisedimet me Beogradin. Çështjet mbreti Milan ishte i pajtimit dhe përsëri gjendjen e vështirë të ka- e martesave të përziera, pengesa e se në Tondinin ai shihte “egon e tolikëve serbë (mendohen shteta- misionit katolik dhe mësimit vjetër” të Strossmayer i cili urre- Mbreti Milan është i gatshëm, thu- lënë të nënkuptoj se në rast të sit serb, vër. e përkth.). Si bazë i (edukimit) katolik ishin njëherit 112 hej. Ai mendonte se murgu kishte hej aty, për lejimin e një hierarkie lidhjes së një konkordati me Ma- shërbenin atij raportet e mision- edhe pikat qendrore për trajtim . ambicie misionare te tepruara dhe kishtare në vendin e tij, mirëpo ka lin e Zi, ai do ta “shpërblej” me arit polak që vepronte në Nish, Serbët tregohen të sigurt për re- se ai dëshiron ta detyroj bash- edhe rezistencë nga partitë sllavishten kishtare. Në rastin e Willibald Czock, si dhe të ipesh- zultat pozitiv të bisedimeve dhe se kimin e kishës serbe me atë të radikale të cilët në një ipeshkëv Serbisë për dallim në Romë thu- kvit Strossmayer ku flitej para se diferencat mes Selisë së Shenjtë Romës, e kështu që largimi i tij do katolik shihnin veprimin një dore hej në formë jo premtuese se, kjo gjithash për mungesën e edukatës janë të shumë të natyrës politike 100 113 ishte edhe në interes të Beogradit. të zgjatur të Monarkisë habsburg- çështje do të shqyrtohet . Këtë ia konfesionale të popullatës kato- se sa religjioze . Edhe mbreti Al- 98 Mirëpo mbreti serb potenconte se iane . kumton nunci Vannutelli ambas- like dhe se atyre mësim u jepnin exander në një rast të vizitës së tij 101 ai nuk dëshironte raporte të mira Bisedimet për konkordat nën adorin serb në Vjenë . Kálnoky priftërinjtë ortodoks106. Një prob- bërë Vjenës me 20 tetor 1894 kish- vetëm me Vjenën dhe Budapestin drejtimin e sekretariatit të shtetit shprehet skeptik lidhur me lem tjetër qendror ishin martesat te theksuar se ai kishte për qëllim por edhe me Kishën Katolike dhe Rampolla bisedimet e synuara dhe supozon- e përziera të cilat kisha katolike i një marrëveshje me Kishën Kato- se ai këtë çështje dëshiron ta Lidhja e konkordatit me Malin te se, diplomacia e Vatikanit, ash- pranonte vetëm nëse ato ishin të like sipas shembullit të Malit të Zi lidhura nga një prift katolik. Ndër- dhe autorizon ambasadorin sa qeveria serbe përfaqësonte qën- Simiæ për t‘i udhëhequr drim të kundërtën dhe se një kom- bisedimet. Nunci Agliardi në fakt promis dukej i pamundur107. Për kishte refuzuar kushtin e parash- këtë arsye nunci Galimberti reko- truar nga Serbia për t‘i zhvilluar mandohet të paraqes një protestë bisedimet pa u njoftuar qeveria tek përfaqësuesi serb në Vjenë austro-hungareze. Sie mbrojtëse e kundër qëndrimit të papërmirë- katolikëve në Ballkan Vjena du- sueshëm të qeverisë së tij108. het të njoftohet për bisedimet, Përgjigja që vije nga Beogradi e mendonte Agliardi në një letër gjerë dhe refuzohen aktakuzat e drejtuar kardinalit Mariano Ram- Selisë së Shenjtë. Misionarëve ka- polla. Mirëpo ky insistonte që të tolikë nuk u është e ndaluar që të kihet kujdes: Agliardi nuk duhej lidhin martesat e përziera, ashtu të jepte më tutje informacione të siç pohon Roma. Mirëpo ato kanë detajuara në mënyrë që bisedimet 114 qenë të vlefshme vetëm atëherë të mos rrezikoheshin . Skepti- kur ato janë bërë sipas ritit cizmi i kurisë romane lidhur me ortodoks. Willibald Czock nuk i suksesin e bisedimeve ishte i është përmbajt këtij rregulli dhe madh; ndërsa prefekti i Propagan- se martesat e përziera i ka lidhë da Fide, Miecis³aw Ledóchowski, në mënyrë të “kundërligjshme” nuk donte të dëgjonte për një për çka edhe autoritetet e (shtetit) konkordat sipas modelit të Malit kanë qenë të detyruar të inter- të Zi: Pjesa më e madhe e katolikët venojnë. Ndërsa akuzat tjera nga Serbi janë të huaj, liturgjia sllave Roma vlerësohet krejtësisht të atje nuk ka kuptim; pas kësaj pabaza: Në asnjë mënyrë nuk janë kërkese qëndrojnë vetëm qëllimet penguar misionarët, përkundrazi, politike. Me Serbinë duhet të bise- qeveria serbe e ka pranuar theme- dohet vetëm për realizimin e të zgjidhte në marrëveshje me të tu si në rastin e Malit të Zi, do të limin e famullive në Beograd, Kra- drejtave të ushtrimit të religjionit prekurit. Tondisi sipas tij duhej të lëshonte pe edhe me serbët. Nunci gujevc dhe Nish. Është e vërtetë të dhëna në Marrëveshjen e Ber- shkarkohej, por jo të largohej i ri në Vjenë, Luigi Galimberti, se priftërinjtë katolik jashtë këty- linit si dhe për mundësinë e (detyrimisht nga ana e shtetit, vër. përpiqej të qetësonte: Nuk do ve- re famullive nuk guxojnë të etablimit të një ipeshkvi në Beo- e përkth.) e të zëvendësohet nga prohet asgjë që bie e ndesh me in- mbajnë meshë dhe kjo për të pen- grad, ndërsa nuk duhet të disku- 115 dikush, i cili nuk ishte ndjekës (i teresat e Monarkisë së Hab- guar misionin katolik të popul- tohet për çështjet liturgjike . mendimeve) të Strossmayer-it. Va- sburgëve102. latës ortodokse. Dhe se me këtë Meqë për mbretin Alex- tikani pranon ofertën e mbretit, i Mosbesimi i Austrisë për- përcaktim në asnjë mënyrë nuk ander Obrenoviæ dhe qeverinë kënaqur se kishte gjetur një ballë Serbisë nuk ishte edhe i është i penguar ushtrimi i re- serbe prioritet kishte përfundimi zgjidhje nga