Inspiratienota Cultuur- En Natuurtoerisme

1 2 3

Inspiratienota Cultuur- en Natuurtoerisme

voor de gemeente Mill en Sint Hubert

juni 2010 -

4 INHOUDSOPGAVE

VOORWOORD ...... 7

1 DE SCHONE SLAAPSTER ...... 9

2 MILL OVER TOERISME EN TOEKOMST ...... 17

3 EEN NATUUR- EN CULTUURTOERISTISCHE VISIE ...... 27 3.1 Het gewenste toekomstbeeld ...... 29 3.2 Voorwaarden voor succes ...... 30 3.3 Strategische keuze ...... 39

4. MILL, LANDELIJK EN GASTVRIJ ...... 41 4.1 Landelijkheid ...... 44 4.2 Gastvrijheid ...... 56

5. ORGANISATIE EN COMMUNICATIE ...... 60 5.1 Organisatie ...... 63 5.2 Communicatie ...... 65

6. GIDSPROJECTEN EN PROJECTSUGGESTIES ...... 71 6.1 Th ema: Landelijkheid ...... 74 6.2 Th ema: Gastvrijheid ...... 82 6.3 Th ema: Organisatie en communicatie ...... 86

Bronnen ...... 92 Verantwoording ...... 93 Colofon ...... 94 6 VOORWOORD

Beste inwoners, ondernemers en andere geïnteresseerden,

De gemeente Mill en Sint Hubert wil recreatie en toerisme een impuls geven. Daarom ligt voor u de ‘Inspiratienota cultuur- en natuurtoerisme’ van onze gemeente.

Deze nota maakt duidelijk waar onze kansen liggen en wat daarbij extra aandacht verdient. De nota laat zien waar we als gemeente trots op kunnen zijn èn waar we aan moeten werken om recreatie en toerisme binnen onze gemeente daadwerkelijk díe impuls te geven. Maar eerst en vooral vormt deze nota een bron van inspiratie bij ons streven om onze gemeente aantrekkelijker en gastvrijer te maken, onszelf daarin te onderscheiden van andere aantrekkelijke gebieden en onszelf beter te proﬁ leren. De ontwikkeling van toerisme en recreatie is niet alleen een aangelegenheid van het gemeentebestuur. Het is een zaak van èn voor de hele gemeenschap. Alleen een goed samenspel tussen het gemeentebestuur, inwoners, ondernemers en andere betrokkenen kan de ontwikkeling van recreatie en toerisme tot een succes maken. Daarom zijn – direct vanaf het begin – ondernemers uit toerisme, recreatie en horeca, mensen van het VVV-kantoor, maatschappelijk medewerkers, heemkundigen en overige gebiedskenners bij het tot stand komen van deze nota betrokken geweest. Vooral met behulp van de welkome bijdragen van deze mensen is de inhoud van deze nota tot stand gekomen. Ik dank hen dan ook hartelijk voor hun inbreng en hun inzet! Daarnaast een bijzonder woord van dank aan Harry Derks en de medewerkers van zijn bureau DLA+ landscape architects voor het opstellen van deze nota. Door hun ‘ludieke’ aanpak en mooie vormgeving is het een bijzondere nota geworden.

Veel leesplezier, maar vooral… laat u inspireren!

Jos van den Bogaart Portefeuillehouder recreatie en toerisme 8 9 1

DE SCHONE SLAAPSTER 10

de gemeente Mill en Sint Hubert gelegen aan de noordoostelijke Peelzoom 11

Toeristische ambitie Mill Wie van elders komt en het oude cultuurlandschap rond kasteel Tongelaar bezoekt, langs de Raam of door de prachtige bossen Tot het jaar duizend werd het wandelt, of per ﬁ ets het uitgestrekte Peellandschap ten zuiden van gebied dat de huidige gemeente Mill verkent, die moet welhaast onder de indruk komen van de rust, Mill en Sint Hubert omvat, de ruimte en de natuurrijke landelijke omgeving. nauwelijks bewoond. Des te onbegrijpelijker is het dat dit dorp met zijn bijzondere In de 11e en 12e eeuw zien we landschappelijke afwisseling buiten de eigen regio weinig bekendheid de eerste blijvende bewoning ter geniet. En dat het in toeristisch opzicht nauwelijks in de grotere hoogte van de westelijke hoge regionale plannen betrokken wordt. rug van het Land van Cuijk, Is er misschien iets fundamenteel mis met Mill? Of is dit dorp aan de in de buurt van enkele beekjes. noordoostelijke Peelzoom eigenlijk een Schone Slaapster, die alleen De heren van Cuijk die in dit maar wakker gekust hoeft te worden? Met andere woorden: is dat gebied nogal wat bezittingen gebrek aan belangstelling terecht of heeft Mill op toeristisch gebied hadden, zijn rond 1160 nauw wel degelijk wat te bieden? betrokken bij de stichting van De gemeente Mill en Sint Hubert is overtuigd van dat laatste en de abdij Mariënweerd (zie: zet die overtuiging kracht bij met een stevige toeristisch-recreatieve “Mill en religie”). ambitie. Die ambitie staat overigens niet op zichzelf maar maakt deel uit van een veel bredere toekomstvisie, die ook nog een structuurvisie en een bestemmingsplan buitengebied omvat. De gemeente wil zichzelf nadrukkelijk toeristisch op de kaart zetten en heeft bureau DLA+ landscape architects daarbij om advies en ondersteuning gevraagd. Dit boekwerkje is daarvan het resultaat. Mede dankzij haar ligging Een ‘verkorte route’ aan de ‘oostelijke handelsweg In nauw overleg met de gemeente is besloten om niet voor de ge- van de Peel’ kon Mill zich bruikelijke recreatienota te gaan maar een verkorte, minder ambtelijke in de loop van de 14e eeuw route te kiezen. Dat wil zeggen dat bewust gekozen is voor een werk- ontwikkelen tot een zelf- wijze, die zich niet verliest in het eindeloos doorspitten en herkauwen standig dorp met een eigen van allerlei bestaande beleidsnota’s, plannen en rapporten. In plaats schepenbank. Op het zegel van daarvan denken we kostbare tijd te kunnen winnen door de diverse de schepenbank prijkte een belangenhouders van meet af aan zelf een stem in het kapittel te afbeelding van Sint Willi- geven. Op die manier kunnen we niet alleen maximaal van elkaars brord, de apostel van Brabant. kennis proﬁ teren, we zijn meteen ook al van enig draagvlak verzekerd.

Tussen de schapen ving van Mill. In de nabije toekomst de kudde. Dat is dus een ideale kunnen ze zelfs kamperen in de manier om verschillende attracties ‘De Nieuwenhove in Mill is een vrije natuur, in de nabijheid van aan elkaar te koppelen’. nieuwe groepsaccommodatie waar www.groepsaccommodatiede- de gasten logeren bij de ‘Schaaps- nieuwenhof.nl herder van Mill’, Marianne van Heijningen. Het bijzondere is dat ‘Woorden als natuur, beleving, de gasten ervoor kunnen kiezen ruimte, rust en gastvrijheid’ zijn hier mee te lopen met de schaaps- een vanzelfsprekendheid, aldus kudde (Ovis & Eco) en zo op de Marianne van Heijningen die de fraaiste plekjes komen in de omge- boerderij ‘De Nieuwenhove’ runt. 12

Die afbeelding is nog steeds te Dat laatste is van cruciaal belang omdat recreatienota’s en vergelijkbare vinden in het gemeentewapen. plannen ondanks hun goede bedoelingen vaak onvoldoende door Rond 1900 werd ten zuid- de bevolking gedragen worden en daardoor stuklopen. Het publiek westen van Mill een begin ervaart dat soort plannen toch vaak als teveel van boven opgelegd, als gemaakt met de ontginning iets dat buiten hen om beslist wordt. van de Princepeel. Daar vlak- Status van deze inspiratienota Met de vaststelling van deze inspiratienota door de gemeenteraad onderschrijft de gemeente Mill en Sint Hubert de in deze nota geformuleerde ambitie, visie, gidsprojecten en projectsuggesties. Voor de verdere doorontwikkeling van recreatie en toerisme binnen Mill en Sint Hubert zal de gemeente – als het aan haar ligt zo veel als mogelijk bij ontstond later de peelne- mét de gemeenschap – deze nota ter hand nemen als leidraad voor derzetting Wilbertoord. Lang de uitvoering van diverse projecten. De gemeente hoopt dat deze daarvoor al was Langenboom inspiratienota ook inderdaad inspireert tot particulier initiatief. De als peelnederzetting ontstaan. nota en de daarin geprojecteerde visie zullen worden betrokken bij de Mill is de grootste kern van de beoordeling van initiatieven. De gemeente hanteert deze inspiratienota gemeente Mill en Sint Hubert om zich te positioneren en zich waar mogelijk te onderscheiden in en heeft een belangrijke streek- regionale samenwerkingsverbanden en overlegstructuren. functie. Programma Daarom hebben we een breed en uitgebalanceerd gezelschap van lokale ‘sleutelﬁ guren’ (bestaande uit ondernemers en vertegenwoordigers van natuur- en cultuur organisaties), bestuurders en ambtenaren – gevraagd haar licht te laten schijnen over de kwestie. In drie achtereenvolgende visiebijeenkomsten hebben we deze mensen de vraag voorgelegd wat er volgens hen zou moeten gebeuren om de toeristisch-recreatieve waarde van de gemeente eﬀ ectief te verhogen. Dat heeft een schat aan soms zeer verrassende inzichten en perspectieven opgeleverd. De uitkomsten van deze visiebijeenkomsten met alle verschillende betrokkenen en belangenhouders vormen een programmatisch fundament, waarop wij een toeristische toekomstvisie kunnen baseren

En juist dat zou je veel vaker moeten kunnen ervaren. Er zijn zoveel mooie plekken waar je op een bijzondere manier zou kunnen overnachten. Denk bijvoorbeeld eens aan slapen in een boomhut. Of slapen in een pipowagen of boomtent. Wat dacht je van overnachten op een vlot? Misschien dat dit straks kan op de Raam. Deze aansprekende ideeën zijn terug te vinden op www.supertrips.nl of www.bijzondereovernachting.nl 13 voor de gemeente Mill en Sint Hubert. Het spreekt vanzelf dat we St. Hubert daarin zoveel mogelijk aanhaken bij bestaande plannen en initiatieven. Sint Hubert werd oorspron- Concrete, snel realiseerbare projecten kelijk als een buurtschap van De toekomstvisie – we zullen dat nog uitgebreid bespreken – mondt Wanroij beschouwd. Na de uit in twee toeristische speerpunten: landelijkheid en gastvrijheid. Franse tijd ging Wanroij zijn Samen met het meer algemene speerpunt organisatie en communicatie eigen weg. Sint Hubert, dat worden ze vervolgens uitgewerkt en vertaald naar een vijftal concrete, Mill altijd trouw gebleven is, is snel realiseerbare gidsprojecten waarvan de eff ecten direct meetbaar een rustig dorpje met een mooie moeten zijn. We zijn er namelijk van overtuigd dat een aantal snelle uit de 15e eeuw stammende successen een aanjagend eff ect zullen hebben. gotische kerk. Tot begin vorige Van eerste concept tot uiteindelijke realisering zullen projecten niet eeuw werd in Sint Hubert meer dan twee jaar in beslag mogen nemen! En wat voor die vijf ijzererts gedolven. Het beeld gidsprojecten geldt, geldt in principe voor alle navolgende toeristische ‘de ijzerbroekwerker’ aan het projecten: die moeten eveneens in twee jaar te realiseren zijn! kerkpad herinnert aan deze Ook dit laatste is een signifi cant kenmerk van de ‘verkorte route’. periode. Ondanks de vaak

‘Inspiratienota’ Dit boekwerk doet verslag van onze aanpak en de voorlopige resultaten daarvan. Wat dat betreft verschilt het niet van de meer gebruikelijke ‘recreatienota’. Toch willen we dit geen recreatienota noemen. Juist omdat we de Millenaren zoveel mogelijk bij de kwestie willen betrekken, hebben we besloten een boekwerk te maken dat voor iedereen begrijpelijk is. Dat heel direct en toegankelijk laat zien hoe we de zaak hebben aangepakt en wat daarvan de resultaten kunnen zijn. En veel meer dan een rigide, vast omlijnd plan hebben we iets neer willen leggen dat aan de ene kant inspireert en stimuleert, en dat aan de andere kant heel praktisch en concreet laat zien hoe een drukke doorgaande weg door dergelijke aanpak tot meetbare resultaten leidt. het dorp, is het een zeer hechte Wij noemen dit boekwerkje dan ook liever een ‘inspiratienota’. gemeenschap waar iedereen iedereen kent. ‘Gelaagde’ indeling Om deze inspiratienota ook echt een inspiratiebron te laten zijn, die 14

De Schone Slaapster; Frederic Leighton, Flaming June, ca. 1895, olieverf op doek 15

kan zorgen voor een heleboel nieuwe, innovatieve (project)ideeën, Langenboom hebben we dit boekwerkje drie lagen meegegeven. • De eerste laag is die van de hoofdtekst, de eigenlijke Het kerkdorp Langen- nota. Daarvan is de indeling als volgt: boom ontleent zijn naam o Na deze inleiding doen we in hoofdstuk 2. Mill over toerisme v*ermoedelijk aan de slag- en toekomst eerst verslag van de visiebijeen komsten met alle boom, die het vee in de vroege betrokkenen en belangenhouders. 19e eeuw toegang verschafte o De op basis daarvan geformuleerde visie vindt u in hoofdstuk tot de ‘groesweiden’ van de 3. Een natuur- en cultuurtoeristische visie. Graspeel. Tot de komst van de o De toeristische speerpunten ‘landelijk heid’ en ‘gastvrijheid’ Dominicanen in 1858 bestond worden uitgewerkt in hoofdstuk 4. Mill, landelijk en gastvrij. Langenboom slechts uit twee o Het belang van Organisatie en communicatie komt aan de orde boerderijen met nauwelijks in hoofdstuk 5. meer dan 20 bunder grond. De o In hoofdstuk 6. (Gids)projecten werken we tot slot een vijftal kloosterlingen vestigden zich in gidsprojecten uit en geven daarnaast voorbeelden van andere het ‘Kloster’, dat tegenwoordig mogelijke projecten. De gidsprojecten worden overigens al een steunpunt is voor ouderen. kort geïntroduceerd in de hoofdstukken 4 en 5. Ze houden Mede dankzij de Domini- namelijk direct verband met hetgeen daar besproken wordt. canen werd Langenboom • De tweede laag is de natuur- en cultuurhistorische laag. Die is een welvarend dorp met een ondergebracht in de staande kolommen links en rechts naast vriendelijke uitstraling en een de hoofdtekst en bevat plekken, feiten en verhalen uit de geheel eigen karakter, waar de gemeentelijke cultuur- en natuurhistorie. gemeenschapszin hoog in het • De derde laag die u onderaan de pagina’s in de lichtgrijze strook vaandel staat. vindt, wordt gevormd door een potpourri van uiteenlopende en inspirerende concepten, ideeën en voorbeelden.

Vergelijkingen gaan altijd mank. Die van Mill als Doornroosje natuurlijk ook. Niet dat Mill geen Schone Slaapster zou zijn. Dat is het niet. Nee, de vergelijking houdt geen stand omdat er in het sprookje sprake is van slechts één man, een prins, die Doornroosje wakker kust. Terwijl Mill... ja, Mill zal door de héle bevolking wakker gekust moeten worden!

Bouwen als attractie Met het entreegeld wordt de bouw deels bekostigd. Daarnaast is het In Frankrijk bouwen werkelozen en ook een educatieproject. studenten met oude materialen en Omdat Guédelon - in tegenstelling oude methoden een nieuw kasteel, tot de meeste bouwplaatsen - open Guédelon. Guédelon is een terrein is voor publiek, kunnen zoveel voor experimentele archeologie; mogelijk mensen leren over het het is een soort van openlucht- vakmanschap van hun voorouders. laboratorium. www.guedelon.fr Het bouwen is de attractie. Als bezoeker betaal je om dat te zien. 16 17 2

MILL OVER TOERISME & TOEKOMST 18

Wilbertoord De visiebijeenkomsten Zoals we in de inleiding al aangaven, zijn er drie visiebijeenkomsten Wilbertoord is het ‘jongste’ geweest met een brede groep ‘sleutelﬁ guren’ uit de gemeente Mill dorp van de gemeente. Op de en Sint Hubert. De eerste bijeenkomst stond in het ruimere teken heide van Sint Hubert ont- van een algehele toekomstvisie, waarin er behalve voor de nieuwe stond aan het eind van de 19e structuurvisie en het bestemmingsplan buitengebied bijzondere eeuw een kleine peelnederzet- aandacht was voor een toekomstvisie toerisme en recreatie. Deze eerste ting, die uiteindelijk uitgroeide bijeenkomst vond plaats in aanwezigheid van een groot aantal tot Wilbertoord. In 1837 telde betrokken ambtenaren en bestuurders van de gemeente Mill en Sint het slechts zes huizen, maar Hubert. langzamerhand vestigden zich er steeds meer mensen. Bij de tweede visiebijeenkomst waren namens de diverse plaatselijke In 1928 werd er een drieklas- cultuurhistorische, natuur- en milieuorganisaties de volgende sige school geopend. ‘gebiedskenners’ aanwezig: Martijn Schraven (Milieuvereniging Land Na de Tweede Wereldoorlog van Cuijk), Willy Sweens en Benny Boﬀ en (allebei van Stichting ontstond de energieke Vereni- Sporen van de Oorlog en Stichting Myllesheem), Paul Haverman ging Wilbertoord, die in 1995 (Natuurmonumenten) en Gerald Willemsen (ANV, Agrarische haar 50-jarig bestaan vierde. Natuurvereniging Raamvallei). Ter gelegenheid daarvan werd het beeld ‘de Turfsteker’ op In de derde visiebijeenkomst was het de beurt aan de plaatselijke het St. Josephplein onthuld. ‘ondernemers’: Wilma Relou (‘FF Pauze’; Verbrede Agarische Landbouw), Wendy Huijbers (Radius), Riet van Grinsven (Camping Boszicht; vereniging Verrassend PlatteLand van Cuijk), Noud van Rossum (lid PMRO, vereniging Peel- en Maasrand Recreatie Ondernemers en eigenaar camping Van Rossum’s Troost), Jan van de Hoef en Dinie Milder (beiden VVV Mill), Henri de Klein (‘Eten & Zo’; namens Horeca centrum Mill) en Maarten van Kempen (Fitland). Wethouder Herman Wijdeven, die Toerisme & Recreatie in zijn portefeuille had, was bij alle visiebijeenkomsten aanwezig om waar nodig voor bestuurlijke toelichting te zorgen. Coen Oomens, die als projectleider bij de samenstelling van deze Inspiratienota Cultuur- en Natuurtoerisme betrokken is, verzorgde namens de gemeente de inleiding en de algehele begeleiding.

