8. OTURUM TAR‹H
M‹LLETVEK‹L‹ GENEL ve CUMHUR‹YET SENATOSU ÜYEL‹⁄‹ SEÇ‹M‹NDE (15 EK‹M 1961) BULDAN
Yard. Doç. Dr. Tahir KODAL Pamukkale Üniversitesi, E¤itim Fakültesi, ‹lk Ö¤retim Bölümü, Sosyal Bilgiler E¤itimi Anabilim Dal›, [email protected]
ÖZET Bu çal›flmada, 15 Ekim 1961 Milletvekilli¤i Genel ve Cumhuriyet Senatosu Seçimleri’nde Denizli’nin Buldan ‹lçesi’nin durumu konu edilmifltir. Türkiye’de seçim sonuçlar› ilk defa bu seçimlerden sonra ayr›nt›l› bir flekilde, yani köylere kadar inilerek yay›nland›¤› için, seçim sonuçlar›na dayan›larak Buldan’daki hem Milletvekilli¤i Genel Seçimi, hem de Cumhuriyet Senatosu Seçimi ortaya konulmufltur. Bunun yan›nda konunun daha iyi anlafl›lmas› için, çal›flman›n girifl bölümünde 15 Ekim 1961’e kadar Türkiye’de yap›lan seçimler, çok partili hayata geçifl hakk›nda k›sa bilgiler verilmifltir. Ayr›ca, bu seçimlerde Buldan’›n durumunun iyi anlafl›lmas›, karfl›laflt›rma ve tahlil yap›labilmesi için, Türkiye ve Denizli genelindeki seçim sonuçlar› üzerinde de durulmufltur. Anahtar Kelimeler: Milletvekili, Cumhuriyet, Buldan
G‹R‹fi 1961 Milletvekili Genel ve Cumhuriyet Senatosu Üyeli¤i Seçimi’ne gelene kadar, Cumhuriyet döneminde çeflitli tarihlerde seçimler yap›lm›flt›r. Bu seçimler iki bölümde de¤erlendirilebilir. Bunlardan ilki, tek parti döneminde yap›lan seçimlerdir. Bu seçimler, 1923, 1927, 1935, 1939 ve 1943 seçimleridir. Ad› geçen seçimler, II. Meflrutiyet döneminde yani 1908’de ç›kart›lm›fl olan “‹ntihâb-› Mebusân Kanunu” temel al›narak, iki dereceli ve basit ço¤unluk seçim sistemine göre yap›lm›flt›r. Buna göre halk önce “müntehib-i sani” ad› verilen ikinci seçmenleri, onlar da saylav denilen mebuslar› (milletvekillerini) seçmifllerdir.1 1 Tevfik Çavdar, “Müntehib-i Sani”den Seçmene, V Yay›nlar›, Ankara, 1987, s.42.
299 TAR‹H
Bu dönemde yap›lan seçimlerde Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) iktidar olmufltur. Cumhuriyet Halk Partisi, Sivas Kongresi’nden sonra oluflturulmufl olan, Kurtulufl Savafl›’n› örgütleyen ve yürüten Anadolu ve Rumeli Müdafaa-› Hukuk Cemiyeti’nin devam›d›r. Mustafa Kemal Atatürk taraf›ndan 9 Eylül 1923’te kurulmufl,2 Cumhuriyet’in ilan›ndan sonra, 10 Kas›m 1924’te Cumhuriyet Halk Partisi ad›n› alm›flt›r. Mustafa Kemal Atatürk, millî egemenli¤e dayal› ve tam ba¤›ms›z bir Türk devleti kurma, demokrasiyi kurumlar›yla iflletebilen bir Cumhuriyet özlemi içerisinde oldu¤u için, Cumhuriyetin ilan›ndan sonra çok partili hayata geçme denemeleri yap›lm›flt›r. Ancak, çok partili sistem için flartlar›n oluflmam›fl olmas› nedeniyle denemeler baflar›s›z kalm›fl ve çok partili hayata geçilememifltir.3 Bu nedenle, CHP çok partili hayat›n bafllang›c› olan 1946 y›l›na kadar tek bafl›na iktidar olarak kalm›flt›r. ‹kincisi ise, Çok partili hayata geçildikten sonra yap›lan seçimlerdir. Türkiye, baflta II. Cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü’nün takip etmifl oldu¤u “ihtiyatl› d›fl politika” sayesinde, II. Dünya Savafl›’n›n d›fl›nda kalmay› baflarm›flt›r. Ancak, II. Dünya Savafl› y›llar›nda siyasî, ekonomik ve sosyal alanlarda büyük s›k›nt›lar çekmifltir. Savafla her an girme ihtimali üzer- ine, Türk Hükümeti her alanda kaynak biriktirmek zorunda kalm›flt›r. Ayr›ca, Türkiye’yi kendi yanlar›nda savafla sokmaya çal›flan ülkelerin takip etmifl oldu¤u politikalar ve yapt›klar› çal›flmalar nedeniyle, içerideki bütün siyasal ve sosyal faaliyetleri kontrol etmek 4 zorunlulu¤u hisseden devletle toplumun aras› aç›lm›flt›r. Bu dönemde, toplumun özellikle eme¤i ile geçinen iflçi ve köylü kesimi devletin kontrol iflindeki ihmali yüzünden zor durum- da kal›rken, tar›m ve ticaretle u¤raflan sermaye sahipleri ak›l almaz bir flekilde ekonomik fayda sa¤lam›fllard›r.5 Bu yüzden, II. Dünya Savafl› y›llar›nda baz› mallar›n karaborsaya düflmesiyle haks›z kazanç sa¤layan, ancak bunun vergisini vermeyenler ile savafl›n bütün s›k›nt›lar›yla do¤rudan u¤raflmak zorunda kalan sade vatandafl›n yaflam›fl oldu¤u s›k›nt›lar,6 Türkiye’nin çok partili hayata geçifli s›ras›nda son derece etkili olmufltur. II. Dünya Savafl› sonras›nda özellikle Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i’nin Çarl›k Rusya’n›n takip etmifl oldu¤u güneye do¤ru yay›lma siyasetini yeniden gündeme getirmesi, hatta Stalin’in do¤rudan Türkiye’den Bo¤azlarda üs, Kars ve Ardahan’› da topraklar›na kat- mak istemesi üzerine, Türkiye kendisine müttefik aramaya bafllam›flt›r.7 Bu tehdit karfl›s›nda Türkiye’nin iflbirli¤i yapabilece¤i ülkeler çok partili sistemle ve demokratik anlay›flla yönetilen devletlerdi. Bu süreçte, Türkiye’nin önünde iki seçenek vard›. Ya tek parti düzeninin gittikçe artan h›zda tam bir bask›ya dönüflmesi, yada düzenin demokratikleflmesiydi.8 Bu nedenle, Türkiye bugünkü Birleflmifl Milletlerin kurulufl
2 Hakk› Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitaplar›, ‹stanbul, 1998, s.67-76. 3 Dursun Ali Akbulut, “Çok Partili Geçifl Demeleri ve ‹nk›lâba Karfl› Tepkiler”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi- II, Atatürk Araflt›rma Merkezi (ATAM) Yay›n›, Ankara, 2004, s. 42-69. 4 Cezmi Eraslan, “Atatürk’ten Sonra Türkiye’nin ‹ç Politikas›”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-II, ATAM Yay›n›, Ankara 2004, 531-532. 5 Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Döneminin ‹ktisadî Tarihi, ‹stanbul, 1994, s. 261. 6 Metin Toker, Tek Partiden Çok Partiye, Bilgi Yay›nevi, ‹stanbul, 1990, s. 23-26. 7 R›fat Uçarol, Siyasî Tarih, Harp Akademileri Bas›mevi, ‹stanbul, 1985, s. 531. 8 Emre Kongar, 21. Yüzy›lda Türkiye, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1999, s.158.
300 TAR‹H karar›n›n verildi¤i San Fransisko Konferans›’na kat›lan ülkelere, temsilcisi arac›l›¤›yla çok partili hayata geçifl karar›nda oldu¤unu olas› müttefiklere bildirmifltir.9 Bu karardan sonra, Türkiye’de hem devlet, hem de CHP liberalleflme e¤ilimine girmifltir. K›sa bir süre sonra, program› CHP’nin program›ndan farkl› olmayan, laiklik ilkesi baflta olmak üzere alt› oku ayn› flekilde benimsemifl olan Demokrat Parti (DP), Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuad Köprülü ve Refik Koraltan taraf›ndan 7 Ocak 1946’da kurulmufltur. Millî Kalk›nma Partisi ve DP’nin açm›fl oldu¤u bu yoldan pek çok parti geçmifl, 1946 y›l› içerisinde her meslek grubundan ve düflünceden siyasî parti kurulmufltur.10 Türkiye’de çok partili siyasî hayata geçildikten sonra, ilk çok partili seçim 21 Temmuz 1946’da yap›lm›flt›r. Seçimlere CHP, çok partili hayat›n ilk siyasî partisi olan Millî Kalk›nma Partisi ve DP kat›lm›flt›r. Seçimden önce ç›kar›lan 4918 say›l› Milletvekili Seçimi Kanunu ile iki dereceli olan seçim sistemi kald›r›lm›fl, tek dereceli ço¤unluk sistemi kabul edilmifltir. Ancak, “aç›k oy, gizli tasnif” yöntemi kullan›lm›fl ve denetim adlî birimler yer- ine idarî birimlerce yap›lm›flt›r. Bu nedenle, bu seçimin sonuçlar› üzerinde uzun süren tart›flmalar olmufltur.11 Çok partili dönemin ikinci seçimi 14 May›s 1950’de yap›lm›flt›r. Bu seçim, seçim öncesinde ç›kar›lm›fl olan 5545 say›l› Milletvekili Seçim Kanunu’na göre, tek dereceli, eflit, genel, gizli oy, aç›k tasnif usulüne göre adlî denetim alt›nda yap›lm›flt›r. Bu nedenle, ilk demokratik seçim olmufltur. Seçim sonras›nda 27 y›ll›k CHP’nin tek parti iktidar› sona ermifl, Demokrat Parti iktidar› devralm›flt›r. Yani iktidar halk taraf›ndan de¤ifltirilmifltir.12 Bu de¤iflimden sonra 1954 ve 1957 seçimleri yap›lm›flt›r. 5545 say›l› Milletvekili Seçimi Kanunu’nda baz› de¤ifliklikler yap›larak, tek dereceli liste usulü ço¤unluk sistemi kabul edilmifltir. Kullan›lan oylar›n salt ço¤unlu¤unu alan partinin seçim bölgesindeki tüm mil- letvekilini kazanaca¤› anlay›fl›yla yap›lm›fl olan 1954 seçimlerini yine DP kazanm›flt›r. Bu seçimden sonra muhalefet partileri harekete geçmifl, güç birli¤i yapm›flt›r. Bunun üzerine iktidar, seçim kanununda muhalefeti hedef alan baz› de¤ifliklikler yapm›fl, 7053 say›l› Seçim Kanunu ç›kart›lm›flt›r. Bu kanun çerçevesinde yap›lan 1957 seçimlerini de DP kazanm›flt›r. Ancak, ilk defa oyu %50’nin alt›nda (%47.9) kalm›flt›r. DP giderek kan kay- betmeye bafllam›fl ve 27 May›s Askerî Müdahalesi’ne kadar iktidarda kalm›flt›r.
9 Osman Akandere, Millî fief Dönemi Çok-Partili Hayata Geçiflte Rol Oynayan ‹ç ve D›fl Tesirler 1938- 1945, ‹z Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1998, 336-344.; Nihal Kara, “Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçifl Karar›n›n Nedenleri”, Yap›t, Toplumsal Araflt›rmalar Dergisi, Say›:8, Ankara, 1984/85, s. 74. 10 Tar›k Zafer Tunaya, Siyasî Partiler, ‹stanbul, 1952, s.693-711. 11 Taner Timur, Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçifl, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul, 1991, s.54. 12 Faruk Kocac›k, “Demokrasiye Geçifl Sürecinde 1946-60 Seçimleri”, Yeni Türkiye, Y›l:8, Say›:44, Ankara, 2002, s.534.
301 TAR‹H
A- M‹LLETVEK‹L‹ GENEL SEÇ‹M‹NDE BULDAN 1957 seçimlerinden sonra Türkiye’deki siyasî ortam gerginleflmeye bafllam›flt›r. DP’nin “vatan cephesi” kurmas› ülkedeki kutuplaflmay› artt›rm›flt›r. 18 Nisan 1960’ta da “tahkikat komisyonu” kurulmufl, hükümetin demokratik düzene karfl› att›¤› ad›mlar ve uygulamalar tedirginlik yaratm›flt›r. Bunun üzerine, Türk Silahl› Kuvvetleri 27 May›s 1960’da, radyodan yay›nlan›lan bir bildiriyle, yönetime el koymufltur.13 Bildiride; demokrasinin içine düflmüfl oldu¤u buhran ve son elim hadiseler dolay›s›yla, ayn› zaman da kardefl kan› dökülmesine meydan vermemek için, ülkenin idaresine el koyduklar›n› en k›sa zaman da seçime gidil- erek, idarenin kazanan partiye devredilece¤ini, hareketlerinin hiç bir flah›s ve zümreye karfl› olmad›¤›n›, prensiplerinin yurtta sulh, cihanda sulh oldu¤unu, NATO, CENTO ve Türkiye’nin dahil oldu¤u di¤er bütün antlaflmalara ba¤l› olduklar›n› dile getirmifllerdir.14 Bu Hükümet Darbesi’ni Millî Birlik Komitesi (MBK) ad› verilen oluflum gerçeklefltirmifltir. MBK’nin ilk bildirisinde “…en k›sa zamanda milleti seçime götürecek bir Kurucu Meclis kurmak…”15 amaçland›¤› için, 28 May›s 1960’ta yeni bir hükümet kurulmufl, MBK yasama görevini üstlenmifl, bilim adamlar›ndan oluflan bir anayasa heyeti taraf›ndan haz›rlan›lan geçici anayasa 12 Haziran 1960’ta kamuoyuna aç›klanm›flt›r. MBK, 10 Aral›k 1960’ta yeni Anayasa ve seçim kanunu haz›rlamakla yükümlü “Kurucu Meclis”in oluflturulmas›n› karar- laflt›rm›fl, bu meclis 7 0cak 1961’de göreve bafllam›flt›r. Kurucu Meclis taraf›ndan haz›rlan›lan yeni Anayasa, 9 Temmuz 1961’de yap›lan halk oylamas›yla ve %61.7’lik oyla kabul edilmifltir.16 1961 Anayasas› ile çift meclisli bir yönetim anlay›fl› kabul edilmifltir. Yani Türkiye Büyük Millet Meclisi iki meclisten oluflmufltur. Bunlar; Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu’dur. Millet Meclisi, nispî temsil (d’Hondt) yöntemiyle seçilen dört yüz elli üyeden oluflacakt›.17 Yeni bir Anayasa haz›rl›klar›n›n yap›ld›¤› süreçte yani 25 May›s 1961’de 306 say›l› Milletvekili Seçimi Kanunu ç›kart›lm›flt›r. Bu kanunla çevre barajl› nispî temsil (d’Hondt) seçim sistemi kabul edilmifltir. Milletvekili say›s›n›n sabit ve 450 olmas› kararlaflt›r›lm›fl, milletvekili seçilebilme yafl› 30, seçmen yafl› 21, milletvekilli¤i süresi 4 y›l olarak belirlenmifltir. 15 Ekim 1961 seçimleri, iflte bu seçim kanunu ve yöntemiyle gerçek- lefltirilecektir. Önceden kararlaflt›r›ld›¤› gibi, Milletvekili Genel Seçimi 15 Ekim 1961’de yap›lm›flt›r. Seçimlere dört siyasî parti kat›lm›flt›r. Bunlar; CHP, DP’nin taban›n› temsil eden Adalet
13 Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), Hil Yay›n, ‹stanbul, 1995, s.192-193. fievket Süreyya Aydemir, ‹htilâlin Mant›¤›, ‹stanbul, 1993, s.329.; Cumhuriyet Gazetesi hükümet darbesini “Kahraman Türk ordusu bütün memlekette dün gece sabaha karfl› idareyi ele ald›” ifadeleriyle duyurmufltur. Cumhuriyet, 27 May›s 1960, s.1. 14 Cumhuriyet, 27 May›s 1960, s.1. 15 Ulus, 28 May›s 1960, s.1.; Akflam, 28 May›s 1960, s.1. 16 Tevfik Çavdar, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1950’den Günümüze), ‹mge Kitabevi, Ankara, 2004, s.90-100. 17 Tevfik Çavdar, a.g.e., s.102.