aferë e pakëndshme e paarsyetuar, me gjithë sjelljes së ligjionit nga katolikët në Serbi. Po i protektoratit austriak në Serbi, cila u kishte mundësuar të mirë të mbretit Milan përballë ashtu është e pasaktë se fëmijët nunci Agliardi nuk dëshironte të gjithëve që të ruajnë fytyrën. Pak Austrisë; sido që të jetë princi Ni- katolik janë të detyruar të viz- vepronte pa pëlqimin e Vjenës, ditë më vonë patri barnabit zëv- kolla i Malit të Zi, i cili nuk ishte itojnë meshën ortodokse e të mar- gjendje kjo që e ngadalësonte 116 endësohet nga një gjenral i rregu- vërtetë një mik i Austro-Hun- rin pjesë në mësimin e fesë përsëri këtë projekt . Kështu që lit dhe tërhiqet nga Serbia96. Për garisë, në oborrin serb ishte një ortodokse, mirëpo (nëse ata sh- ambasadori Simiæ në nëntor 1894 Beogradin dhe Vjenën kjo nuk mysafir i mirëseardhur. Përveç kojnë, vër. e përkth.) nuk ka ndon- pyet Agliardi-n se a është dhe për ishte e mjaftueshme. Në akord të kësaj ishte e njohur se princi i jë arsye për t`i penguar. Financi- çfarë forme të bisedimeve për rrallë te dy qeveritë kërkonin edhe Malit të Zi e shfrytëzonte mi i mësuesve te fesë katolike nga konkordatin është e interesuar tërheqjen e Strossmayer-it si ndikimin e tij tek oborri serb për mjetet shtetërore është i pamun- kuria. Agliardi në përgjigjen e tij Vikar Apostolik. Kjo ishte e vësh- të propaganduar një politikë pro- dur duke pasur parasysh numrin potencon gatishmërinë e Vatikan- 117 tirë për t`u realizuar sepse Vati- ruse. Autorizimi i rusofilit Jovan e vogël të fëmijëve katolikë, mirë- it për bisedime, ndërsa ai hesht kani në emërimin dhe zëvendë- Ristiæ, që vlerësohej si liberal, për po kisha ka mundësi që ta organi- për ekzistimin e zërave skeptik ku simin e një Vikari Apostolik nuk e Zi në vitin 1886 në fillim dukej se formimin e qeverisë, vetëm sa e zoj dhe financoj vetë mësimin e përveç Ledóchowski qëndrim të ishte i kufizuar juridikisht – Ser- do t‘i jap një impuls edhe bisedi- vërtetonte skepticizmin e qeverisë fesë. Qeveria serbe nuk shihte një njëjtë skeptik kishte edhe sekre- 118 bia ishte nën Propaganda Fide – meve me Serbinë. Strossmayer habsburgiane. Mirëpo edhe për shkelje të Marrëveshjes së Berlin- tari i shtetit Rampolla . Përveç mirëpo në rast të emërimit të një sugjeron ministrin e jashtëm serb Vatikanin përkeqësohej perspek- it që ishte bazë e pozicionimit kësaj Ministria e jashtme e Vjenës, pasardhësi, për shkak të real-poli- për një konkordat sipas shembul- tiva sa Galimberti supozonte se, ndërkombëtar të Serbisë e kështu e cila ishte e informuar nga ana e tikës , ishte i varur edhe nga pëlqi- lit të Malit të Zi, ai e shihte këtu me ministrin e ri të kultit Alimpije edhe për marrëdhëniet e saja për- nuncit, kërkonte garantim se në mi i Vjenës dhe Beogradit. Kjo ish- një shans për avancimin e futjes Vasilijeviæ nuk do të ketë kurr- ballë Kishës Katolike109. Duke Serbi nuk do të ketë lejim të sllav- 119 te e barabartë me kudraturën e një së liturgjisë sllave që nxitej nga farë progresi në çështjen e konko- marrë parasysh këto vështirësi në ishtes në liturgji . Në qendër të rrethi, sepse edhe pse në parim ish- ai99. Sekretariati i shtetit ishte i rdatit103. Megjithatë qeveria serbe raportin vatikano-serb për Ram- rekomandimeve për bisedime me te pëlqimi për zëvendësimin e pajtimit me fillimin e bisedimeve i dërgon nuncit me 1 qershor 1887 polla-n dyshimin austriak se Se- ambasadorin serb, të cilat Rampol- Strossmayer-it, kjo nuk do vlente nga nunci Vannutelli, mirëpo konceptin e një konkordati sipas lia Shenjtë po planifikonte ng- la me 1 dhjetor 1894 ia kishte drej- edhe për personin zëvendësues të theksonte se liturgjia në sllavish- shembullit të Malit të Zi. Në letrën ritjen e një ipeshkvie serbe në vete, tuar nuncit të Vjenë, ishte edhe – mundshëm. Kështu që Vatikani ten e vjetër kishtare nuk mund të e tij përcjellëse104 drejtuar sekre- ishte lehtë ta sqaronte shprehi- përveç kërkesave të vjetra për njo- zgjedh një rrugë të thjeshtë jetë pjesë e konkordatit. Kjo nuk tariatit të shtetit roman Galimber- misht e të demonstronte se, “nuk hjen e kurorave katolike të përz- Strossmayers-in e len ende në ishte ende një refuzim i gjuhës së ti potencon se nëse në Romë dëshi- kishte në rrjedhë bisedime të tille” iera – e drejta e ushtrimit të lirë të detyrë97. vjetër kishtare sllave në Serbi rohet lidhja e një konkordati pat- 110. kultit në Serbi. Fillimisht nuk du- Në pranverën e vitit 1885 sepse edhe në konkordatin e Malit jetër duhet që Serbisë t‘i bëhen Mbreti Alexander, djali i hej të ngrihej ndonjë ipeshkvi por Tondini në Romë dorëzon edhe një të Zi liturgjia sllave nuk përmen- koncesione përkitazi me sllavish- Milani-t ndërkohë që kishte arri- raport të fundit mbi Serbinë. det. Mirëpo Vatikani në fillim ka ten e vjetër kishtare. Ndërsa për tur pjekurinë, i cili në prill 1893  Vijon në faqen 18 18 - LETËRSIA E diel 3 Shtator 2017

Elementi i fshehur a rrëfimi i jashtëm nuk është për së koti apo arbitrar. Lypset që heshtja e rrëfimtarit të jetë domethënëse, që ajo të ushtrojë një ndikim të spikatur në pjesën e shprehur qartas të rrëfenjës, me qëllim që kjo mungesë të ndihet kthjelltas e të përndezë kërshërinë, pritjen me frymën pezull dhe përfytyrimin te lexuesi.