Natuur als kuur Research centre uitgevoerde vierjarige onderzoeksprogramma ‘Vitamine G’, Het Kenniscentrum Recreatie (www. naar de relatie tussen groen en gezond- stichtingrecreatie.nl) organiseerde heid. Hieruit blijkt dat groen bijdraagt voor het Ministerie van Landbouw, Na- aan een goede gezondheid. tuur en Voedselkwaliteit het symposium Dit komt vooral doordat groen stress ‘Natuur als kuur’. vermindert en sociale samenhang in Het symposium vormt tevens de afslui- een buurt bevordert. ting van het door NIVEL (Nederlands Bewoners van groene wijken komen instituut voor onderzoek van de gezond- zelfs minder vaak bij de huisarts met heidszorg) en Wageningen University & klachten zoals diabetes, astma en 19

Doel van de visiebijeenkomsten was te komen tot een breed gedragen Wilbertoord heeft door zijn programmatisch kader dat aan de basis zou kunnen staan van een ligging (geen doorgaande wegen toeristische toekomstvisie. door het dorp) een traditioneel hechte gemeenschap. Met de Mill en toerisme prachtige bossen in de omgeving Globaal kregen de deelnemers aan de visiebijeenkomsten drie vragen vormt het dorp een oase van voorgelegd. De eerste was: ‘Wat is volgens u de huidige toeristisch- rust en groen in onze jachtige recreatieve waarde van Mill?’ Anders gezegd, stel dat u bezoek zou maatschappij. krijgen van kennissen uit het westen van het land bijvoorbeeld. Wat is er dan in Mill waar u zo trots op bent, dat u ze dat zeker zou laten zien? De tweede vraag was: ‘Vindt u dat Mill toeristische potentie heeft en zo ja waar zit die dan?’ Dus: waar liggen de mogelijkheden en de kansen om die toeristisch-recreatieve waarde van Mill te verhogen? De derde en laatste vraag die we stelden, was: ‘Wat zou, gezien die mogelijkheden, dan de toeristische ambitie van Mill moeten zijn? Met andere woorden: voor welke van die kansen en mogelijkheden zou Mill volgens u moeten kiezen? En in hoeverre bent u bereid daaraan uw steentje bij te dragen? We hebben de voornaamste reacties per vraag verzameld en zullen daarna de belangrijkste bevindingen kort samenvatten.

depressie. mulerende effecten van de natuur. Tijdens het symposium riep IVN- Ook willen zij meer onderzoek directeur Jelle de Jong instanties naar de effectiviteit van zorgboer- op meer werk te maken van groen, derijen, schooltuinen, enzovoort nu opnieuw wetenschappelijk is en de invloed van de kwaliteit van bewezen dat mensen natuur nodig groen op de gezondheid. Gezien hebben om lichamelijk en gees- het maatschappelijke belang gaf telijk beter te functioneren. De het ministerie van LNV aan zich te onderzoekers pleitten voor meer blijven inzetten voor de versterking fundamenteel onderzoek naar de van de relatie tussen groen en stressreducerende en bewegingsti- welzijn. 20

Bruggen De huidige toeristisch-recreatieve waarde van Mill Als belangrijkste toeristische en recreatieve trekkers van Mill Bruggen is een gehucht iets ten en onmiddellijke omgeving op dit moment werden tijdens de noordoosten van Mill. Het be- visiebijeenkomsten vooral genoemd – in min of meer willekeurige staat uit een aantal monumen- volgorde (de nummers verwijzen naar hun ligging op de kaart): tale boerderijen, die ondanks 1. De Peel-Raamstelling hun 18e-eeuwse uiterlijk in 2. Kasteel Tongelaar veel gevallen gevelstenen dragen 3. Kasteel Aldendriel met daarin het jaartal 1941. 4. Het ‘Duitse Lijntje’ De oorzaak daarvan ligt in 5. De jaarmarkt de meidagen van 1940 toen 6. Fitland het gehucht letterlijk tussen 7. De Raamvallei (lichtgroene zone op de kaart) twee vuren lag. Verschillende 8. Natuur- en recreatiegebied de Kuilen boerderijen raakten tijdens 9. Het oude cultuurlandschap bij Tongelaar de gevechten tussen Duitse en 10. Het gehucht Bruggen Nederlandse troepen zwaar 11. Bosgebied ‘Molenheide’ beschadigd en werden tenslotte door de Duitsers in brand Verder is men unaniem van mening dat de aantrekkingskracht van gestoken. Heel Bruggen stond Mill en omgeving vooral ligt in de rust, de natuur en de ruimte van in lichterlaaie. In de loop een landschap dat landelijk, groen, kleinschalig en afwisselend is. van 1941 is een groot aantal Het probleem is alleen dat men de schoonheid van dit gebied buiten wederopgebouwd, vandaar de de gemeente grenzen nauwelijks kent. Zelfs de bezoekers die de weg gevelstenen. hier naartoe wel hebben weten te vinden, verbazen zich daarover. ‘Jullie wonen in een vergeten stukje Nederland’ is een met regelmaat gehoorde uitspraak. Het gebied heeft weliswaar in de basis fantastische ﬁ etsen wandelroutes, maar de kernen zouden veel aantrekkelijker, gezelliger en gastvrijer moeten zijn. Een door velen onderschreven kritiek is, dat ﬁ etsers en wandelaars ook in het hoogseizoen nauwelijks in het centrum van Mill of een van de andere kernen terecht kunnen voor een drankje of een hapje eten. En ook in het buitengebied is het aanbod gering. Alleen de professionele verblijfsaccommodaties geconcentreerd rondom het bosgebied ‘Molenheide’ (o.a. camping Van Rossum’s

Touren met de E-step of of staand de Veluwe op ontdekt, GPS-bike zonder zelf inspanning te hoeven leveren! De E-step is vernieuwend, Ervaar de rust, natuur en landelijk- geluidsarm, milieuvriendelijk en heid van Mill door actief te zijn. stoer. Op de Veluwe zijn er bijvoorbeeld www.develuwespecialist.nl mogelijkheden om per E-step, GPS-bike, Mini Cooper of tandem de omgeving te verkennen. De E-step is een elektrisch aan- gedreven step waar u al zittend 21

De belangrijkste toeristische en recreatieve trekkers van de gemeente Mill en Sint Hubert 22

Kasteel Tongelaar Troost en camping ‘Boszicht’) stellen zich gastvrij op en bieden naast de faciliteiten voor hun permanente gasten ook voorzieningen voor Tongelaar is een eeuwenoud passanten. In de kern van Mill is Fitland met het hotel en zijn zeer landgoed. Op de plaats van het diverse recreatieve voorzieningen en attracties voorbeeldig. kasteel lag al in de 9e eeuw, De huidige toeristisch-recreatieve waarde voor mensen van buiten de op een natuurlijke verhoging regio is laag, hetgeen resulteert in een mager toeristisch imago. Dat is, temidden van uitgestrekte zo vindt men, voor een deel ook te wijten aan gebrekkige promotie. moerassen en rivierbegeleidende Mill verkoopt zichzelf niet al te best. bossen, een vluchtburcht of ‘motte’ Toeristische potentie Toch is men over het algemeen uiterst positief over de toeristische mogelijkheden van Mill. Die liggen in de basis vooral in het waar nodig versterken en uitbreiden van de hiervoor genoemde toeristisch- recreatieve trekkers. Daarbij moet Mill zichzelf niet verloochenen, vindt men, en vooral dicht bij zichzelf blijven, bij datgene dat typisch en eigen is. En als landelijkheid en het dorpse karakter – met daarin als voornaamste componenten landschap, rust, ruimte, cultuur en natuur – de sterkste en meest kenmerkende punten van Mill zijn op het In 1282 werd het landgoed gebied van toerisme en recreatie, dan liggen de mogelijkheden juist in door Jan I, heer van Cuijk, het versterken van die kenmerken. overgedragen aan Floris V, Dat zou dan onder meer op de volgende plaatsen moeten gebeuren: graaf van Holland. • De landgoederenzone Tongelaar, Ossenbroek, Barendonk In zijn huidige vorm dateert eventueel in noordelijke richting uitgebreid met Russendael, het kasteel uit de 15e eeuw. Langven, de Maurik en de Bus; De westvleugel rondom het • De grote boscomplexen verspreid over de gemeente, die nu nog binnenplein is van het einde wat ‘rommelig’ overkomen; van de 18e eeuw en gebouwd • Het dal van de Graafsche Raam, met kansen voor beekherstel en in de stijl van een Limburgse herontwikke ling van het oude cultuurlandschap Hollanderbroek; boerderij. • Het gehucht Bruggen met zijn monumentale boerderijen, waarvan Landgoed Tongelaar ligt de geschiedenis nauw verbonden is met de slag om Mill in de op rivierklei. Het is in het meidagen van 1940; grijze verleden door de Maas • De locaties die samenkomen in de ontwikkeling van het nieuwe opgebouwd. Het overgrote deel plan Groespeel: het dorpslandschap van Mill, de Peel-Raamstelling,

Anders ‘boeren’ tot een kwalitatief hoogwaardig product, is verbinden en samen- De kampeerboerderij is inmid- werken de sleutel tot succes. Van- dels een bekend begrip en ook daar dat LTO Nederland, stichting de zorgboerderij is steeds meer in Educatief Platteland, Stichting opkomst, maar op de boerderij is Vrienden van het Platteland en veel meer mogelijk. Coöperatie Stadteland hebben Ook op het vlak van educatie is er toegewerkt naar de oprichting van genoeg te leren op de boerderij. het Platform Boerderijeducatie. Wat gedacht van het educatiepro- Dit is een initiatief van het Platform Elke organisatie neemt deel vanuit ject ‘met de klas de boer op’? Boerderijeducatie. Om te komen haar eigen taakverantwoordelijk- 23

de spoorzone en het ecologisch knooppunt; met – naast veel bestaat uit cultuurland, fraai aandacht voor natuur en landschap – ruimte voor de recente doortrokken met strepen bos, oorlogsgeschiedenis: met name de slag om Mill, de Peel- lanen en houtwallen. De ﬂ ora Raamstelling, het Duitse Lijntje. Het oude station zou vertrekpunt op Tongelaar behoort tot die kunnen zijn voor verschillende ﬁ etsen wandeltochten en excursies met als thema de Peel-Raamstelling en de oude spoorlijn Londen-Berlijn-St. Petersburg. • Golfbaan / Landgoed Princepeel.

De toeristische ambitie Om toeristisch echt een vuist te kunnen maken moet er het nodige van het zogenaamde ‘ﬂ uviatie- gebeuren. Nu, vindt men, is het landschap nog niet overal goed le’ district, met aan bosranden ontwikkeld. Je herkent de samenhang tussen cultuur- en natuur- en in bermen kruisbladwalstro historie en het onderliggende landschap nog onvoldoende. Het is en in het bos gevlekte arons- nog niet ‘leesbaar’ terwijl er zoveel te vertellen is. Het devies zou dan kelk en slanke sleutelbloem. ook moeten zijn: versterk de diversiteit aan landschappen op het Over de graslanden wordt ruige grondgebied van de gemeente Mill. Benadruk de eigenheid en de stalmest uitgereden. Dat levert kernidentiteit; laat de bezoeker genieten van de rust, de natuur en veel vette regenwormen op, het de cultuur van deze gebieden en biedt mogelijkheden voor nieuwe, stapelvoedsel van de das, die er kleinschalige maar hoogwaardige accommodaties. Tegelijk zouden dan ook veel voorkomt. deze vaak kwetsbare gebieden zelf zoveel mogelijk gevrijwaard moeten worden van ongewenste initiatieven. Maak ook de kernen – Sint Hubert, Langenboom, Wilbertoord en vooral Mill – tot aantrekkelijker verblijfsplekken voor ﬁ etsers, wandelaars en gezinnen. Met gezellige terrassen en plekken waar men goed kan eten en drinken. En als het nieuwe centrumplan van Mill daar onvoldoende in voorziet, stelt men voor het toeristisch-recreatieve hart te verleggen naar het landschapspark bij kasteel Aldendriel. Dat is makkelijk te bereiken en heeft alle ruimte voor toeristisch- recreatieve faciliteiten: kiosk, terrassen, cultuur- en natuurhistorisch streek informatie centrum. Het zou zo een vast vertrek- en eindpunt kunnen worden voor de diverse bestaande en nog uit te bouwen routestructuren.

heid met als gezamenlijk doel de Alle programma’s staan in het afstemming van vraag (vanuit het teken van “ervaren, genieten en onderwijs) en aanbod (op de boer- even anders leven”. derij) en inbedding in bestaande Op deze manier kunt u letterlijk en activiteiten. symbolisch “ruiken” aan het boe- In Friesland is een ander initiatief renleven en tevens ervaren dat er gestart onder de noemer ‘Onder- andere leefmanieren zijn. nemend de boer op’. de mogelijkheid tot het houden Hiervoor werken een sociaal cultu- van een managementtraining & www.ondernemenddeboerop.nl reel centrum en een appartemen- teambuilding, maar ook workshops www.metdeklasdeboerop.nl ten-boerderij samen. Zij bieden waarbij men zelf actief is. www.educatiefplatteland.nl. 24

Kasteel Aldendriel Men is unaniem in de opvatting dat initiatieven op het gebied van toeristisch-recreatieve accommodaties vooral van de ondernemers Kasteel Aldendriel dateert moeten komen. uit 1477. De vroegste Heer Voorwaarde is dan wel dat die accommodaties onderscheidend zijn, van Aldendriel is jonkheer een hoge kwaliteit hebben en duurzaam en vernieuwend zijn. Of zoals Hendrik van der Voort, een deelnemer zei: ‘Op de zoveelste Bed & Breakfast in een kippen- vermoedelijk afkomstig van schuur of de zoveelste minicamping bij een varkensboer zit niemand kasteel “De Voort” bij te wachten.’ Daarnaast, zo vindt men, moeten dit soort initiatieven Groeningen in het Nederambt qua schaal in de omgeving passen en een unieke beleving aan het van Cuijk. Het wapen van gebied toevoegen. Dus niet meer van hetzelfde, maar juist iets de familie Van der Voort unieks, dat ook nog – en dat is zeker zo belangrijk - ook economisch van Aldendriel is namelijk haalbaar is. Het is vervolgens aan de gemeente de ‘goede’ initiatieven hetzelfde als dat van Kasteel te belonen met een soepel faciliteringsbeleid, en ambtelijke en De Voort: een rode lelie op een bestuurlijke obstakels zoveel mogelijk uit de weg te ruimen. Tegelijk zilveren schild, met daarom- zou de gemeente ‘slechte’ en dus economisch kansloze projecten tegen heen vijf rode blokken. moeten gaan om zo te voorkomen dat er dingen gebeuren waar men later spijt van krijgt. In dit verband wordt een ander belangrijk aspect naar voren gebracht: gastvrijheid, gasten laten merken dat ze welkom zijn. Hoewel de Millenaar te boek staat als gastvrij en dienstbaar, stelt men vast dat dat alleen niet genoeg is. De bedoeling is immers om toeristen een welkome ontvangst te bereiden en ze op zo’n excellente manier van Na verschillende genera- dienst te zijn, dat hun verblijf in Mill een ervaring wordt, waaraan ze ties Van der Voorts gaat met plezier terugdenken en die ze enthousiast met anderen willen Aldendriel in 1699 over op delen. Goed gastheerschap is cruciaal. de Zuid-Nederlandse familie Van Dongelberg, die het Resumé visiebijeenkomsten op haar beurt in 1754 voor Samenvattend kun je zeggen dat men voldoende mogelijkheden ziet 11.000 guldens verkocht aan om Mill en Sint Hubert toeristisch op de kaart te zetten. Het devies Graaf Antoon Maximili- daarbij is: ‘versterk het goede. Koester en verbeter de sterke punten’: aan de Pas de Feuquieres, • het ‘landelijke’, kleinschalige en afwisselende landschap; Mill en heer van Well. Na diens dood zijn omgeving vormen een groen hart, een oase van authentieke landelijkheid te midden van de grote stedelijke agglomeraten Den Bosch-Oss, Nijmegen-Arnhem, Venlo, Eindhoven.

Op www.boerderijuitje.nl vak en hun veelal kleinschalige zijn veel ideeën te vinden voor melkveehouderijen liggen op de unieke bedrijfsuitjes op de boer- mooiste plekjes van Nederland. derij. Boerderijuitje.nl is een profes- Zo kun je bijvoorbeeld ‘koeien sionele franchise-organisatie voor schetsen en schilderen‘, een boeren die bedrijfsuitjes willen ‘boerenknapzaktocht’ aanbieden op hun boerenbedrijf. maken, aan een ‘melk- clinic’ meedoen of ‘crea- De boeren en boerinnen zijn in de tief met hooi’ zijn. wieg gelegd voor het gastvrijheids- 25

bestaande samenwerkings- wordt Willem de Liedel tot verbanden (roze) en andere erfgenaam benoemd en komt netwerken zo in het bezit van het kasteel met ‘aanhorigheden’. Willem Bron: Regionaal Perspectief Noordoost Brabant (in opbouw), de Liedel is chirurgijn in dienst juni 2009 van de V.O.C. Als diens kleinzoon Willem Louis Jan Baptiste in 1849 overlijdt, ver-

• de genoemde cultuurhistorische locaties; • de rust en de ruimte; • en het dorpse – en dus ook landelijke! – karakter van de kernen. Zorg daarbij voor nieuwe, innovatieve accommodaties, die duurzaam zijn, een hoge kwaliteit hebben en iets unieks toevoegen aan wat er al is. Zorg dat je je als regio zoveel mogelijk van de concurrentie valt Aldendriel aan de familie onderscheidt. Schloissniggs. Frans Baron de Tegelijk moet Mill trouw blijven aan zichzelf. Nieuwe toeristische Schloissnigg wordt heer van ontwikkelingen moeten aansluiten bij de eigen identiteit en passen Aldendriel. binnen de kleinschalige landelijke omgeving. In 1903 verkoopt De Schlois- De toeristische doelgroep waarop men zich wil richten, is breed en sniggs zoon Frans de Wellse en misschien nog het best te omschrijven als: mensen uit de stedelijke Millse goederen. De heren W. gebieden van Nederland en de Duitse grensstreek die – voor een Verstraten en J. Hermanussen kort tot middellang verblijf – op de ﬁ ets of te voet, alleen, met z’n worden de nieuwe eigenaren tweeën of met het hele gezin willen genieten van een fraaie landelijke van Aldendriel. omgeving, die rijk is aan natuur- en cultuurhistorische elementen en In 1930 komt Aldendriel ge- die qua faciliteiten, attracties, accommodaties en bemensing in staat heel in het bezit van de familie is die groep optimaal en gastvrij te ontvangen.

‘Boergondisch’ feestmaal het ‘Boergondisch feestmaal’ klaar- producten uit eigen gemaakt. Enthousiaste chefkoks regio te proeven. Een heerlijk dagje uit op het plat- bereidden in de stal, de wei of in Rechtstreeks van teland waarbij u geniet van de de schuur een bijzonder drie- of de biologische schoonheid van het landschap. viergangen menu met de dagverse boer, met liefde en Geniet van de dieren, proef van biologische oogst van het boeren- aandacht ge- heerlijke streekproducten en ont- land. De gasten kregen een kijkje kweekt, dauwvers dek de herkomst van uw eten. Wat in de stallen en een rondleiding van het seizoen. maakt bio zo anders dan ‘normale’ over erf en velden. Het Boergon- landbouw? In de zomer van 2009 disch feestmaal is een uitgekiende www.lekkernaardeboer.nl werd er op een aantal boerderijen manier om gezonde en lekkere 26 27 3

EEN NATUUR- EN CULTUURTOERISTISCHE VISIE 28

de schaapskudde (foto C. van Genugten, gemeente Mill en Sint Hubert)

Picknickeiland den om het platteland te kunnen om een picknickplek te ontwerpen gebruiken. voor een locatie op Schouwen- Picknicken is een bezigheid zo Op Schouwen-Duivenland heeft Duiveland. oud als de mensheid. Een kleedje, de de Stichting Zonnestraal het www.picknickeiland.nl iets te eten en drinken, een mooie initiatief genomen om samen met plek en je kan beginnen. Steeds kunstenaars te laten zien meer blijkt dat het platteland, de hoe mooi het op Schouwen- akkers en de weilanden niet alleen Duiveland is. Kunst, het plat- gebruikt worden voor voedselpro- teland en picknicken worden ductie. Veel boeren zoeken andere hierbij gecombineerd. Aan vormen en nieuwe mogelijkhe- kunstenaars is gevraagd 29

3.1 Het gewenste toeristische toekomstbeeld Hermanussen, die het in 1962 verkoopt aan de heer Van Ou- Als we kijken naar de uitkomsten van de drie visiebijeenkomsten, dan denaarde. Van Oudenaarde doemen daaruit de contouren op van een toeristisch wensbeeld, dat je overlijdt in september 1995 gerust ambitieus kunt noemen. Kort gezegd komt het hierop neer: maar tot een recent verleden De gemeente Mill en Sint Hubert wil zich toeristisch-recreatief ont- waren diens erfgenamen eigena- wikkelen tot een wijd en zijd bekende, hoogwaardige vakantiestreek met ren van het fraaie kasteel aan als meest onderscheidende kenmerken landelijkheid, het hoogwaardige de rand van Mill. Begin deze cultuur- en natuurhistorisch erfgoed, rust en ruimte. Het perspectief ligt eeuw is het kasteel verkocht daarbij op kort tot middellang verblijf van gasten die extensief willen aan de heer R. Ledeboer. Hij recreëren. is nu eigenaar van het kasteel. Wanneer u nu op Schiphol aan willekeurige voorbijgangers zou vragen of ze weleens van Mill gehoord hebben, zal vrijwel niemand die vraag positief kunnen beantwoorden. In de vertrekhal van vliegveld Weeze net over de grens in Duitsland zal het niet anders zijn. De naamsbekendheid van Mill is nu vrijwel gelijk aan nul. Maar, over vijf tot tien jaar zou het zo moeten zijn, dat het noordoosten van de Peel met Raamvallei, Grave en Mill bij de doelgroep (zie Resumé visiebijeenkomsten, hoofdstuk 2) net zo bekend is als, pak- weg de Veluwezoom of de Betuwe. Dat, als u tegen die tijd op Schiphol of Weeze naar Mill vraagt, een groot deel of misschien wel het merendeel van de ondervraagden wél weet waar u het over heeft. Door en met die toeristisch-recreatieve ontwikkeling, waarvan zowel het verblijfs- als het dagtoerisme uit de eigen regio zal proﬁ teren, kan nieuwe economie ontstaan, die bijdraagt aan het ontstaan van werk, welvaart en welzijn voor de inwoners van de gemeente. Niet in de laatste plaats zullen de bestaande recreatieondernemers daarvan proﬁ teren. Zij kunnen met dit perspectief een gewenste kwaliteitsslag maken. Het grondgebied van de gemeente kent vanuit de landschapsstructuur een aantal kansrijke ‘ontwikkelingszones’ die zich bij uitstek lenen voor het aanhechten van een grote diversiteit aan nieuwe verblijfs- 30