302 TAR‹H
Partisi (AP), Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP) ve Yeni Türkiye Partisi(YTP)’dir. Bu seçimde, Türkiye nüfusu 28.227.000 ve seçmen say›s› 12.925.395’tir. Seçime kat›lma oran› ise %81.4’tür.18 Seçim s›ras›nda Türkiye genelinde büyük bir olay yaflanmam›fl, seçim- ler belli bir disiplin ve düzen içerisinde gerçeklefltirilmifltir. Yap›lan seçim sonras›nda Türkiye’de ortaya ç›kan sonuçlar flu flekildedir;
15 Ekim 1961 Milletvekili Genel Seçim Sonuçlar› (Türkiye Geneli) Siyasî Partiler Ald›¤› Oy Say›s› Oy Oranlar›19 Milletvekili Say›s› CHP 3.724.752 %36.7 173 AP 3.527.435 %34.7. 158 CKMP 1.415.390 %14 54 YTP 1.391.934 %13.9 65 Tablo:120
Bu sonuçlara bak›ld›¤›nda, CHP’nin çok fazla oy patlamas› yapamad›¤› görülmektedir. DP’nin devam› ve yeni demokrat partilerin oylar›n› korudu¤u, onlara yak›n olan CKMP’nin yükselifle geçti¤i görülmektedir. Sonuçlar, herkes taraf›ndan flaflk›nl›kla karfl›lanm›fl, CHP’nin kazanaca¤›n› düflünen çevrelerde bir panik havas› hakim olmufltur. 27 May›s hareketini gerçeklefltiren askerî çevreler durumdan büyük huzursuzluk duymufllard›r.21 Ayr›ca, sonuçlar, içeride ve d›flar›da, Adnan Menderes’in bir zaferi ve 27 May›s yönetimine karfl› bir k›nama oyu olarak alg›lanm›flt›r.22 15 Ekim 1961 Milletvekili Genel Seçimleri’nde Buldan’›n durumundan bahsetmeden önce, Buldan’da ortaya ç›kan sonuçlar› bütünlük içerisinde de¤erlendirebilmek için, bu seçimde Denizli’de ortaya ç›kan sonuçlar üzerinde de durmakta yarar vard›r. Denizli’deki seçimlere de dört siyasî parti, ba¤›ms›zlar kat›lm›fl ve Denizli’den ç›kar›lacak yedi mil- letvekili için mücadele etmifllerdir. Denizli’nin toplam nüfusu 430.500’dür. Bu nüfusun 213.119’u kay›tl› seçmendir. Seçimde oy kullanan seçmen say›s› ise 170.662’dir. Ancak, kullan›lan bu oylar›n 163.751’i geçerli say›lm›flt›r. Denizli’de seçime kat›lma oran› ise %80.1.’dir.23 Geçerli oylara göre Denizli genelindeki sonuçlar afla¤›daki gibidir;
18 T.C.Baflbakanl›k Devlet ‹statistik Enstitüsü (TCBD‹E), Cumhuriyet’ten Günümüze Milletvekili Seçimleri (1923-2002), TC Baflbakanl›k Devlet ‹statistik Enstitüsü Yay›nlar›, Ankara 2004, s. 10. 19 Tevfik Çavdar, a.g.e., s.114. 20 TCBD‹E, Cumhuriyet’ten Günümüze Milletvekili …, s.16 21 Tevfik Çavdar, a.g.e., s.114. 22 Feroz Ahmad, a.g.e., s.206. 23 TCBD‹E, Cumhuriyet’ten Günümüze Milletvekili …, s.52.
303 TAR‹H
15 Ekim 1961 Milletvekili Genel Seçim Sonuçlar› (Denizli Geneli) Siyasî Partiler Ald›¤› Oy Say›s› Oy Oranlar› Milletvekili Say›s› AP 92.355 %56.4 4 CHP 65.426 %40.0 3 CKMP 2.904 %1.8 - YTP 2.193 %1.3 - Ba¤›ms›zlar 811 %0.5 - Tablo:224 Denizli’deki sonuçlara bak›ld›¤›nda dikkati çeken en önemli noktan›n, DP’nin devam› niteli¤indeki AP’nin ilk s›rada yer alm›fl olmas›d›r. Bu nedenle, Adalet Partisi Denizli’nin toplam 7 milletvekilinin 4’ünü ç›karm›flt›r. CHP’ise 3 milletvekilli¤i kazanm›fl, di¤er partil- er milletvekili elde edebilecek kadar oy alamam›fllard›r. 15 Ekim 1961 Milletvekili Genel Seçimi’nde Buldan’›n durumuna bak›ld›¤›nda, Denizli’nin genelinde ortaya ç›kan sonuçlarla paralel sonuçlar›n ortaya ç›km›fl oldu¤u görülecektir. Buldan’›n bu seçimler s›ras›ndaki nüfusu 22.802’dir.25 Bu nüfusun 11.746’› seçmen listelerine kay›tl›d›r. Kay›tl› seçmenlerden 10.361’i seçimde sand›k bafl›na giderek oyunu kullanm›flt›r. Bu oylar›n 9.994’ü geçerli say›lm›flt›r. Seçim sonras›nda ortaya ç›kan sonuçlar flu flekildedir;
15 Ekim 1961 Milletvekili Genel Seçim Sonuçlar› (Buldan-Genel) Siyasî Partiler Ald›¤› Oy Say›s› AP 4.921 CHP 4.780 CKMP 175 YTP 74 Ba¤›ms›zlar 44 Tablo:326 Bu sonuçlardan da anlafl›ld›¤› gibi, Denizli’nin Buldan ilçesinde DP’nin taban›n› oluflturan AP seçimleri kazanm›flt›r. Yukar›da da ifade edildi¤i gibi, bu durum Denizli genel sonuçlar›yla paralellik göstermifltir. AP’nin Denizli’den 4 milletvekili ç›karmas›nda buradan verilen toplam 4.921 oyun önemli bir etkisinin oldu¤unu söylemek abart›l› say›lmaz. Bu sonuçlarda dikkati çeken bir konu da CHP’nin Buldan’da büyük bir deste¤e sahip olmas›d›r. CHP, sadece 141 oy az alarak, buradaki seçimlerde galibiyeti AP’ye b›rakm›flt›r. Asl›nda arada çok fazla oy fark› oluflmam›fl, seçim yar›fl› bafla bafl gitmifltir..
24 TCBD‹E, Cumhuriyet’ten Günümüze Milletvekili …, s.52. 25 TCBD‹E, 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Say›m›, ‹l, ‹lçe, Bucak ve Köyler ‹tibariyle Nüfus, D‹E Yay›nlar›:444, Ankara, 1963, s.176-177. 26 TCBD‹E, 15-10-1961 Milletvekili ve Senato Üyesi Seçimi Sonuçlar›, Ankara, 1964, s.IX.
304 TAR‹H
Bu genel sonuç ve de¤erlendirmelerden sonra, 15 Ekim 1961 Milletvekili Genel Seçimi’nde Buldan’›n durumuna gelince, baflta Buldan merkez olmak üzere, 28 bucak ve köyde seçim yap›lm›flt›r. Seçimlerde 11.746 kay›tl› seçmenden, 10.361’i sand›k bafl›na gitmifl ve 50 sand›kta oyunu kullanm›flt›r. Bu oylardan 9.994’ü geçerli say›lm›flt›r. Bu seçimde Buldan’›n bucak ve köylerindeki ayr›nt›l› seçim sonuçlar›n› gösteren tablo afla¤›daki gibidir;
15 Ekim 1961 Milletvekili Genel Seçim Sonuçlar› (Buldan-Bucak ve Köyler) Siyasî Partiler A.P CHP CKMP YTP Ba¤›ms›zlar Buldan (Merkez) 2574 2177 67 19 5 Aktafl Köyü 33 42 2 - 1 Alacao¤lu Köyü 78 43 2 1 - Aland›r Köyü 71 78 2 2 6 Beyler Köyü 18 53 6 - - Bozalan Köyü 122 80 2 2 - Bostanyeri Köyü 74 71 - 2 - Bo¤azçiftlik Köyü 37 20 1 - - Çatak Köyü 96 45 - 4 3 Derbent Köyü 118 127 4 1 1 Dinbazlar Köyü 86 44 - - - Davutlar Köyü 52 197 9 6 - Do¤an Köyü 41 30 3 - - Eldirek Köyü 54 184 6 3 4 Hüsemler Köyü 58 52 2 1 1 Hasanbeyler Köyü 151 47 2 - - Kafl›kç› Köyü 131 31 9 - 5 Kad›köy 187 198 7 3 3 Karaköy 93 143 9 6 - K›randonu Köyü 18 48 3 5 2 Kovanoluk Köyü 29 62 1 - - Kulehalen Köyü 157 91 4 1 2 Mahmudiye Köyü 1 23 - - - Narl›dere Köyü 132 199 9 2 6 Sar› Mahmutlu Köyü 71 125 7 6 - Süleymaniye Köyü 24 55 1 1 - Türlübey Köyü 134 103 10 4 - O¤uz Köyü 91 162 1 - - Yenice Köyü 225 292 6 5 5 Toplam 4921 4780 175 74 44 Tablo:427 27 TCBD‹E, 15-10-1961 Milletvekili…, s.208-209.
305 TAR‹H
Yukar›daki seçim sonuçlar›na bak›larak baz› tespitlerde bulunmak mümkündür. Hem Türkiye’de, hem de Denizli genelinde oldu¤u gibi, Buldan’daki seçimde de AP ve CHP seçimi kazanmak için mücadele etmifltir. Bu nedenle, yar›fl bu iki parti aras›nda geçmifltir. Yar›fl› 4.921 oy alarak AP ilk s›rada bitirmifltir. CHP ise 4.780 oy alm›flt›r. Buldan merkezde yap›lan seçimleri ise 2.574 oy alan AP kazanm›flt›r. AP’nin, Buldan merkez d›fl›nda, en fazla oy alm›fl oldu¤u yer Yenice Köyü’dür ve buradan 225 oy alm›flt›r. CHP’nin en fazla oy ald›¤› yer ise yine 292 oy alm›fl oldu¤u Yenice Köyü’dür. Bir anlamda, bu seçimde AP ile CHP’nin, merkez d›fl›nda en fazla mücadele etmifl olduklar› yer Yenice Köyü olmufltur. AP’nin en az oy alm›fl oldu¤u yerleflim birimi ise sadece 1 oy alm›fl oldu¤u Mahmudiye Köyü’dür. CHP’nin en düflük oyu alm›fl oldu¤u yer 20 oy alm›fl oldu¤u Bo¤azçiftlik Köyü’dür. Dikkati çeken bir baflka nokta da, bu seçimde Denizli’nin baz› yerleflim yer- lerinde görülen, AP ve CHP’nin hiç oy alamama durumu yaflanmam›flt›r. Buldan’daki bu seçimde hem AP, hem de CHP bütün yerleflim yerlerinde oy almay› baflarm›fllard›r. Di¤er partiler ve ba¤›ms›zlar Buldan’da çok etkili olamam›fllar, ancak 293 oy toplayabilmifllerdir.
B- CUMHUR‹YET SENATOSU ÜYEL‹⁄‹ SEÇ‹M‹NDE BULDAN Yukar›da belirtildi¤i gibi, 1961 Anayasas› ile çift meclis yaflama geçirilmifltir. TBMM iki meclisten oluflmufltur: Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu. Millet Meclisi nisbî temsil yöntemiyle seçilen 450 milletvekilinden oluflmufltur. Cumhuriyet Senatosu ise, ço¤unluk sitemiyle seçilen yüz elli üye ile eski Millî Birlik Komitesi üyelerinin ve eski cumhurbaflkan›n›n do¤al senatör olarak kat›lmas›yla, cumhurbaflkan›nca atanan on befl üye- den meydana gelecekti. Senato üyeleri alt› y›ll›k bir dönem için seçilmekteydi. Senatoya üye seçilme flart› bir yüksek okul birmifl olmak ve k›rk yafl›n› doldurmakt›. Bu nedenle, Cumhuriyet Senatosu’na “okumufllar meclisi” de denilmifltir.28 Cumhuriyet Senatosu Seçimleri, önceden kararlaflt›r›ld›¤› gibi, 150 üyeyi belirlemek amac›yla Milletvekili Genel Seçimi ile birlikte 15 Ekim 1961’de yap›lm›flt›r. Bu yüzden, seçimlere Milletvekili Genel Seçimleri’ne kat›lan siyasî partiler yani CHP, AP, CKMP, YTP ve ba¤›ms›zlar kat›lm›fllard›r. Cumhuriyet Senatosu Üyeli¤i Seçimleri s›ras›nda Türkiye’nin nüfusu 28.602.411’dir ve kay›tl› seçmen say›s› 12.926.837’dir. Seçimde oy kul- lanan seçmen say›s› ise 10.519.659 ve oy kullanma oran› %81.4’tür.29 Cumhuriyet Senatosu üyeli¤i seçimlerinde partilerin ald›¤› oy, oy oranlar› ve ç›karm›fl olduklar› senatör say›s› afla¤›daki gibidir;
28 Tevfik Çavdar,a.g.e., s.102. 29 TCBD‹E, 1950-1965 Milletvekili ve 1961, 1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçlar›, Ankara, 1966, s.VII.
306 TAR‹H
15 Ekim 1961 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçim Sonuçlar› (Türkiye Geneli) Siyasî Partiler Ald›¤› Oy Say›s› Oy Oranlar› Senatör Say›s›30 CHP 3.734.285 %37.2 36 AP 3.560.765 %35.5 71 YTP 1.401.637 %14.0 27 CKMP 1.350.892 %13.5 16 Tablo:531
Seçim sonuçlar›na bak›ld›¤›nda CHP’nin AP’den daha fazla oy almas›na ra¤men, daha az senatör ç›karm›fl oldu¤u görülmektedir. Bunun nedeni uygulanan seçim sistemidir. Ço¤unluk sistemi uygulanm›fl oldu¤u ve bir seçim bölgesinde bir oy fazla alan parti orada- ki senatörü ç›kard›¤› için, böyle bir sonuç ortaya ç›km›flt›r. Dikkati çeken bir di¤er nokta da YDT’nin milletvekilli¤i seçiminde geçilmifl oldu¤u CKMP’nden daha fazla oy alm›fl olmas›d›r. Cumhuriyet Senatosu Üyeli¤i Seçimi’nde Buldan’›n durumu iyi bir flekilde anlamak amac›yla, Denizli’nin bu seçimdeki durumuna k›saca bakmakta yarar vard›r. Senato üyeli¤i seçiminde Denizli’nin toplam nüfusu 425.449’dur. Bu nedenle ç›karaca¤› senatör say›s› ikidir. Kay›tl› seçmen say›s› 213.016 ve seçmenlerin nüfusa oran› %50.1’dir. Seçimde oy kullanan seçmen say›s› 170.663 ve seçime kat›lma oran› %80’dir.