EESSE “Elementi i fshehur” në letërsi het t’i mbushë këto golle të his- fatit të vet? NGA MARIO VARGAS LLOSA torisë me hamendësime e përgjas- Ne nuk kemi për ta marrë vesh ime të mendjes së vet. kurrë. rnest Hemingway-i tregon Nëse na e ka ënda ndonjë diku se në fillimet e tij * * * përgjigje për këto dy pyetje bosht Eletrare, teksa hidhte në Le ta quajmë këtë mënyrë “ele- të rrëfenjës, ne duhet ta sajojmë letër një rrëfenjë, papritmas i qël- menti i fshehur” dhe të saktë- vetë si lexues, duke u nisur nga loi që të shuante ngjarjen krye- sojmë menjëherë që, paçka se grimcat vocërrake që rrëfimtari – sore, atë ku protagonisti varte Hemingway-i i ka bërë kësaj një në dijeni të gjithçkaje e jovetjak – veten. Ai tha se zbuloi kësisoj një lëvrim vetjak e të shumëfishtë na jep aty-këtu: para se të vinte në mënyrë rrëfimtare, që do ta për- (herë-herë mjeshtëror), nuk është këtë qytezë, suedezi Ole Anderson dorte gjithnjë e më dendur në të ai që e ka shpikur, meqë kjo është ka qenë, me ç’duket, boksier në ardhmen për të mbrujtur roma- një teknikë e moçme sa vetë ro- Çikago, ku ka bërë diçka( që s’i net dhe novelat e veta. mani. ndezi, thotë ai), e cila ka nënshk- Në të vërtetë, nuk teprohet Mirëpo është mëse e vërtetë që ruar dënimin me vdekje. aspak nëse thuhet se rrëfimet më fare pak shkrimtarë modernë e Elementi i fshehur a rrëfimi i të arrira të Hemingway-it janë të kanë përdorur me guximin e au- jashtëm nuk është për së koti apo stërpikura me heshtje torit të Plaku dhe deti. A ju kujto- arbitrar. Lypset që heshtja e shumëçkathënëse, me grimca het ajo novela mjeshtërore, mbase rrëfimtarit të jetë domethënëse, që fshehatare të një rrëfimtari mend- më e famshmja e Hemingway-it me ajo të ushtrojë një ndikim të spika- jehollë, i cili ia del mbanë që të titull The killers (Vrasësit)? Gjëja tur në pjesën e shprehur qartas të dhënat e veshura prej tij me pet- më me rëndësi e rrëfenjës është kjo Mario Vargas Llosa rrëfenjës, me qëllim që kjo mung- kun e heshtjes, megjithatë të jenë pikëpyetje e madhe: përse ata dy dhe duan të vrasin suedezin Ole jmëron se dy vrasësit po e esë të ndihet kthjelltas e të përn- sa më shprehëse dhe të shtien me- kaçakë, me çifte tytësharruara, Anderson? Dhe përse ky Ole kërkojnë për ta qëruar, nuk pra- dezë kërshërinë, pritjen me frymën doemos në ngasje përfytyrimin e hyjnë në restaurantin e vogël Andersoni i fshehtë, ndërsa non t’ia mbathë e ta vërë në dijeni pezull dhe përfytyrimin te lexue- lexuesit. Kështu, ky i fundit du- “Henry’s” të asaj krahine pa emër djaloshi Nick Adams e parala- policinë, por i bindet me verbëri si. Hemingway-i qe mjeshtër i pa-

75Handbuch der Kirchengeschichte VI/2, 171 n–l|– 194. Për raportet mes Serbisë dhe Vatikanit shih: L. DURKOVIÆ- JAKŠIÆ, Srbija i Vatikan 1804 n–l|– 1918. Kraljevo n–l|– Kra- gujevac 1990. 76 TOLOMEO (si në fusnotën. 8), 341–380, hier 344. Vgl. Strossmayer drejtuar Leo XIII. Nga viti 1880; AAEESS, Austria- Rruga e gjatë drejt konkordatit serb Ungheria, fasc. 232, pos. 502, fol. 7–14. 77 Propaganda Fide drejtuar sekretariatit të shtetit datë 5 dhjetor 1882, fol. 131 ff, ASV, Segr. Stato 1882, 280, Z. 53292. 125 Po ashtu Ledóchowski drejtuar Rampolla datë 24 nëntor 1894;  Vijon nga faqja 17 konfesionale. Selia e Shenjtë nuk nga Serbia që të mos rrezikohen Mbase Serbia dukej se ishte e gat- AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 306, pos. 685, fol. 57ff. Krhs. mundet të pranoj këtë interpreta- bisedimet serbo-vatikane; edhe shme edhe të bëj ndryshime kush- Qëndrimin e Ludovico Altieris, prefektit të Propaganda Fide, shkurt 1864; AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 306, pos. 685, të emërohej një vikar apostolik për cion restriktiv të serb dhe kërkon- pozicionimi i tij për futjen e tetues e në kuptimin e kërkesave fol. 62 v. Sa i përket Strossmayers këtu bëhet fjalë për gravis- Beogradin. Rëndësi të madhe i jepej te përshtatjen e ligjit serb në liturgjisë sllave ishte politikisht i të Selisë së Shenjtë dhe për përsh- sime collissioni, che passano fra lui ed il governo a cagione 126 della questione politica di nazionalità. edhe edukimit religjioz të të rinjve suazat e kushteve të dhëna në papërshtatshëm . Megjithatë tatjen e ligjeve kontestuese në 78 Sekretariati i shtetit 1 korrik 1878, ASV, Segr. Stato 1880, katolik që do duhej të bëhej nga ad- Marrëveshjen e Berlinit122. edhe në vitet vijuese nuk kemi një Marrëveshjen e Berlinit e pos të 280, Z. 32751. Lidhur me aktivitetet e ipeshkvit Strossmayers në 120 vitet e tetëdhjeta në përkitazi me Serbinë shiko letërkëmbimin ministrata kishtare katolike . Vërtetë në mbledhjen e Affari Ec- shtytje të bisedimeve mes Beogra- tjerash përkitazi me njohjen e me Vannutelli në ASV, Arch. Nunz. Vienna 582, fol. 280–630. Pasi çështja serbe në nën- clesiastici të datës 17 qershorit dit dhe Selisë së Shenjtë. Vetëm me lidhjes së martesave katolike ash- 79 Jacobini datë 29 qershor 1880, ASV, Segr. Stato 1880, 247/2, Z. 41173, fol. 205, 207. tor 1894 bëhet lëndë e këshillimeve 1895 edhe njëherë diskutohen të ardhjen pasardhësit Agliardi në tu siç e kishte kërkuar Selia e 80 Vannutelli datë 29 prill 1881, AAEESS, Austria-Ungheria, intensive në Propaganda Fide, në gjitha pikat Vjenë, Emidio Shenjtë dy dekada me radhë129. fasc. 251, pos. 556,fol. 2 v. 81 Vannutelli datë 9 korrik 1881, AAEESS, Austria-Ungheria, vitet vijuese merret detalisht e propozim- Taliani, bëhen Çështja e kurorës tashmë për Beo- fasc. 251, pos. 556, fol. 4 v. përsëri edhe kongregata e kardi- konkor- përpjekje për gradin nuk ishte dogmë me çka 82 Vannutelli datë 24 tetor 1884, AAEESS, Austria-Unghe- ria, fasc. 251, pos. 556, fol. 45 vv. nalëve e Affari Ecclesiastici datit, mirë- ringjalljen e edhe largohet pengesa kryesore 83 Milan drejtuar Strossmayer datë 31 mars/12 prill 1882, Straordinari në tri mbledhjet e po në përm- bisedimeve për për lidhjen e një konkordatit. AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 251, pos. 556, fol. 8. 