Mill en religie accommodaties van uitdrukkelijke schaal: met name de Raamvallei en de westkant van de boszone, die we Peelkant noemen, zullen in De eerst vermelde religieuze de ontwikkeling tot hoogwaardige vakantiestreek een essentiële rol activiteiten dateren van 1160 gaan vervullen. Deze ontwikkelingszones worden verder uitgewerkt in toen de Norbertijnerabdij hoofdstuk 4. Mariënweerd het landgoed Tijdens de bijeenkomsten is een enkele keer het risico verondersteld ‘Pisla’ (waarschijnlijk Ten van een zogenaamde ‘succesparadox’: als toeristen werkelijk in groten Hove) onder Mill in haar getale naar Mill komen, zou het met de landelijke rust wel eens snel gedaan kunnen zijn. Zo’n vaart zal dat echter niet lopen, want essentieel voor deze visie is dat toeristen immers enkel gebruik maken van kleinschalige, natuurlijk in het landschap opgenomen verblijfsvoor- zieningen. Deze voorzieningen worden gekoppeld aan de ontwikkelingszones, die allereerst bedoeld zijn als ‘landschapsontwikkelingszones’. Nieuwe invullingen krijgen uitsluitend een kans als ze voldoen aan het beleidscriterium ‘rood voor groen’. Daardoor zal het toerisme in de toekomst zelf bijdragen aan de kwaliteitsslag die nodig is om het landschap voor gasten aantrekkelijk te maken. bezit kreeg. Deze machtige middeleeuwse abdij lag aan de Linge bij Beesd (Geldermal- 3.2 Voorwaarden voor succes sen). Mariënweerd had vanaf 1326 het recht verworven de Ambitieus, inderdaad. Maar niet onmogelijk. Andere regio’s is het pastoor van de Millse parochie ook gelukt, waarom Mill en Sint Hubert niet? Als de gemeente haar te benoemen (patronaatsrecht), ambitie werkelijkheid wil laten worden, als ze echt succesvol wil zijn, heilige diensten uit te voeren en dan zal de aanpak moeten voldoen aan een aantal noodzakelijke broeders te begraven. voorwaarden. Deze zogenaamde ‘succesfactoren’ geven geen garantie Het Millse goederenbezit van op succes, maar brengen dat succes wel degelijk dichterbij. Mariënweerd groeide in de loop In het geval van Mill en Sint Hubert gaat het om de volgende der tijd ﬂ ink aan. In de 14e succesfactoren – waarvan de meeste tijdens de bijeenkomsten al wel eeuw werd er de Onze Lieve op de een of andere manier aan de orde zijn geweest: Vrouwenkapel Ten Hove gesticht, die later de status kreeg

Drive-in-foto-expositie Public Art South West in Devon, Engeland. Agri-Cult is een foto-expositie in de buitenlucht van uitvergrote foto’s in Het project in Engeland bestaat uit een polder achter Zonnemaire. De een opdracht aan schoolleerlingen foto’s zijn geïnspireerd op het plat- om de geschiedenis van het lokale teland, met een eigen interpretatie platteland te bekijken aan de hand van iedere fotograaf. van oude archieffoto’s, individueel Agri-Cult is een initiatief van Stich- onderzoek en eigen, recente foto’s. ting Zonnemaire Buitengewoon, in Fotografe Jennie Hayes van Arts samenwerking met Lisa Harty van Development moedigde de leerlin- 31

• Onderscheidend vermogen van bedevaartsoord. Het aanbod is groot. Als Mill wil opvallen zal het beter, anders, In de Tachtigjarige Oorlog nieuwer moeten zijn dan de concurrentie. Dat betekent dat Mill werden de verhoudingen tussen zich moet richten op het uitbouwen van die cultuur- en natuur- Katholicisme en Protestantisme toeristische hoofdthema’s, waarin men zich ook echt kan onder- op scherp gezet toen de katho- scheiden. Voor Mill zijn die thema’s, we komen daar nog uitge- lieke Spanjaarden de strijd breid op terug, landelijkheid en gastvrijheid. Die onderscheidende aangingen met de protestantse thema’s krijgen vorm en inhoud op meerdere plekken maar met aanhangers van Willem van name in twee nieuwe ‘landschapsontwikkelingszones’. Zones Oranje. Ook in Mill kregen waarin een scala aan innovatieve toeristische producten tot de katholieken het zwaar te ontwikkeling kunnen worden gebracht. Zie hoofdstuk 4. Mill, verduren. landelijk en gastvrij. In 1613 kwamen alle bezittingen van de Norbertijnerab- • Kwaliteit dij Mariënweerd in handen van Prins Maurits van Oranje Hangt nauw samen met onderscheidend vermogen. Welke Nassau. Daarmee werden keuzes Mill ook maakt en tot wat voor toeristisch-recreatieve alle abdijhoven zogenaamde voorzieningen, faciliteiten of accommo daties dat ook zal leiden, ‘kroondomeinen’. Dat gold het moet allemaal van onderscheidende kwaliteit zijn. Ook daarvan is men zich in Mill bewust, getuige de ruime aandacht die het kwaliteitsaspect kreeg tijdens de visiebijeenkomsten.

• (Landelijke) Authenticiteit De cultuur- en natuurtoeristische thema’s moeten – dat spreekt eigenlijk vanzelf – geworteld zijn in de eigen identiteit en het eigen unieke karakter van de regio. Mill moet wel Mill blijven. ook voor de OLV Ten Hove Dat betekent ook – en we komen daar later nog uitgebreid op kapel, al gingen de bedevaarten terug – dat Mill vooral ook dorps en landelijk moet blijven! nog lange tijd gewoon door. Urbanisatie, verstedelijking van de kernen, vormt een serieuze Toen het na de vrede van bedreiging. De meeste nieuwe bebouwing in de kernen heeft nu Munster in 1648 aan de nog, net als het hele inrichtingsperspectief, een sterk stedelijk katholieken verboden werd in karakter. Vanuit het streven naar landelijke authenticiteit zou het openbaar hun godsdienst Welstand stedelijke bouwvormen daarom zoveel mogelijk moeten uit te oefenen, werd de kerk

gen aan om creatief na te denken daarbij een schrijfopdracht worden over hun eigen rurale omgeving, samengebracht in een ontwerp dat hoe die gevormd is door de agri- in de frames tentoongesteld wordt. cultuur, en hun eigen relatie met het landschap. www.zonnemaire.com/agricult/ Ze gingen op pad met een eenvou- pag1.htm dige camera om foto’s te maken, en bekeken de invloed van de agri- cultuur en het verschil met vroeger.

De resultaten van de foto’s en 32 van St. Willibrordus in Mill weren. Een op te stellen beeldkwaliteitplan zou kunnen voorzien – ontstaan uit een kapel die in bouwen ontwerpnormen en voorbeelden van geschikte in 1326 door de bisschop van archetypische ‘landelijke’ bouwvormen. Luik tot parochiekerk verhe- ven was – door de autoriteiten • Bewaren natuur- en cultuurtoeristisch erfgoed gesloten en geconﬁ sceerd. Gasten komen vooral voor de natuurlijke en cultuurlijke diversiteit die zo kenmerkend is voor deze streek. Behoud door Ook de kerk van Sint Hubert ontwikkeling is hierbij het motto. Hier ligt een belangrijke onderging dat lot. De katholie- taak voor de gemeente om haar erfgoed voor toekomstige ken werden gedwongen andere generaties liefdevol en toegewijd te beheren. Speciale aandacht plaatsen te gebruiken voor hun verdienen zowel ecologisch kwetsbare plekken en bedreigde geloofsbeleving. soorten als cultuurhistorisch gave ‘ensembles’ (oorspronkelijke nederzettingen die de status van monument waardig zijn).

• Concrete, snel realiseerbare projecten met meetbaar resultaat Dit soort plannen kenmerkt zich maar al te vaak door realisering op veel te lange termijn. Dat is dodelijk voor draagvlak en continuïteit. Daarom kiezen we bewust voor concrete projecten, die binnen maximaal twee jaar gerealiseerd moeten zijn en waarvan het resultaat meetbaar is. Deze projecten zijn nadrukkelijk géén ad hoc-oplossingen, want ze passen perfect in het uitein- Bijna 100 jaar lang gin- delijke wensbeeld, dat met deze strategie stap voor stap en voor gen ze ter kerke in Kasteel iedereen zichtbaar dichterbij gebracht wordt. De snelle resultaten Aldendriel, totdat ze in 1744 zorgen voor draagvlak en enthousiasme, bovendien heeft het toestemming kregen een schuur- succes een aanjagend eﬀ ect op nieuwe plannen, initiatieven en kerk te bouwen. projecten. In 1820 kregen de ka- De 5 gidsprojecten voldoen aan dit proﬁ el (zie Hfd. 6. tholieken hun kerk weer Gidsprojecten en projectsuggesties). terug. Maar die was helemaal vervallen en werd daarom • Nieuwe economie gesloopt. Er werd een nieuwe Als toeristische ontwikkelingen willen beklijven zullen ze gericht

Samen op pad! www.ontrack.nl, de site met actu- Op musemo.nl wordt de zoge- ele routes voor wandelaars, fietsers naamde cultuurnavigator geïntro- Houd je van wandelen of fietsen en kanoërs. duceerd. De cultuurnavigator werkt en wil je dit graag met anderen als een digitale gids; hierdoor mist doen, dan zijn wandel- of fietspools u niets en geniet u nog meer van iets voor jou. Iedere pool wordt natuur en cultuur in het Musemo- geïnitieerd door een enthousiaste gebied. Bovendien krijgt u leuke wandelaar of fietser, die abonnee tips en informatie over de locatie is van On Track. Je schrijft je bij waar u op dat moment bent. hem of haar in en kunt gratis mee U ontdekt verborgen plekjes, met de wandeling of fietstocht. bijzondere vergezichten en andere 33

moeten zijn op nieuwe economie. Ze moeten leiden tot nieuwe kerk gebouwd maar ook die bedrijvigheid die uitzicht biedt op welvaart en welzijn voor de verviel weer tot ruïne en werd gemeente Mill en Sint Hubert en haar ingezetenen. in 1879 afgebroken. Twee jaar daarvoor was men al begonnen • Commitment met de bouw van de huidige Enthousiaste betrokkenheid, de wil er vol voor te gaan en de bereidheid te investeren zijn onontbeerlijk voor succes. Die bereidheid moet er zijn bij alle betrokken partijen: ondernemers, cultuur- en natuurorganisaties, de gemeente. Allemaal zullen ze bereid moeten zijn het hunne bij te dragen. Tijdens de visiebijeenkomsten hebben we tot ons genoegen kunnen vaststellen dat het met dat commitment in Mill wel goed zit.

• Samenwerking Alleen bereik je niets. Samenwerking is essentieel, zowel op het kerk. Deze nieuwe kerk werd niveau van de lokale betrokken partijen als op regionaal (boven- ingewijd in 1881. gemeentelijk) of bovenregionaal niveau. En de meest vruchtbare De OLV Ten Hove kapel samenwerking is die waarin sprake is van synergie (‘een en had inmiddels als bedevaart- een is drie’) en comtemplariteit (elkaar aanvullen). Tijdens de bestemming afgedaan en was visiebijeenkomsten is het belang van goede samenwerking dan tot ruïne vervallen. In de ook breed onderschreven. Op lokaal niveau wees men vooral jaren 1977-1980 is de kapel op de noodzaak van publiek-private samenwerking, met name volledig gerestaureerd en doet die tussen de initiërende ondernemers en de faciliterende sindsdien dienst als trouw- gemeente. De gemeente neemt deel in de volgende kapel. samenwerkingsverbanden en regionale overlegstructuren:

Land van Cuijk De gemeenten Boxmeer, Cuijk, Grave, Mill en Sint Hubert en Sint Anthonis werken sinds 2005 als het verband Land van Cuijk nauwer samen. Doel: kwaliteitsverbetering, vermindering kwetsbaarheid, kostenbeheersing, verbetering van de continuïteit in de bedrijfsvoering en een steviger positionering binnen regio

’parels’. Door eigen voorkeuren in maken? Met één druk op de knop te voeren kunt u optimaal gebruik vertelt de cultuurnavigator u waar u maken van de cultuurnavigator. zijn moet.

Bent u geïnteresseerd in kastelen Musemo is een initiatief van acht en burchten? Of vooral in moderne musea (Mus) in de stedendriehoek kunst? Wilt u weten waar u in de Enschede-Münster-Osnabrück omgeving lekker Italiaans kunt (emo). eten? Of wilt u een tocht langs historisch belangrijke locaties www.musemo.nl 34

De parochie van Mill is al en provincie. Samenwerkingsprojecten zijn: districtsbrandweer die tijd onveranderlijk aan de Land van Cuijk, een personeelsdienst, een intergemeentelijke heilige Willibrordus gewijd afdeling sociale zaken (voorlopig alleen met Cuijk en Grave) en geweest. Het was een omvang- een regionaal dienstencentrum ICT. Op het gebied van recreatie rijke parochie, waarvan zich en toerisme voert men voorlopig alleen nog vrijblijvend overleg. later de parochies van Wanroij (1559), Sint Hubert (1796) Noordelijke Maasvallei en nog niet zo heel lang In 2001 werd – op initiatief van bedrijfsleven en Pantein – het geleden Wilbertoord (1962) zgn. PIO opgericht: Platform Integraal Overleg Land van Cuijk afscheidden. en Noord Limburg. Dit bestuurlijk platform bestaat uit ca. 25 vertegenwoordigers van relevante stakeholders – waaronder de burgemeesters van Boxmeer, Cuijk, Grave, Mill en Sint Hubert, Sint Anthonis, Mook en Middelaar, Gennep en Bergen. Het verbindende thema was welzijn en leefbaarheid van de regio. Het PIO heeft een rapport geschreven, Noordelijke Maasvallei grensoverschrijdend perspectief, beter bekend als Beeldenstorm 2025. Het beschrijft drie scenario’s: Op eigen kracht (regionaal), Samen met de buren (bovenregionaal) en In internationaal perspectief.

Regionaal perspectief Noordoost Brabant De provincie wil op het gebied van ruimtelijke ordening en economische zaken met grotere regionale entiteiten bestuurlijk overleg voeren. Dat heeft geleid tot een strategisch samen- werkingsverband voor Noordoost Brabant (2009) dat bestaat uit 21 gemeenten. Een krachtige regio draagt bij een aan sterkere onderhandelingspositie en kan bij grote projecten een doorslag- gevende rol spelen. Doel van de samenwerking is het versterken van de aanwezige binding in de regio om zo het woon-, leef- en werkklimaat voor burgers van de betrokken gemeenten samenhangender te kunnen versterken. Met Cuijk wordt ook samengewerkt binnen de stichting Het

Het betere BoerenBed Een Betere BoerenBed boerderij is altijd gevestigd op of in de Slapen in een BoerenBed-tent. onmiddellijke omgeving van De inrichting herinnert aan het een natuurgebied of landgoed eerlijke landleven van toen. van de Vereniging Natuurmonu- Het Betere BoerenBed is alleen menten of een van de andere maar te vinden op het (kleinscha- organisaties voor natuurbeheer lig) agrarisch bedrijf waar de boer/ in Nederland. boerin een gedreven en betrokken www.boerenbed.nl. rol speelt bij het wel en wee van het landelijk gebied. 35

Verrassende PlatteLand van Cuijk, een groep ondernemers Het Broekstenenhuuske werkzaam in toerisme en recreatie, die de handen ineen hebben geslagen om de streek te promoten. Lange tijd is er gespeculeerd Van een specifi eke samenwerking Mill-Grave op toeristisch vlak over de herkomst van het ronde is op dit moment nog geen sprake. Dat is eigenlijk nogal vreemd, ‘Broekstenenhuuske’ aan vooral als je ziet hoe beide plaatsen historisch via de Raam en de IJzerbroekseweg in Sint de Raamvallei aan elkaar verbonden zijn. De geschiedenis leert Hubert: het zou een Mid- namelijk dat de Raam een belangrijke ontwikkelingsas is geweest. deleeuwse molen geweest zijn, Aan en langs de Raam, die bij Grave uitmondt in de Maas, een schuilhut voor arbeiders of vinden we de historische landgoederen zoals Tongelaar (de zelfs een Romeinse wachttoren. omgeving is stiltegebied) en Aldendriel, de oudste ontginningen en cultuurgronden zoals de Hollander Broek en de vroegste bewoningen zoals Mill en Bruggen. In onze toeristische toekomstvisie gunnen we diezelfde Raam opnieuw een belangrijke rol als ontwikkelingsas. Dat betekent dat zich hier de gelegenheid voordoet de relatie In werkelijkheid was het een Mill-Grave een nieuwe, toeristisch aantrekkelijke invulling te ‘gewoon’ woonhuis uit de vroege geven: de historische vestingstad Grave die door de Raam en de negentiende eeuw, opgetrokken Raamvallei verenigd is met het natuur- en cultuurrijke en vooral uit zogenaamde ‘broeksteen’, ‘landelijke’ achterland van Mill en Sint Hubert. ijzerhoudende keien uit de Het idee van een complementaire twee-eenheid Mill-Grave moerassige bodem (=broek). biedt allerlei interessante en veelbelovende perspectieven voor De man achter dit bijzondere toeristisch-recreatieve samenwerking (zie ook paragraaf 4.1 gebouwtje was Thomas van Landelijkheid). Duynhoven (1770-1854) uit Een toeristisch platform (zie paragraaf 6.3, gidsproject 3) zal Cuijk, een ware pionier, die aan het initiëren, sturen en begeleiden van alle mogelijke niet van opgeven wist. Nadat samenwerkingsvormen een belangrijke, essentiële bijdrage velen vóór hem hun houwelen leveren. hadden stukgeslagen op de keiharde onderlaag van het • Aanhaken bij bestaande initiatieven IJzerbroek, liet hij een nieuwe Er gebeurt al heel veel. Er bestaan verschillende plannen en houweel ontwikkelen met initiatieven die uitstekend passen binnen de nieuwe toeristische aan de ene kant een punt en 36 aan de andere kant een hak. ambitie. Het is wel zaak te zorgen voor een optimale onderlinge Daarmee kon men de aarde afstemming en integratie. om de harde laag weghalen en Belangrijke voorbeelden zijn het nieuwe Centrumplan en het de harde steen van onderaf nieuwe plan voor het gebied Groespeel. loshakken. Van de ijzerbroek- In het Centrumplan van Mill kan extra aandacht worden besteed steen liet Van Duynhoven aan de inrichting van een ontvankelijk verblijfsgebied voor gasten onder meer bruggen en duikers, compleet met uitnodigende terrassen. Dat geldt ook voor de en dus ook het Broekstenen- kleinere kernen Sint Hubert, Langenboom en Wilbertoord, die huuske bouwen. Volgens een op dit punt ook in de structuurvisie specifi eke aandacht zullen beschrijving uit die tijd was het krijgen. ‘een huisje van twee ordente- Het plan Groespeel bestaat uit een aantal conceptprojectvoor- lijke vertrekken, in de muuren stellen voor het verbeteren van het uitloopgebied van Mill (het van welk twee bedsteden dorpslandschap), de aanleg van natte en droge ecologische gemetseld zijn en een kleder- verbindingszones, het aanleggen van groenstroken, maar ook en een waschplaats met een de uitbreiding van recreatieve mogelijkheden zoals fi etsen verwijlfsel van den selven steen, wandelroutes. Het gebiedspro gram ma Groespeel maakt deel uit zoo ruw als dien uit den grond van de herinrichting van het platteland, ook wel ‘reconstructie’ kwam. (…) Onder de trap genoemd. Op tal van plaatsen komen nieuwe natuurgebieden die naar boven leid, bevind tot stand, krijgen rivieren de ruimte, blijven dorpen leefbaar zig een hondekooij, duiveslag, hoenderkooij en een heimelijk en kan landbouw zich duurzaam ontwikkelen. Zodat de boer, gemak, alles van hetzelve steen net als vanouds, opnieuw kan doen waarvoor hij bij uitstek de daar.’ kwaliteiten heeft, namelijk zorgdragen voor de ontwikkeling en Rijk werd Van Duynhoven er de instandhouding van hoogwaardig landschap. niet van. Toen hij in 1854 op 83-jarige leeftijd overleed, werd Het gebied Groespeel is een van de brongebieden op de Peelrand zijn nalatenschap, hoofdza- die bijdragen aan de voeding van het waterstelsel van de Raam. kelijk bestaande uit boeken, De Groespeel is het brongebied van de oude Groote Beek, die in geschat op ‘147 guldens’. 1939 is ‘vergraven’ tot onderdeel van het Defensiekanaal dat zich voortzet in de Graafsche Raam. Het plan Groespeel voorziet in herstel van het natuurlijke bronnensysteem en legt zo de basis voor de ontwikkeling van een ecologische verbindingszone langs de oude Groote Beek, Defensiekanaal en Graafsche Raam. In het