15 Ekim 1961 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçim Sonuçlar› (Denizli Geneli) Siyasî Partiler Ald›¤› Oy Say›s› Oy Oranlar› Senatör Say›s› AP 95.471 %58.6 2 CHP 67.431 %41.4 0 Tablo:632 Bu sonuçlara göre, Denizli’deki seçimleri AP kazanm›fl ve Cumhuriyet Senatosu’nda Denizli’ye temsil edecek üyeler, AP’nin belirlemifl oldu¤u üyeler olmufltur. Bu üyeler ise, hukukçu Mustafa Cahit AKYAR ve AP’nin ‹l Baflkanl›¤› görevini de yürütmüfl olan Em.Kurmay Albay Mehmet Emin DURUL’dur.33 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimi’nde Buldan’›n durumuna gelince, seçmen kütüklerine yaz›lm›fl olan seçmen say›s› 11.746’d›r. Bu seçmenlerden 10.361’i seçim günü sand›k bafl›na gidip oylar›n› kullanm›flt›r. Kullan›lan oylar›n 9.972’i geçerli say›lm›flt›r. Seçim son- ras›nda Buldan genelindeki sonuçlar ise afla¤›daki gibidir;
30 Tevfik Çavdar,a.g.e., s.114. 31 TCBD‹E, 1950-1965 Milletvekili ve 1961…, s.VII. 32 TCBD‹E, 1950-1965 Milletvekili ve 1961…, s.XVI-XVII. 33 Fahri ÇOKER ve di¤., Türk Parlamento Tarihi, Cumhuriyet Senatosu Üyeleri’nin Özgeçmiflleri, TBMM Yay›n›, Ankara, 2000, s.187-190.
307 TAR‹H
15 Ekim 1961 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçim Sonuçlar› (Buldan-Genel) Siyasî Partiler Ald›¤› Oy Say›s› AP 5.083 CHP 4.889 Tablo:734
Buldan’daki bu sonuçlara bak›ld›¤›nda, Denizli genelinde oldu¤u gibi, AP’nin buradaki seçimi kazanm›fl oldu¤u görülmektedir. Sonuçlarda dikkati çeken bir noktada di¤er partilere ve ba¤›ms›zlara hiçbir oyun verilmemifl olmas›d›r. Bu nedenle, Buldan’daki senato üyeli¤i seçimi mücadelesi iki parti aras›nda geçmifltir. Bu partilerin Buldan’da toplam›fl oldu¤u 9.972 oy Denizli senatörlerinin belirlenmesinde etkili olmufltur. AP, Buldan ve di¤er yer- lerde toplam›fl oldu¤u oylarla, Denizli’de ço¤unlu¤u sa¤lam›fl ve iki senatör ç›karm›flt›r. Cumhuriyet Senatosu Üyeli¤i Seçimi’nde Buldan’›n genel durumu hakk›nda k›sa tespitlerde bulunduktan sonra, Buldan’›n bucak ve köylerindeki sonuçlar üzerinde durup, ayr›nt›l› bilgiler vermekte yarar vard›r. Bu yüzden senato seçimlerinde Buldan’›n bucak ve köylerindeki sonuçlar› gösteren tablo afla¤›daki gibidir,
15 Ekim 1961 Cumhuriyet Senatosu Üyeli¤i Seçim Sonuçlar› (Buldan-Bucak ve Köyler) Siyasî Partiler A.P CHP Buldan (Merkez) 2631 2200 Aktafl Köyü 33 46 Alacao¤lu Köyü 77 40 Aland›r Köyü 78 80 Beyler Köyü 23 54 Bozalan Köyü 126 79 Bostanyeri Köyü 75 73 Bo¤azçiftlik Köyü 39 18 Çatak Köyü 99 47 Derbent Köyü 121 127 Dinbazlar Köyü 85 45 Davutlar Köyü 57 205 Do¤an Köyü 42 30 Eldirek Köyü 63 193 Hüsemler Köyü 62 52 Hasanbeyler Köyü 149 48
34 TCBD‹E, 15-10-1961 Milletvekili…, s.209.
308 TAR‹H
15 Ekim 1961 Cumhuriyet Senatosu Üyeli¤i Seçim Sonuçlar› (Buldan-Bucak ve Köyler) Siyasî Partiler A.P CHP Kafl›kç› Köyü 141 37 Kad›köy 198 204 Karaköy 104 144 K›randonu Köyü 21 57 Kovanoluk Köyü 29 63 Kulehalen Köyü 164 99 Mahmudiye Köyü - 24 Narl›dere Köyü 140 206 Sar› Mahmutlu Köyü 70 40 Süleymaniye Köyü 25 57 Türlübey Köyü 140 111 O¤uz Köyü 60 121 Yenice Köyü 235 295 Toplam 5.083 4.889
Tablo:835
Bu sonuçlara bakarak baz› tespitlerde bulunmak mümkündür. Hem Türkiye’de, hem de Denizli genelinde oldu¤u gibi, Buldan’daki seçimde de AP ve CHP yar›flm›fllard›r. Yar›fl› 5.083 oy alarak AP ilk s›rada bitirmifltir. CHP ise 4.889 oy alm›flt›r. Buldan’›n merkezinde yap›lm›fl olan seçimleri 2.631 oy alan AP kazanm›flt›r. AP’nin en fazla oy alm›fl oldu¤u yer, Buldan merkez d›fl›nda, Milletvekili genel Seçimi’nde oldu¤u gibi, Yenice Köyü’dür ve buradan 235 oy alm›flt›r. CHP’nin en fazla oy alm›fl oldu¤u seçim yeri ise, yine Buldan merkez d›fl›nda, 295 oy alm›fl oldu¤u yenice Köyü’dür. Asl›nda Yenice Köyü, bu seçimde AP-CHP yar›fl›nda önemli hale gelmifl, bir anlamda bu yar›flta belirleyici olmufltur. AP, Milletvekilli¤i Genel Seçimi’nde sadece 1 oy alm›fl oldu¤u Mahmudiye Köyü’nden bu defa hiç oy alamam›flt›r. CHP’nin hiç oy alamad›¤› yerleflim birimi yoktur. CHP’nin en az oy alm›fl oldu¤u seçim yeri ise Bo¤azçiftlik Köyü’dür. Buradan ancak 18 oy alabilmifltir.
SONUÇ Türk Silahl› Kuvvetleri’nin 27 May›s 1961’de bir hükümet darbesi düzenleyerek yöne- time el koymas›n›n ard›ndan, yeni bir anayasa haz›rlanm›flt›r. Yeni Anayasa’ya göre Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu TBMM’ni oluflturacak ve darbe sonras›nda en k›sa süre içinde seçime gidilece¤i ifade edilmifl oldu¤undan, 15 Ekim 1961’de hem Milletvekili Genel Seçimi, hem de Cumhuriyet Senatosu Üyeli¤i Seçimi yap›lm›flt›r. Bu seçimlerde
35 TCBD‹E, 15-10-1961 Milletvekili…, s.208-209.
309 TAR‹H
Buldan’›n durumu hakk›nda baz› sonuçlara varmak, tespitlerde bulunmak ve yorumlar yap- mak mümkündür. Milletvekilli¤i Genel Seçimi’nde Buldan’da her hangi bir huzursuzluk yaflanmam›flt›r. Nispî temsil (d’Hondt) yöntemiyle yap›lan, 11.746 kay›tl› seçmenden, 10.361 seçmenin oy kulland›¤› ve oylar›n 9.994’nün geçerli say›ld›¤› Buldan’daki Milletvekilli¤i Genel Seçimi’ni 4.921 oy alan AP kazanm›flt›r. Bu oylar AP’nin Denizli’den dört milletvekili ç›karmas›nda etkili olmufltur. Buldan merkezde yap›lan seçimleri ise 2.574 oy alan AP kazanm›flt›r. Bu seçimde CHP, Buldan’da 4.780 oy toplam›flt›r. Bu oylar, nispî temsil (d’Hondt) sistemi nedeniyle, üç milletvekili ç›karmas›nda önemli rol oynam›flt›r. Bu seçimdeki AP-CHP yar›fl›na bak›ld›¤›nda seçimin hemen hemen bafla bafl gitmifl oldu¤u görülmektedir. Bir anlamda DP’nin taban›n› oluflturan AP’nin hakim olmas› gereken bu yer- lerde CHP çok az bir oy ile seçimi kaybetmifltir. Aradaki oy fark› sadece 141’dir. Yap›lmas› gereken tespitlerden biri de, 175 oy toplayan CKMP’sinin Buldan’da üçüncü s›ray› alm›fl olmas›d›r. YTP dördüncü olmufl, ancak 74 oy alm›flt›r. Ba¤›ms›zlar ise Buldan’da bir varl›k gösterememifller, sadece 44 oy toplayabilmifllerdir.Buldan’da ayn› gün ço¤unluk sistemiyle yap›lan, 11.746 kay›tl› seçmenden, 10.361 seçmenin oy kulland›¤› ve oylar›n 9.974’nün geçerli say›ld›¤› Buldan’daki Cumhuriyet Senatosu Seçimleri’nde de iki parti yar›flm›flt›r. Kullan›lan. Geçerli oylar›n 5.083’nü alan AP yar›fl› ilk s›rada bitirmifltir. CHP ise 4.889 oy alm›flt›r. Buldan’›n merkezinde yap›lm›fl olan seçimleri ise 2.631 oy alan AP kazanm›flt›r. CHP buradan 2.200 gibi küçümsenemeyecek bir oy toplam›flt›r. Bu seçimde de aradaki fark çok fazla de¤ildir, sadece 431’dir. Bu noktada dikkati çeken en önemli husus, hem Türkiye genelinde, hem de Denizli’de seçime girmifl ve oy toplam›fl olan CKMP, YTP ve ba¤›ms›zlar›n burada hiç oy alamam›fl olmas›d›r. Bütün bunlardan sonra, 15 Ekim 1961’de yap›lm›fl olan Milletvekili Genel ve Cumhuriyet Senatosu Üyeli¤i Seçimi’nde Buldan’›n, demokrasinin asgarî flartlar›n›n yerine getirilmesi ve kurumlar›n›n oluflturulmas›nda üzerine düflen görevleri fazlas›yla yerine getirmifl oldu¤u söylenebilir.
KAYNAKÇA AHMAD, Feroz, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), Hil Yay›n, ‹stan- bul,1995. AKANDERE, Osman, Millî fief Dönemi Çok-Partili Hayata Geçiflte Rol Oynayan ‹ç ve D›fl Tesirler 1938-1945, ‹z Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1998. AKBULUT, Dursun Ali, “Çok Partili Geçifl Demeleri ve ‹nk›lâba Karfl› Tepkiler”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-II, Atatürk Araflt›rma Merkezi (ATAM) Yay›n›, Ankara, 2004.
310 TAR‹H
Akflam Gazetesi AYDEM‹R, fievket Süreyya, ‹htilâlin Mant›¤›, ‹stanbul, 1993. Cumhuriyet Gazetesi ÇAVDAR, Tevfik, “Müntehib-i Sani”den Seçmene, V Yay›nlar›, Ankara, 1987. ÇAVDAR, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1950’den Günümüze), ‹mge Kitabevi, Ankara 2004. ÇOKER, Fahri ve di¤., Türk Parlamento Tarihi, Cumhuriyet Senatosu Üyeleri’nin Özgeçmiflleri, TBMM Yay›n›, Ankara 2000. ERASLAN, Cezmi, “Atatürk’ten Sonra Türkiye’nin ‹ç Politikas›”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-II, ATAM Yay›n›, Ankara, 2004. KARA, Nihal, “Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçifl Karar›n›n Nedenleri”, Yap›t, Toplumsal Araflt›rmalar Dergisi, Say›:8, Ankara, 1984/85. KOCACIK, Faruk. “Demokrasiye Geçifl Sürecinde 1946-60 Seçimleri”, Yeni Türkiye, Y›l:8, Say›:44, Ankara, 2002. KONGAR, Emre, 21. Yüzy›lda Türkiye, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1999. T.C.Baflbakanl›k Devlet ‹statistik Enstitüsü (TCBD‹E), Cumhuriyet’ten Günümüze Milletvekili Seçimleri (1923-2002), TC Baflbakanl›k Devlet ‹statistik Enstitüsü Yay›nlar›, Ankara 2004. TCBD‹E, 15-10-1961 Milletvekili ve Senato Üyesi Seçimi Sonuçlar›, Ankara 1964. TCBD‹E, 1950-1965 Milletvekili ve 1961, 1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçlar›, Ankara, 1966. TCBD‹E, 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Say›m›, ‹l, ‹lçe, Bucak ve Köyler ‹tibariyle Nüfus, D‹E Yay›nlar›:444, Ankara 1963. TEZEL, Yahya Sezai, Cumhuriyet Döneminin ‹ktisadî Tarihi, ‹stanbul, 1994. T‹MUR, Taner, Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçifl, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul, 1991. TOKER, Metin, Tek Partiden Çok Partiye, Bilgi Yay›nevi, ‹stanbul, 1990. TUNAYA, Tar›k Zafer, Siyasî Partiler, ‹stanbul, 1952. UÇAROL, R›fat, Siyasî Tarih, Harp Akademileri Bas›mevi, ‹stanbul, 1985. Ulus Gazetesi UYAR, Hakk›, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitaplar›, ‹stan- bul, 1998.
311 312 TAR‹H
YEREL YÖNET‹MLERDE ‹NTERNET KULLANIMI ve BULDAN BELED‹YE’S‹ ÖRNE⁄‹
Ö¤r. Gör. Özlem FEDA‹ DEN‹fi Pamukkale Üniversitesi, Buldan Meslek Yüksekokulu, [email protected]
G‹R‹fi Türkiye’de yerel yönetimlerin kamu bütünü içindeki pay› 1950’li y›llardan bu yana giderek artmaktad›r. 1980 ve 1990’l› y›llar boyunca hükümet politikalar›, yerel yönetimlere daha fazla kaynak aktarma tercihi do¤rultusunda olmufltur. Özellikle yerel yöneticilerin seçimle iflbafl›na gelmesi, 2000’li y›llarda da hükümetlerin bu tercihlerinde bir de¤iflme olmayaca¤›n› göstermektedir. Son y›llarda, e-devlet uygulamalar›yla, merkezi yönetim birimleri birçok hizmeti inter- net arac›l›¤›yla yerine getirmektedir. Yerel yönetimlerin bulunduklar› mekânlardaki gerçek ve tüzel kiflilere birçok alanda hizmet sunmalar› ve merkezi yönetimle sürekli iletiflim içinde olmalar› internetin önemini her geçen gün daha da artt›rmaktad›r.