84 Kopja e letrës së Milan-it drejtuar Leo-t XIII datë 10./22 saja. Në mbledhjen e parë me 4 prill bajtje ruhet konkordatin Kryeministri i ri serb në të vërtetë mars 1882, ASV, Arch. Nunz. Vienna 582, fol. 290. Krhs. TO- 1895121 kardinali Serafino Vannu- kjo lini123. dhe se ai donte t‘i zhvillonte bisedimet për LOMEO (si në fusnotën 8), 347. Shiko më tutje Vannutelli datë 17 mars 1882 dhe datë 4 prill 1882, ASV, Arch. Nunz. Vienna telli, që njihej si i afërt i sllavëve, e Kardinali (Taliani) merr konkordatin në Vjenë, mirëpo tre- 582, fol. 287 v. si dhe 289. karakterizonte popullin serb dhe Ledochóws- përsëri kon- gohet i gatshëm ta dërgoj një bash- 85 Vannutelli datë 9 maj 1882, AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 251, pos. 556, fol. 6f. Për Tondini-in dhe angazhimin e tij qeverinë e tij tejet negativ. Për ki në vitin taktet zyrtare këbisedues në Romë edhe për në Mal të Zi e Serbi si dhe ndikimin Strossmayers shiko O. M. Serbinë qëllimi i vetëm që synohet 1896 paraqet me Simiæ-in. bisedime të drejtpërdrejta130. Ndër- PREMOLI, Il P. Tondini e la conversione della Russia. Monza 1920. me lidhjen e një konkordati është një raport të Ndërsa në sa nënshkrimi i konkordatit du- 86 Vannutelli datë 8 maj 1884, ASV, Segr. Stato 1884, 247/ emancipimi nga protektorati i Willibald problemet hej të bëhej në Vatikan dhe se për 2, Z. 57641, fol. 261. Letra e Tondini-t drejtuar Vannutelli-t në AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 251, pos. 556, fol. 31–34. In kultit austriak dhe se roli domin- Czock bazë nuk kish- këtë është pajtuar edhe mbreti ASV, Arch. Nunz. Vienna 582, fol. 394–401 një raport i gjerë i ues i kishës ortodokse me këtë lidhur me te ndryshuar Aleksandër me rastin e vizitës së Tondini-t i datës 16 gusht 1883 mbi aktivitetet e deritanishme në Serbi. nuk reduktohet. Vannutelli supo- gjendjen e asgjë. Qeveria tij tek papa, njofton kardinali 87 TOLOMEO (si në fusnotën 8), 347 ff. zonte se në qarqet e qeverisë serbe katolikëve serbe tregohej Rampolla131. Në fillim të prillit 88 Tek në fund 1887 arrihet të merret leja nga qeveria serbe për ngritjen e një kapele katolike në Nish; Czock drejtuar Galim- dëshira për futjen e sllavishtes së në Serbi ku e interesuar Simiæ sqaron se mbi këtë bazë ai berti-t datë 18 dhjetor 1887, ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol. vjetër kishtare s‘ishte e madhe qeveria ser- për bisedimet ishte shprehimisht dakord për 22f. Czock vlerësohej si ndjekës i Strossmayer-it, më vonë, megjithëkëtë, vije te një konflikt me ipeshkvin i cili në vitin 1891 132 dhe se për shumë gjuha kishtare be dhe kleri mirëpo në bisedimet për konkordat . e kërkonte largimin e tij. Për këtë shiko relacionet e Propaganda latine ishte më e përshtatshme për ortodoks çështjen e mar- Nënshkrimi i konkordatit Fide të shkurtit 1897 në AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 319, pos. 725, fol. 13, fq. 1–7. t‘u kufizuar nga ortodoksia, qën- akuzohen tesave të përz- dukej të jetë shumë afër mirëpo 89 Vannutelli drejtuar 16 maj 1884, ASV, Arch. Nunz. Vienna drim ky që përkonte edhe me për qënd- iera nuk trego- dobësia në vendimmarrje e Selisë 582, fol. 412 f. dhe datë 24 maj 1884, AAEESS, Austria-Ungh- eria, fasc. 251, pos. 556, fol. 35. Shiko edhe arsyetimin e Ton- dëshirat e Monarkisë Austriake. rimet e tyre hej e gatshme së Shenjtë në çështjet politike nuk dini-t datë 1 korrik 1884 in ASV, Arch. Nunz. Vienna 582, fol. Pikat e më të rëndësishme të armiqësore për asnjë kom- kishte mundur ta mbante ritmin 415–418. Një raport tjetër i Tondinis datë 7 nëntor 1884, po aty 127 fol. 486 v. kurisë përballë të cilave nuk du- përballë ka- promis . me politikën ditore serbe. Rrëzimi 90 I punti che separano le due chiese non sono alla portata hej të bëheshin koncesione ishin tolikëve124. Megjithëkëtë i qeverisë Simiæ që kishte qëndrim del popolo, specialmente di un popolo così „primitivo” come il popolo serbo; Tondini drejtuar Strossmayer datë 16 gusht 1883, çështja e martesave të përziera Mision- Taliani dhe miqësor për konkordatin pengon ASV, Arch. Nunz. Vienna 582, fol. 394–401. dhe ngritja e një vikariati aposto- arit polak Czock do t‘i ndodh e njëj- Simiæ në dy vitet vijuese ia dalin përfundimin me sukses të bisedi- 91 Vannutelli drejtuar Simeoni datë 7 dhjetor 1884, PF, Servia 5, fol. 919. lik në Beograd. Ndërsa bazë e ta gjë ashtu sikur i kishte t‘i eliminojnë pjesën e madhe të meve, ndërsa Vatikani në vijim 92 Vannutelli datë 13 maj 1885, ASV, Segr. Stato 1885, bisedimeve për një konkordat do ndodhur Barnabiten Tondini-t problemeve ekzistuese. Ambasa- kishte humbur shansin historik 247/5, Z. 62659, fol. 133f. Memorandumi „Ma mission en Serbie et l’article XXXV du Traité de Berlin” në ASV, Arch. Nunz. Vienna duhej të ishte Marrëveshja e Ber- para disa viteve. Edhe ai bie në dori serb shumëvjeçar në Vjenë, për të lidhë një konkordat me një 582, fol. 562–612 është i publikuar edhe te I. VITEZIÆ, Poèeci linit, për çka perceptimi juridik konflikt me qeverinë e përfundon Ðorðe Simiæ, në fillimvitin 1897 shtet ortodoks tjetër pas atij me organizacije katolièke crkve u modernoj srbiji i talijanski barbanita Cesare Tondini 1883 m–h-|– 1885. Rom 1965, 302 m–h-|– serb ishte kontestuar se aty janë i gjykuar me disa muaj burg por avancohet në postin e kryeminis- Malin e Zi. (Vijon) 306. Këtu mund të lexohet në përgjithësi për misionin e Tondini- të dhëna vetëm parimet e toler- që nuk ekzekutohet. Mirëpo dety- trit dhe sinjalizonte zyrtarisht *Për*Për*Përktheu ngngktheu a gjergjera manishtja t në Serbi. Një memorandum të shkurtër Tondini e kishte përpi- 128 luar edhe më herët, që me 9 shtator 1884 që kishte mbetur pa ancës, porse jo edhe të barazisë rohej patjetër tërhiqja Czock-ut gatishmërinë për bisedime . Zef Ahmeti u hetuar nga publiku. Edhe aty Monarkia paraqitet si pengesë E diel 3 Shtator 2017 IN MEMORIAM - 19 shoq në përdorimin e kësaj tekni- një mungesë që vjen e bëhet ke rrëfimtare, siç bie haptas në sy gjithnjë e më shprehëse, sa më ...poeti me famë botërore, Adonis, që më shumë se prej 30 te Vrasësit, shembull sqimëtar i shumë që lexuesi të