Op de BoerenBed boerderij kun en Ezel in de speelweide worden je allerlei activiteiten doen en zijn graag geborsteld. er veel dieren voor de kinderen. Je kunt je eigen ‘privé-lammetje’ of ‘privé-konijn’ krijgen. Heel leerzaam voor de kinderen. Bij de boerderij in Dwingeloo hangen er bij de landwinkel uitlaatriemen van tante Jannie, de grote witte melkgeit. Iedereen die dat wil mag met haar gaan wandelen. De Pony 37

hierna uitgewerkte toeristisch toekomstperspectief (zie hoofdstuk Princepeel 4) fungeert het waterstelsel van de Raamvallei dan ook als een Tot in de late 19e eeuw was voorname ontwikkelingszone. het gebied rondom landgoed Princepeel ontoegankelijk Integratie van plannen is er ook in de zin dat deze toeristische vanwege een groot moeras dat inspiratienota onderdeel is van een bredere toekomstvisie – het is zich uitstrekte van Grave tot in de inleiding al gezegd – die ook nog een structuurvisie en een voorbij Weert. In die tijd was bestemmingsplan buitengebied omvat. de Peel nog een van de grootste natuurgebieden in Europa. • Adequate organisatiestructuur Halverwege de 19e eeuw werd Het welslagen van de toeristische ambitie staat of valt met begonnen met de ontginning een adequate organisatiestructuur. Het geven van sturing van het moeras. Rond 1900 en begeleiding, het maken van goede afspraken met diverse belangenhouders en externe partijen, het aangaan van samenwerkingsverbanden en met name het initiëren van samenhangende plannen en activiteiten, dat alles kan niet zonder een goede organisatie. Voor Mill denken we daarbij aan een koepelorganisatie van doeners en denkers, bestaande uit belangrijke lokale sleutel ﬁ guren, die aanzien genieten bij de plaatselijke bevolking en daardoor in was meer dan de helft van het staat zijn zaken vlot te trekken (zie ook hoofdstuk 5. Organisatie gebied toegankelijk gemaakt en en communicatie). in cultuur gebracht. De gemeente is bereid een eerste aanzet te doen tot de oprichting In de Gemeente Mill en Sint van een dergelijke koepelorganisatie maar zal het vervolgens Hubert lag een stuk Peel dat aan plaatselijke ‘krachten’ overlaten daaraan verder invulling te behoorde tot de domeinen van geven. de Staat der Nederlanden. Van oudsher was dit een • Goede toeristische infrastructuur jachtgebied van de Heren van De landelijke omgeving van Mill met zijn cultuur- en natuur- Cuijk. Toen de Prinsen van historische hoogtepunten moet voor het toerisme natuurlijk Oranje zich in 1559 Heren voldoende ontsloten zijn. Dat betekent niet automatisch dat er van Cuijk mochten noemen, allerlei nieuwe routes en paden moeten worden aangelegd. Wat

Voor de grote mensen is er Well- ness op z’n BoerenBeds; pure weldaad voor de jachtige burger ‘uut de Groote Stad’. Terwijl je uitkijkt over de weilanden (of sterrenhemel s’ avonds) ontspannen genieten van een sauna, een warm bad of koude & warme stortdouches. 38 kreeg het landgoed de naam er aan fysieke infrastructuur ligt, lijkt voldoende. Misschien dat ’Princepeel’. In 1864 werd er op punten verbetering plaats moet vinden. het publiekelijk verkocht. Belangrijker is het voorrang te geven aan het ontsluiten van Het is sindsdien altijd door informatie over dat landschap en zijn cultuur- en natuurhisto- haar pachters en eigenaren rische hoogtepunten. Veel van wat daarover aan interessants te beheerd, bewerkt en bewoond. vertellen valt, wordt nu niet of te weinig verteld. Op internet Daardoor is het vrijwel intact is het nodige te vinden maar ‘in het veld’, ter plaatse van de gebleven. Huize Princepeel, het locaties, kan de informatievoorziening beter en vernieuwender. landhuis op het landgoed, is Er is ook behoefte aan enkele locaties waar je informatievoor- gebouwd in 1870. ziening zou kunnen concentreren en combineren met andere museale diensten. Zo zoekt Stichting Sporen van de Oorlog al decennialang naar een waardig en permanent museaal onderkomen waar ze het verhaal van de Peel-Raamstelling en de Slag om Mill kan vertellen. Ook kasteel Aldendriel is genoemd als mogelijke locatie voor een regionaal cultuur- en natuurhistorisch informatiecentrum.

Momenteel exploiteren de • Communicatie en promotie gebroeders Smits op het ruim Stel dat Mill en Sint Hubert er klaar voor is. Dat de gemeente 540 ha tellende landgoed een akkerbouwbedrijf en hard op weg is inderdaad die bijzondere vakantiebestemming een biologisch varkensbedrijf. te worden die zij wil zijn. Dan wordt het toch echt tijd om de De gebroeders Smits zijn ‘wereld’ te laten weten wat zij in huis heeft, en waarom zij anders bezig met de realisatie van en aantrekkelijker is dan de concurrentie. Dan komt het aan een Golf & Country Club op een eﬀ ectieve communicatiestrategie, die erin slaagt de regio op het landgoed. Ze doen dat op de juiste wijze te proﬁ leren (oneerbiedig gezegd: ‘smoel te samen met de gebroeders Jacq geven’) en te positioneren. Maar ook voordat het zover is, is er en Wil Koch. De bedoeling is het nodige te doen op communicatief gebied. In hoofdstuk 5. een golfcomplex op te zetten, Organisatie en communicatie gaan we daar nader op in. dat uniek is in zijn soort. Ruim 130 ha groot en bovenal toegankelijk voor een breed publiek, dat op een sportieve

Het Groene Woud

Laat je inspireren door Coöpera- tie Het Groene Woud De Coöperatie is een interessante partner voor alle bedrijven die zich verbonden voelen met coöperatie. liteit, is streekgebonden, draagt bij Nationaal Landschap Het Groene Ook biedt de coöperatie de aan de versterking en instandhou- Woud. De aangesloten bedrijven aangesloten leden mogelijkheden ding van omgevingswaarden en profiteren van de marketing-, pro- nieuwe activiteiten op te starten. stimuleert de regionale economie. motie en salesinspanningen van de Het Groene Woud staat voor kwa- Dat alles geldt dus ook voor de 39

3.3 Strategische keuze en gezellige wijze wil golfen. De plannen voor de golfbaan We hebben vastgesteld wat de gezamenlijke ambitie is en vervolgens zijn door de gemeente positief de voornaamste voorwaarden voor succes een voor een besproken. Nu beoordeeld. Ook de provincie gaat het om de keuzes die nodig zijn om dat succes, die gezamenlijke stemt toe mits de aanleg leidt ambitie, daadwerkelijk binnen handbereik te brengen. tot minimale aantasting van Uit de visiebijeenkomsten komt overduidelijk naar voren dat de natuur- en landschappelijke de gemeente, als zij toeristisch-recreatief tenminste een vuist wil waarden van het gebied en er kunnen maken, zich zou moeten concentreren op het sublimeren en bovendien evenredige compensa- verder uitbouwen van de volgende twee cultuur- en natuurtoeristische tie plaatsvindt. hoofdthema’s:

• Landelijkheid • Gastvrijheid

Daarmee kiezen we voor Landelijkheid en Gastvrijheid als de belangrijkste toeristische speerpunten. De betekenis en de consequenties van deze keuze bespreken we hierna in hoofdstuk 4. Mill, landelijk en gastvrij.

ondernemers die aangesloten zijn zetten van Het Groene Woud. regionale economie te versterken bij de coöperatie. Dit gebeurt door intersectorale mét behoud en versterking van De doelstelling van de coöpera- samenwerking onder een geza- gebiedswaarden en verbetering tie is het duurzaam in de markt menlijk beeldmerk om hiermee de van de inkomenspositie van de ondernemer.

www.hetgroenewoud.com. 40 41 4

MILL, LANDELIJK EN GASTVRIJ 42

de ‘mooie kamer’ 43

De metafoor van de ‘mooie kamer’ De Tornado van Landelijkheid en gastvrijheid worden dus de speerpunten van het Langenboom toeristisch beleid van de gemeente Mill en Sint Hubert. Het zijn Op 10 augustus 1925 werd begrippen die nauw met elkaar verband houden, misschien zelfs twee de zomerse rust in Langeboom kanten zijn van dezelfde medaille. Een metafoor kan dat wellicht ruw verstoord door een grote duidelijker maken: de metafoor van de ‘mooie kamer’. storm die ter hoogte van het Om een beetje in de sfeer te blijven gaan we uit van een fraaie oude dorp uitgroeide tot een heuse boerderij. Zo een met een speciale ‘mooie of zondagse kamer’, de tornado. kamer die men alleen gebruikte bij feestelijke gelegenheden en waarin men de visite ontving. Die ‘mooie kamer’, staat voor de landelijke omgeving van Mill met al zijn natuur- en cultuurhistorische hoogtepunten. Daar ontvangt Mill haar gasten. En zoals in de ‘mooie kamer’ het mooiste uitgestald staat wat de gastheer te bieden heeft (meubilair, zilver, porselein, tapijten, gordijnen, schilderijen en andere kunstvoorwerpen), zo laat Mill haar trots, haar mooiste ‘schatten’ zien – speciaal voor de gasten nog even opgepoetst. In die zin verwijst ‘landelijkheid’ dus vooral naar de zichtbare, beleefbare kwaliteit van de ruimte, de omgeving. Veel gebouwen liepen zware Aan de andere kant is er de manier waarop de gastheer zijn gasten schade op en een aantal boerde- in de ‘mooie kamer’ ontvangt. De vriendelijkheid waarmee hij ze rijen stortte zelfs in. welkom heet, te woord staat en verder van dienst is. De drank en de spijzen die hij ze voorzet, het bed dat hij ze aanbiedt. In dat opzicht is ‘gastvrijheid’ vooral een emotionele kwaliteit.

Ook organiseert de Coöperatie en er zijn allerlei streekproducten allerlei activiteiten. Zo werd op te proeven. De landgoederen Ton- Landgoed Velder in Liempde in gelaar of Princepeel zouden ook 2005 voor de eerste keer het een goed decor vormen voor een ‘Streekfestival Het Groene Woud’ dergelijk festival. gehouden. Het festival geeft een www.streekfestival.com en beeld van wat de streek allemaal www.streekontmoetstad.nl te bieden heeft; bedrijven kunnen er zich presenteren, er zijn demon- Een van de bedrijven die zich pre- straties van oude ambachten en senteerde op het festival in Liemp- kunst, regionale artiesten treden op de was Agro & Co; de initiator 44

Na de storm werd het dorp 4.1 Landelijkheid door het leger en vele vrijwil- ligers weer opgebouwd. In Bijzondere landschapsopbouw 1985, 60 jaar na dato, werd Als we kijken naar de landschapsopbouw van Mill en omgeving dan daarvoor een monument valt een duidelijke tweedeling op, die we hier onder schematisch opgericht. Het bevindt zich hebben aangegeven: de Peel (1) en het Maasterras (2). voor ‘t Kloster en de kerk en bestaat uit maar liefst 1800 haagbeuken, die in een cirkel- vormig patroon de windrichting van de tornado aangeven. Het monument wordt de ‘Tornado- tuin’ genoemd.

De Raam wordt voor een belangrijk deel gevoed door zijtakken, die hun oorsprong in de zompige kwelgebieden van de Peel hebben. Het riviertje loopt parallel aan de Peelzoom (buitenrand van het Peelgebied, in dit geval het oostelijk Peelgebied) en zoekt zijn weg door het lage en van oorsprong natte terrassenstelsel van de Maas. De zijtakken liggen min of meer haaks op de stijlrand van de Peelzoom.

achter het innovatief ondernemen delijke oprichten van een bedrijf. Verder houdt Agro & Co zich bezig op het platteland. Jac Warmerdam Dat vereist kennis, onderzoek en met het borgen van de economi- zegt daarover: ‘In principe stimule- geld. In al die facetten kunnen wij sche vitaliteit op langere termijn. ren en realiseren wij innovatief on- helpen.’ Hiervoor zijn nieuwe economische dernemerschap op het Brabantse Voorbeelden zijn er inmiddels vol- dragers nodig. Agro & Co wil dat platteland’. Een mooie volzin, maar doende. In de schappen van alle realiseren door de unieke waarden wat moet de leek daarmee? Jac Plussupermarkten liggen streekpro- en gebiedskwaliteiten van het Bra- wil dat graag toelichten: ‘Innova- ducten van het merk Gijs. bantse platteland te verbinden met tie verloopt van een idee en een Agro & Co heeft het idee mee nieuwe markten en ketens. haalbaarheidsonderzoek via een ontwikkeld, heeft productiepartijen ondernemingsplan tot het uitein- bij elkaar gebracht. www.agroenco.nl 45

de landschapsopbouw van Mill & omgeving in 2 hoofdgebieden:

1. Peel 2. Maasterras 46

De slag bij Mill Raam als belangrijkste structuurdrager In de streek is de Raam vanouds de belangrijkste landschappelijke De Slag bij Mill is de naam structuurdrager. De Raam is volledig vervlochten met het landschap voor de hevige strijd tussen en met de ontstaansgeschiedenis van het dorp Mill. Duitse invasietroepen en de Aan de belangrijkste zijarm - de oude Groote Beek - , is ooit de Nederlandse verdedigingsmacht nederzetting Mill ontstaan. De oude Groote Beek is later gekanaliseerd op 10 en 11 mei 1940. tot het Defensiekanaal. De overgangen en gradiënten van hoog (Peel) Een Duitse pantsertrein en een transporttrein, die in de naar laag (Maasterras) komen tot uitdrukking in diverse, opeenvolgen- vroege morgen van de 10e mei de landschapstypen. Deze geleding is verantwoordelijk voor een vertrokken waren vanaf het unieke landschapsopbouw: zelden komen op zo’n relatief klein opper- Duitse plaatsje Uedem, kon- vlak zoveel verschillende landschapstypen voor: den over het zogeheten ‘Duitse • het grootschalige jonge ontginningslandschap van de Hoge Peel; Lijntje’ ongehinderd de spoor- • het kleinschalige bebouwingslint gevormd door Langenboom, brug bij Gennep oversteken, Zuid-Carolina, de Meeren en Wilbertoord; de Peel-Raamstelling passeren • de boszone (o.a. Langenboomse bossen en Molenheidse bossen); en nabij het dorp Zeeland een • de oude polders (de blokverkaveling van de polder bij Aldendriel en infanteriebataljon afzetten. direct daarnaast gelegen strokenverkaveling van het Hollander In reactie daarop had de in Broek; de buurt van Mill gelegerde • de Raamvallei, parallel aan de Peelzoom; Nederlandse verdedigingsmacht • de Maasterrassen met dekzandopduikingen en vele landgoederen – bestaande uit circa 2000 zoals Russendael, Tongelaar, Aldendriel, Barendonk, Ossenbroek. militairen van het I-6 en I-3 infanterieregiment en de 20ste Deze landschappelijke afwisseling, die het ruimtelijke karakter van lichte artillerie – het spoor de streek zo’n bijzondere dimensie geeft, is met name goed beleefbaar geblokkeerd middels een zoge- wanneer je de Raam van bronnen (Groespeel / Sint. Anthonis) tot naamde ‘aspergeversperring’. monding (Grave) volgt. Omdat het Duitse infanteriebataljon geen radioverbinding Landelijkheid in traditionele zin kon krijgen met het hoofd- Als we zeggen dat we landelijkheid tot toeristisch speerpunt maken, kwartier, keerde de Duitse dan hebben we het eigenlijk over twee verschillende opvattingen van pantsertrein die het konvooi landelijkheid, die elkaar echter op een bijzondere manier kunnen begeleid had, nog diezelfde dag aanvullen en versterken. terug maar ontspoorde bij Mill De eerste is landelijkheid in meer traditionele zin.

Het succes van Fitland Fitland, een fitnessimperium, dat verspreid over Zuid-Nederland een Op onze zoektocht naar inspireren- alsmaar groeiend aantal vestigin- de succesverhalen diende zich er gen telt. Maar daar blijft de teller één direct aan in Mill zelf: dat van niet staan. Oud-marinier en ex- Fitland en zijn ‘schepper’ Maarten commando Van Kempen wil verder, van Kempen, een nu al legendari- almaar verder. sche ondernemer uit Langenboom. Hij wilde ooit sportleraar worden, De bevlogen en onvermoeibare maar werd uitgeloot voor het CIOS Van Kempen is grootaandeelhou- in Sittard. Grappig is dat hij daar der en algemeen directeur van nu met gemeente en onderwijsin- 47

de Lage Raam (bron: www.bwz-ingenieurs.nl) 48 als gevolg van de aspergever- Dat is de landelijkheid die geënt is op geomorfologie en de cultuur- sperring. en natuurhistorie, en als zodanig het tegenovergestelde is van De strijd die volgde, duurde stedelijkheid. twee dagen en werd pas na Dat soort landelijkheid willen we versterken of sublimeren, door een zwaar bombardement in de gemeente er met inbegrip van zijn cultuur- en natuurhistorische het voordeel van de Duitsers hoogtepunten zo ‘landelijk’ mogelijk, dus nadrukkelijk ‘niet-stedelijk’ beslecht. uit te laten zien. In paragraaf 3.2 (Voorwaarden voor succes) hebben In Mill is een wandeling we al gewezen op de noodzaak van het vasthouden aan en het uitgezet waarin de ‘Sporen van waar mogelijk versterken van het dorps-landelijke karakter van de de Oorlog’ weer zichtbaar zijn gemeentelijke woonkernen. Dat betekent dat archetypisch landelijke gemaakt. Bij een van de nog woonvormen de voorkeur moeten krijgen boven stedelijke, met name altijd aanwezige kazematten daar waar de kenmerken van de omgeving daartoe uitnodigen.