I. Türkiye’de Yerel Yönetim Sisteminin Genel Yap›s› Türkiye’de yerel yönetimler belirli bir alanda, o bölgedeki toplulu¤un ortak ve yerel ihtiyaçlar›n› karfl›lamak üzere kurulmufllard›r. Türkiye’de yerel yönetimler il özel idareleri, belediyeler ve köylerden oluflmaktad›r. Ülkemizde 81 il özel idaresi, 3214 belediye, 34.600 köy bulunmaktad›r. Merkezi yönetimin taflra teflkilat› olarak yeni bir il kuruldu¤unda ‹l Özel ‹daresi de fiilen kurulmaktad›r. ‹l özel idaresi il halk›n›n mahalli müflterek nitelikteki ihtiyaçlar›n› karfl›lamak üzere kurulan ve karar organ› seçmenler taraf›ndan seçilerek oluflturulan, idari ve mali özerkli¤e sahip kamu tüzel kiflisidir.(5302 say›l› il özel idaresi kanunu). ‹l özel idarelerinde kararlar her ilde befl y›l için seçilmifl üyelerden oluflan il genel meclisi
313 TAR‹H taraf›ndan al›nmakta, kararlar›n yürütülmesi il özel idaresinin de bafl› olan il valisi taraf›ndan gerçeklefltirilmektedir. Köyler, yasal olarak; nüfusu 2000 den afla¤›(Köy Kanunu), halk›n›n mahalli müflterek ihtiyaçlar›n› karfl›lamak üzere kurulufl esaslar› kanunla belirtilen ve karar organlar› gene kanunda gösterilen, seçmenler taraf›ndan seçilerek oluflturulan kamu tüzel kiflili¤idir. (1982 Anayasas›). Köylerde yap›lan kamu hizmetlerinin ço¤unun merkezi yönetim kurum ve kurulufllar› arac›l›¤›yla yap›ld›¤› görülmektedir. Belediyeler, kent halk›n›n çeflitlenen ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya hedefleyen, etkin ve ver- imli bir kent yönetim anlay›fl›n› hedefleyen, Biliflim teknolojilerinin yönetim teknikleriyle birlikte kullan›lmas›n› hedefleyen, yönetimler olmaya çal›flmaktad›rlar”(e-belediye raporu) Belediyelerde kararlar her ilde befl y›l için seçilmifl üyelerden oluflan belediye meclisi taraf›ndan al›nmakta, kararlar›n yürütülmesi ise belediye baflkan› taraf›ndan gerçeklefltir- ilmektedir.” Yerel yönetim sistemleri içinde görev alanlar›na giren hizmetler itibariyle ön plana ç›kan belediyelerdir. Bu nedenle belediyeler için internet di¤er yerel yönetim birimlerinden çok daha fazla önem arz etmektedir. Telekomünikasyon Kurumunun yapm›fl oldu¤u bir araflt›rmaya göre 2011 y›l›nda Türkiye’de internet kullan›c›s› say›s›n›n 13 milyon olaca¤› tahmin edilmifltir. Bu da gösteriyor ki önümüzdeki y›llarda yerel yönetimler için internet daha da önemli hale gelecektir. Belediyelerin köy özel idareleri ve köylere nazaran daha a¤›rl›kl› yer iflgal etmesi nedeniyle, bu çal›flmada belediyelerin internet uygulamalar› ortaya koyulacakt›r.
2. Belediyelerde Biliflim Uygulama Süreçleri ve Mevcut Durum Belediyelerde, di¤er herhangi bir örgütte oldu¤u gibi, süreç befl aflamal› ilerlemektedir.1 1. Bilgisayarlaflma 2. Otomasyon 3. Internet kullan›c›l›¤› 4. Web site kurma 5. Kent Bilgi Sistemine geçifl Bilgisayarlaflma. Toplam 3214 belediyeye ait veriler üzerinde yap›lan çal›flmaya göre, Türkiye’de 2767 belediye (%86) bilgisayara sahiptir. Otomasyon düzeyi. Belediyelerin %38’i otomasyona sahip oldu¤unu belirtmekte- dir. Bu say›, bilgisayar› olan belediyeler toplam› içinde de¤erlendirilirse, otomasyon oran› %44’dür. Internet kullan›m›. Ülke genelinde tüm belediyelerinden al›nan bilgiler çerçevesinde; (2362 belediyenin yan›tlad›¤› ve 852 belediyenin yan›tlamad›¤›) %75’i internet ba¤lant›s›
1 Yerel Bilgi Projesinden elde edilen bilgiler.
314 TAR‹H yapm›fl, internete eriflim sa¤lam›fl durumdad›r. Bilgisayara sahip belediyeler aras›nda bu oran %74 düzeyindedir. 2001 y›l›nda YEREL B‹LG‹ projesi kapsam›nda elde edilen bilgiler kapsam›nda; belediyelerin %15’inin internet ba¤lant›s› sa¤lanm›fl iken, bugün bu oran %75 olmufltur. ‹nternete eriflimin hemen hemen tümü “dial-up” sa¤lanm›flt›r. Web site kurmak. Bir web siteye sahip olan belediye say›s›, kesin olarak saptanamam›fl olmakla birlikte, 390’a yak›nd›r. Toplam belediyeler içinde %12’nin alt›nda kalan bu kes- imin büyük bölümü sistemde “bld.gov.tr” uzant›s› ile yer almaktad›r. Kent Bilgi Sistemine geçifl, belediyeler için, kent bilgi sistemi taban›nda yükselmek olarak adland›r›labilir. Belediyeler, kent bilgi sistemine tafl›nma konusunda henüz araflt›rma aflamas›ndad›r.
3. Belediyelerde ‹nternet Kullan›m›yla ‹lgili Veriler Ülkemizde 3214 belediye bulunmaktad›r. Bu say›n›n da¤›l›m›;16 Büyük flehir belediye- si, 58 büyük flehre ba¤l› ilçe belediyesi, 31 büyük flehre ba¤l› belde belediyesi, 65 il belediyesi, 792 ilçe belediyesi, 2252 belde belediyesi fleklindedir.2 Türkiye’deki belediyelerin biliflim düzeyine iliflkin baz› veriler afla¤›da verilmifltir; - Türkiye’de belediyelerin %86’s› bilgisayara sahiptir. - Ülke genelinde belediyelerin %75’i internet eriflimine sahiptir. - Belediyelerin %38’i otomasyon amaçl› yaz›l›m paketi kullanmaktad›r. - Bilgi ifllem birimi olan belediye oran› %15’dir. - Yerel bilgisayar a¤› olan belediye oran› %45’dir. - Belediyelerin %63’ü, bilgisayar› olan belediyelerin ise %73’ü, bir özel flirketten hizmet deste¤i almaktad›r. Piyasadan yüksek oranda hizmet al›m› yap›lmakta, ancak bu al›mlar belediyelerde otomasyon düzeyini yakalama anlam›na gelmemektedir. - Piyasada toplam yaklafl›k olarak 200 flirket etkinlik göstermektedir. fiirketlerden en büyük ilk 10’u, bir flirketten destek alan belediyeler toplam›n›n % 72’sine hizmet vermek- tedir. - Bilgisayara sahip olan belediyeler bütününde otomasyon %44, internet kullan›m› %74, yaz›l›m/donan›m için firma deste¤i alma %72’dir. - Belediyelerin ifl ve ifllemlerde bilgisayar kullan›m oran› ise: • Muhasebe : %70 • Bütçe sistemi : %67 • Personel : %54 • Hizmet Yönetimi (Su, kat› at›k vb.) : %43 • ‹mar Yönetimi : %12
2 Yerel Bilgi Projesinden elde edilen bilgiler.
315 TAR‹H
4. Buldan Belediyesi Kullan›c›lar www.buldan.bel.tr adresinden internet sitesine ba¤lanabilirler. Site’den belediye’ye ait güncel haberlere, duyurulara, belediye birimlerine, mahalle muhtarl›klar›na, faaliyetlere, ilçeyle ilgili tan›t›m bilgilerine ulaflabilirler. Ayr›ca ilçe haritas›na, hay›rsever- ler ve meclis üyeleri hakk›ndaki bilgilere, meclis kararlar›na ve halk k›lavuzu sayesinde belediyenin görev alan›na giren baz› faaliyetlere ve Buldan Belediye Baflkan› Temel Baflbu¤ hakk›nda bilgiye sahibi olabilirler. Belediyeye e-mail ve telefon arac›l›¤›yla ulafl›labilmesi için gerekli bilgiler siteye dahil edilmifltir. Buldan Belediyesinin biliflim sürecini mevcut durumla karfl›laflt›rd›¤›m›zda ise; belediyenin 28 adet bilgisayar› bulunmaktad›r. Otomasyona geçmifltir. ‹nternet ba¤lant›s› sa¤lanm›fl ve internet eriflimi uygulamaya geçirilmifltir. Bir web sitesine sahiptir. Kent bilgi sistemine tafl›nma konusunda ise di¤er belediyeler gibi Buldan Belediyesi de henüz araflt›rma seviyesindedir. Personel bilgileri, proje takibi, bütçe sistemi, muhasebe ifllemleri, araç takibi, otobüs iflletmesi, stok yönetimi, imar yönetimi, hizmet yönetimi, bilgisayar ortam›nda tutulmak- tad›r.
SONUÇ Vatandafllar hem devletin hem de yerel yönetimlerin yönetim anlay›fl›n› ve hizmet stan- dartlar›n› sorgulamaktad›r. Yerel yönetimlerin sundu¤u hizmetlerin daha h›zl›, sürekli, kolay eriflilebilir, ve daha az maliyetli olmas›n› talep etmektedirler. Özellikle son zamanlar- da internet kullan›c› say›s›n›n artmas›, yerel yönetimlerin sundu¤u birçok hizmetin internet arac›l›¤›yla sunulmas›n› gerektirmektedir. Belediyelerin web sayfalar› belde de yaflayanlar için yaflad›klar› ortam› ve yönetimi tan›may› sa¤lad›¤› için, belde de yaflamayanlar için ise oras› hakk›nda ilk bilgi alabilecek- leri kaynak oldu¤u için bu ifl basite al›nmamal›d›r. Ülkemizde pek çok belediye bilgisayarlaflmay› sa¤lam›fl ve internet teknolojisini kullan- maktad›r. Kurmufl olduklar› web sayfalar› arac›l›¤› ile yerel halkla iletiflim kurmakta, kul- lan›c›lar› bilgilendirmektedir. Belediyelerin otomasyon düzeylerinin düflük oldu¤u görülmektedir. Bu noktada yerel yönetimlerin biliflim dünyas›nda ki de¤iflimi yak›ndan takip etmesi gerekmektedir. Ancak teknolojik yat›r›mlar belediyelerin merkezi yönetimden yard›m almadan yapabilece¤i faaliyetler olarak görülmemelidir. Belediyelerin teknolojik aç›dan gerekli altyap›, ekipman ve uzman ile desteklenmesi merkezi yönetim taraf›nda mutlaka sa¤lanmal›d›r.
316 TAR‹H
KAYNAKLAR 1- Türkiye Biliflim Derne¤i, II. Türkiye Biliflim fiuras›,e-Belediye Raporu 2 - TÜS‹AD, e-Devlet ve e-Belediye Raporu, Yay›n No: T/2001-06/301 3- e-dönüflüm Türkiye KDEP–2004 7 Numaral› Eylem Raporu, ‹nternet veri merkezi uygulamalar›n›n ekonomisi ve yap›labilirli¤i. 4- http://www.buldan.bld.tr 5- Yerel Bilgi Projesi Bilgisayar Altyap› Anket Çal›flmas› Sonuçlar›, YYAEM Ankara, 20 Ekim 2001. 6- www.yerelnet.org.tr 7- Birgül Ayman GÜLER, Doç. Dr. TODA‹E Ö¤retim Üyesi, Yerel Yönetimler Araflt›rma ve E¤itim Merkezi (YYAEM) Müdürü. Dr. Argun Akdo¤an ve Hakan Oktay’›n do¤rudan katk›lar› ile “Türkiye’yi ‹nternete Tafl›mak Konferans›”nda sunulmak üzere haz›rlanm›fl bildiri. 2 Kas›m 2001, ‹stanbul 8- www.yerelbilgi.gov.tr 9- www.edevlet.net/raporveyeyay›nlar/TUSIAD e-Turkiye.pd
317
TAR‹H
1980’L‹ YILLARDA YAPILAN GENEL SEÇ‹MLER‹N TÜRK‹YE’DE ve DEN‹ZL‹ GENEL‹NDEK‹ SEÇ‹M SONUÇLARI VE BULDAN ‹LÇES‹ SEÇ‹M SONUÇLARI ‹LE KARfiILAfiTIRILMASI
Ö¤r.Gör. ‹brahim Ersin TURGUT, Ö¤r.Gör.Dr.Cumali ERDEM‹L Pamukkale Üniversitesi Buldan Meslek Yüksekokulu [email protected], [email protected]
ÖZET Bu çal›flmada 1980 askeri darbesinin Buldan seçmeninin oy verme davran›fl› üzerinde etkisi olup olmad›¤› araflt›r›lm›flt›r. Bu amaçla 1980 öncesi genel seçim sonuçlar› ile 1980 sonras› genel seçim sonuçlar› karfl›laflt›r›lm›flt›r. 1980 öncesi için 1980 öncesi son genel seçim olan 1977 genel seçimleri, 1980 sonras› için ise 1983 ve 1987 genel seçimleri ele al›nm›fl ve Buldan ‹lçesi seçim sonuçlar› hem Denizli ‹li seçim sonuçlar› hem de Türkiye Geneli seçim sonuçlar› ile karfl›laflt›r›lm›flt›r. Çal›flmada ayr›ca hem Buldan ilçesinde 1977 genel seçimlerinde sa¤ ve sol partilerin oy toplamlar› 1987 genel seçimlerindeki sa¤ ve sol partilerin oy toplamlar› ile karfl›laflt›r›lm›fl, hem de Buldan ilçesindeki 1977 ve 1987 genel seçimlerinde sa¤ ve sol partilerin oy toplamlar› Denizli ‹li ve Türkiye Geneli seçim sonuçlar› ile karfl›laflt›r›larak 1980 askeri darbesinin Buldan seçmeninin oy verme davran›fl› üzerinde etkisi olup olmad›¤› ortaya konmaya çal›fl›lm›flt›r.
G‹R‹fi Siyasal partiler ve özgür seçimler, demokrasinin vazgeçilmez unsurlar›d›r. Demokratik rejimlerde siyasal partiler, savunduklar› düflünce ve idealleri gerçeklefltirmek için birbir- leriyle yar›fl›rlar. Siyasal partiler, bunun için gerekli yetkiyi seçimler yoluyla halktan al›rlar. Bu nedenler demokratik yönetimin en önemli unsuru ve halk›n siyasi tercihlerinin belirlen- mesinin en etkili yolu seçimlerdir. Düzenli aral›klarla yap›lan seçimler, halk›n yönetme
319 TAR‹H yetkisini kime verece¤ini belirler (TÜRK, 1995:1-41).Yönetme yetkisini seçimden alan iktidarlar›n devam›na karar vermek, bu iktidarlar›n de¤ifltirilmesini istemek, mevcut iktidar- dan deste¤ini çekmek halk›n seçimlerde verdi¤i kararlarla olmaktad›r. Bu kararlar›n yan›nda seçime giren partilerin veya adaylar›n ortaya koyduklar›, koyacaklar› plan ve projelerin de tercih edilme oranlar› da seçimlerle belirlenmektedir (GÜNAL, 2005:1-2) Bir yörenin seçim sonuçlar›, o yörenin insanlar›n›n siyasal yap›s›n›n belirlenmesinde, yöre insanlar›n›n yaflam tarz› ve düflünce yap›lar› hakk›nda önemli ipuçlar› verir. Seçime giren partilere verilen oy oranlar›, partilerin yap›s›, plan ve programlar› incelendi¤inde o yöre insanlar›n›n siyasi düflüncelerinin ve yaflam tarzlar›n›n bir ölçüsü olacakt›r. 1980’li y›llar›n siyasi ve ekonomik olarak hem ülkemizde hem de dünyada oldukça önemli de¤iflikliklere sahne olmas›, Türkiye’de 12 Eylül 1980 askeri darbesinin siyasi ter- cihlere yans›mas› Buldan’daki seçmenlerin bu olaylardan nas›l etkilendi¤i, ne kadar etk- ilendi¤i, Buldan’daki etkilenmenin Türkiye’deki ve Denizli ilindeki genel etkilenmeden ne kadar farkl› oldu¤unun incelenmesi bu çal›flman›n ana konusunu oluflturmaktad›r. Bunun için 1980 y›l›ndan önceki son genel seçimler olan 1977 seçim sonuçlar› 1980’li y›llardaki seçim sonuçlar› ile karfl›laflt›rma yapabilmek için 1983 ve 1987 genel seçim sonuçlar› ele al›nm›flt›r. 1984 ve 1989 y›llar›ndaki yerel seçim sonuçlar›, yerel seçimlerin kendilerine özgü bir yap›s›n›n bulunmas›, daylar›n kifliliklerinin siyasi tercihlerde etkili olmas›, belediye baflkanl›¤› , belediye meclis üyeli¤i ve il genel meclisi üyeli¤i gibi farkl› oylamalar›n yap›lmas› ve bu oylama sonuçlar›n›n her birinin ayr› ayr› de¤erlendirilmesi ve yorumlan- mas›n› gerektirdi¤inden daha genifl kapsaml› bir incelemeye konu olmas› düflünüldü¤ünden bu çal›flman›n kapsam›na al›nmam›flt›r.