çuditet nga kursimtarisë rrëfyese, tekst që qëndrimi jo i zakontë e kundër- vjetësh jeton në Paris, do të thoshte: “Atjoni e iluminonte është porsi maja e një ajsbergu, shtues i Jake Barnes-it ndaj një buitje e mezidallueshme që Brett-it, derisa i vetmi shpjegim poezinë, sepse ai vetë ishte pothuajse një poeme mundëson ndërdukjen në mënyrë i mundshëm të mbetet zbulimi i magjike...” mahnitëse të të gjithë ngrehinës pafuqisë së tij. Paçka se i kalu- plotësore anekdotike, ku mbësh- ar në heshtje a ndoshta pikër- tet bëshëm, por që i është fshehur isht nga mënyra sesi është, ky lexuesit. Të rrëfyerit duke hesh- element i fshehur e praron thur- PERSONAZHP tur, me anë të nënkuptimeve që e rimën e romanit Dhe dielli lind shndërrojnë brendastrukjen në përsri me një vezullim shumë të pritje përcëllitëse, duke e nxitur veçantë. NË DATËLINDJEN E 22 TË ATJONIT lexuesin të ndërhyjë gjallërisht në Më së fundi, do të ma kishte rrjedhat e rrëfimit përmes përng- fort ënda t’ju përsëris një kra- jasimeve e hamendësimeve të veta, për- hasim, që e kam bërë hera-herës bën një përdorim të shpeshtë te duke përsiatur për Faltoren e rrëfimtarët, për të ndërfutur lëndë të vetë- Faulkner-it. Le të themi që NJË ALBUM I jetuara në thurrimat e tyre, domethënë, rrëfenja e “plotë” e një romani ( i pajisin me fuqi bindshmërie. e përbërë nga elementë të përf- shirë a të hequr) është një kub. * * * Dhe që çdo roman i veçantë, me A ju kujtohet elementi i madh i t’iu qëruar elementët e tepërt e fshehur i romanit më të mirë (për ato të hequr shpengueshëm, për SHKËLQYER I TIJ... mendimin tim) të Hemingway-it të përftuar një efekt të përcak- Dhe dielli lind përsëri? Po, atë vetë: tuar të nxjerrë nga ky kub, merr pafuqinë e Jake Barnes-it, rrëfim- një trajtë të përcaktuar: ky ob- ë datëlindjen e 22-të e tarit të romanit? Ajo nuk jepet jekt, kjo skulpturë, pasqyron Atjon Zhitit, (30 Gusht), kurrë haptas: ajo gëlon papritmas origjinalitetin e romancierit. “studentit-engjëll” siç e – thuajse e marr guximin të them Trajta e tij është gdhendur me quajnë të gjithë, doli që lexuesi, i cytur prej asaj çka lex- ndihmën e mjeteve të ndryshme, N dhe është shpërndarë librarive on, ia mvesh personazhit – nga një por pa as më të voglin dyshim, kryesore të Kryeqytetit një Album heshtje kumtuese, kjo largësi e njëri nga më të përdorurit e te- i shkëlqyer me vizatime të tij. çuditshme fizike, lidhja e dëlirë jet i vlefshëm për punën e tëhar- Brenda 250 faqeve me format të mërshore që e bashkon me buku- rjes së përbërësve, gjersa ravijë- madh “Opera Atjon” përmbledh roshen Brett, femra që ia bën zem- zohet profili i figurës së hijshme skica të fëminisë dhe të adolesh- rën zhur e që mbase e do edhe vetë dhe bindëse që na bën për vete, encës së autorit, punime e kompo- a që mund ta kishte dashur, ishte është pikërisht elementi i fshe- zime të ndryshme,ku shpaloset pra vetëm një pengesë a ndalim, hur (nëse nuk keni ndonjë emër një botëme plot fantazi, me lëvizje për të cilin ne nuk kemi qenë kur- tjetër më ngasës për t’i vënë dhe dritë, me dashuri e ëndrra, që rë në dijeni me saktësi. Pafuqia e këtij mjeti). dëshmon furishëm dhe një anë Jake Barnes-it është një heshtje tjetër të talentit shumë planësh të jashtëzakonisht e shprehur qartë, Përktheu Luan Camaj Atjonit. Albumi është përgatitur nga Atjon Zhiti kritiku i artit, piktor dhe botues, MaksVelo, Sali Shijaku, etj, e së fund- për një marrëveshje mes Vatikanit dhe Serbisë. Ai titullohej „Mé- 109 Shiko raportin e pa datë Galimberti-t (1893), AAEESS, moire sur la situation religieuse de la Serbie, dans ses rapports Austria-Ungheria, fasc. 284, pos. 633, fol. 75–84. Gëzim Tafa. Ai ka realizuar me mi nga piktori i ri Gjergj Kola. avec l’Autriche-Hongrie”; ASV, Arch. Nunz. Vienna 582, fol. 435– 110 Brandis datë 27 shtator 1892, HHStA, PA XI, Karton estetikë dhe freski një vepër, sa Krahas autografëve, dhënë At- 442 (publikuar te R. TOLOMEO, Korespondencija Strossmayer– 233, Nr. 30, fol. 265 v. Tondini. Zagreb 1984, 83–91), si dhe letërkëmbimi në mes Stross- 111 Kopja në ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol. 88. rinore, po aq dhe të qendrueshme, jonit nga shkrimtarë të njohur, janë mayer dhe ministrit të brendshëm serb, Novakoviæ, po aty, fol. 112 ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol. 91–95. ku ngjyrat janë dhe emocione, ku dhe disa thënie të tyre për atë: “Atjo- 435 m–h-|– 455 si dhe paraqitja qëndrimi në formë zgjeruar 113 … benché religiose non hanno però un origine reli- Strossmayers drejtuar nuncit të datës 20. shtator 1884, po aty, giosa, ma nazionale e che al Governo è importante il mante- linjat japin dhe mesahe, nga kon- ni është djali që cdo prind do të donte fol. 456 m–h-|– 478. nere lo spirito serbo più che l’ortodosso; Agliardi datë 18 korrik turet e të cilave shpërthejnë ta kishte të vetin” shkruan poeti Ital- 93 Vannutelli datë 27 maj 1885, ASV, Segr. Stato 1885, 1893, ASV, Segr. Stato 1893, 247/2, Z. 13575, fol. 19–21 247/5, Z. 62729, fol. 137v. 114 Rampolla drejtuar Agliardi datë 2 gusht 1893, fol. 22. dëshira... ian, Presidenti i PEN-it, Sebastiano 94 … il quale avendo, contro le influenze russe, acquistato Koncepti dhe origjinali në ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol. Albumi është dy gjuhësh, sh- Grasso nella Serbia una preponderanza politica, teme di compromet- 98–106 (me memorandumin përcjellës). Këtu është edhe kor- tere questa sua situazione, qualora lasciasse progredire la respodenca e detajuar me Strossmayer. qip dhe italisht, nga që Atjoni stu- Ndërsa poeti me famë botërore, Chiesa cattolica; Vannutelli datë 24 tetor 1884, ASV, Arch. 115 Ledóchowski drejtuar Rampolla datë 24 nëntor 1894, dionte në Itali, në Universitetin Adonis, që më shumë se prej 30 vjetësh Nunz.Vienna 582, fol. 480ff. AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 306, pos. 685, fol. 57 vv. 95 Vannutelli datë 10 qershor 1885, AAEESS, Austria-Ung- 116 Kjo situatë do të zgjasë edhe në muajt vijues, krhs. Agliardi “Sacro Cuore” në Milano për Filo- jeton në Paris, do të thoshte: “Atjoni heria, fasc. 251, pos. 556, fol. 66. Mbi planet për ngritjen e datë 30 maj 1895, ASV, Segr. Stato 1896, 247/1, Z. 24625, fol. zofi dhe ishte anëtari më i ri i PEN e iluminonte poezinë, sepse ai vetë këtyre misioneve shiko korrespodencën në: PF, Servia 5, fol. 162. Të drejtat e mbrojtjes austriake në Serbi fillimin e kishin në 990–1402. Paqen e Karllovcit (1699). A. RIGONI, Il concordato serbo-vaticano Clubit italian. Në faqen e parë të ishte pothuajse një poeme magjike...” 