Een nieuwe landelijkheid Maar, die traditionele landelijkheid alleen is niet voldoende om onderscheidend te zijn en zo een toeristische impuls van betekenis te vormen. We verwachten wat dat betreft meer van wat we ‘nieuwe langs de Peel-Raamstelling landelijkheid’ willen noemen. is de situatie gereconstrueerd Deze ‘nieuwe landelijkheid’ heeft in grote lijnen dezelfde kwaliteiten: zoals die er in oorlogstijd heeft hij biedt bezoekers kleinschaligheid, rust, ruimte, natuur, hoge uitgezien. Ook een deel van landschappelijke waarde, actieve en passieve ontspanning, comfort het spoorwegtraject waarop de enzovoort. gebeurtenissen zich hebben af- Het grote verschil is alleen dat nieuwe landelijkheid gericht is op de gespeeld, is gereconstrueerd. De toekomst en inzet op nieuwe, innovatieve ontwikkelingen. Daarbij stichting Sporen van de Oorlog valt te denken aan ontwikkelingen waarbij eco-eﬃ ciënte agrarische houdt zich zeer actief bezig bedrijfsvormen en andere economische activiteiten gecombineerd met deze periode uit de jongste worden met allerlei nieuwsoortige toeristisch-recreatieve invullingen. geschiedenis van Mill. Traditioneel landelijk én nieuw-landelijk (voor meer informatie: Beide vormen van landelijkheid corresponderen in grote lijnen met de www.stichtingsporenvan- twee ontwikkelingszones waarop we onze toekomstvisie concentreren: deoorlog.nl) de traditionele, historisch-romantische zone van de Raamvallei en de innovatieve, experimentele nieuw-landelijke zone van de Peelkant.

stellingen werkt aan een plan voor sporten, logeren, vergaderen, in een (sport)school met 1400 leerlin- een vliegtuig kunt overnachten of gen, volledig ingebed in Fitland. een saunaboot kunt bespreken. In de tachtiger jaren haalde hij het Zijn meest aansprekende huzaren- toen nog onbekende fitness naar stukje tot nog toe is Via Sana, de hier en begon in Mill een fitness- aanpalende orthopedische kliniek lokaal. Na drie jaar moest hij van- met 150 medewerkers en 5000 wege de explosieve groei uitwijken operaties per jaar. naar de oude molen van zijn vader. ten had, en transformeerde die In 1991 kocht hij de oude mavo in tot ‘Fitland’, een multifunctioneel Mill, waar hij zelf nog op geze- ‘leisure-center’ waar je nu kunt 49

de biologische markt 50

Het Duitse Lijntje (1) Ontwikkelingszone ‘De Raamvallei’

Het ‘Duitse Lijntje’ is de De Raam – we kunnen het niet vaak genoeg herhalen – is als oude naam van de voormalige cultuur- en natuurhistorische ontwikkelingszone het meest bepalend spoorlijn, die het Duitse Wesel geweest voor de ontwikkeling van de streek. De Raam, vanouds een verbond met het Nederlandse waterweg, wordt gefl ankeerd door wegen en paden en vormt aldus Boxtel via Goch, Gennep, sinds mensenheugenis een ideale aanhechtingsstructuur. Langs en in Mill, Uden en Veghel. Het het stroomdal van de Raam vinden we de oude landgoederen traject werd geopend in 1878 (Tongelaar, Aldendriel), vroege bewoning (Bruggen, de oude kern van als onderdeel van de verbinding Mill) en vroege ontginningen (Hollander Broek). Van recenter datum Londen-Berlijn-Sint Peters- is de militair-defensieve functie van de Raam als onderdeel van de Peel- burg. Vanaf 1881 reden over Raamstelling met het Defensiekanaal. deze lijn internationale snel- Sinds kort is de primaire functie van de Raam en haar stroomdal die treinen waarmee men zonder van ‘natte ecologische verbindingszone’. Dat houdt in dat bij toekomstige overstappen van Londen via plannen aan biodiversiteit en natuurontwikkeling een uitzonderlijk belang wordt gehecht; daarmee ontstaat er een hoogwaardige migratieroute voor fl ora en fauna. Daarbij doet zich de buitenkans voor dat we – parallel aan deze ecologische migratieroute – meteen ook een lijn- vormig ontsluitingssysteem voor recreanten en toeristen kunnen ontwikkelen: een fi jnmazig lineair netwerk van struin-, wandel-, en fi etspaden door en langs het beekdal van de Raam, met bij het land- Vlissingen naar Berlijn kon schap passende eco-effi ciënte voorzieningen en accommodaties. reizen. Om die reden maakten Tegelijk met deze ecologische en toeristisch-recreatieve plannen kunnen veel vorsten – waaronder ook plannen worden doorgevoerd om de grote variëteit aan cultuur- de Russische tsaren – en historische erfgoederen langs de Raam in ere herstellen: bijvoorbeeld door diplomaten voor hun Europese oude landgoederen te restaureren en nieuwe landgoederen te ontwik- reizen gebruik van dit traject. kelen conform een meer hedendaags natuur- en cultuurbewustzijn. Topjaar in reizigersaantallen Op deze manier kunnen we de Raamvallei (opnieuw) een meerwaar- was 1913 met maar liefst dige en duurzame betekenis geven als ‘coherente’ ontwikkelingszone. 876.213 passagiers. Daarmee bedoelen we dat we met deze eerste ontwikkelingszone De Eerste Wereldoorlog nadrukkelijk inzetten op een ‘samenhangende en vervlochten maakte in 1914 een einde hechtingsstructuur’ waarbinnen natuur, cultuur en toerisme hand in aan het internationale verkeer: hand gaan. Dit moet een ontwikkelingszone worden met een sterk

In 1995 opende van Kempen ties en onderwijsinstellingen. Plassen bij Cuijk. Het ligt pal aan zijn tweede vestiging in Gemert. Dat onderscheidt hem van de de A73 en vormt met zijn hoogop- Inmiddels zijn er dependances in andere ketens. gaande bouw een spectaculaire Deurne, Oss, Gennep, Den Bosch, Op stapel staan onder meer ‘Suyd- entree tot de provincie Brabant. Schijndel, Uden en Veghel. kade’ in Helmond – een ambitieus Van Kempen is niet te stuiten, zit plan voor een dubbele sporthal, www.fitland.nl vol met plannen, het ene nog fan- een hotel, ziekenhuis en Fitland tastischer dan het andere. Hij zoekt – en het niet minder ambitieuze de realisering daarvan het liefst in ‘Aqua Fitland’, een 180 kamers bijzondere samenwerkingsverban- tellend hotel in de vorm van een den: met overheden, zorgorganisa- kreeft aan de Kraaijenbergse 51

de twee langgerekte ontwikkelingszones: de Peelkant de Raamvallei 52 de lijn werd gedegradeerd tot ‘museaal’ karakter, die zich kenmerkt door kleinschaligheid en een zijlijn. In mei 1940 viel de ﬁ jnmazige structuur en waarin ruimte is voor zeer diverse nieuwe spoorbrug bij Gennep (door ‘agritoeristische’ functies. verraad?) in handen van de Het gaat dan om functies waarin natuur- en cultuurtoeristische Duitsers. Een Duitse troepen- verblijfsaccommodaties en faciliteiten op het gebied van echte verwen- macht doorbrak via het Duits cultuur (gezondheid, wellness, beleving) gecombineerd worden met Lijntje De Peel-Raamstelling, agrarische bedrijfsvormen zoals agrarische landgoederen, natuurboer- ondanks hevig verzet bij Mill derijen enzovoort. Sleutelwoorden hier zijn authentiek, traditioneel, (zie ‘Slag om Mill’). duurzaam, kleinschalig. In dit gebied lijkt de tijd stil te hebben Op 18 september 1944 werd gestaan, hier heerst nog het oude landleven, waarnaar de vele bezoe- de Gennepse spoorbrug door de kers uit stedelijke gebieden op zoek zijn. Duitsers opgeblazen om zo de oprukkende Geallieerden tegen Het uiteindelijke toeristische perspectief is gericht op de ontwikkeling te houden en op 10 maart van het gehele stroomgebied van de Raam, dus van monding tot bron. 1945 blies de terugtrekkende Een groot deel van de Raam stroomt echter door het grondgebied van Duitse Wehrmacht ook de Grave. Daarom ligt het voor de hand met die gemeente samenwerking spoorbrug bij Wesel op. In te zoeken: het historische vestingstadje Grave en het landelijke omme- de jaren ’60 en ‘70 werd het land van Mill die, verbonden door de Raam, een complementaire Duitse gedeelte gesloten en twee-eenheid vormen. Over de interessante en beloftevolle aspecten opgebroken. van een toeristische samenwerking met Grave hebben we al gesproken in paragraaf 3.2 Voorwaarden voor succes, onder het kopje ‘Samenwerking’. Ook in paragraaf 5.2 Communicatie (onder ‘Samen proﬁ leren’ en ‘Website’) komt die samenwerking aan de orde.

De ontwikkeling van deze zone vraagt om een opvallend en waardig startschot in de vorm van een gidsproject, dat niet alleen aandacht genereert maar vooral ook zorgt voor een ‘mindset’: het moet mensen In Nederland maakte de NS bewust en tegelijk enthousiast maken, en daarnaast symbool kunnen omstreeks 1950 een eind aan staan voor de intrinsieke waarde van dat bijzondere perspectief. het laatste stukje personen- Vandaar dat we een kunstproject voorstellen als eerste gidsproject: verkeer op de lijn Boxtel- Uden. In 1972 werd het Gidsproject 1. goederenvervoer op het traject Kunst op de Raam (zie par. 6.1)

Waardecreatie door Een voorbeeld is het ‘Plan van Aan- recreatie pak Regionale Beeldverhalen’.

De Stichting Innovatie Recreatie en Het idee hiervoor komt voort uit het Ruimte heeft als ambitie voor 2020 VROM-raadadvies Groeten uit Hol- dat recreatieondernemers een land, Advies over vrije tijd, toerisme duurzaam rendement kunnen halen en ruimtelijke kwaliteit uit 2006. uit hun bedrijfsvoering én dat recre- De raad schetst hoe vrije tijd en atie wordt gezien als een sector die toerisme nieuwe kansen bieden als wezenlijk bijdraagt aan de kwaliteit economische drager én als inspi- van de leefomgeving. ratiebron van ruimtelijke kwaliteit. 53

(2) Ontwikkelingszone ‘De Peelkant’ Mill-Gennep beëindigd. In 1987 gebeurde hetzelfde tussen Aan de westkant van de gemeente, tegen de Middenpeelweg aan ligt Uden en Mill en in 1983 tus- een zone met grootschalige (agrarische) bedrijvigheid, zoals het land- sen Veghel en Uden, waarna bouwontwikkelingsgebied (LOG) en de aanleg van een Golfbaan als de sporen werden opgebroken. onderdeel van het Landgoed Princepeel. Pas zeer recent – in 2004 Tussen deze zone en de brede bosgordel van de Peelzoom ligt onze – maakte Railion een einde tweede ontwikkelingszone: De Peelkant, waarin toerisme een belang- aan het goederenvervoer op het rijke rol kan gaan spelen. Hierin bevinden zich de jonge ontginnings- laatst overgebleven stuk tussen dorpen Langenboom, Zuid-Carolina en Wilbertoord. Ook in deze Boxtel en Veghel. ontwikkelingszone is ruimschoots plaats voor ontwikkelingen die bijdragen aan de recreatieve beleving.

De Peelkant is net als ontwikkelingszone De Raamvallei eerst en vooral een langgerekte vervlochten hechtingsstructuur waar cultuur, natuur en toerisme op vergelijkbare wijze ‘een alliantie aangaan’. Het culturele erfgoed is hier overwegend jong, maar vertegenwoordig toch een bijzonder boeiend stukje geschiedenis. De eerste nederzettingen, uithoven (van kloosters) en ontginningen dateren uit de late middeleeuwen en vonden voornamelijk plaats in de Peelzoom aan de rand van de woeste gronden. Na wat kleinschalige lokale ontginningen en turfstekerijen werd pas in de 18e eeuw een begin gemaakt met meer grootschalige ontginningen van de vochtige hoogveenvlaktes in de Peel (‘Peel’ komt waarschijnlijk van het Latijnse woord ‘palus’, dat ‘moeras’ betekent). Parallel aan de drogere verstuivingen van de Peelzoom (daar waar nu de bosgordel ligt) ontwikkelden zich langgerekte, kaarsrechte ontgin- ningsassen die in de loop der tijd met elkaar verbonden raakten. Aan deze assen ontstond verspreid bebouwing, die zich op plaatsen verdichtte tot lintdorpen (Langenboom, Zuid-Carolina en Wilbert- oord). De (voormalige) kloosters met hun landgoederen en kapellen laten zien dat ook hier religie een voorname rol speelde. De echt structurele, systematische ontginning begon halverwege de

De verhalen geven richting aan Eén van de aanbevelingen in dit ‘waardecreatie door recreatie’. de ruimtelijke ontwikkeling. Hoe VROM-raadadvies was gericht Met medewerking van het Innova- ontstond dit specifieke landschap? aan overheden en ondernemers tieNetwerk is een strategie opge- Wat kunnen we er zien? Welke geen betrof: “Ontwikkel regionale zet. Om deze strategie te kunnen bruiken leven in dit gebied? Welke (beeld)verhalen als basis voor realiseren is de oprichting van de verhalen kleuren de mensen? vernieuwing”. InnovatieFaciliteit Recreatie voor Kortom, wat is de identiteit van de www.recreatieenruimte.nl ondernemers noodzakelijk. regio? www.recron.nl www.innovatienetwerk.org/nl Hoe ziet het DNA eruit? Een ander voorbeeld is het Manifest van Hattem met als titel 54

Vader Pachom 19e eeuw en duurde tot de jaren 60 van de vorige eeuw. Daarbij werd het ontginningswerk nog eens dunnetjes over gedaan. Met funeste In de jaren zestig kwam met gevolgen voor de natuur, zou je misschien denken. Maar niets is de gastarbeiders uit Grie- minder waar, want ondanks alle ingrepen heeft het gebied zijn grote kenland en de Balkan het ecologische potentie behouden. Niet voor niets wijst het provinciale Orthodoxe geloof naar Neder- streekplan de grootschalige bosgordel op de Peelzoom aan als land. Het resultaat: meer dan Ecologische Hoofdstructuur. De wens van de provincie om deze twintig Orthodoxe parochies gefragmenteerde grootschalige boseenheden met elkaar te verbinden in Nederland en vier kloosters, krijgt een invulling in de Ontwikkelingszone de Peelkant. waaronder sinds 1972 een in Het is namelijk de bedoeling over de hele lengte, van noord naar zuid, Sint Hubert. ruimte vrij te maken om een kleinschalig halfopen coulisselandschap te creëren met een brede, soortenrijke zoomvegetatie, die op volstrekt natuurlijke wijze overgaat in bestaande ‘mantelbos’; daartoe zal dit nu nog dichte mantelbos plaatselijk worden gedund. Deze nieuwe ‘droge ecologische verbindingszone’ zal samen met natuurontwikkelingsge- bied de Groespeel (een centraal in de Peelkant gelegen moerige veenvlakte en belangrijke voedingsbron in het watersysteem van de Raam) al in een vroeg stadium grote aantrekkingskracht uitoefenen op zowel de eigen bevolking als de vele natuur- en cultuurtoeristen.

Het is de bedoeling extra veel aandacht te geven aan de toegankelijk- heid van deze nieuwe ecologische zone. Via een lineair stelsel van Stichter van dat klooster in zandpaden, die mogelijk aansluiten op langeafstandspaden, kunnen Sint Hubert was de in 2007 bewoners en bezoekers het gebied doorkruisen. Voorzieningen en overleden ‘Vader Pachom’. verblijfsaccommodaties voor gasten zijn gelegen aan of staan in Maar anders dan zijn naam verbinding met dit padenstelsel. doet vermoeden was Vader De bewoners van De Peelkant zijn doortastend en hebben een gezonde Pachom een rasechte Braban- pioniersmentaliteit en een ﬂ exibel karakter. Die eigenschappen zorgen der, die in 1935 als Rudolf er, samen met de boeiende geschiedenis en de geïnitieerde natuur- en van Neerven in Eindhoven landschapskwaliteiten, voor dat deze ontwikkelingszone ‘broedplaats’ het levenslicht had gezien en kan worden voor een nieuwe, toekomstgerichte landelijkheid waarin na een turbulent hippiebestaan nieuwe economie, innovatie en experiment voorrang krijgen. uiteindelijk geestelijke bevre- Voor beide zones geldt dat ontwikkeling gepaard moet gaan met een

Zelfvoorzienend leven Maar wat kan autarkie in onze goed verwarmde samenleving nog Autarkie, of zelfvoorzienend leven bijdragen? is niets nieuws. Stichting idLAB pleit voor een Het is een verschijnsel van alle update van het begrip en laat in tijden. In minder ontwikkelde een tentoonstelling in het ABC in situaties is het de enige kans tot Haarlem zien dat autarkie ook een overleven. helende werking kan hebben. Met Zie bijvoorbeeld www.levenvan- het tentoonstellen van bestaande hetland.nl en www.inspirerend- zelfvoorzienende woongemeen- leven.nl schappen als Hockerton Housing 55 bijdrage aan de ruimtelijke en ecologische kwaliteit van het gebied. diging vond in het Russisch- Dit wordt de plek waar samen met studenten nieuwe futuristische Orthodoxe geloof. Als novice (agri)producten bedacht, ontwikkeld en uitgeprobeerd kunnen worden. zwierf hij door half Europa Hier is ruimte voor innovatieve, experimentele economie, waarbij totdat hij dankzij de erfenis eco-effi ciënte agrarische bedrijvigheid en energieneutrale werkplaatsen van zijn ouders in 1972 een (‘cradle-to-cradle’) gecombineerd worden met nieuwe, duurzame boerderij kon kopen in Sint landelijke woon- en bouwvormen en allerlei vernieuwende toeristisch- Hubert. Daar stichtte hij educatieve functies. Het betreft hier een sterk onderscheidende, voornamelijk op langer verblijf gerichte vorm van toerisme, die vooral mensen zal aanspreken die zich sterk betrokken voelen bij natuur, milieu en gezond leven. De bedrijfsvoering is open, transparant en in principe vrij toegankelijk voor bezoekers. Zo ontstaan als het ware vrijplaatsen (‘kibboets’- principe) voor mensen en vooral kinderen uit de stad die op een zintuigelijke manier natuur- en cultuurlandschap kunnen beleven en ervaring kunnen opdoen met gezonde biologische boerenproducten, agrarisch natuurbeheer en biodiversiteit. Aardig is ook dat de nieuws- gierige stadse mens hier voor een tijdje echt landelijk kan wonen en kennismaken met zelfvoorzienend, milieubewust leven (autarkie). En zo doet zich de unieke omstandigheid voor, dat in naast elkaar ge- zijn ‘Klooster van de Heilige legen zones de twee belangrijkste ontwikkelingsrichtingen voorkomen Profeet Elias’. In 1982 werd die het gezicht van de agrarische bedrijvigheid voor de toekomst gaan de kleine kerkgemeenschap een bepalen, namelijk het LOG met zijn grootschalige boerenbedrijven die offi ciële parochie, onderdeel van in de regel produceren voor de internationale markt, en de Peelkant het Russisch Aartsbisdom van waarin de nadruk juist ligt op kleinschaligheid en het leveren van een Parijs. breed pakket aan hoogwaardige producten en diensten. Vader Pachom was overste van het klooster, Vader Serafi m en Vast staat dus dat Ontwikkelingszone De Peelkant een ‘zone van de Vader Patrick waren en zijn toekomst’ kan worden, waarin bezoekers en passanten kennis kunnen volgelingen. De parochianen maken met een nieuwe vitale landelijkheid, waarin de beleving van de komen vanuit heel Nederland aloude vertrouwde landelijke kwaliteiten worden verrijkt en aangevuld naar Sint Hubert. Elke met de ervaring van toekomstige landelijkheid. zondag is er een liturgieviering, De allereerste oplevering van een project ter ontwikkeling en verster- maar vanwege de afstanden ko-

project in midden Engeland wil Daarbij zijn de woningen zeer idLAB aantonen dat het niet alleen voordelig te bouwen. maar om het behoud van planten en dieren gaat. http://www.archined.nl/nieuws/ Deze woningen zijn zo gebouwd de-herontdekking-van-autar- dat het watergebruik nog maar kie/) 60% van het gemiddelde bedraagt en het energieverbruik slechts 10%. Al het drinken huishoudwater wordt ter plaatse uit regenwater gewonnen. 56 men niet alle parochianen elke king van de ‘Ontwikkelingszone De Peelkant’ zou strategisch gepland week. Na de viering wordt en in combinatie met een evenement met voldoende aandacht van de er gezamenlijk een maaltijd media plaats moeten vinden. gebruikt. De structuur van de dienst is dezelfde als die van de katholieke lithurgie, alleen 4.2 Gastvrijheid zijn er andere gezangen en dragen de geestelijken andere Gevoel welkom te zijn gewaden. Het is allemaal wat We hebben gastvrijheid benoemd als speerpunt omdat gastvrijheid feestelijker en plechtiger. En misschien wel de belangrijkste graadmeter is voor ‘goed toerisme’. De langduriger. Opvallend is dat kwaliteit van onze vakanties koppelen we immers altijd aan de manier niemand gaat zitten; de hele waarop we bejegend zijn. Hoe vaak gebeurt het niet dat alles in een dienst wordt staande gedaan. vakantiegebied klopt – locatie, faciliteiten, prijzen, het weer niet te Vader Pachom zou ooit gezegd vergeten – maar dat we ons ongastvrij of ronduit lomp en onbeschoft hebben: ‘Voor God ga je niet behandeld voelen. Voor velen van ons is dat een reden om nooit meer op je luie krent zitten’. De een voet in zo’n gebied te zetten. viering op zondag staat open Onze interpretatie van gastvrijheid is dan ook: bezoekers op alle voor iedereen. Je hoeft niet tot mogelijke manieren het gevoel geven dat ze meer dan welkom zijn. de parochie te behoren. Wel is Onder meer door te zorgen voor: het zo dat alleen de Orthodoxe • Een bezoekersvriendelijke infrastructuur (het gebied en alle gelovigen ter communie mogen hoogtepunten daarin moeten goed toegankelijk zijn en voldoende gaan. ontmoetingskansen bieden); • Afwisseling en verrassing (bezoekers prikkelen en verleiden, zowel qua landschapsbeleving als in cultuurhistorisch en culinair opzicht); • Comfort en ontspanning (bezoekers alles bieden waar ze behoefte aan hebben: eten en drinken, onderdak voor de nacht maar ook plezier, sport, spel, verzorging, verwenning, ontspanning, wellness en (extra) comfort; • Informatie en documentatie (er moet eenvoudig, op voldoende plekken en via verschillende media – print, info op locatie, bebording, GPS, internet enzovoort – hoogwaardige informatie voor bezoekers beschikbaar zijn)

Stallen in het landschap welzijn van mens, dier en milieu, bedrijfsvoering en inrichting van het In 2007 gaven de Provincie Noord- landschap. Brabant en de Land- en Tuinbouw De ontwerpopgave kreeg de titel Organisatie Nederland, sector ‘Stallen in het landschap’ en is Varkenshouderij aan twaalf kunste- vooral gericht op het exterieur van naars, architecten en landschapsar- de stal en de inpassing van het chitecten opdracht om innovatieve veehouderijbedrijf in de omgeving. en creatieve ontwerpen voor stallen De ontwerpen kunnen dienen als te ontwikkelen, met daarbij aan- inspiratiebron voor nieuwe ontwik- dacht voor duurzaamheid, kelingen. De ontwerpopgave sluit 57

• Een vriendelijke, gastvrije bejegening van bezoekers; De Raam • Een gastvrije uitstraling van kernen, faciliteiten en accommodaties middels vriendelijke, kleurrijke en vrolijke aankleding. De Raam is de verzamelnaam voor een stelsel van beken in de Als Mill die gastvrijheid weet uit te stralen en erin slaagt over de noordoosthoek van Noord- volle breedte ook daadwerkelijk gastvrij te zijn, dan zal de gemeente Brabant, grofweg tussen Grave zich positief onderscheiden en kan zij zich met een gerust hart en Boxmeer. nadrukkelijk als zodanig proﬁ leren en positioneren (zie ook 5.2 Communicatie).