1. 1980 ÖNCES‹ SEÇ‹M SONUÇLARININ DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹1 1977 y›l› genel seçimlerine Türkiye’de kat›lma oran› %72.42’dir. Bu oran bundan önce- ki seçimler ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda oldukça düflük bir orand›r. Denizli genelinde % 77.08 kat›lma oran› ile yine Türkiye geneline yak›n bir seçime kat›lma oran› gerçeklefltirilmifltir. Buldan ilçesi 1977 y›l› genel seçimlerine %82.60 oran›nda kat›larak ortalaman›n üstünde bir oranda seçime ilgi göstermifltir
Tablo 1: 1977 Türkiye Geneli Seçim Sonuçlar›
Toplam Sand›k 80.443 Toplam Seçmen 21.206.848 Toplam Kullan›lan Oy 15.358.710 Toplam Geçerli Oy 14.823.943 Kat›l›m Oran› % 72,42 Milletvekili Say›s› 450
1 YAMAN, H (1977) Seçim Sonuçlar›n›n De¤erlendirilmesi, 1977 Y›l› Raporu
320 TAR‹H
Tablo 2: Türkiye Geneli Oylar›n Partilere Göre Da¤›l›m› ve Milletvekili Say›lar› (1977 Genel Seçimi)
21.72% 36.89%
41.39%
Tablo 3: Denizli ‹li Seçim Genel Sonuçlar› (1977 Genel Seçimi)
Toplam Sand›k : 1.107 Toplam Seçmen : 305.078 Toplam Kullan›lan Oy : 235.144 Toplam Geçerli Oy : 226.504 Kat›l›m Oran› : % 77,08 Milletvekili Say›s› : 6
Partilerin ald›klar› oylar incelendi¤inde, Türkiye geneline göre genel seçimlerde ilk dört partinin ald›¤› oylar Denizli genelinde ve Buldan ilçesinde de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r. Türkiye genelinde ilk dört parti s›ras›yla CHP(%41.39), AP(%36.89), MSP(%8.57), MHP(%6.42) olurken Denizli ilinde AP(%43.90), CHP(%43.80), DP(%4.55), MHP(%3.70) ve Buldan il- çesinde CHP(%46.55), AP(%43.06), MHP(%4.59), DP(%3.05) olarak gerçekleflmifltir. DP Türkiye genelinde 7. parti olurken Denizli ilinde üçüncü parti, Buldan ‹lçesinde dördüncü parti olmufltur. MSP oylar›n›n özellikle Buldan’da ve Denizli’de Türkiye geneline göre çok düflük oldu¤u (Denizli’de %3.25 Buldan’da %1.51) bunun yan›nda DP’nin Buldan’da ve Denizli’de güçlü oldu¤u gözlenmektedir. 1977 genel seçimlerinde büyük flehirlerde CHP ‘nin AP’ye karfl› büyük bir üstünlük kurdu¤u buna karfl›l›k AP’nin ise k›rsal kesimden çok fazla oy ald›¤› görülmektedir.
321 TAR‹H
Tablo 4: Denizli ‹li Oylar›n Partilere Göre Da¤›l›m› ve Milletvekili Say›lar› (1977 Genel Seçimi)
Buldan’da bu iki parti aras›ndaki fark genel seçimde %3.5 CHP lehinedir. Türkiye ge- nelinde genel seçimlerde %4.5 oran›nda bir fark CHP lehinedir. Denizli genelinde ise genel seçimlerde AP %0.4 lük bir farkla CHP’yi geçmifltir. Görül- dü¤ü üzere özellikle bu iki parti için Buldan’daki seçimlerde Türkiye genelindeki oy fark›- na yak›n bir fark ortaya ç›km›flt›r. Genel seçimlerde Türkiye genelinde sa¤ partilerin oy oran› %55.60 sol partilerin oy oran› % 41.92 ve ba¤›ms›zlar›n oy oran› %2.49 olmufltur. De- nizli genelinde genel seçimlerde ise sa¤ partilerin oy oran› %56.53 sol partilerin oy oran› %43.48 olmufltur. Buldan’da ise genel seçim sonuçlar›na göre sa¤ partilerin oy oran› %53.44 sol partilerin oy oran› %46.55 olmufltur. 1977 genel seçimlerinde Türkiye genelin- de geçersiz oylar›n kullan›lan oylara oran› %3.5 olmufltur.Denizli genelinde %3.6 Bul- dan’da ise %4.3 olmufltur.
Tablo 5: Denizli ili Buldan ‹lçesi Seçim Genel Sonuçlar› (1977 Genel Seçimi)
Toplam Sand›k : 54 Toplam Seçmen : 13.225 Kullan›lan Oy : 10.924 Toplam Geçerli Oy : 10.448 Kat›l›m oran› : % 82,60
322 TAR‹H
1977 GENEL SEÇ‹MLER‹NDE TOPLAM SA⁄ ve SOL OY ORANLARI
Tablo 6: 1977 Genel Seçimlerinde Toplam Sa¤ ve Sol Oy Oranlar›(% Olarak)
TÜRK‹YE DEN‹ZL‹ BULDAN SOL 41,92 43,48 46,55 SA⁄ 55,60 56,53 53,44 BA⁄IMSIZ 2,49 0,01 0,01 Sol Partiler: CHP, TBP ve T‹P Sa¤ Partiler: AP, MSP, MHP, CGP ve DP
Tablo 7: Buldan ‹lçesinde Oylar›n Partilere Göre Da¤›l›m› (1977 Genel Seçimi)
323 TAR‹H
2. 1980 SONRASI SEÇ‹M SONUÇLARININ DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ 2.1 1980’li y›llardaki seçim atmosferi Bu bölümde seçim sonuçlar›n›n incelenmesine geçmeden önce bu dönemin siyasi orta- m›na göz atmak seçim sonuçlar›n›n de¤erlendirilmesinde yararl› olacakt›r. Bilindi¤i gibi 12 Eylül 1980 y›l›nda askeri bir darbe olmufl ve bu askeri rejim önce TBMM’yi ve mevcut hü- kümeti da¤›tm›flt›r. Ülke yönetimine milli güvenlik kurulu el koymufltur. Yerel yöneticiler görevlerinden al›nm›fl, il genel meclisleri ve belediye meclisleri feshedilmifltir. Siyasi parti- ler kapat›l›p ,mal varl›klar› hazineye aktar›lm›flt›r. Anayasan›n haz›rlanmas› için dan›flma meclisi kurulmufltur. Haz›rlanan yeni Anayasa yap›lan referandumla halk›n büyük ço¤unlu- ¤unun oyuyla kabul edilmifltir. Anayasan›n kabulünden sonra normal düzene geçme çaba- lar› ve yeni siyasi partiler kurulmaya bafllam›flt›r. Milliyetçi Demokrasi Partisi (MDP), Bü- yük Türkiye Partisi(BTP), Anavatan Partisi(ANAP) ve Halkç› Parti(HP) ilk kurulan parti- ler olmufllar ancak BTP k›sa bir süre sonra kapat›lan eski bir partinin devam› olmas› gerek- çesiyle kapat›lm›flt›r. Daha sonra ise Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP), Do¤ru Yol Parti- si (DYP) ve Refah Partisi (RP) kurulmufltur. Bu partiler d›fl›nda da bir çok parti kurulmufl ancak bir ço¤unun siyasi yaflam› çok k›sa sürmüfltür.Bu dönemde vetolar yüzünden 12 Ey- lül 1980 darbesinden sonraki ilk seçim olan 6 Kas›m 1983 tarihli genel seçimlere sadece üç parti kat›labilmifltir. B unlar MDP, ANAP VE HP olmufltur.
2.2 1983 Y›l›ndaki Genel Seçim Sonuçlar›n›n Karfl›laflt›r›lmas› : Bu genel seçimleri önemli k›lan askeri darbeden sonraki ilk seçim olmas› ve tabanlar› 1980 öncesine dayanan baz› siyasi partilerin veto edilerek seçime kat›lamamalar›yd›. Bu se- çimlere emekli bir orgeneral olan Turgut Sunalp’in baflkanl›¤›nda kurulan MDP, 1980 ön- cesindeki bütün e¤ilimleri birlefltirdi¤ini iddia eden , 1980 öncesinin önemli bir bürokrat› olan ve askeri rejimde Baflbakan yard›mc›l›¤› yapm›fl olan Turgut Özal baflkanl›¤›nda kuru- lan ANAP ve yine askeri rejimde Baflbakanl›k özel kalem müdürlü¤ü yapm›fl olan Necdet Calp’in baflkanl›¤›nda kurulan merkez sol bir parti olan HP kat›lm›fllard›r. Bu üç partinin 6 Kas›m 1980 y›l›nda yap›lan seçimlerde Türkiye genelinde ald›klar› oy oran› flöyledir ANAP %45.14 ,HP %30.46 ve MDP %23.27 .Ba¤›ms›zlar %1.13.Denizli genelinde ANAP %42.65 ,HP %.31.39,MDP %23.24 ve Ba¤›ms›zlar %2.71 .Buldan’da ANAP %39.76,HP %31.69,MDP %25.74 ve Ba¤›ms›zlar %2.82 oy alm›fllard›r.ANAP 211 milletvekili,HP 117 milletvekili,MDP 71 milletvekili ç›karm›flt›r.Denizli’den seçilen milletvekilleri ve partileri flunlard›r: 1)Muzaffer ARICI (ANAP) 2)Mustafa Kani BÜRKE (HP) 3)Aycan ÇAKIRO⁄ULLARI(ANAP) 4)Halil ‹brahim fiAH‹N (HP) 5)‹smail fiEN- GÜN(MDP)
324 TAR‹H
Tablo 8: Türkiye Genel Seçim Sonuçlar› (1983 Genel Seçimi)
Toplam Sand›k : 82.124 Toplam Seçmen : 19.767.760 Toplam Kullan›lan Oy : 18.246.572 Toplam Geçerli Oy : 17.351.520 Kat›l›m Oran› : % 92,30 Milletvekili Say›s› : 400
Tablo 9: Türkiye Geneli Oylar›n Partilere Göre Da¤›l›m› ve Milletvekili Say›lar› (1983 Genel Seçimi)
Tablo 10: Denizli ‹li Seçim Genel Sonuçlar› (1983 Genel Seçimi)
Toplam Sand›k : 1.071 Toplam Seçmen : 286.821 Toplam Kullan›lan Oy : 274.663 Toplam Geçerli Oy : 257.257 Kat›l›m Oran› : % 95,76 Milletvekili Say›s› : 5
325 TAR‹H
Tablo 11: Denizli ili Oylar›n Partilere Göre Da¤›l›m› ve Milletvekili Say›lar› (1983 Genel Seçimi)
Tablo 12: Denizli ili Buldan ‹lçesi Seçim Genel Sonuçlar› (1983 Genel Seçimi)
Toplam Sand›k : 56 Toplam Seçmen : 12.567 Kullan›lan Oy : 12.242 Toplam Geçerli Oy : 11.396 Kat›l›m oran› : % 97,41
Buldan’daki seçim sonuçlar› Türkiye geneli ve Denizli ‹li’ndeki seçim sonuçlar›na para- lellik göstermifltir. Ancak Buldan’da ANAP’›n oy oran› Türkiye geneli ve Denizli ‹li sonuç- lar›na göre biraz daha düflük gerçekleflmifl bunun yan›nda MDP’nin oy oran› Türkiye gene- li ve Denizli ‹li’ne göre küçük bir art›fl göstermifltir. Genel seçimlere Türkiye genelinde ka- t›lma oran› %92.30 Denizli ‹li seçime kat›lma oran› %95.76, Buldan’da seçime kat›lma ora- n› %97.41’dir. Bu seçimlerde seçime kat›lma oran› bir önceki seçimlere göre oldukça yük- sektir. Buldan’da seçime kat›lma oran›n›n yüksekli¤i dikkat çekmektedir. Türkiye genelin- de geçersiz oylar›n kullan›lan oylara oran› % 4.9 olmufltur. Bu oran Denizli genelinde %6.3, Buldan’da %6.9 olmufltur.
326 TAR‹H
Tablo 13: Buldan ‹lçesinde Oylar›n Partilere Göre Da¤›l›m› (1983 Genel Seçimi)
Geçersiz oy oranlar› çok yüksek olmasa da bir önceki genel seçimle (1977) karfl›laflt›r›ld›¤›nda geçersiz oy oran›n›n yükseldi¤ini görmekteyiz. Geçersiz oy oranlar›n›n bir önceki seçime göre biraz daha yüksek olmas› seçime giremeyen partilerin tabanlar›n›n 12 eylül öncesine uzanmas›na ve bu seçmenlerin bir k›sm›n›n özellikle geçersiz oy atm›fl olmas›na ba¤lanabilir. Bu seçimler öncesinde MDP’nin merkez sa¤ ve askeri rejimin destekledi¤i bir parti, HP’nin merkez sol parti ve ANAP’›n 1980 öncesindeki bütün e¤ilimleri birlefltirdi¤ini iddia eden bir parti görüntüsünde olmas› seçmenlerin kararlar›n› yönlendirmifltir. 1980 öncesin- deki son genel seçim olan 1977 seçimlerine göre 1983 seçimlerinde, sol oylar Türkiye genelinde %11.45 Denizli genelinde %12.09 ve Buldan’da %14.96 oran›nda azalm›flt›r. Sa¤ oylar Türkiye genelinde %32.63, Denizli genelinde %33.29 ve Buldan’da %27.61 oran›nda azalm›flt›r. Sol oylardaki azalma Buldan’da Türkiye geneli ve Denizli geneline göre daha fazla olmufltur. Sa¤ oylardaki azalma Buldan’da Türkiye geneli ve Denizli geneline göre az olmufltur. Sa¤ ve soldaki bu azalan oylar›n bütün e¤ilimleri birlefltirdi¤ini söyleyen ANAP’a kayd›¤› görülmektedir. Türkiye geneli, Denizli geneli ve Buldan seçim sonuçlar› incelendi¤inde sa¤ partilerden ANAP’a kayan oy oranlar›n›n sol partilerden ANAP’a kayan oy oranlar›ndan fazla oldu¤u görülmektedir. Böylece yeni bir parti olan ANAP’›n seç- meninin ço¤unlu¤u 1980 öncesindeki sa¤ kesimden olufltu¤u söylenebilir.