96 Vannutelli datë 3 qershor 1885, ASV, Segr. Stato 1885, del 1914. Archivio storico italiano 1975, 159–178, këtu 161. Albumit janë vënë fjalët e Eda Shkrimtarja , në 247/5, Z. 62826, fol. 140 ff. Sipas sekretariatit të shtetit zaven- 117 Agliardi drejtuar Rampolla datë 19 nëntor 1894, AAEESS, dësimi i tij bëhet me 12 qershor 1885, po aty. Austria-Ungheria, fasc. 306, pos. 685, fol. 79 v. Zhitit, mamit të Atjonit: “…këto letrën e saj dërguar bashkarisht me 97 Vannutelli kishte raportuar me 23 qershor 1885 për 118 Rampolla drejtuar Agliardi datë 26 nëntor 1894, AAEESS, vizatime të Atjonit, të fëminisë kuar...”. shkrimtarin botëror dëshirën e Vjenës; ASV, Segr. Stato 1885, 247/5, Z. 63054, fol. Austria-Ungheria, fasc. 306, pos. 685, fol. 88 v. Ledóchowski ishte 145f. Kjo çështje do të mbetet temë një vit, mbase në Vatikan edhe kundër ngritjes së një ipeshkvie të rregullt dhe vlerësonte se dhe adoleshencës së tij, i ruaja si Dhe ja, shfletojmë, vizatimet e kujton:...E kam ende të gjallë ceket edhe një emër i mundshëm: Trifon Radonièiæ. Ky më zgjidhje më e mirë do ishte ngritja e një administrate kishtare që do thesar timin për të ardhmen, që para, kur Atjoni ishte 3 vjeç e gjysmë, buzëqeshjen e tij të çiltër, kokën e vonë emrohet ipeshkëv i Cattaro; Vannutelli datë 4 maj1886, ishte drejtpërdrejti nën Propaganda Fide; Ledóchowski drejtuar AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 251, pos. 556, fol. 76 vv. Rampolla datë 24 nëntor 1894, po aty, fol. 57 vv. t’ia jepja një ditë si befasi e bukur… “Nënë Tereza dhe kryqet”, për të cilat bukur plot kaçurrele të zinj, tek 98 Raporti i Tondini-t datë 18 qershor 1885, ASV, Segr. 119 Agliardi drejtuar Rampolla datë 28 nëntor 1894, AAEESS, por Ai, me flatra qiellore, befasisht do të shkruante dhe gazeta e njohur vraponte galerive të Muzeut të Arteve Stato 1885, 247/5, Z. 64628, fol. 155. Austria-Ungheria, fasc. 306, pos. 658, fol. 90 v. 99 Vannutelli datë 14 janar 1887, AAEESS, Austria-Unghe- 120 Ponenza për seancën 749, fq. 76 v. Agliardi me 6 dhje- u largua dhe na i la të gjitha për e Vatikanit “L’Osservatore Ro- në Vjenë, për të kapur dhe kuptuar ria, fasc. 251, pos. 556, fol. 80 f. Lidhur me pikëpamjet serbe tor 1894 kishte diskutuar me Simiæ desideratën e Selisë së t’ua dhënë të gjithëve…” mano”. Ja ç’thotë gazetari i saj, Gi- gjithçka mahnitëse të atyre tablove lidhur me liturgjinë sllave shiko po aty fol. 82–87. Shenjtë. Qeveria serbe pak më vonë paraqet kërkesat e saja në 100 Staatssekretariat drejtuar Vannutelli datë 22 janar 1887, formë të propozim-ndryshimeve të konkordatit-shembull të Malit Në parathënien e tij, “Kutia me ampaolo Mattei:”...vizatimi i tij është të mjeshtërve të mëdhenj, që po AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 251, pos. 556, fol. 88–91. të Zi. Te dy kokordat-projektet janë të publikuara po aty, fq. 81– xixëllonja” studiuesi dhe kritiku një ‘strategji politike’ e madhe, shumë vizitonim së bashku. I them këto se 101 Nota datë 25 janar 1887, po aty, fol. 93. Konzept in ASV, 105. Shiko edhe ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol. 182–190. Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol. 12 v. Për bisedimet e mëtutjeshme shiko korrespodencat e dhëna i artit, Prof. Gëzim Qendro, kura- më serioze dhe konkrete se ato të nuk është diçka e zakonshme për një 102 Galimberti datë 22 maj 1887, AAEESS, Austria-Unghe- këtu. tori dhe i ekspozitës së Atjonit në udhëhequra me forcën e armëve.” fëmijë të moshës së tij ai pasion dhe ria, fasc. 256, pos. 569, fol. 32 vv. 121 AAEESS, Session 749. 103 Galimberti datë 15 qershor 1887, AAEESS, Austria-Un- 122 Rampolla drejtuar Agliardi datë 9 prill 1895, ASV, Arch. Universitetin “Polis” ndër të shpje- Në album, krahas gazetës vatika- ajo kureshtje, për të mësuar gheria, fasc. 256, pos. 557, fol. 101 f. Krhs. Galimberti datë 22 Nunz. Vienna 707 A, fol. 195–198. gon: “...Të...... rrethuar nga vallëzimi nase, është dhe faksimilja e gazetës njëherësh dhe sa më shpejt qershor 1887, AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 251, pos. 557, 123 AAEESS, Session 754. fol. 106 v. 124 AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 319, pos. 725. Raporti i dritëzave misterioze nisim të shqiptare “TemA” që e botoi këtë sh- gjithçka....Kjo fytyrë e bukur engjël- 104 Galimberti datë 1 qershor 1887, AAEESS, Austria-Ung- i dërgohet nuncit për informim. Raportet e mëhershme të Czocks ecim përmes tyre dhe fillojmë të krim që në vitin 1999. lore… Ajo krijesë e mrekullueshme heria, fasc. 254, pos. 564, fol. 74–77. të viteve 1888, 1890 dhe 1891 janë në PF Servia 5, fol. 1135ff., 105 TOLOMEO (sie në fusnotën 8), 357. Në përgjithësi lidhur 1336–39, fol. 1348–53 dhe fol. 1374–78 ndërsa raporti i dallojmë në mugëtirën e kopshtit Dhe vijojnë punët si një ditar gëz- pra, ishte bërë për qiellin, jo për këtë me raportet e kishës katolike e ortodokse në vitet e nëntëdhjeta datë 20 janar 1896 gjendet në ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 shëmbëllesa, forma dhe silueta imesh fëminore, personazhe përral- botë...”