Nieuwe gastvrijheidsconcepten en -producten Mill kan nog onderscheidender zijn door ruimte te geven aan nieuwe innovatieve gastvrijheidsconcepten, waarbij nieuwsoortige (combina- ties van) attracties en activiteiten gekoppeld worden aan (bescheiden) horecafaciliteiten. Attracties en activiteiten die, ondanks hun vernieuwende karakter, wortelen in de eigenheid en eigen identiteit van de regio, en die passief (ontspannen) en actief vermaak (inspannen) op creatieve wijze weten te combineren. In ontwikkelingszone de Raamvallei waar de nadruk meer ligt op de De ‘Lage Raam’ is een authentiek romantische aspecten van landelijkheid, zou je daarbij ecologische laaglandbeek die kunnen denken aan een boerderij waar stadsgezinnen meerdere dagen stroomt van de Peel naar het verblijven en aan den lijve ondervinden wat het boerenleven allemaal gemaal Van Sasse bij het inhoudt (zoals in Vorden, boerderij Natuurmonumenten). Of – en vestingstadje Grave. Via dit dat gebeurt daar al – een schaapherder die gasten mee laat lopen met gemaal stroomt het water in de de kudde en zorgt voor eten en drinken en slaapgelegenheid (Schaap- Maas. Ongeveer zes kilometer herder van Mill, Marianne van Heiningen). voor de monding komt de In ontwikkelingszone de Peelkant waar vooral aan de nieuwe lande- Lage Raam samen met het lijkheid invulling gegeven wordt, kun je denken aan een eco-eﬃ ciënte Defensiekanaal, om enkele boerderij annex ‘Bed & Diner’ waar bezoekers de streekeigen, honderden meters verder ook de biologisch-dynamisch geteelde groenten voor hun maaltijd zelf van Biestgraaf op te nemen. Van het land halen en wellicht ook helpen klaarmaken (zie ook paragraaf hier af tot de monding heet de 6.2: project Eten direct van het land). rivier: ‘Graafse Raam’. Bij Escharen wordt ook nog de

aan bij het advies van het College 2008 gepresenteerd in de Verkade- van Rijksadviseurs zoals verwoord fabriek in ’s-Hertogenbosch. in het Advies megastallen (novem- ber 2007), waarin aan de ministers Het brabants kenniscentrum kunst Cramer (VROM) en Verburg (LNV) en cultuur (www.bkkc.nl/intro- werd geadviseerd een opdracht ductie) kan een rol spelen bij de uit te schrijven voor het ontwerpen ondersteuning van dit soort pro- en ontwikkelen van een mooie, jecten, waarbij de overtuiging is: innovatieve varkensstal voor de cultuur is het vliegwiel van de Bra- toekomst. bantse samenleving en economie. De ontwerpen werden in december 58

‘Hoge Raam’ opgenomen en Gastvrijheidsacademie bij Grave de Hertogswetering. Tijdens de visiebijeenkomsten is verschillende keren de instelling van Van daar af staat het water een ‘gastvrijheidsacademie’ aan de orde geweest. Daarmee wordt geen bekend als ‘Nieuwe Raam- fysieke school bedoeld maar een reeks van meerdere thematische mond’. cursusavonden waarin alle aspecten van goed gastheer-/gastvrouw- De Lage Raam begint als een schap door terzakekundigen worden behandeld. Dat gaat van het afwateringssloot ten zuiden omgaan met klanten, de opzet en de inrichting van een toeristisch- van Rijkevoort, samen met recreatieve accommodatie tot en met alle ﬁ nanciële, juridische en een zijtak die ten zuiden van administratieve facetten van toeristisch ondernemerschap. Wanroij begint. De sloot moet De reeks wordt afgerond met de uitreiking van een oorkonde, die het het broekgebied ten oosten van trotse bewijs vormt van hun vakmanschap en bezoekers de verzekering de Peel ontwateren. Vanaf geeft dat ze mogen rekenen op een uitstekende dienstverlening. Sint Hubert volgt de Lage Het doel is duidelijk: het creëren van een hoog en onderscheidend Raam – hoewel gekanaliseerd niveau van gastvrijheid. Ook daar hechten we zoveel waarde aan dat – haar loop door een meer we van de oprichting van een gastvrijheidsacademie een gidsproject natuurlijk beekdal. Langs willen maken. de Graafse Raam, die deels overblijfsel is van de Beerse Gidsproject 2: Maas, bevindt zich enigszins Inrichten gastvrijheidsacademie (zie par. 6.2) ten zuiden van Escharen het natuur- en recreatiegebied Kwaliteitskeurmerk voor gastvrijheid In het verlengde van de gastvrijheidscursussen is tijdens de visiebijeenkomsten ook gesproken over een (gemeentelijk) kwaliteitskeurmerk voor gastvrijheid: alléén initiatieven die aan de kwaliteitseisen voldoen en – heel belangrijk – iets nieuws en onderscheidends toevoegen aan wat er al is, krijgen dat keurmerk en kunnen daarbij ook nog eens rekenen op (facilitaire) medewerking van de gemeente en betrokken natuurorganisaties. Zo’n kwaliteitskeurmerk kan ook wonderen doen ‘Graafse Raamdal’. voor proﬁ lering en beeldvorming (imago). De Raam stroomt ‘enigszins’ Het wekt vertrouwen maar ook interesse: een streek die kwaliteit zo meanderend door een halfopen serieus neemt, die moet welhaast de moeite waard zijn! Om dezelfde beeklandschap. Bovenstrooms reden vergemakkelijkt een dergelijk keurmerk de promotie van Mill en omgeving (zie ook 5.2 Communicatie).

Boerderij voor stadskinderen helpen met koeien melken, var- kensstallen uitmesten, kippeneieren rapen, fruit van de bomen plukken. Bij kasteel Hackfort in Vorden bezit En ’s avonds is er in de stallen een Natuurmonumenten een boer- bourgondische maaltijd met de derij waarvan men niet wist hoe producten van de boerderij en van die acceptabel geëxploiteerd kon de streek. Dat arrangement loopt worden. Een slimme ondernemer als een trein!’ kwam toen met een arrangement speciaal voor gezinnen uit de stad. De kinderen mogen elke morgen www.boerderijschool.nl 59 60 61 5

ORGANISATIE EN COMMUNICATIE 62

Verhaalplekken klank- en lichtspel in een theater- wachten. Daar worden eeuwen- achtige setting (geluidsfragmenten, oude volksverhalen vertelt over do- Elke plek heeft zijn eigen verhaal. stemmige muziek, vliegende lan- lende ruiters, verdwenen kloosters Op deze zogenaamde ‘verhaal- taarns en drijvende lampionnetjes) en verloren zielen. plekken’ kunnen de oude verhalen versterkt de atmosfeer. Hendrik Ribot: ‘Met het project opnieuw tot leven komen, bijvoor- Dwalend Licht wil ik een biografie beeld tijdens avondlijke dwaal- Kunstenaar Hendrik Ribot doet iets over de Veluwe verwezenlijken. lichtentochten, voor jong en oud. vergelijkbaars op de Veluwe. Hij Voortkomend uit de fascinatie voor Daarbij worden spookverhalen neemt bezoekers mee naar ‘de het gebied en de associaties die voorgedragen of op een andere Verborgen Tuin’, waar een verha- ik hierbij als kunstenaar voel. Het manier ten gehore gebracht. Een lenverteller en een violist op hen project is zowel autobiografische 63

5.1 Organisatie gaat het riviertje via houtwallen, landgoederen en bosjes De noodzaak van een koepelorganisatie richting de Maas. Hier ligt de De aanwezigheid van een degelijke toeristische organisatiestructuur is Raam in een open gebied, de een voorwaarde voor succes. Zonder gestructureerde aanpak immers, uiterwaarden van de Maasheg- verrommelt en verzandt elk initiatief, elke goede bedoeling. We gen van Keent. kennen de voorbeelden allemaal: op het eerste gezicht veelbelovende In 2009 werd begonnen met plannen en initiatieven die stuklopen op ambtelijke hindernissen of het beekherstel van 13,4 km bij gebrek aan (ﬁ nanciële) steun geen doorgang kunnen vinden. van het dal van Lage Raam Ook de deelnemers aan de gespreksrondes hebben te kennen gegeven en Graafse Raam, die gelegen dat er behoefte is aan een planmatige, strategische opzet met een zijn stroomafwaarts van Sint Hubert. (zie ook het kaartje duidelijk einddoel en een centraal ‘orgaan’, een koepelorganisatie die – op pagina 45) in welke vorm dan ook – stuurt, initieert, begeleidt, enthousiasmeert en controleert.

Toeristisch platform met ‘sleutelfi guren’ Er is dus behoefte aan de inrichting van een ‘Toeristisch Platform voor Mill en Sint Hubert’ dat sturing en uitvoering geeft aan de gemeentelijke toeristische ambitie. Het is voor de daadkracht en het welslagen van die toeristische ambitie van het grootste belang dat dit platform bestaat uit ‘trekkers’, lokale sleutelfi guren die vanwege hun deskundigheid, hun ondernemerszin en bijzondere toeristisch- recreatieve kwaliteiten respect genieten in de gemeenschap. De taken van dit platform, dat zowel uit denkers als doeners zal bestaan, is gericht op het proactief bedenken, initiëren en begeleiden van concrete projecten, die in het teken staan van de toeristische hoofdthema’s landelijkheid en gastvrijheid, en die op korte termijn (in principe binnen twee jaar) realiseerbaar zijn. Het platform zal ook proactief en structureel gaan werken aan de promotie van Mill en het vergroten van de naamsbekendheid, bij voorkeur samen met de gemeente Grave (zie ook ‘Samen profi leren’ verderop).

als ‘open’ voor invloeden van ontwikkeling naar een pluriforme anderen. voorstelling. Het uitgebreide palet Deze biografie met als thema ‘het aan mogelijkheden en ideeën door vertellend landschap’ wordt ge- anderen en mezelf aangedragen vormd door verhalen en vorm ge- biedt voor de toekomst een bijna geven door middel van performan- onuitputtelijke bron van creatieve ces en lichtsculpturen. De geboden verwezenlijking’. diversiteit aan sferen van de bossen, zandverstuivingen en heidevel- www.ribot.nl den schept perspectieven voor een 64

Het Defensiekanaal Daarmee zal het Platform de koers vervolgen, die met deze inspiratienota is ingezet. Een dergelijk platform vinden we van Het Defensiekanaal of zulk wezenlijk belang, dat de oprichting ervan één van de vijf Peelkanaal werd in 1939 gidsprojecten: gegraven als onderdeel van de Peel-Raamstelling. Gidsproject 3: Het reikt tot het riviertje de Samenstelling Toeristisch Platform Mill (zie par. 6.3) Raam, juist boven Mill. Het deed dienst als afwate- ringskanaal en anti-tank- gracht, waardoor het al snel de Gemeentelijk coördinator toerisme naam Defensiekanaal kreeg. Tijdens de gespreksrondes is meermalen het werk van de Aan de westzijde werd een regiocoördinator geprezen, die voor Noordoost-Brabant probeert 80-kilometerslange verde- krachten te bundelen, en die bedrijven en instanties met elkaar in digingslinie gebouwd met contact tracht te brengen. Een dergelijke centrale functie – maar dan mijnenvelden, kazematten, op gemeentelijk niveau – kan ook voor het verwezenlijken van de prikkeldraadversperringen en cultuur- en natuurtoeristische ambitie van Mill en Sint Hubert een daarachter loopgraven. Deze uitkomst zijn. Daar kan met het oog op de continuïteit een enorme linie werd de Peel-Raamstel- stimulans van uitgaan. Iemand die op dagelijkse of bijna-dagelijkse ling genoemd. basis bezig is met het bij elkaar brengen van mensen, krachten, Het was de bedoeling om de initiatieven en organisaties. spoorlijn Wesel-Boxtel (zie het Zo’n Gemeentelijk Coördinator Toerisme weet zich dan gesteund Duitse Lijntje) bij een Duitse door het platform. Wellicht is het mogelijk de aanstelling van deze aanval af te sluiten met een coördinator in het genoemde gidsproject mee te nemen. zogenaamde ‘aspergeversperring’ van uit de bodem oprij- zende stalen spoordelen.

Een andere manier om verhalen zitpijlen in heel Rivierenland u uit, een eeuwenoude legende, bij de over te brengen is door mensen via erop te gaan zitten om uit te rusten andere om een modern verhaal en de mobiele telefoon of een ander en te genieten van de omgeving. soms krijgt u een verhaal te horen medium naar vertellingen te laten Terwijl u daar zit, kunt u via uw in de vorm van een gedicht. luisteren. mobiele telefoon luisteren naar Naast oude verhalen over weerwol- Dit principe is gehanteerd bij het een verhaal of gedicht over wat die ven, heksen, spoken en Faust, komt project ‘de zitpijl vertelt’ (www. plek zo bijzonder maakt... u ook verhalen tegen van Willem dezitpijlvertelt.nl). De zitpijlen zijn ontworpen door van Toorn en Koos van Zomeren en kunstenaarsduo vGtO. gedichten van Nescio en Ernst van ‘Gaat u zitten en geniet van de Elke pijl vertelt haar eigen ver- Alphen. omgeving.’ Zo nodigen 55 felrode haal. Bij de ene zitpijl gaat het om 65

5.2 Communicatie Het defensiekanaal was door Defensie gewenst, maar omdat Het merk Mill het door werklozen werd aan- Wanneer de toeristische ambitie zover is ingevuld dat men het gelegd, betaalden andere depar- beoogde vakantiepubliek kan gaan aantrekken en verwelkomen, tementen mee. zal het nieuwe Mill ‘verkocht’ moeten worden. Het komt er dan In de defensiestrategie van Ne- op aan de buitenwereld en dan vooral het mogelijk geïnteresseerde derland speelde de Peel-Raam- publiek te laten weten dat daar in de noordoosthoek van Brabant stelling een voorname rol. een landschappelijk juweel ligt te wachten op bezoekers: een natuur- Die stelling was geconstrueerd en cultuurtoeristisch kleinood dat zich richt op natuurminnende achter het Defensiekanaal en wandelaars en ﬁ etsers – oud en jong en met of zonder kinderen – die de Zuid-Willemsvaart, en liep van de Raam in het noorden kiezen voor een kort tot middellang verblijf. tot aan Weert in het zuiden. Op dat moment wordt het noodzakelijk om het toeristisch-nieuwe Mill te branden, ‘neer te zetten’ als een fris en aantrekkelijk toeristisch merk.

Een slogan Een passende slogan is essentieel voor de positionering van het ‘merk’ Mill. Een slogan die op een frisse aansprekende manier de Daarachter zouden volgens onderscheidende kenmerken en de unieke identiteit van Mill in de oorspronkelijke strategie in de kern weet te raken. Een slogan waarmee ook de inwoners zich 1939 het Derde Legerkorps

moeiteloos kunnen identiﬁ ceren. Zo’n slogan hoeft niet één op één en de Lichte Divisie stelling naar die onderscheidende kenmerken te verwijzen. Veel belangrijker is nemen, zo’n 35.000 man. dat hij het vakantiegevoel weerspiegelt, dat een verblijf in de gemeente Maar met de wisseling van het oplevert. Voorbeelden: ‘X, een zorgeloos vakantieoord’, ‘Wandelend opperbevel in februari 1940 genieten in Y en omgeving’, ‘Er even helemaal uit in Z’. veranderde die strategie: de Als algemene slogan hanteert de gemeente Mill en Sint Hubert nu Peel-Raamstelling zou alleen ‘Een verrassende ontmoeting’. Een op zich interessante en beloftevolle nog een zwakke bezetting slogan, die echter minder geschikt is om de nieuwe toeristische houden en de rest van de troe- positionering te dragen, omdat hij niet refereert aan dat speciﬁ eke pen zou zich bij de eerste vakantiegevoel. schermutselingen al binnen de Vesting Holland terugtrekken.

De verhalen zijn overigens niet alleen in het landschap zelf te beluisteren, maar ook via de website kunt u online alle verhalen beluisteren. Wellicht is het mogelijk een regionaal beleid voor kunst in het landschap op te zetten, een netwerk van kunstwerken en –evenementen Hiermee kun je aansluiten op de Kijk ook eens op www.mysterie- dat in de meest brede zin geïnspi- ‘Peelverhalen’, svanhetreestdal.nl/verhalenbank/ reerd is op de relatie met de Peel. zie www.peelverhalen.nl. 66

Toen de Duitsers op 10 mei Prijsvraag 1940 Nederland binnenvie- Voor het welslagen van de toeristische aspiraties van de gemeente len, werd op 10 en 11 mei is het van belang dat de eigen bevolking zich met dat merk en wat op sommige locaties langs het het belooft, kan identiﬁ ceren. Daarom stellen we voor een algemene defensiekanaal fel gevochten. prijsvraag uit te schrijven onder de ingezeten van de gemeente, jong Met name de Slag bij Mill én oud, met als thema een nieuwe toeristische slogan voor Mill. Het (zie daar) was hevig. eﬀ ect daarvan is dat de hele kwestie breed onder de aandacht komt en dat iedereen in zekere zin gedwongen wordt om na te denken over de toeristisch-recreatieve toekomst van de gemeente. In de begeleidende informatie wordt dan meteen een beeld geschetst van de ambitie die de gemeente heeft en op welke onderscheidende kenmerken ze wil inzetten. En met wat geluk ontkiemt er mede daardoor een betrokkenheid die kan uitgroeien tot een draagvlak en een gevoel van er samen voor gaan. Zeker als aan de prijsvraag, de jurering, de keuze en de prijsuitreiking (aansprekende prijzen) breed publiciteit wordt gegeven. Vandaar dat we voorstellen een dergelijke prijsvraag tot gidsproject te maken.