2.3. 1987 Y›l›ndaki Genel Seçim Sonuçlar›n›n Karfl›laflt›r›lmas› 2 29 Kas›m 1987 y›l›nda yap›lan genel seçimlerin en önemli özelliklerinden birisi 1980 öncesinin siyasi liderlerinin yasa¤› kald›r›larak bu seçimlerde kendi partilerinin bafl›nda seçime gitmeleriydi. 6 Eylül 1987 tarihinde yap›lan halk oylamas›nda siyasi yasaklar›n
2fiENER, M (1990) Seçim Sonuçlar›n›n De¤erlendirilmesi, 1989 y›l› raporu.
327 TAR‹H kalkmas› anlam›na gelen evet oylar› %50.16 oran›nda, hay›r oylar› ise %49.84 oran›nda gerçekleflerek 12 eylül öncesi siyasi liderlere aktif politika aç›ld›. Bunun üzerine 12 eylül öncesi AP genel baflkan› olan Süleyman Demirel, DYP genel baflkanl›¤›na ,12 eylül öncesi CHP genel baflkan› olan Bülent Ecevit DSP genel baflkanl›¤›na,12 eylül öncesi MHP genel baflkan› olan Alparslan Türkefl Milliyetçi Çal›flma Partisi genel baflkanl›¤›na,12 eylül önce- si MSP genel baflkan› olan Necmettin Erbakan RP genel baflkanl›¤›na seçildiler. 29 Kas›m 1987 seçimlerine bir önceki genel seçimlerde tek bafl›na iktidara gelen ANAP hükümeti yönetiminde girildi. Bu seçimlerde bir önceki seçimlere kat›lm›fl olan HP ve MDP yoktu. MDP 4 May›s 1986 tarihinde ola¤anüstü kongreye giderek feshedildi. MDP mil- letvekilleri, HDP (Hür Demokrat Parti), ANAP ve DYP’ye geçtiler. Daha sonra 30 Kas›m 1986 y›l›nda HDP ,ANAP’la birleflme karar› ald›. HP ise 3 Kas›m 1985 tarihinde SODEP ile birleflerek Sosyal Demokrat Halkç› Parti(SHP) ad›n› ald›.
Tablo 14: Türkiye Genel Seçim Sonuçlar› (1987 Genel Seçimi)
Toplam Sand›k : 99.166 Toplam Seçmen : 26.376.953 Toplam Kullan›lan Oy : 24.603.541 Toplam Geçerli Oy : 23.971.629 Gümrük K. Seçmen Say›s› : 48.820 Gümrük K. Kullan›lan Oy : 48.820 Gümrük K. Geçerli Oy : 47.942 Kat›l›m Oran› : % 93,28 Milletvekili Say›s› : 450
1987 Genel Seçimlerine Türkiye genelinde yedi parti kat›ld›. Seçim sonuçlar›na göre Türkiye genelinde seçime kat›lma oran› %93.28, Denizli genelinde %95.90, Buldan’da %97.20 olarak gerçekleflti. Türkiye genelinde toplam geçerli oylar›n kullan›lan oylara oran› %2.5, Denizli genelinde % 2.6, Buldan’da ise %2.8 olarak gerçekleflmifltir. Görüldü¤ü gibi seçime kat›lma oran› Buldan’da daha önceki seçimlerdeki gibi Türkiye ve Denizli genelin- in üstünde gerçekleflmifltir ve oran olarak di¤er seçimlerdekinden çok farkl› de¤ildir. Ancak geçersiz oy oran› Buldan’da Türkiye ve Denizli geneline çok yak›n ç›km›fl olup, bir önceki genel seçime göre oldukça azalm›flt›r. Bu da seçime kat›lan partilerin çoklu¤una ba¤lanabilir. Ortaya ç›kan geçersiz oylar›n hatal› oylar olmas› ihtimali çok daha yüksektir.
328 TAR‹H
Tablo 15: Türkiye Geneli Oylar›n Partilere Göre Da¤›l›m› ve Milletvekili Say›lar› (1987 Genel Seçimi)
1 ANAP 36,31 8.704.335 292
2 SHP 24,74 5.931.000 99 24.74% 36.31%
3 DYP 19,14 4.587.062 59
4 DSP 8,53 2.044.576
5 RP 7,16 1.717.425 19.14% 19.81% 6 MÇP 2,93 701.538
7 IDP 0,82 196.272 SHP DYP
8 BA⁄. 0,37 89.303
Tablo 16: Denizli ‹li Seçim Genel Sonuçlar› (1987 Genel Seçimi)
Toplam Sand›k : 1.312 Toplam Seçmen : 381.046 Toplam Kullan›lan Oy : 365.436 Toplam Geçerli Oy : 355.635 Gümrük K. Geçerli Oyundaki Pay› 711 Kat›l›m Oran› : % 95,90 Milletvekili Say›s› : 6
Seçimlerde, Türkiye genelinde, ANAP %36.31, SHP %24.74, DYP %19.14,DSP %8.53, RP %7.16, MÇP %2.93, IDP %0.82, BA⁄IMSIZLAR %0.32, Denizli genelinde, ANAP %35.15, SHP %26.74, DYP %24.10, DSP %8.29, RP %2.87, MÇP %2,00, IDP %0.84, Buldan’da ANAP %34.93, SHP%31.13, DYP %20.98, DSP %7.08, MÇP %2.87, RP %2.34, IDP 0.67 oran›nda oy alm›fllard›r. ANAP 292 milletvekili, SHP 99 milletvekili, DYP 59 milletvekili ç›karm›flt›r. Denizli’den seçilen milletvekilleri ve partileri flunlard›r: 1)Muzaffer ARICI (ANAP) 2) Esat Y›ld›r›m AVCI (DYP) 3) Aycan ÇAKIRO⁄ULLARI (ANAP) 4) Adnan Keskin (SHP) 5)Arif Hüdai ORAL (SHP) 6) ‹smail fiENGÜN (ANAP)
329 TAR‹H
Tablo 17: Denizli ili Buldan ‹lçesi Seçim Genel Sonuçlar› (1987 Genel Seçimi)
Toplam Sand›k : 64 Toplam Seçmen : 15.323 Kullan›lan Oy : 14.894 Toplam Geçerli Oy : 14.473 Kat›l›m oran› : % 97,20
Tablo 18: Buldan ‹lçesinde Oylar›n Partilere Göre Da¤›l›m› (1987 Genel Seçimi)
S. Parti Ad› Oy Oran› Toplam Oy 31.13% 34.93% 1 ANAP 34,93 5.056 2 SHP 31,13 4.506 3 DYP 20,98 3.036 4 DSP 7,08 1.024 5 MÇP 2,87 415 6 RP 2,34 339 20.98% 12.96% 7 IDP 0,67 97 8 BA⁄. 0,00 0 SHP DYP
Partilerin ald›klar› oy oran›na göre s›ralamas› Türkiye ve Denizli genelinde ayn›d›r. Ancak MÇP Türkiye ve Denizli genelinde 6. s›rada olmas›na ra¤men Buldan’da 5. s›rada yer alm›flt›r. Buldan’da MÇP %0.53 oran›nda bir farkla RP’yi geçmifltir. Yine Buldan’da SHP’nin ald›¤› oy oran› Türkiye ve Denizli geneline göre yüksek ç›km›flt›r. DYP’nin ald›¤› oy oran› Türkiye geneli ve Buldan’da birbirine çok yak›n olup Denizli genelinde ise biraz daha yüksek ç›km›flt›r. ANAP Türkiye genelinde, Denizli genelinde ve Buldan’da birinci parti olmufltur. Ancak bir önceki seçime göre (1983 genel seçim) ANAP Türkiye genelinde %8.83, Denizli genelinde %7.5 ve Buldan’da %4.83 oran›nda oy kayb›na u¤ram›flt›r. ANAP’›n Türkiye geneli, Denizli geneli ve Buldan’daki oy oranlar› birbirine çok yak›n olup 1987 seçiminde de Buldan’da Türkiye geneli ve Denizli geneline göre ANAP’›n oy oran› biraz daha düflük gerçekleflmifltir. RP ‘nin oy oran› Denizli geneli ve Buldan’da Türkiye geneline göre oldukça düflük ç›km›flt›r.
330 TAR‹H
Tablo 19: 1987 Genel Seçimlerinde Toplam Sa¤ ve Sol Oy Oranlar› (% Olarak)
TÜRK‹YE DEN‹ZL‹ BULDAN SOL 33,27 35,03 38,21 SA⁄ 66,36 64,96 61,79 BA⁄IMSIZ 0,37 0,00 0,00 Sol Partiler: SHP, DSP Sa¤ Partiler: ANAP, DYP, RP, MÇP, IDP
1987 GENEL SEÇ‹MLER‹NDE TOPLAM SA⁄ ve SOL OY ORANLARI (% Olarak)
70 66,36 64,96 61,79 60
50 38,21 SOL 40 33,27 35,03 SA⁄ 30 BA⁄IMSIZ 20
10 0,37 0,00 0 0 TÜRK‹YE DEN‹ZL‹ BULDAN
1987 Genel Seçimlerinde toplam sa¤ ve sol oy oranlar› aç›s›ndan bakt›¤›m›zda sa¤ par- tiler toplam oylar›n Türkiye genelinde % 66.36’s›n›, Denizlide % 64.96’s›n›, Buldan ‹lçesinde ise % 61.79’unu alm›flt›r. Sol partilerin ald›¤› toplam oy oranlar› ise s›ras›yla % 33.27, % 35.03 ve % 38.21’dir. Buldan ‹lçesinde sol partilerin ald›¤› oy oran›n›n Türkiye ve Denizlideki toplam oy oranlar›n›n biraz üstünde oldu¤u görünmektedir.
SONUÇ: 12 Eylül 1980 askeri darbesi ve 1980‘li y›llardaki ekonomik ve sosyal de¤iflimler Buldan seçmenini Türkiye ve Denizli seçmenine göre çok farkl› bir flekilde etkilememifltir. Özellik- le büyük partilerin oy oran› dikkate al›nd›¤›nda Buldan, Türkiye gündemiyle ortak hareket etmifl siyasi tercihleri genellikle Türkiye ortalamas›na uyum göstermifltir. Büyük partilerin d›fl›nda kalan partilerin Buldan’da Türkiye ve Denizli geneline göre gösterdikleri farkl›l›klar o parti teflkilatlar›n›n Buldan’daki çal›flmalar›na veya baz› uç say›labilecek siyasi görüfllerin
331 TAR‹H
Buldan’da taban bulamamalar›na ba¤lanabilir. 1977 seçimlerinde merkez ama küçük bir parti olan DP’nin Buldan’daki oy oran›n›n yüksek ç›kmas› veya 1987 seçimlerinde merkez sa¤a biraz daha uç bir parti olan RP’nin oy oran›n›n Buldan’da düflük ç›kmas› buna örnek olarak gösterilebilir. Buldan’daki seçime kat›lma oranlar› incelenen her üç seçimde de orta- laman›n üstüne ç›km›fl bu da Buldan seçmeninin seçimlere ve siyasete karfl› ilgili oldu¤unun bir göstergesi olarak al›nabilir. ‹ncelenen her üç seçimde de geçersiz oylar›n kullan›lan oylara olan oran› Buldan’da Türkiye ve Denizli geneline göre çok fazla farkl›l›k gösterme- mifltir. Toplam oylar içinde sa¤ ve sol partilere ait toplam oylar da 1977 genel seçimlerinden 1987 genel seçimlerine benzer bir e¤ilim göstermifltir. Toplam oylar içinde sol partilere ait oylar›n hem Türkiye geneli hem de Denizli genelinde oldu¤u gibi Buldan ‹lçesinde de önemli oranda azald›¤› görülmektedir. 12 Eylül askeri darbesinin, seçmenin oy verme davran›fl›n› etkileyen birçok faktör yan›nda, Türkiye geneli ve Denizli geneline parelel olarak Buldan ilçesinde de sol partilere verilen oy oran›n› azaltt›¤› görülmektedir.
KAYNAKLAR TUNCER, E ve C.KASAPAfi (2004) Seçim 2004, Say›sal ve Siyasal De¤erlendirme, Tesav Yay›nlar›, Ankara. TUNCER, E . C.KASAPAfi ve B.TUNCER (2003) Seçim 2002, 3 Kas›m 2002 Milletvekili Genel Seçimleri Say›sal ve Siyasal De¤erlendirme, Tesav Yay›nlar›, Ankara. GÜNAL, E (2005) Türkiye’de Seçim Sistemlerinin Siyasal Kurumlar Üzerindeki Etkileri, Turhan Kitapevi, Güncel Kitaplar Dizisi.Ankara. TÜRK, H.S (1995) “ Türkiye ‹çin Nas›l Bir Seçim Sistemi” Türkiye ‹çin Nas›l Bir Seçim Sistemi (içinde). Tesav Yay›nlar›, Ankara YAMAN, H (1978) Seçim Sonuçlar›n›n De¤erlendirilmesi, 1977 Y›l› Raporu. fiENER, M (1990) Seçim Sonuçlar›n›n De¤erlendirilmesi, 1989 Y›l› Raporu.
332 TAR‹H
ÇANAKKALE SAVAfiI ve BULDANLI fiEH‹TLER
Yard. Doç. Dr. Veysi AKIN Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, [email protected]
ÖZET 20. yüzy›l tarihi göz önüne al›nd›¤›nda Çanakkale Savafllar›n›n Türk ve Dünya tarihinde- ki yeri küçümsenemeyecek derecede önemlidir. Bu sebeple savafl›n geçti¤i küçük bir yar›mada olan Gelibolu co¤rafyas› adeta koca bir Türk tarihinin sorumlulu¤unu omuzlar›na yüklenmifl konumdad›r. O bu konumunu Çanakkale’de flehit düflenlere borçludur. Bu savaflta Türkiye’nin her vilayetinden az veya çok flehidi mevcuttur. Bu flehitlerin say›lar› dikkate al›nd›¤›nda Denizli Vilayeti’nin Türkiye da¤›l›m›nda önemli bir yer tuttu¤u görülür. Denizli içinde de Buldan en ön s›ralarda gelir. Denizli ve yöresi flehit say›lar›n›n çok olmas›n›n sebebi seferberlik esnas›nda Denizli’de teflekkül eden 11 nci Piyade Tümeni’nin seferberlik haz›rl›klar›n› yaparak do¤rudan muhabere meydan›na intikal etmifl olmas›d›r. Bu Tümen Denizli ve çevresinden toplanan askerlerden olufluyordu. Tümen önce demiryolu ile ‹zmir’e ve oradan da Edremit’e sevk edilmifl daha sonra Beflige koyunda çarp›flmalara kat›lm›fl ve ard›ndan da Gelibolu yar›madas›na geçirilerek savafl›n en kanl› yafland›¤› m›nt›kalarda harbe kat›lm›flt›r.