. shih C. SOETENS, Le Congrès Eucaristique international de A, fol. 244–249 . Jérusalem (1893) dans le cadre de la politique orientale du 125 Agliardi datë 28 shkurt 1896, AAEESS, Austria-Ung- shpesh të pakuptueshme... lash moderne televizive, kafshë të Ky paragraf është vendosur dhe pape Léon XIII. Luovais 1977. heria, fasc. 319, pos. 725, fol. 6 vv. humanizuara, peizazhe, vendlindja, në kopertinën e pasme të Albumit, 106 Strossmayer drejtuar Simeoni datë 23 janar 1891, PF, 126 Willibald Czock datë 22 tetor 1890, PF Servia 5, fol. N.S., vol. 109, fol. 486–493. Për temë të njëjtë Czock datë 20 1348–1353. Ai transferohet në Bullgari. E kështu të dalldisur nga vallë- shkolla, pllakate, portrete, qiell me që del pas botimit me suksese të librit prill 1891, po aty, fol. 494–498. Willibald Czock raportonte me 127 AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 330, pos. 762, raporti zimi i xixëllonjave rrotull nesh yje, galaktika, etj, etj, universi Atjon, me ese të Atjon Zhitit “Për atë që 21 dhjetor 1894 edhe njëherë për gjendjen dëshpëruese i nuncit datë 9 janar 1897, fol. 88. Në dialogun mes Agliardi ekonomike e politike të misionit në Serbi. PF, N.S., vol. 290, fol. dhe Simiæ mbi çështjet tjera kontestuese arrihet një pajtim; endemi nëpër kopsht duke pyetur siç e quan në pasthënie përgatitësi i dua(m)” si dhe dy librave të të atit, 585. Në këtë dosje shiko edhe letërkëmbimin e detajuar mbi Rampolla drejtuar Agliardi datë 17 mars 1897, ebd., fol. 97 veten se kushedi sa mirë do të jetë Albumit, GëzimTafa. Ndër të tjera ai Visar Zhiti, ku Atjoni, si të thuash Serbinë, e para se gjithash korrespodencën me Willibald Czock. f. 107 TOLOMEO (si në fusnotën 8), 358 v. 128 Taliani datë 9 janar 1897, AEESS, fasc. 330, pos. ndjerë Atjoni brenda këtij kopsh- sintetizon: “Kapja e universit në të është bashkautor, ilustrues i vëllim- 108 Rampolla drejtuar Galimberti datë 14 korrik 1892, 762, fol. 88. ti të magjishëm... Demiurg i plot- gjitha dimensionet. Kjo është fabula it me tregime “Valixhja e shqyer…” AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 284, pos. 633, fol. 39. Origji- 129 Rampolla drejtuar Taliani datë 17 mars 1897, AAEESS, nali në ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol. 25f. Tondini lidhur me Austria-Ungheria, fasc. 330, pos. 762, fol. 97 v. fuqishëm që me pak prekje dhe e pikturës së tij. I mbërthyer nga ky dhe përmbledhjes me poezi botuar në martesat e përziera tashmë kishte marrë qëndrim qysh me 17 130 Agliardi datë 15 shkurt 1897, AAEESS, Austria-Unghe- lëvizje krijon një univers që nuk detaj artistik… ajo tingëllon përtej Itali “Ku është jeta?”. shkurt 1887 në një letër drejtuar Galimberti-t, ASV, Arch. Nunz. ria, fasc. 330, pos. 762, fol. 93–96. Në një letër drejtuar arçipesh- Vienna 707 A, fol. 26–29. Selia e Shenjtë kishte drejtuar qever- kvit të Sarajevës, Stadler, Rampolla e vlerësonte edhe më tutje ekzistonte më parë. Një lojë ten- moshës dhe me tendenca të dukshme Edhe pse në fillimet e tij, të ndër- isë serbe katër ankesa: për shkak të mosnjohjes së lidhjeve të çështjen e kurorave të përziera si pengesë vendimtare për lidhjen sionesh dhe harmonish kroma- ndaj artit modern, abstraksionit apo prera tragjikisht, Atjon Zhiti vazh- kurorave të përziera sipas ritit katolik, për shkak të pagëzimit të e një konkordati. Pa i penguar bisedimet premtuese të Vjenës detyruar të fëmijëve katolikë në kishat ortodokse serbe, për në këtë çështje duhej të aktivizohej edhe Stadler dhe paralel- tike befasuese të krijuara me minimalizmit… Për të fluturuar drejt don të na magjepsë me bukurinë e shkak të pengimit të misionit katolik si dhe për detyrimin për të isht të zhvilloj edhe ai bisedime; Rampolla drejtuar Stadler datë kokëshkrepjen dhe guximin tipik së pamundurës, përjetësisë...” shpirtit dhe të bëmave rinore, të asaj vijuar mësimin fetar ortodoks. Galimberti kishte lajmërua me 25 26 shkurt 1898, AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 344, pos. gusht 1892 se, Kálnoky parimisht nuk ishte kundër bisedimeve. 786, fol. 92 v. për temperamentet krijues. Këto Në kapitullin e fundit të Albumit që na jep vazhdimisht si në këtë 22 Me 31 tetor 1892 ai raporton për një interesim të madh të Ser- 131 Rampolla drejtuar Agliardi datë 17 mars 1897, AAEESS, tablo dhe vizatime të arrira janë “Opera Atjon” janë “të tjerët për At- vjetor të datëlindjes së tij: frymëzime bisë për bisedimit rreth konkordatit; ASV, Arch. Nunz. Vienna Austria-Ungheria, fasc. 330, pos. 762, fol. 97 v. 707 A, fol. 29–31. Rreth qëndrimit të qeverisë serbe me shumë 132 Agliardi datë 12 prill 1897, shkresa e Simiæ datë 28 dëshmitare të heshtura të en- jonin”, vizatime kushtuar atij nga dhe dritë. shiko në AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 284, pos. 633, fol. mars 1897, AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 330, pos. 762, ergjisë, lirisë dhe dëshirës së natyr- Mjeshtrat e shquar Ibrahim Kodra, 75–84. Shiko edhe tekstin në gjuhën gjermane për këtë qën- fol. 99 dhe fol. 100. Për këtë shiko po ashtu korrespodencën drim në ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol. 54–65. në ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol. 282 n–l|– 300. shme fëminore për të komuni- Nestor Jonuzi, Skender Kamberi, Nga “Lajmëtari i së mirës” 20 -MEA CULPA E diel 3 Shtator 2017

vijojnë më pas me pavarësimin e sotëm në këtë realitet. E bindur se gusht në Programin “POETE- ...nga numri i shkuar vendit. Shkrimi ka ardhur me një në Ballkan prodhohet më shumë KA – Tirana in Betëeen”. Ai na “Milosao” e këtij numri ruajti përkthim jo aq të mirë, disi të vësh- histori sesa ka qenë në të vërtetë, solli një poezi interesante por si temë kryesore shkrimin e An- tirë, e megjithatë është i kup- autorja e shtrin fashën moshore edhe një trend që ia vlen për ta dreas Gottsman lidhur me për- tueshëm mirë. të një brezi, që ka pasur shumë shqyrtuar. Në tekstet e tij ai pjekjet e Vatikanit, që në bash- Në këtë numër, redaktori ven- pjesë në fatet e Shqipërisë, në ndjek një frymë avantgardiste, këpunim me Austrinë dhe Italinë dosi një shkrim të tijin për Alba- shumë tema, që ajo i ngacmon që shkëputet në përmbajtje dhe të ruante ekzistencën e sh- na Shalën dhe librin e saj publi- përmes pyetjeve të saj, shkroi re- stil nga kanonet e letërsisë qiptarëve katolikë të rrudhur në cistik. Ende nuk ka feedback prej daktori. tradicionale, e cila orientohej tre shtete. Për këtë përpjekje du- saj, por mendon se e kishte një si Ylljet Aliçka e ka shtrirë ek- ose me ide iluministe, roman- hej