Gidsproject 4: Prijsvraag met als thema een nieuwe toeristische slogan voor Mill en Sint Hubert (zie par. 6.3)

Samen proﬁ leren In paragraaf 3.2 Voorwaarden voor succes (onder Samenwerking) en paragraaf 4.1 Landelijkheid (onder meer bij de bespreking van Ontwikkelingszone de Raamvallei) hebben we aangegeven dat binnen de toeristische ambitie een belangrijke rol is weggelegd voor de Raamvallei als nieuwe ontwikkelingszone. De Raam verbindt van oudsher Mill en haar cultuur- en natuurrijke ommeland met de historische vestingstad Grave – ontstaan uit een burcht die de

Schatten van Brabant dat door kunst en cultureel erfgoed 2009 met elkaar te verbinden een heel nieuw cultureel aanbod kan Het culturele verleden van Bra- ontstaan. In deze kruisbestuiving bant is superinteressant, maar niet brengt de kunstsector experiment, altijd even zichtbaar. Vandaar het perspectiefverschuiving en het initiatief Schatten van Brabant, zoeken naar de kern der dingen dat letterlijk de schatten van onze mee. De erfgoedsector zorgt voor provincie blootlegt. verhalen, inspiratie en betekenis Zoek aansluiting bij de visie van voor mensen. ‘Schatten van Brabant’, die zegt 67 heren van Cuijk in de twaalfde eeuw bouwden aan de monding van De Kuilen diezelfde Raam. Daarmee vertegenwoordigt de Raam in wezen de meest karakteristieke kernidentiteit van het gebied. Halverwege Mill en Lan- Dat is ook de reden waarom – zo hebben we eerder al uitgelegd genboom ligt recreatiegebied – een nauwe samenwerking met Grave voor de hand zou liggen. De Kuilen, een voormalige Een dergelijke ‘toeristische alliantie’ tussen de gemeenten Grave zandwinningplas die enkele en Mill en Sint Hubert heeft bovendien een aantal belangrijke jaren geleden een ingrijpende metamorfose heeft ondergaan. voordelen. Niet alleen in fi nanciële zin, omdat men (een deel van) de ontwikkelingskosten en andere inspanningen kan delen, maar ook op het gebied van deskundigheid en personele inzet. Daar komt bij dat vooral op het vlak van profi lering en positionering de kaarten bijzonder gunstig liggen. Het is immers makkelijker je als vakantiestreek te profi leren dan als vakantiedorp; om de eenvoudige reden dat men bezoekers in alle opzichten meer en meer gevarieerde Hart van het gebied is een attracties en accommodaties te bieden heeft. fraai aangelegde recreatieplas, Deze verdergaande samenwerking met de gemeente Grave is een waarvan een deel als duik- logische voortzetting van de al bestaande samenwerking, met name op locatie gebruikt wordt en bij ecologisch vlak (Project Beekherstel Graafsche Raam). duikers in heel Nederland erg

in trek is. Gemeenschappelijke noemer Voorwaarde voor gezamenlijke proﬁ lering is echter wel dat er van een gemeenschappelijke noemer sprake moet zijn. En die is er: ‘de Raamvallei’. De Raamvallei kan de ‘merknaam’ zijn waarmee de streek Grave-Mill en Sint Hubert zich op de binnenlandse vakantiemarkt proﬁ leert en positioneert. De gemeenten zouden dan gezamenlijk – campagnematig – naar buiten kunnen treden. Vergelijkbaar met het Geuldal in Zuid-Limburg en de Veluwezoom of Tweestromenland in Gelderland. Als Grave en Mill de handen ineenslaan, dan heeft dat ook consequenties voor de slogan. Die zou dan betrekking hebben op promotie van de hele Raamstreek en als volgt kunnen luiden: ‘Ontdek de vergeten Raamvallei’ of ‘Verken de onbekende Raamvallei’. In dat

De kernwaarden van Schatten van De Provincie Noord-Brabant, ge- Brabant zijn ‘verbindend’: ‘Smeed meenten, culturele en educatieve de Schatten van Brabant aaneen’ instellingen in Brabant hebben hun (samenwerking tussen sectoren), koppen bij elkaar gestoken en zijn ‘betrokken’: ‘Je hebt meer met je tot een mooi programma gekomen verleden dan je denkt’ (bewustwor- van exposities en activiteiten in ding betekenis van cultuurhistorie) heel Brabant. en ‘vernieuwend’: ‘Leg de Link’ (koppeling aan de actualiteit, www.schattenvanbrabant.nl zoeken naar aansprekende en dynamische vormen). 68

Aan het recreatiegebied grenst geval zouden uiteraard ook de inwoners van de gemeente Grave aan de motorcrossterrein Circuit genoemde prijsvraag (pagina 62) moeten kunnen meedoen. Park De Kuilen waar grote nationale wedstrijden verreden Promotionele communicatie worden. Het is natuurlijk zaak de plaatselijke bevolking van alle vorderingen op de hoogte te houden. Dat bevordert de continuïteit: aan de ene kant ervaart het publiek dat men ook echt bezig is de toeristische ambitie te verwezenlijken, aan de andere kant genereert die positieve aandacht op haar beurt weer nieuwe ideeën en nieuwe initiatieven. Wanneer de kwestie uit de actualiteit wegzakt, is dat de hond in de pot. Men moet Met behulp van een zand- erover blijven praten. Dus steeds wanneer er iets nieuws te melden zuiger werd in De Kuilen valt, moet dat ook gebeuren – in de plaatselijke media (Koerier, ‘groenzand’ gewonnen voor de website gemeente) maar ook, bij meer substantieel nieuws, de wegenbouw. Dat zand werd regionale of misschien wel landelijke pers (TV Brabant, Gelderlander opgezogen en via een enorm enzovoort). pijpenstelsel in een omdijkt Bij dat laatste kun je denken aan het van start gaan en/of (succesvol) bassin opgespoten. Met behulp gereedkomen van de gidsprojecten; later aan vervolgprojecten en van een zeef werden allerlei aan vernieuwende, opmerkelijke plannen en ideeën en gemeentelijke fossielen zoals haaientanden, beslissingen. Dat steeds positief in het nieuws komen is eigenlijk van walviswervels en dolfi jnen- schedels uit het zand gehaald. levensbelang. Het houdt de vaart erin en bereidt mede de weg naar Zo is er een grote diversiteit een succesvol toeristisch perspectief. aan resten uit het Neogeen Wat de naamsbekendheid van de Raamstreek ook kan versnellen, is (2,5-23 miljoen jaar geleden het aantrekken van bekende Nederlanders die zich willen opwerpen – toen er hier een subtropisch als ambassadeurs van de regio. Zo iemand als voormalig Secretaris- klimaat heerste met een hoge Generaal van de NAVO Jaap de Hoop Scheff er bijvoorbeeld, die naar zeespiegel en een kustlijn ter verluidt regelmatig in dit deel van de Peel vertoeft ‘omdat het er zo hoogte van de huidige peelrand) heerlijk fi etsen is’. naar boven gekomen: in totaal Het spreekt overigens vanzelf dat ook het meer traditionele, maar o zo meer dan tweehonderd soorten noodzakelijke informatie- en promotiemateriaal ontwikkeld dient te schelpdieren, vierendertig worden: brochures, fl yers, ansichtkaarten, stickers, advertenties enzovoort. soorten vogels, negen soorten kreeftachtigen en meer dan

Tijd voor eten aandacht besteed aan de ontwik- en heeft een zogenaamde com- keling van sociale vaardigheden. binatiefunctie. Er wordt gekookt ‘Tijd voor Eten’ is een Amsterdams Het doel is gezond en toch lekker door koks die bij het ROCvA in initiatief. Het betreft een kinder- lunchen op school in Nederland opleiding zijn. Deze leerlingkoks restaurant op de basisschool. net zo populair te maken als in vervullen hun stage op de basis- Kinderen gaan twee keer per jaar andere Europese landen. school en leren hier koken met tussen de middag ‘uit eten’ op Initiatiefneemster is Doris Voss. streekproducten. De ervaringen die school. Tijdens de maaltijd krijgen Het restaurant wordt gerund door met ‘Tijd voor Eten’ worden opge- de kinderen uitleg over de ingredi- een herintredende moeder, die daan, worden gebruikt om meer- enten, de oorsprong en smaak van door het ROCvA is opgeleid. Zij dere concepten van lunchen-op- de producten. Daarnaast wordt er is in dienst van het schoolbestuur scholen te ontwikkelen. Er worden 69

Website dertig soorten haaien en roggen Zo gauw de nieuwe toeristische ambitie substantieel vorm begint aangetroffen, maar ook meer te krijgen, wordt het tijd voor een website die de exclusieve taak dan dertig soorten beenvissen, heeft de streek (liefst met Grave samen) expliciet als toeristische ruim twintig soorten walvissen bestemming te promoten. Verwijzend naar de Raamvallei kan de en dolﬁ jnen, een uitgestorven naam van die website luiden: www.vakantiestreek-raamvallei.nl. walrus, vier zeehondensoorten Behalve allerlei relevante informatie voor de beoogde bezoeker, zoals en enkele soorten landzoogdie- ﬁ ets-, wandel, ruiter- en kanoroutes, bezienswaardigheden, attracties, ren, waaronder slurfdieren, een evenementen en cultuurhistorische informatie (verhalen van de beer, een varken, een hert en streek), zou de website ook aandacht moeten besteden aan voltooide, zelfs een tapir. lopende en op stapel staande projecten. Daarmee krijgt de streek een dynamiek die aantrekt en vertrouwen wekt. Je zou ook om de zoveel tijd een bepaalde accommodatie kunnen uitlichten (‘Bestemming van de maand/week’) en nieuwe accommodaties uitgebreid kunnen presenteren. Het technisch beheer van de website kan ressorteren onder de gemeente (zelfde beheerder als gemeentelijke website), de content kan dan onderhouden worden door het Toeristisch Platform Mill en Sint Hubert in samenwerking met de lokale VVV. Een website is van essentieel belang voor de verwezenlijking van Mills toeristische ambitie, vandaar dat ook die onderwerp is van een gidsproject:

Gidsproject 5: Ontwerp en bouw autonome toeristische website (Raamvallei) (zie par. 6.3)

in Nederland steeds meer brede scholen opgericht en hiervoor worden ook nieuwe gebouwen ontworpen. Als een brede school ‘Tijd voor Eten’ of een ander concept wil introduceren, dan kan daar al bij de bouwplannen rekening mee gehouden worden.

www.tijdvooreten.nl en www.proeftuin.amsterdam.nl 70 71 6

GIDSPROJECTEN EN PROJECTSUGGESTIES 72

Ter nagedachtenis De vijf gidsprojecten die we in de hoofdstukken 4 en 5 al hebben aangekondigd en die we nu verder zullen uitwerken, hebben in elk Langs de Raam in Mill staat geval de volgende essentiële kenmerken gemeen: een herdenkingsmonument • Ze zijn concreet en snel realiseerbaar. Ze moeten in principe binnen dat door de bekende beeldend twee jaar tot een meetbaar resultaat leiden. Dat betekent dat ze kunstenaar Peter Roovers overzichtelijk, behapbaar en reëel haalbaar zijn, ook in ﬁ nancieel ontworpen is. Het stelt een om opzicht. Deze eigenschap is leidend voor alle toeristische projecten die nog zullen volgen. Er wordt slechts van afgeweken als de schaal en de omvang van een project dat onvermijdelijk maken. • Ze hebben een duidelijke aanjaag- of vliegwielfunctie. Ze zijn van dien aard dat ze een omslagpunt kunnen veroorzaken en daarmee iets (nieuws) in beweging kunnen zetten dat om een vervolg vraagt. Ze maken dan ook altijd de weg vrij voor nieuwe projecten en zorgen daarmee voor de noodzakelijke continuïteit. • Ze zijn gericht op het creëren van draagvlak. Het gaat om projecten die aanspreken, en mede door hun concrete karakter en snelle realiseerbaarheid kunnen rekenen op draagvlak bij publiek, belangenhouders en andere betrokkenen. • Ze zijn (uiteindelijk) gericht op sublimering van landelijkheid en gastvrijheid. Het spreekt vanzelf dat ze beantwoorden aan de haar geliefde treurende vrouw speerpunten van de natuur- en cultuurtoeristische ambitie van de voor met een bloemenslinger gemeente Mill en Sint Hubert. in haar hand. Op deze plek • Ze zijn geënt op het natuur- en cultuurhistorisch erfgoed. Dit is het herdenken de inwoners van toneel en decor waarop nieuwe ontwikkelingen voortbouwen. Mill jaarlijks de burgers en de Vooral de wijze waarop dit erfgoed wordt ontsloten en militairen die in de meidagen gepresenteerd, vormt de aantrekkingskracht van dit gebied. Het van 1940 tijdens de Slag om bepaalt in wezen de keuze voor dit gebied als hoogwaardige Mill zijn omgekomen. vakantiestreek.

Florentijn Hofman 2009, Rubber Duck, Elst 73

De projecten zijn onderverdeeld naar thema: Langenboomse Bossen

6.1 ‘Landelijkheid’ Ten noorden van de Kuilen lig- Gidsproject 1. Kunst op de Raam, gen de ‘Langenboomse bossen’, een uitgestrekt bosgebied met 6.2 ‘Gastvrijheid’ uitstekende ﬁ etsen wandel- Gidsproject 2. Gastvrijheidsacademie, paden.

6.3 ‘Organisatie’ Gidsproject 3. Toeristisch Platform Mill & Sint Hubert, Gidsproject 4. Prijsvraag Slogan, Gidsproject 5. Website. Het bestaat nu nog voorna- Verder worden er onder elk thema suggesties gedaan voor mogelijke melijk uit dennen maar wordt vervolgprojecten. geleidelijk aan omgevormd tot een gemengd bos met een rijkere ﬂ ora en fauna. 6.1 Th ema Landelijkheid 75

Fifties en Sixties Day Mill Gidsproject 1 Aan het begin van de zomer wordt sinds kort jaarlijks in Mill de Fifties- en Sixtiesday gehouden. Een thema- en rommelmarkt in het teken Kunst op de Raam van ‘de jaren van vetkuiven en buikschuivers’. Liefhebbers en Beschrijving: Kunstenaars uit de streek – eventueel aangevuld met kunstenaars van naam – worden uitgenodigd drijvende kunstobjecten te maken die in de meest brede zin geïnspireerd zijn op het begrip landelijkheid, al dan niet in combinatie met cultuurhistorie en toekomst van de Raam en de Raamvallei. De objecten worden verspreid over de gehele stroom – dus van de monding bij Grave tot aan de gemeentegrens van Mill en Sint Hubert. Ze zijn niet alleen overdag maar ook ’s nachts (in het donker dus) zichtbaar. De kunstobjecten vormen een parelsnoer gespannen tussen Mill en Grave. Ze symboliseren de natuurlijke verbinding en daarmee de historisch-geograﬁ sche relatie tussen Grave en Mill. belangstellenden struinen langs De kunstwerken worden geïnstalleerd op plaatsen met een hoge kramen met allerlei spullen uit belevingswaarde en onderstrepen de schoonheid en de natuurpracht die tijd; ze snuffelen in dozen van de Raamvallei. Bewoners en de ‘eerste lichting toeristen nieuwe en kratten, vergapen zich aan stijl’ raken een subtiele wijze vertrouwd met de streeknaam de glanzend gepoetste oldtimers; ‘Raamvallei’. Ook de publiciteit rondom dit evenement draagt bij aan de kinderen vermaken zich de verspreiding van de naamsbekendheid. Een goed communicatie- in de nostalgische draaimolen. plan bij dit project is dan ook een vereiste. En overal klinkt de muziek uit die opwindende naoorlogse jaren, toen het Rijke Roomsche Doel: Leven voor het eerst kennis- Mindset: bewustzijn, enthousiasme, draagvlak en het begin van maakte met Twist en Rock naamsbekendheid creëren bij een breed publiek. ’n Roll.

Vakantiejaarmarkt Andere projectsuggesties thema ‘Landelijkheid’:

Sinds 1984 wordt er jaarlijks • Projectsuggestie: Masterplan ‘Nieuwe Landelijkheid’ in het centrum van Mill een Ontwikkelen van een masterplan voor de globale, structurele invul- Vakantiejaarmarkt georgani- ling van ontwikkelingszone ‘De Peelkant’. Als onderdeel daarvan seerd. Deze jaarmarkt is een wordt een ontwikkelingsas bepaald waaraan nieuwe, innovatieve initiatief van de Weekmarkt economische ontwikkelingen plaatsvinden op het gebied van klein- die tot op de dag van vandaag schalige, eco-eﬃ ciënte agrarische bedrijvigheid gekoppeld aan ver- iedere woensdagochtend in Mill nieuwende horeca- en verblijfsaccommodaties. Het geheel wordt plaatsvindt. toeristisch ontsloten met een duidelijk herkenbare en passend gemar- keerde zandpadachtige route; bijvoorbeeld op kunstzinnige wijze met kleur, vorm of thema en/of door middel van opvallende beplan- tingen (eenduidige laanbeplanting). Het masterplan moet het programmatisch kader vormen voor de nieuwe kernidentiteit van de Peelkant: een zone die zich kenmerkt door en proﬁ leert met een moderne, toekomstgerichte en toeristisch aantrekkelijke landelijkheid. Een verantwoorde landschappelijke inpassing is uiteraard essentieel.

• Projectsuggestie: Het religieuze landschap De gemeente kent nogal wat plekken en gebouwen met een religieus karakter of verleden, waaronder de kerken van Mill, Besloten werd destijds om de Sint Hubert, Langenboom en Wilbertoord. Sommige gebouwen Weekmarkt één keer per jaar dateren zelfs uit de vroege Middeleeuwen, de OLV Kapel Ten Hove extra groot en feestelijk te bijvoorbeeld. De eerste vastgelegde religieuze activiteiten zijn die maken. Compleet met muziek, van de Norbertijnerabdij Mariënweerd bij Beesd aan de Linge, die terrasjes, vermaak voor kinde- in de 12e eeuw grote delen van Mill in bezit kreeg: de zogenaamde ren en uiteraard standwerkers ‘abdijhoven’ (de latere kroondomeinen). en allerlei leuke aanbiedingen. Kloosterlingen waren verantwoordelijk voor de eerste ontginningen Het idee bleek een schot in de in het eens zo weerbarstige Peelgebied. Het waren eveneens roos. De Vakantiejaarmarkt kloosterlingen die belangrijk hebben bijgedragen aan het ontstaan is inmiddels uitgegroeid tot een van de kernen Langenboom, Wilbertoord en zelfs Sint Hubert. jaarlijks evenement dat meer Opmerkelijk is verder het Russisch klooster van vader Pachom in Sint Hubert. Doel van dit project is mede het kenbaar maken van dan 20.000 bezoekers trekt. de invloed van religie op de ontginning en daarmee de vorming 77

het religieuze landschap

1. abdijhoven Mariënweerd kerken Mill, Sint Hubert, Wilbertoord 2. OLV Kapel Ten Hove en Langenboom 3. Russisch klooster van vader Pachom 4. door kloosterlingen gesticht: • Langenboom • Wilbertoord • Sint Hubert 78

‘Sint Hubert op zijn van het landschap: bijvoorbeeld via fi etsen/of wandelroutes; met best’ behulp van adequate informatie en documentatie, in print, digitaal en fysiek ter plekke (panelen, GPS). Elk jaar op de laatste zondag van augustus organiseert de • Projectsuggestie: Vlinderdijk van slot tot slot Sint Hubertse carnavalsver- Het is mogelijk om over de ‘Achterdijk’ en de ‘Voordijk’ vanaf eninging De Bokken ‘Sint Kasteel Aldendriel naar Kasteel Tongelaar te ‘reizen’. Beide dijken Hubert op zijn best’. lenen zich bij uitstek voor inrichting als een bloemrijke ‘loper’ die Een grote braderie en rom- veel vlinders trekt. Tegelijk daarmee kunnen de oude tracés van melmarkt, gecombineerd met beide dijklichaam die door een prachtig historisch polderlandschap talloze activiteiten en allerlei (Hollander Broek) lopen, opnieuw gemarkeerd en beleefbaar gratis attracties die dit evene- gemaakt worden. ment zo gezellig en tegelijk zo bijzonder maken. • Projectsuggestie: Boerderij van de toekomst De bouw en inrichting van een wetenschappelijk gefundeerd informatie- en educatiecentrum over het boerenbedrijf van de toekomst, dat helemaal in het teken staat van nieuwe eco-effi ciënte agrarische bedrijfsvormen. Beide hoofdrichtingen in de agrarische sector zijn vertegenwoordigd: de grootschalige hightech aanpak van de grote boerenbedrijven (LOG) die in de regel produceren voor de wereldmarkt naast de kleinschalige aanpak van de kleinere agrarische bedrijven die zich toeleggen op het leveren van hoogwaardige producten voor de lokale en regionale markt. Doel is op open, transparante en eerlijke wijze inzicht te verschaff en in de ontwikkelingen die in de agrarische bedrijfstak gaande en aanstaan- de zijn. Het centrum is toegankelijk voor toeristen, maar vooral ook voor scholen (stagebedrijf). Past bij uitstek in de Nieuwe Landelijkheid van ontwikkelingszone de Peelkant.