G‹R‹fi Savafl›n Ç›k›fl› ve Bölgede Seferberlik Haz›rl›klar› 1914 y›l› Temmuz’una girildi¤inde dünya buhranl› anlar yaflamaya bafllam›flt›. ‹tilaf ve ‹ttifak Bloklar› aras›nda yaflanan gerginlik, Avrupa’da büyük bir savafl›n ç›kaca¤›na iflaret etmekteydi. Bu dönemde Osmanl› kara ordusunun mevcudu yaklafl›k 200.000 civar›ndayd›. Silâhalt›nda bulunan erler 1307–1309 (1891–1893) do¤umlulard›. Osmanl› Devleti, Avrupa’da savafl›n patlak vermesi ve Almanya ile imzalad›¤› 2 A¤ustos 1915 tarihli ‹ttifak
333 TAR‹H
Anlaflmas›’n›n ard›ndan derhal seferberlik ilan ederek kuvvetlerinin ay›n› art›rma yolunu gitti. Harbiye Nezareti taraf›ndan bütün birliklere gönderilen seferberlik emrine göre, Yemen’de bulunan Müstakil 7 nci Kolordu ile Asir’deki 21 nci ve Hicaz’daki 22 nci Müstakil Tümenler hariç bütün silahl› kuvvetlerin seferberlik tatbikat›na geçmeleri istendi. Seferberlikle birlikte bar›flta silâhalt›nda bulunan 1891–1893 do¤umlulara ilave olarak 1875–1890 do¤umlu ihtiyat askerler de k›ta hizmetine ça¤›r›lm›flt›1 Bu haber o günkü gazete bafll›klar›nda flöyle duyuruluyordu: “Yirmiden k›rkbefle kadar silah bafl›na”2. Seferberlik emrinin yay›lmas› üzerine ilgili bütün birlikler ve askerlik flubeleri haz›rl›klar›n› yaparak verilen süre içerisinde emrin gere¤ini yapmak için fevkalade bir çaba gösterdiler. Seferberlik ça¤r›s› o dönemin bütün iletiflim teknikleri kullan›larak halka ulaflt›r›ld›. 3 A¤ustos 1914 tarihli gazeteler Padiflah›n buyru¤undan ve Enver Pafla’n›n orduya tamiminden bahsediyordu. ‹l ve kaza merkezlerinde tellal yolu ile ça¤r›lar yap›ld›. Haber k›sa süre içerisinde Denizli’de de duyuldu. Delikliç›nar Meydan›’nda toplanan mer- akl› bir kalabal›k, elindeki tokma¤› h›zl› h›zl› davuluna vuran tellal›n a¤z›ndan dökülecek cümleleri dikkatlice bekliyordu. Tellal, “Seferberlik, seferberlik” diyerek padiflah Mehmed Reflad’›n iradesini halka duyuruyordu. Haber Denizli merkez, kaza ve köylerinde en k›sa sürede kulaktan kula¤a yay›ld›3. Yükümlülük sahibi olan Denizli ve yöresi erkekleri ülkenin her yerinde oldu¤u gibi askerlik flubeleri önünde kuyruk oluflturmaya bafllad›lar. Askerlik mükellefiyeti olmay›p da gönüllü yaz›lanlar dahi vard›. 3 A¤ustos’ta uygulamaya konulan seferberlik 25 Eylül 1914’te tamamland›4. Memleketin di¤er yerlerinde oldu¤u gibi Denizli ve çevresinde de 20- 45 yafl aras› erkekler haz›rl›klar›n› yaparak ve yak›nlar›yla vedalaflarak birliklerin önlerine dolufltular. Ayn› duygularla Buldanl› mükellefler de flubelerine kofltular. Halk›n hiç tered- dütsüz olarak askere yaz›lmas› Osmanl› padiflah›n› çok memnun etmiflti. Sultan Mehmed Reflad bu memnuniyetini 12 A¤ustos 1914’te yay›nlad›¤› bir irade ile “Seferberli¤in daha haftas› bitmeden o kadar çok kifliler silâhalt›na geldiler ki ordunun ilk ihtiyac› doldu, mil- letimin gösterdi¤i bu gayret ve hamiyetten fevkalade mütehass›s oldum” diyerek halk›na duyurmufltur5.
1 Türk Silahl› Kuvvetler Tarihi, III ncü Cilt, 6 nc› K›s›m (1908-1920), 1. Kitap, Genelkurmay Yay., Ankara 1971, s. 288. Ayr›ca bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Türk ‹nk›lab› Tarihi, Cilt: III/, K›s›m: 1, Türk Tarih Kurumu Yay, Ankara 1983, s. 63, 2 Murat Çulcu, ‹kdam Gazetesinde Çanakkale Cephesi, C. 1, Denizler Kitabevi Yay., ‹stanbul 2004, s. 52. 3 Necati ‹nceo¤lu, Siper Mektuplar›, Remzi Kitapevi, ‹stanbul 2001, s. 19. 4Türk Silahl› Kuvvetler Tarihi, III ncü Cilt, 6 nc› K›s›m (1908-1920), 1. Kitap, Genelkurmay Yay., Ankara 1971, s. 288-289. 5Sadelefltirilmifl tam metni için bkz. Halis, Çanakkale Raporu, Eser Matbaas›, ‹stanbul 1975, s. 6-7.
334 TAR‹H
Normal celp döneminde askere al›nanlar ve ba¤l› bulunduklar› askerlik flubeleri farkl› olanlar hariç seferberlik emriyle beraber Buldanl›lar genellikle 11 nci Tümen k›talar›nda silâhalt›na al›nd›lar6. Tümenin bar›fl dönemi kuruluflu flöyleydi7.
Kurulufl 1: 11 nci Piyade Tümeni Bar›fl Zaman› Kuruluflu (1913) 1. Ordu Müfettiflli¤i (‹stanbul) 4. Kolordu Komutanl›¤› (‹zmir) 11. Piyade Tümen Komutanl›¤› (Denizli) 31. Alay 32. Alay 33. Alay 11. Topçu Alay› 1. Niflanc› Taburu (Ayd›n) (Denizli) (Mu¤la) (Ayd›n) (Ayd›n)
I. Dünya Savafl› evvelinde Seferberlikle beraber ordu sisteminde yeni düzenlemeye gidil- di. Müfettifllikleri kald›r›larak Ordu Komutanl›¤›na çevrildi ve alt seviyedeki birlikler de yeniden teflkilatland›r›ld›. Bütün Ordu Komutanl›klar› Baflkumandan Vekili Enver Pafla’ya ba¤land›. Bu de¤ifliklikle 11 nci Tümenin alaylar› yeniden numaraland›r›ld› ve birliklerin Band›rma ve Bal›kesir dolaylar›nda konuflland›r›lmas› kararlaflt›r›ld›. Tümenin önemli bir ço¤unlu¤u Denizli ve kazalar›ndan tertip edilmekteydi. Ayd›n ve Mu¤la civar›ndan da kat›l›mlar vard›. 8.
6 ‹lk defa 1881 y›l›nda Ba¤dat’ta 6 nc› Ordu emrinde kurulan 11 nci Piyade Tümeni, Balkan Harbi evvelinde Rumeli bölgesine geçirilmifl ve önce Arnavutluk bölgesinde görev yapm›fl ve daha sonra Edirne’de konuflland›r›lm›flt›r. Bu dönemde Balkan Harbi (1912-1913) Edirne Kale Muharebelerine kat›lan 11 nci Piyade Tümeni, harp sonras›nda Kolordu merkezi ‹zmir olmak üzere Denizli, Ayd›n ve Mu¤la’da görevlendirilmifltir. Bkz. Türk Silahl› Kuvvetler Tarihi, C. III/6, 1. Kitap, s. 150 ve 164. Türk Silahl› Kuvvetler Tarihi Osmanl› Devri Balkan Harbi (1912-1913), C. II/3, Edirne Kalesi Etraf›ndaki Muharebeler, Genelkurmay Yay., Ankara 1993, s. 45-254. Türk Silahl› Kuvvetler Tarihi, X. Cilt, s. 92-98. 7 Türk Silahl› Kuvvetler Tarihi, C. III/6, 1. Kitap, s. 212 8 Türk Silahl› Kuvvetler Tarihi, C. III/6, 1. Kitap, Bkz. Ekler: Ek: 8, “1914 Y›l› Teflkilat›ndaki Kolordu Asker Alma Dairelerini, Tümen Asker Alma Daire, Kalem ve fiubelerini Gösterir Çizelge”.
335 TAR‹H
Kurulufl 3: 11 nci Piyade Tümeni Seferberlik kuruluflu (fiubat 1915)9: 1. Ordu Komutanl›¤› (‹stanbul) 4 ncü Kolordu Komutanl›¤› (‹zmir) 11 nci Piyade Tümeni Komutanl›¤› (Denizli-Komutan›: Albay Rafet Bey10 Kurmay Baflkan›: Binbafl› Ali Fehmi Bey 33 ncü Alay 126 nc› Alay 127 nci Alay 11 nci Topçu Alay› Lojistik Destek K›tas›11 Komutan›: Komutan›: Komutan›: Komutan› Yrb. M. fievki Yrb. fievki Yrb. Hasan Lütfi Bnb. Emin
Tablo 1: 11 nci Piyade Tümeninin Kadro Mevcudu
Kadro Mühimmat Hayvan-Araba Mevcut Eksik Mevcut Mevcut Subay 299 65 Tüfek- Filinta 12.023 Hayvan 4.574 Astsubay 795 - Tabanca 447 Araba 416 Teknisyen 117 - K›l›ç 163 Erat 15.004 - A¤›r Mak. Tüf. 4 Toplam 15.915 65 Sahra topu 12 Da¤ topu 8 BDHTH, Çanakkale, V. Cilt, 1 Kitap, Bkz. Ekler. Çizelge:15.
1. ÇANAKKALE SAVAfiLARI ve BULDANLILARIN SAVAfiTI⁄I MINTIKALAR 1.1. 11 nci Tümenin Çanakkale Yolculu¤u ‹çerisinde Buldanl› redif askerlerinin de bulundu¤u 11 nci Piyade Tümeni 3 A¤ustosta ald›¤› emir üzerine seferberlik haz›rl›klar›n› 27 günde tamamlayarak e¤itim görece¤i Band›rma/Bal›kesir yöresine gitmek için gün saymaya bafllad›12. Nihayet A¤ustos sonu itibar›yla beklenen emir geldi ve son haz›rl›klar yap›ld›. Bu haberi alan asker yak›nlar› çocuklar›n› u¤urlayabilmek ve belki de son kez görebilmek için bir Eylül sabah› erken saatlerde askerlerin sevk edilece¤i istasyona dolmaya bafllad›lar. Denizli merkez semt-
9Türk Silahl› Kuvvetler Tarihi, C. III/6, 1. Kitap, Kurulufl: 19. Ayr›ca bkz. Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Çanakkale Cephesi Harekat›, V nci Cilt, I nci Kitap, (Haziran 1914-25 Nisan 1915), Bkz. Ekler. Kurulufl: 12. (Bundan sonra BDHTH, Çanakkale) 10 Rafet veya Refet olarak yaz›lmakta ve Refet Bele’den ayr›lmas› için Küçük Refet olarak tan›mlanmaktad›r. Bkz. ‹smet Görgülü, On Y›ll›k Harbin Kadrosu 1912-1922, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1993, s. 352 (indeks). Bununla beraber konu ile ilgili araflt›rma yapan baz› araflt›r›c›lar taraf›ndan kar›flt›r›lm›fl bulunmak- tad›r. Bkz. Türk ‹stiklal Harbi’ne Kat›lan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanlar›n Biyografileri, Genelkurmay Baflkanl›¤› Yay., Ankara 1989, s.98-100. 11 BDHTH, Çanakkale, V. Cilt, 1. Kitap, s. 258. 12 ‹nceo¤lu, s. 16.
336 TAR‹H lerinden, yak›n uzak köylerden ve ilçelerden at, araba ve ka¤n›larla bir insan seli istasyona do¤ru ak›yordu. Buldanl›lar da seferberlik emriyle 11 nci Tümene teslim ettikleri evlatlar›n›, efllerini, yavuklular›n› u¤urlamak için Denizli’ye gelmifllerdi. ‹stasyonda toplanan halk›n gözlerinde merakl› bir bekleyifl vard›. Halk›n bir k›sm› da u¤urlama merasiminin yap›laca¤› Delikli Ç›nar meydan›nda toplanm›flt›. Nihayet askerler Tümen Komutan› Alb. Rafet Bey’in tümende yapt›¤› k›sa bir konuflmadan sonra ö¤leye do¤ru k›fllalar›ndan ayr›lm›fl ve bando eflli¤inde nizami bir yürüyüfl ile mutasarr›fl›k u¤urlama törenin yap›laca¤› Delikliç›nar meydan›na geldiler. Mutasarr›f›n konuflmas›yla bafllayan u¤urlama töreni müftünün dualar› ve kesilen kurbanlar›n ard›ndan sona erdi. Tümen, caddenin iki yan›na toplanm›fl halk›n alk›fllar› aras›nda Hükümet Kona¤›’n›n önünden geçerek istasyona do¤ru yürüdü. Tabakhane önünden geçerken Tabakhane esnaf›n›n yi¤itbafl›s›n›n ve debba¤lar›n askerleri selamlad›¤› görüldü. Tümen, yürüyüflüne devam ederek istasyona ulaflt›. Bando yerini ald› ve u¤urlama marfl›n› çalmaya bafllad›. “Annem beni yetifltirdi, Bu illere yollad›, Al sanca¤› teslim etti, Allah’a ›smarlad› Bofl oturma çal›fl, dedi, hizmet eyle vatana; Sütüm sana helal olmaz, sald›rmazsan düflmana.” Çocuklar›n›, efllerini ve yavuklular›n› görmek isteyen merakl› bak›fllar›n aras›nda yokla- malar, say›mlar ve çavufllar›n tekmilleriyle askerler otuzar k›rkar vagonlara bindirildiler. Tren, siren sesi ve halk›n gözyafllar› aras›nda istasyondan uzaklaflt›13. Önce ‹zmir’e giden Tümen birlikleri daha sonra e¤itimlerini tamamlamak üzere Band›rma civar›na gönderildi. 11 nci Piyade Tümeninin Band›rmada bulundu¤u bir dönemde düflman Müttefik filosu Çanakkale Bo¤az›na karfl› sald›r› karar› alm›flt›. Bo¤az›n korumas› Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanl›¤›na b›rak›lm›flt›. Karaya yap›lacak asker ç›karmalar›n› önlemek görevi de Gelibolu yar›madas›nda yer alan 7 nci Tümen ve Anadolu yakas›nda bulunan 9 ncu Tümene havale edilmiflti14. 19–26 fiubat 1914 tarihleri aras›nda gerçekleflen Müttefik Filo’nun bom- bard›man›ndan sonra düflman karaya asker ç›karma karar› alm›flt›. Müttefik haz›rl›klar› Türkleri yeni tedbirler almaya sevk etti. Anadolu yakas›n›n güvenli¤inden sorumlu olarak Alb. Halil Sami Bey, 27 fiubat’ta Müstahkem Mevki Komutanl›¤›’na bir yaz› yazarak, “tümenin kuvvet azl›¤› nedeniyle Müttefik Filonun Bo¤az k›y›s›na yapaca¤› ç›karmas›na engel olmas›n›n çok güç olaca¤›n› ve her ihtimale karfl› k›y›n›n korunabilmesi için tümenden ayr› ba¤›ms›z bir kuvvete ihtiyaç duyuldu¤unu” bildirdi15. Bunun üzerine kuruluflunu Tekirda¤’da tamamlayan 19 ncu Piyade Tümeni Gelibolu m›nt›kas›na ve kuruluflunu Denizli de tamamlayarak Band›rma’da e¤itimini tamamlayan 11 Piyade Tümeninin 126. Piyade Alay› da Çanakkale harp m›nt›kas›na intikal ettirildi ( 28 fiubat 1915)16. Tümenin di¤er birlikleri de 14 Mart 1914’te Çanakkale harp m›nt›kas›na ulaflt›lar17.