marrëveshje me Portën e lloj detyrimi moral, pas për- spansionin e tij me një “Rrëfenjë tike e progresiste të jetës ko- Lartë, që megjithëse nuk është pjekjeve të saj, që ka manovruar me Ndërkombëtarët” deri në Nor- mbëtare, ose me një modern- Turqia e viteve e shekujve të sh- me një formë kaq interesante. vegji. Ky ishte një lajm i mirë që izëm të tipit hermetik dhe sim- kuar ka ende ndikim në territoret Larg miteve urbane, tejet më redaktori e përfshiu në këtë bolist. Në përgjithësi duhet të ku jetojnë shqiptarët. Nga ana larg akoma falsitetit, Albana mun- numër. themi se ishte një numër i mirë tjetër, Lidhja Shqiptare e Prizren- dohet t’i grishë miqtë e saj të hap- Ndërkohë në këtë numër dhe i kuruar qetë, por pa shumë it është një hap për identitetin sh- in sa më shumë cak-pamjen sh- kishim poezi nga Shpëtim Selmani pretendime. qiptar, që paraprin ngjarjet që do qiptare dhe vendin e shqiptarit të (Kosovë, 1986), mik gjatë muajit

Majlinda përgjatë viteve ka mrekulluar me të gjithë strukturën koloristike të kompozicioneve, e mbi të gjitha guximin për të mos e përsëritur vet veten ndërkohë duke sjellë bashkëkohësi si në aspektin figurativ apo koloristik. ARTETA PAMORE Artistja e qashtër e

NGA BEN ANDONI ërballja e qenies me artin raporteve të strukturave pamor ruan gjithnjë një Phapësirë, që disa e interpre- tojnë si një hon, kurse të tjerët si ndalet në një vend. Kelmendit, pesha e këtij arti është shtangësi. Kështu ndodh, pasi kup- Majlinda di të ruajë me shumë më e madhe sepse pak njerëz mund timi i artit abstrakt s’është kurrs- profesionalitet raportet e struk- të shquajnë realisht peshën e ob- esi i lehtë. Majlinda Kelmendi me turave brenda për brenda formave jekteve të njohura, që ajo i bën artin e saj nuk të grish dot t’i pamore, kurse një lloj pastërtie e subjekte të natyrshme të percep- qasesh pa kushte veprës së vet, punës së saj të përcjell kah burim- timeve të saj. Për atë s’ka nëse nuk ke një mëndje të hapur e it të saj kompozicional. shqetësim, nëse puna e madhe për mbi të gjitha fantazi. Arti i Për fat, vetë Arti Abstrakt të të gjetur kuptimin e asaj që e Kelmendit përmbledh një struk- dhuron lirinë për të eksploruar ngërthen dhe që të çon deri në for- turë, ku koloristika e zgjedhur qartë veprat e bëra prej artistit dhe mat më primare të artit në vetve- dhe bashkësia e detajeve, të kuru- për të përcaktuar kuptimin, porse te, nuk perceptohet menjëherë. ara me një kujdes skrupuloz jo ky proces i pandalë meditimi të Sfida e saj mbetet te përshfaqja e thjesht të ftojnë për të qëndruar kërkon nga ana tjetër edhe një qetë e nënvetëdijes, e cila paraqitet në këtë art, por edhe për të ndihur punë intensive personale, që të e çlirët në këto punime, bashkuar të abstragosh i lirë dhe t’i afrohesh ndihë edhe përvojën e një shikue- me të gjithë elementët e tjerë të nënvetëdijes së saj. Formësime si ballë një vepre të tillë arti. cilat të përcjellin direkt e te origji- detajesh, përdredhje projek- Ashtu si mund të merret lehtë na e vërtetë e punës. Kritika e spe- sionesh, idera të ndryshme, që vinë me mënd: kuptimi i artit abstrakt cializuar sheh si shumë intere- përmes thyerjeve imazhesh, pjesë nuk është aq i lehtë, pasi shpesh sante rrekjen e saj koloristike, instrumentesh muzikorë, artistët e tij gjenden para gjetjet lëndore që formojnë kërkime të ndryshme. Një tërësi raportet e formave dhe mbijetojnë paragjykimeve të atyre që nuk e Majlinda Kelmendi elementësh që tregojnë shqetë- perceptojnë. Kjo, ndodh shpesh, mbi telajo që përbëjnë realisht simin e madh të autores dhe luftën por përgjigja më e mirë e dys- krijojnë përvoja vizuale, të cilat edhe shëmbëlltyra jete por edhe e saj të brendshme për të mposh- huesve është se artistët e këtij arti nuk shprishen dot qoftë edhe prej copëza që kristalizojnë si duhet tur dyshimet për hedhjen e sub- janë vizatues të mrekullueshëm peshës së arsyeshme të objekteve. botën e plotësuar të artistes, e cila jekteve. Por pa tension. Një lloj dhe vrojtues shumë të hollë, që Dhe, në rastin e Majlinda tashmë ka arritur jo thjesht paqësie koloristike nga ku ajo filli- pjekuri, por edhe e ka përmirësuar misht ka gjetur paqen disi të tra- dora-dorës artin e saj. zuar fillimisht me veten e saj. Veçse Majlinda përgjatë viteve ka jo kudo. Në punët e tjera, shikon mrekulluar me të gjithë struk- një artiste që është vazhdimisht turën koloristike të kompozicion- në kërkim të përmirësimit të kr- eve, e mbi të gjitha guximin për të ijimtarisë së vet, por gjithmonë mos e përsëritur vetveten ndërko- përmes anës pikturike. Në momen- hë duke sjellë bashkëkohësi si në tin që shprehet, Majlinda ka aspektin figurativ apo koloristik. trandur brenda vetes forca, ka Pikaso, në kohën e tij, e tërhiqte ekuilibruar tendenca për t’u vëmendjen në një pikë, duke e shpërfaqur me të gjithë sinqerite- shpjeguar rebusin e kuptimit në tin e vet artistik. I gjithë ky ten- art. Arti, sipas tij, nuk mund të sion e shikon pastaj në krijimin e shpjegohet kurrsesi në mënyrë saj, ku nënvetëdija e dikton intu- direkte me fjalë, pasi ndikimi i tij itën që autorja të mbetet në trajta tek njerëzit mbetej aq personal, e linja të ndryshme, ku gjen vend i ndërsa flet me pjesët joverbale të gjithë spektri i pranueshëm i ekzistencës sonë. Prandaj, arti ngjyrave të saj. Është interesat mbetet një përvojë dhe një ek- fakti i përhedhjes së subjekteve strakt jete. Më saktë një sintezë përmes kërkimit të ngjyrave të pikturike, që artistë si Majlinda hapura, që dallohen falë kon- Kelmendi të grishin ta perceptosh trasteve në punimet e saj me me ngjyrat, format, materialet, ngjyrat e tjera. E gjithë kjo sus- sipërfaqen dhe të gjithë elementet pansë, gjatë të cilit shikuesi rreket ndërveprues, që e përbëjnë si të kuptojë i ngulur te puna e saj, unitet. Arti i Majlindës të grish, jep mesazhin më të qartë të ar- por pa të diktuar. Ai të kërkon tistes, luftën e madhe që ka bërë kohën e duhur, që të mos ndjesh në art për të njohur vetveten dhe hapësirë, por për t’u bërë pak nga dëshirën e pafundme që të mos pak natyrshëm pjesë e tij.