• Projectsuggestie: Nieuwe landgoederen De ontwikkelingszones de Peelkant en de Raamvallei bieden beide kansen voor het inrichten van nieuwe landgoederen. Hier is het bouwen van nieuwe landgoederen geen doel op zich maar een middel om landschapsontwikkeling te stimuleren. Bouwen (rood) staat dus in dienst van landschapsontwikkeling (groen). Zo komen ze wellicht in aanmerking voor subsidie van het Nationaal Groen- 79

Achterdijk en Voordijk worden een bloemrijke vlinderdijk 80

Peelrandbreuk fonds. In de landgoederenzone krijgen nieuwe landgoederen een plaats naast bestaande landgoederen, die in de loop der tijd versnip- Miljoenen jaren geleden hebben perd zijn geraakt (Tongelaar) en nu in hun oude glorie hersteld krachten in de aardbodem kunnen worden. Aldus wordt het monumentale cultuurlandschap ervoor gezorgd dat er breuken en de herkenbaarheid ervan versterkt. Het zou aanbevelenswaardig kwamen in het aardoppervlak. zijn als de gebouwen op het landgoed een collectief karakter krijgen Een van de belangrijkste waar meerdere gezinnen kunnen wonen en werken. Daarnaast breuken in Nederland is de zouden de gebouwen in elk geval gedeeltelijk toegankelijk en open- Peelrandbreuk. Deze loopt baar moeten zijn en beschikken over horeca- en recreatieve functies. Voor de Raamvallei kunnen de nieuwe landgoederen enerzijds van Roermond over Meyel, geïnspireerd zijn op de oude waterburchten en omgrachte hoeves Deurne, Rips en Mill naar met bijbehorende landerijen in hun historische landschappelijke Oss. Nog steeds zit er bewe- omgeving, en tegelijkertijd voorzien in nieuwe bijzondere en ging in de bodem en schuiven eigentijdse invullingen. delen van de aardkorst langs Ook in de Peelkant, de andere ontwikkelingszone, is ruimte voor de breuken omhoog (horsten), landgoederen. Alleen zullen die vooral gericht zijn op nieuwe terwijl andere delen zakken landelijke bouwen woonvormen: pioniersdorpen of (slenken). Daarbij kunnen -nederzettingen bijvoorbeeld, gebouwd volgens nieuwe ‘landelijke’ aardbevingen optreden zoals in archetypen. Daarbij gaat het om compacte bebouwing die kan 1992. Op die manier zijn in bestaan uit één gebouwencomplex maar ook uit meerdere woon- Oost-Brabant en Limburg de en werkeenheden in een landgoedachtige setting. Peelhorst (hoog) en de Centrale Slenk (laag) ontstaan. Op de • Projectsuggestie: Museaal onderkomen ‘Sporen van de Oorlog’ hogere delen aan de rand van De Stichting Sporen van de Oorlog is op zoek naar een locatie voor een tektonische breuk, de Peel- een museum met als hoofdthema de Slag om Mill. Het oude randbreuk in dit geval, zijn de station is genoemd als mogelijke huisvesting, maar een museum ‘op het spoor’ is natuurlijk veel spannender. Een dergelijk museum kan karakteristieke ‘wijstgronden’ bestaan uit een aantal wagons vlakbij de plek van de aspergeversper- ontstaan, drassige gronden ring waarin de collectie wordt gepresenteerd, gekoppeld aan een informatieve route langs de Peel-Raamstelling, die alle monumenten en belangrijke plekken uit de meidagen van 1940 combineert en het verhaal in zijn volledige samenhang vertelt. Je zou zelfs nog verder kunnen gaan door een reconstructie te maken van de ontspoorde pantsertrein en die als museum inrichten. Het ontwerp kan die een unieke ﬂ ora en fauna onderwerp zijn van een prijsvraag (genereert publiciteit). De bouw bevatten. kan plaatsvinden in het kader van een werkgelegenheidsproject. 81

De Peel-Raamstelling (in oranje) waarlangs een informatieve route kan lopen; iets voorbij Mill vinden we de ‘aspergeversperring’ die verantwoordelijk was voor de ontsporing van de Duitse troepentrein op 10 mei 1940. 82

6.2 Th ema Gastvrijheid 83

Kees Bastiaans, kunstschilder Gidsproject 2 Kees Bastiaans werd in 1909 te Mill geboren in een kinder- rijk gezin. Zijn ouders hadden een winkel. Het was altijd al zijn droom kunstschilder te worden maar door omstandig- Gastvrijheidsacademie heden gedwongen voorzag hij in zijn levensonderhoud als huisschilder. Omstreeks 1930 Beschrijving: begon hij een eigen schilders- Organiseren van thematische cursussen voor lokale ondernemers bedrijf. Na zijn huwelijk die erover denken een economische activiteit te beginnen in de met Mien Derks in 1937 sfeer van toerisme. Via presentaties, gastdocenten en vormen van besloot hij ondanks de slechte interactief leren krijgen geïnteresseerden inzicht in de vele toeristische economische vooruitzichten zijn mogelijkheden die er zijn (kort verblijf, wellness, kuren, sport, bedrijf te sluiten en kunst- ontspanning, informatie, educatie – al dan niet in combinatie schilder te worden. Hij volgde met horeca) en in de implicaties van werkelijk gastvrij toeristisch een opleiding aan de academie ondernemen. Belangrijk element: het maken van (culinaire) menu’s ´Kunstoefe´ te Arnhem. Zijn waarin streekeigen producten de voornaamste ingrediënten vormen. docenten waren onder anderen Er is verder aandacht voor ﬁ nancieel-administratieve, ﬁ scaal-juridische Gerard van Lerven en Hen- en producttechnische aspecten. drik Valk. De reeks wordt afgerond met de uitreiking van een oorkonde, die het Het was zwaar die eerste trotse bewijs vormt van het vakmanschap van de deelnemers. jaren, maar Kees volhardde. Hij exposeerde af en toe maar Doel: verkocht weinig werk. Zijn Het doel is duidelijk: het creëren van een hoog en onderscheidend rekeningen betaalde hij vaak niveau van gastvrijheid als uitgangspunt voor alle toeristische met schilderijen. dienstverlening, accommodaties en faciliteiten. En daarnaast moeten Kees Bastiaans had een diep de cursussen het enthousiasme vergroten en prikkelen tot het nemen geloof en putte daaruit een van nieuwe initiatieven (zie ook paragraaf 4.2 Gastvrijheid). onverwoestbaar optimisme. Hij maakte schilderijen, 84 gouaches, litho’s, lino’s, mo- zaïeken waar-in de religieuze Andere projectsuggesties thema ‘Gastvrijheid’: traditie van zijn geboortestreek nadrukkelijk aanwezig is. • Projectsuggestie: Eten direct van het land Zijn onder- Biologisch-dynamische boerderij annex ‘bed & diner’- werpen waren landschappen, accommodatie, gericht op de niet-winterse vakantieseizoenen. bloeiende struiken, bloemen, Gasten (gezinnen) halen de ingrediënten (groenten, fruit, kruiden) stillevens, portretten en dorps- activiteiten zoals carnaval voor hun diner zelf van het land en mogen suggesties doen voor de gerechten. De boerderij heeft ook een duidelijke educatieve functie. Kinderen leren spelenderwijs over duurzame voedselproductie. Past in wezen in beide ontwikkelingszones.

• Projectsuggestie: Welkomstmarkeringen Project waarin gezocht wordt naar een overeenkomstige aanduiding voor alle kernen, boerderijen en accommodaties binnen de gemeente die niet alleen welkom heet, maar ook welkom uitstraalt. Wanneer het tot gezamenlijke proﬁ lering en promotie van de en kermis. Hij maakte ook Raamvallei komt, moet er bebording en bewegwijzering ‘in stijl’ monumentaal werk: muurschil- komen langs alle belangrijke invalswegen en snelwegen (A50, A73) deringen, glas-in-lood raam die passanten laat weten dat zich hier een prachtig vakantiestreek (kerk Mill), ontwerpen voor bevindt met een hoge toeristische waarde, een paradijs voor ﬁ etsers, wandkleden en gildevaandels, wandelaars en andere liefhebbers van landelijke rust en ruimte. grafstenen, Mariabeeld (in Langenboom), plastieken (school Mill), een kerstgroep in beton, ijzerplastieken en kleine Mariabeelden in hout, steen, gips en klei. Zijn werk ontwikkelde zich van een naturalistische naar een meer primitieve weergave. Hij noemde zichzelf expressi- Restaurant de Kas, Amsterdam Amsterdamse Stads kwekerij, die op de nominatie stond voor de sloop. Met veel geluk en vooral veel medewerking van gemeente, familie en vrienden is het gelukt om het unieke 8 meter hoge glazen gebouw te herbouwen tot restaurant en kwekerij.

“Een keuken omringd door vruchtbare grond waar groenten en kruiden welig tieren... Waar het daglicht aan alle kanten naar binnen valt en waar de koks zich dagelijks kunnen vermaken met wat het seizoen hen aanreikt. Het lijkt een voor de hand liggende gedachte, maar ik heb twintig jaar tussen witte tegels onder TL buizen staan koken voordat ik er opkwam.” bron: www.restaurantdekas.nl 86

6.3 Th ema Organisatie & Communicatie 87

onist. Hij bracht alles terug tot de essentie, dat gold ook voor zijn kleurgebruik. Vanaf Gidsproject 3 midden jaren zestig bepaalden primaire kleuren - met name geel en rood - zijn werk, waarbij koel blauw vaak werd gebruikt voor Christusﬁ guren. Een van zijn hoofdwerken is Toeristisch Platform Mill en Sint Hubert het familieportret uit 1949, waarin Bastiaans zijn gezin Beschrijving: Een koepelorganisatie samengesteld uit lokale sleutelﬁ guren, die vanwege hun deskundigheid, hun doortastendheid, hun ondernemerszin en bijzondere toeristisch-recreatieve kwaliteiten vertrouwen en respect genieten bij de lokale gemeenschap. Het platform bestaat zowel uit denkers (creatief-visionaire personen) als en zichzelf heeft afgebeeld. doeners (mensen die uitvoeringsgericht en praktisch zijn ingesteld, en Dit werk is in bezit van het weten hoe ze iets ook echt voor elkaar moeten krijgen). Noord-Brabants Museum in In het algemeen houdt het platform zich bezig met het proactief Den Bosch. bedenken, initiëren en begeleiden van concrete projecten, die in Kees Bastiaans overleed in het teken staan van de toeristische hoofdthema’s landelijkheid en 1986. gastvrijheid, en die op korte termijn (in principe binnen twee jaar) realiseerbaar zijn. Het platform zal ook proactief en structureel Bron: www.keesbastiaans- gaan werken aan promotie van Mill en het vergroten van de kunstschilder.nl/pages/werk. naamsbekendheid. html-

Doel: Het leggen van een stevig organisatorisch fundament voor het uitbouwen van de twee toeristische speerpunten ‘Landelijkheid’ en ‘Gastvrijheid’. 88

Grootste ‘leugen’ van Mill Hoog boven Mill uit torent Gidsproject 4 een oude fabrieksschoorsteen die met zijn bijna zestig meter hoogte van heinde en verre te zien is: ‘de Toren van Van Hout’. Op de kolos staat te le- zen ‘Van Hout’. Niettemin is Prijsvraag: toeristische slogan voor de de schoorsteen van baksteen en wordt daarom wel ‘de grootste Raamvallei leugen van Mill’ genoemd. Beschrijving: Wanneer Mill en Grave zich samen gaan proﬁ leren als Raamvallei zal het Toeristisch Platform een prijsvraag uitschrijven met als thema: bedenk een passende toeristische slogan voor de Raamvallei.

Doel: Aandacht (ook publicitaire), enthousiasme, draagvlak genereren en ‘mindset’ creëren.

De Toren van Van Hout hoorde bij het houtproductie- bedrijf van de familie Van Hout. In 1917 bouwde groot- vader Van Hout een fabriek op de huidige locatie aan de Wanroijseweg. Het familiebe- drijf was jarenlang de enige ﬁ neerfabriek in Nederland en de in 1943 gebouwde toren 89

vormde samen met de ketel het hart van de onderneming. Het fi neren van hout kostte Gidsproject 5 veel energie. De stam van het hout moest eerst gekookt en gestoomd, en daarna weer gedroogd worden. Voor het sto- Ontwerp en bouw toeristische Website ken van de ketel gebruikte men (Liefst i.s.m. Grave: www.vakantiestreek-raamvallei.nl) houtspaanders als brandstof. Zo’n 30.000 ton per jaar. Dit Beschrijving: tot verdriet van de huisvrouwen Website die alle voor bezoekers relevante informatie bevat van Mill. Want als de ketel over deze vakantiestreek: fi ets-, wandel, ruiter- en kanoroutes, overbelast raakte, verspreidde de toren wolken roet. Als de bezienswaardigheden, attracties, evenementen, cultuurhistorische wind ongunstig stond, was dat informatie (verhalen van de streek). Er is verder uitgebreid aandacht funest voor de witte was. voor alle mogelijke accommodaties en andere faciliteiten op het De toren, een van de negen gebied van horeca, wellness, passieve en actieve ontspanning. fabrieksschoorstenen die het Ook kan de website columns bevatten van bijvoorbeeld de dorp ooit rijk was, wordt sinds Gemeentelijke Coördinator Toerisme waarin deze aandacht vraagt voor 2003 niet meer gebruikt. En bepaalde actuele toeristische zaken. De column zou dan simultaan hoewel het om een ‘gewone’ doorgeplaatst kunnen worden in de Koerier (of andersom). Wellicht fabrieksschoorsteen gaat wordt moet het ondernemers worden toegestaan commercieel te adverteren het ding door veel Millenaren op deze website. Dat geldt ook voor externe toeristische organisaties als een belangrijk cutuurhisto- als de ANWB. Dat geeft cachet en wekt vertrouwen, en levert risch monument gezien. Niet bovendien extra middelen op die weer voor toeristisch-recreatieve zo vreemd als je bedenkt dat doelen kunnen worden ingezet. De content wordt verzorgd en Van Hout een belangrijke ververst door het Toeristisch Platform in samenwerking andere werkgever is geweest in Mill, deelnemende partijen (gemeente Grave, VVV). Via webfi lmpjes met name in de jaren ‘40, ‘50 (bijzondere plekken, cultuurhistorische objecten, evenementen, en ‘60. De fabriek van Van attracties) en audiofragmenten (interviews met experts, bestuurders, Hout heeft voor veel mensen deelnemende ondernemers en bezoekers) kunnen bepaalde zaken een zekere emotionele waarde extra aandacht krijgen. Het verdient aanbeveling te investeren in de 90 en de toren is daar het symbool vindbaarheid op internet door gebruik te maken van betrouwbare van. specialisten op het gebied van SEO (Search Engine Optimalisation). De productie van fi neer ver- plaatste zich steeds meer naar Doel: Promotie als vakantiestreek. Prikkelen en verleiden van lagelonenlanden. In 2003 ging mogelijke bezoekers. Informeren, vertrouwen winnen. Maar de fabriek dicht. ook: enthousiasmeren en inspireren van ondernemers, vergroten Maar er zijn plannen om dit betrokkenheid en verbeteren naamsbekendheid. ‘boegbeeld van Mill’ te gaan exploiteren als uitkijktoren. Met de entreegelden wil men proberen de Toren van Van Andere projectsuggesties thema ‘Organisatie en communicatie’: Hout voor het nageslacht te bewaren. • Projectsuggestie: Instellen Gemeentelijk Coördinator Toerisme Een intermediair die zich in nauwe samenwerking met het Toeristische Platform en de gemeente Mill en Sint Hubert – en liefst ook Grave – zal gaan bezig houden met het bundelen van krachten en het met elkaar in contact brengen van personen, bedrijven en organisaties die een bijdrage kunnen leveren aan de toeristische ontwikkeling van deze vakantiestreek.

• Projectsuggestie: Promotiecampagne Bedenken en uitvoeren van een (multi)mediale campagne om de naamsbekendheid een ‘boost’ te geven. Deze campagne zou in het teken moeten staan van de promotie van de Raamvallei als nieuwe vakantiestreek met bijzondere kwaliteiten en moeten inzetten op die kenmerken, die dit gebied uniek en onderscheidend maken: landelijkheid en gastvrijheid die te vinden zijn in landelijke rust, ruimte, afwisselende landschappen, bijzondere attracties (landgoederen, recreatie, Raam en Raamvallei, Peel-Raamstelling, cultuurhistorische hoogtepunten, agrarische innovaties) en allerlei aantrekkelijke accommodaties. Doelgroep: de campagne richt zich op mensen die afkomstig zijn uit de stedelijke gebieden van 91

Nederland en de Duitse grensstreek, die extensief willen recreëren, Het Oude Kerkhof graag wandelen of ﬁ etsen en daarbij kiezen voor een kort tot middellang verblijf. Ze zijn zowel oud als jong, met of zonder Aan de Hoogstraat, vlak voor kinderen en heel afwisselend in hun wensen op het gebied van de rotonde in het centrum van Mill ligt wat men het Oude comfort, prijs en kwaliteit. Kerkhof is gaan noemen. • Projectsuggestie: Verhalenbank Wikipedia-achtige digitale databank met verhalen uit de cultuurhistorie van Mill en omgeving. Zoiets als de site van de BHIC, het Brabants Historische Informatiecentrum, maar dan meer speciﬁ ek voor de regio. De databank is niet alleen toegankelijk via internet maar ook via GSM of andere PDA- systemen. Wordt gekoppeld aan de website. Hier stond tot in 1878 de Willibrorduskerk. Na het • Projectsuggestie: Week van het Nieuwe Boeren afbreken van de kerk werd de Terugkerend evenement dat op een brede, educatieve, zakelijke overgebleven ruimte bij het eeu- maar ook verstrooiende wijze aandacht besteedt aan de toekomst wenoude kerkhof getrokken. van het boerenbedrijf. Dit evenement vindt plaats binnen De laatste teraardebestelling ontwikkelingszone de Peelkant, wordt liefst geïnitieerd en dateert van 1963. In 1970 georganiseerd door of samen met het Boerenbedrijf van de Toekomst werden de laatste grafzerken (zie projectsuggesties thema ‘Landelijkheid) maar verwijst ook naar verwijderd en werd de huidige andere plaatsen in de omgeving waar men zich bezighoudt met Calvarieberg gebouwd. De experimentele land-, tuinbouw en veeteelt. namen van de begravenen staan op marmeren platen die bevestigd zijn op gemetselde stenen zuilen. De prachtig gegroefde oude acacia’s die rond 1885 geplant zijn, geven het Oude Kerkhof een voorname nostalgische uitstraling. 92

BRONNEN

kaartmateriaal en andere afbeeldingen DLA+ landscape architects BV

foto’s en afbeeldingen Indien niet speciﬁ ek aangegeven zijn de foto’s afkomstig van DLA+ landscape architects, www.ﬂ ickr. com, www.panoramio.com of www.picasa webalbums (diverse openbare albums). Verder verwijzen wij naar de hieronder genoemde websites en/of de websites genoemd in de lichtgrijze balk t.b.v. de inspirerende concepten, ideeën en voorbeelden.

literatuur Gebiedsprogramma Groespeel, uitgave Dienst Landelijk Gebied, Tilburg 2009 Regionaal Perspectief Noordoost Brabant (in opbouw), Regio Noordoost Brabant, 4 juni 2009 Noordelijke Maasvallei – grensoverschrijdend perspectief; uitgave Platform Integraal Overleg, 2009 De grootste leugenaar van Mill, Jouke Zijlstra in De Koerier Mill, 23 juli 2008 De Koerier Mill De Gelderlander

websites www.gemeente-mill.nl www.wikipedia.nl www.zuidfront-holland1940.nl (foto’s uit meidagen 1940) www.levendegeschiedenis.com www.ﬁ ftiesday.nl/ www.webridder.nl/slagbijmill www.bhic.nl/ www.mill1940.nl/sporenvdoorlog.htm www.stichtingsporenvandeoorlog.nl www.keesbastiaans-kunstschilder.nl www.oorlogsmusea.nl www.foksuk.nl 93

VERANTWOORDING

Bureauteam Harry Derks senior landschapsarchitect Rogier van der Weiden ontwerper / illustrator / visualisator Paulien Varkevisser junior landschapsarchitect / vormgever Pieter van Kesteren tekstschrijver

Begeleidingsgroep Gemeente Mill en Sint Hubert Herman Wijdeven initiërend wethouder Coen Oomens projectleider Marcel Martens procesmanager geintegreerde aanpak Structuurvisie / Buitengebied / Recreatie en Toerisme Ron Roefs beleidsmedewerker Ruimtelijke Ordening / Reconstructie Roy Bussenius afdelingshoofd Ruimtelijke Ontwikkeling

Klankbordgroep Stakeholders Familie van Grinsven camping Boszicht / vereniging Verrassend PlatteLand van Cuijk Wendy Huijbers RADIUS, organisatie voor welzijn Land van Cuijk Jan van de Hoef VVV Dinie Milder VVV Henri de Klein Horeca centrum Mill / Eten & Zo Maarten van Kempen Fitland BV Wilma Relou FF Pauze Noud van Rossum Camping Van Rossum’s Troost / vereniging Peel- en Maasrandrecreatie Ondernemers

Klankbordgroep terreinkenners Paul Haverman Vereniging voor Natuurmonumenten Martijn Schraven Milieuvereniging Land van Cuijk Gerald Willemsen Agrarische Natuurvereniging / Gebiedscoördinator Groen Blauw Stimuleringskader Bennie Boﬀ en Stichting Myllesheem / Stichting Sporen van de Oorlog Willie Sweens Stichting Myllesheem / Stichting Sporen van de Oorlog COLOFON

opdrachtgever Gemeente Mill en Sint Hubert Postbus 39 5450 AA MILL project Inspiratienota Mill, juni 2010 opdrachtnemer DLA+ landscape architects BV, Wylerbaan 28a, 6561 KR Groesbeek T 024 3976000 E [email protected] vormgeving en opmaak DLA+ landscape architects BV, Paulien Varkevisser druk Janssen Repro Nijmegen 95 96