13 Bkz. Veysi Ak›n, “Çanakkale Savafl› ve Denizlili fiehitler”, Geçmiflten Günümüze Denizli Yerel Tarih ve Kültür Dergisi, Sa: 6 (Nisan-Haziran 2005), Denizli 2005, s. 22-26. 14 BDHTH, Çanakkale, V. Cilt, 1 Kitap, s. 106-120. 15 Bu geliflmeler hakk›nda bkz. BDHTH, Çanakkale, V. Cilt, 1 Kitap, s. 127-138. 16 BDHTH, Çanakkale, V. Cilt 1 Kitap, s. 138-140. 17 BDHTH, Çanakkale, V. Cilt, 1 Kitap, s. 171-172.
337 TAR‹H
Tümenin Kat›ld›¤› Muharebeler flunlard›r 18: 1-) Kumkale Muharebeleri: 25-27 Nisan 1915 2-) Birinci Kirte Muharebeleri ve Gece Taarruzlar› 28 Nisan, 1-4 May›s 1915 3-) ‹kinci Kirte Muharebeleri (6-8 May›s) ve 9-24 May›s Taarruzlar› 4-) Üçüncü Kirte Muharebeleri (4-6 Haziran 1915) 5-) Birinci Kerevizdere Muharebeleri (21-22 Haziran 1915) 6-) Z›¤›ndere Muharebeleri (28 Haziran- 3 Temmuz 1915) ve Türk Taarruzu (5 Temmuz 1915)19 7-) ‹kinci Kerevizdere Muharebeleri (12-13 Temmuz 1915)20 8-) Ar›burnu (25-27 Nisan, 1 May›s Türk Taarruzlar›) ve Birinci Anafartalar Muharebeleri 6-10 A¤ustos 1915)21 9-) ‹kinci Anafartalar Muharebeleri (21 A¤ustos 1915)22 10-) Eylül – Aral›k 1915 Mevzi Muharebeleri23
1.2. Tümenin Eve Dönüflü Gelibolu’da savafl›n sona ermesi üzerine 11 nci Tümen 9 Ocak 1916’da bölgeden ayr›larak önce ‹stanbul’a, daha sonra Ni¤de’ye ve buradan da Do¤u cephesi ve Filistin ceph- esi muharebelerine kat›lmak maksad›yla Do¤uya gönderildi. Tümen, 1916-1918 döneminde Do¤u ve Filistin cephelerinde savafla kat›ld›24.
18 Tümen, 25-27 Nisan 1915 tarihleri aras›nda Kumkale Muharebelerine kat›ld›. Frans›z kuvvetlerinin Kumkale’den geri çekilmesi üzerine alaylar› parçalanarak Gelibolu yar›madas›na geçirildi ve 1 May›stan itibaren bu bölgedeki muharebelere kat›ld›. Ancak uzun süren Gelibolu kara muharebeleri esnas›nda Tümen birliklerinin Alb. Rafet Bey komutas›nda bir arada bulundu¤u dönem (1915 Haziran sonlar› ve 1915 A¤ustos bafllar›) çok k›sa bir zaman dilimidir. Bunun d›fl›nda tümenin birlikleri parçalanm›fl olarak muharebe meydan- lar›na sürülmüfltür. Bu durum tümenin zayiat›n›n artmas›nda önemli bir etken olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Tümenin bu dönemdeki kurulufllar› hakk›nda bkz. Türk Silahl› Kuvvetler Tarihi, Osmanl› Devri Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi V nci Cilt, 3 ncü Kitap, Çanakkale Cephesi Harekat› (Haziran 1915- Ocak 1916), Genelkurmay Yay., Ankara 1980, Bkz. Kurulufl: 1 ve Kurulufl: 5, Kurulufl: 7, Kurulufl: 8, Kurulufl:12, Kurulufl: 13. Ayr›ca kat›ld›¤› muharebeler ve Komutanlar›n› gösterir genifl bilgi için bkz. Görgülü, s. 69-99. 19 Bu muharebeler daha ziyade 11 nci Tümen bölgesinde geçmifltir. Görgülü, s. 74-75. 20 Temmuz ortas›ndan itibaren 11 nci Tümen Asya Grubu Komutanl›¤› emrine gönderildi. Bkz. Görgülü, s. 79. 21 27 Nisan ve 1 May›s Türk taarruzlar›na 11 nci Tümenin 33. Alay› kat›ld›. 27 Nisan çarp›flmalar›nda Yarbay Ahmet fievki Bey flehit oldu. Yerine 2. Tabur Komutan› Yarb. Rüfltü Alay Komutan› oldu. Ayr›ca bu taarruz esnas›nda 1. Tb. Komutan› Bnb. Faik Bey flehit oldu ve 3. Tb. Komutan› Bnb. Besim Bey yaraland›. Bkz. Görgülü, s. 85-86. 9-10 May›s Birinci Anafartalar muharebelerinde 33. Alay Komutan› olarak Yb. Sabri Bey görülmektedir. Bkz. Görgülü, s. 89. 22 Bu muharebelere 11 nci Tümen alaylar› da¤›n›k olarak (Topçu Alay› ve 33. Alay 1. Taburu, 4 ncü Tümen emrinde; 127. Alay 5 nci Tümen emrinde; 126. Alay ) ncu tümen emrinde olarak kat›ld›. Bkz. Görgülü, s. 90-91. 23 Bu dönem Tümenin alaylar› Anafartalar Grubu Komutas›nda (Komutan: Alb. Mustafa Kemal) bulunan de¤iflik tümenler emrinde olarak mevzi muharebelerine kat›lm›flt›r. Bkz. Görgülü, s. 93-94. 24 Türk Silahl› Kuvvetler Tarihi, C. III/6, 1. Kitap, Bkz. Ek: 7, “Birinci Dünya Harbinde Çeflitli Harekât Alanlar›nda Görev Yapan Tümenler”
338 TAR‹H
30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi imzalanm›fl ve bir gün sonra da uygulanmaya bafllam›flt›. Mondros Mütarekesi ahkâm›na göre Türk Ordusu iç güvenlik ve s›n›rlar› koruy- acak az say›daki askerler hariç olmak üzere terhis edilecekti. Türk Genelkurmay›’n›n son idari görevi terhis edileceklerin sa¤ salim memleketlerine dönmelerini sa¤lamakt›. Her ne kadar Osmanl› Devleti mütareke ile yenik say›lm›flsa da askerlerimiz bütün cephelerde kahramanca savaflm›fllar ve birçok cephede destanlar yazm›fllard›. 5 Kas›m 1918’de Harbiye Naz›r› ad›na Müsteflar ‹smet (‹nönü) Bey imzas›yla bütün birliklere 1282-1300 do¤umlu tüm erlerin terhis edilece¤i ve erlerin gidecekleri memleketlere göre gruplara ayr›lmalar› bildirildi. Bu karar Padiflah›n buyru¤u do¤rultusunda verilmiflti. Askeri Komuta kademeleri askerlerin memleketlerine gönderilmeleri s›ras›nda Demiryollar› ‹dareleri ile iflbirli¤i yapacaklard›25. Bu emir do¤rultusunda içerisinde terhis edilen Buldanl› askerlerin de bulundu¤u 11 nci Piyade Tümeni erleri trenle Konya-Afyon üzerinden savafl yorgunu olarak memleketlerine döndüler. 11 nci Piyade Tümenini tafl›yan tren Konya istikametine ulaflt›¤›nda asker aras›nda bitlenme görülmüfltü. Uzun süren yolculuk esnas›nda bir taraftan savafl yorgunlu¤u, memleket hasreti ve di¤er taraftan da çeflitli salg›n hastal›klar ile mücadele etmek zorunda kalm›fllard›. Konya’da verilen molan›n ard›ndan gece boyu süren yolculuk ile Dinar yaylas›ndan geçen tren Menderes ovas›na do¤ru süzüldü¤ünde, Denizli ve çevresindeki ocaklar› sevinçle kar›fl›k buruk bir telafl kaplam›flt›. Seviniyorlard›, çünkü 11nci Tümen bakiyelerinin Denizli’ye do¤ru geldi¤i haberini alm›fllard›. Buruktular, y›llar sonra acaba çocuklar› geri gelebilenler aras›nda var m›yd›, varsa da ne durumdayd›? Aynen u¤urlama döneminde oldu¤u gibi analar, babalar, nineler, efller, yavuklular ve çocuklar bir kez daha Denizli istasyonunu doldurdular. Çocuklar›n›n dönüfl haberini alan Buldanl›lar da Denizli’ye gelmifllerdi. Kalabal›¤›n heyecanl› ve merakl› bak›fllar› aras›nda önce trenin sesi duyuldu ve ard›ndan vagonlar göründü. U¤urlama gününde oldu¤u gibi bir tören yap›lmad›. Tümenin Denizlili askerleri birer birer vagonlardan inerek kendilerini bekleyen yak›nlar›na hasretle ve gözyafllar› ile sar›ld›lar26. ‹çlerinden flansl› olanlar için hasret bitmiflti. Ya geri gelemeyenler!
2. BULDANLI ÇANAKKALE fiEH‹TLER‹ Türkler, tarih sahnesine ç›kt›klar› andan itibaren ordu-millet anlay›fl›27 ile hayatlar›n› devam ettirmifller ve memleket için savaflmay› canlar›ndan aziz bilerek bu yolda ölmeyi en
25 Türk Silahl› Kuvvetler Tarihi, X. Cilt, s. 508. 26 ‹nceo¤lu, s. 228-229. 27 Atatürk’ün de ifade etti¤i gibi Türk ordusu “Türk birli¤inin bir ifadesi, devletin yüce varl›¤›n›n sars›lmaz temelidir. Bkz. Suat ‹lhan, “Askerlik”, Milli Kültür Unsurlar›m›z Üzerinde Temel Görüfller, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara 1990, s. 321-322.
339 TAR‹H
üst makam olarak kabul ettikleri flehitlik olarak adland›rm›fllard›r28. ‹flte bu anlay›flla Buldanl›lar tarih boyunca vatan savunmas› söz konusu oldu¤unda üzerlerine düflen vazifeyi hiçbir fedakârl›ktan kaç›nmadan yerine getirmifller ve bu u¤urda canlar›n› seve seve feda etmifllerdir. Harp kay›tlar›n›n askere al›mlar ve flehit say›lar› bak›m›ndan düzenli tutuldu¤u dönemlerle ilgili olarak Buldanl›lar›n flehitleri flu flekilde gösterilebilir.
Tablo:2 Buldanl› fiehitlerin Harplere Göre Da¤›l›m›
Harpler I. Dünya ‹stiklal ‹ç ‹syanlar Toplam Say› 204 9 1 214
Di¤er harplerde oldu¤u gibi I. Dünya Savafl›’nda da Buldanl› analar çocuklar›n› cephelere göndererek vatan ve millet u¤runda canlar›ndan daha çok sevdikleri evlatlar›n› feda etmifllerdir. Yeter ki, kutsal bildikleri din, vatan ve namus düflman eline düflmesin diye… Milli Savunma Bakanl›¤›’n›n dokümanlar›na göre bir kaç› mükerrer yaz›m flüphesi tafl›makla beraber I. Dünya savafl› için Buldan kazas›ndan bizim tespit etti¤imiz flehit say›s› 427’dir.
Tablo 3: Buldanl› fiehitlerin I. Dünya Savafl› Cephelere Göre Da¤›l›m›
Cepheler Çanakkale fiark/Kafkas Irak Filistin Galiçya Romanya Arabistan Toplam Say› 173 7 9 6 7 1 1 204
Görüldü¤ü gibi bu say›n›n büyük bir k›sm› (290) Çanakkale Cephesi’ne aittir. Bir baflka deyiflle Çanakkale Cephesi’nde flehit düflenler di¤er cephelere oranla mukayese edilemeye- cek derecede büyüktür. ‹flte Çanakkale’yi geçilmez yapan o flanl› destan› yazan flehitlerin say›lar›, Türkiye genelinde iller baz›nda mukayese edildi¤inde Denizli’nin ön s›ralarda yer ald›¤› görülür. Bizim incelemelerimize göre, Çanakkale flehitleri s›ralamas›nda Denizli 2.195 kifli ile Bursa (3.735), Bal›kesir (2.717), Konya (2.488) ve Kastamonu (2.425)’dan sonra beflinci s›rada yer al›r. Bu bak›mdan Denizlililer ne kadar övünseler yeridir. Ancak tarih sadece övünme vesile olacak sayfalardan ibaret de¤ildir. Yoksa atalar›m›z›n mezarlar› bafl›nda övünçle a¤layan y›¤›nlar haline geliriz. Tarih, geçmiflteki bu tablolardan ibret al›nmas› gereken bir ortak fluurdur. Maalesef, Türkiye ve Türk insan› tarihini okumamaktan ve okuduklar›n› sorgulamamaktan dolay› bu ortak haf›zas›n› kaybetmek tehlikesi ile karfl› karfl›yad›r. Bunun en önemli göstergesi Gelibolu’daki Türk ve düflman mezarl›klar›n›n
28 Eski Türklerde vatan ve askerlik anlay›fl› hakk›nda genifl bilgi için bkz. Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Geliflme Ça¤lar›, Kömen Yay., Ankara 1979, s. 271-274. Ayr›ca bkz. ‹brahim Kafeso¤lu, “Kültür Ve Teflkilat/Ordu”, Türk Dünyas› El Kitab›, Birinci Cilt Co¤rafya-Tarih, Türk Kültürünü Araflt›rma Enstitüsü Yay., Ankara 1992, s. 205-206, ‹lhan, s. 321-334. Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Nak›fllar Yay., ‹stanbul 1978, s. 164. Yusuf Ziya Yörükan, Müslümanl›k ve Kur’an-› Kerimden Ayetlerle ‹slam Esaslar›, Eklerle Yay.: Haz: Turhan Yörükan, Kültür Bakanl›¤› Yay., Ankara 1998, s. 122-124.
340 TAR‹H mukayese edilmesidir. ‹ngilizler, Frans›zlar ve ‹talyanlar anlaflmalarla elde ettikleri mezarl›k topraklar›nda bir memleketi iflgal için gelen askerlerini isimleri ile beraber an›tlaflt›rd›lar. Bizler, temsili birkaç mezar›n bulundu¤u kabristanl›ktan baflka onlar için ne yapabildik. Gönlümüz kanlar› ile “Çanakkale’yi Geçilmez” yapan bu Mehmetçiklerin isimlerinin o topraklara alt›n harflerle yaz›lmas›ndan yanad›r. Ayr›ca flehitlerin bize emanet etti¤i mem- leketimiz bu gün ne durumdad›r, onlara borcumuzu ödeyebildik mi? Haf›zam›z› yoklayarak flöyle bir düflünmemiz gerekir.
Tablo 4: fiehitlerin Merkez ve ‹lçelere Göre Da¤›l›m› ‹lçe ad› fiehit Say›s› ‹lçe ad› fiehit Say›s› ‹lçe Ad› fiehit Say›s› Denizli -Merkez 436 Bozkurt 17 Güney 62 Ac›payam 221 Buldan 173 Honaz 70 Akköy 4 Çal 290 Kale 5 Babada¤ 12 Çameli 7 Sarayköy 147 Baklan 40 Çardak 13 Serinhisar 53 Bekilli 46 Çivril 239 Tavas 360 Toplam 2.195
Denizli’nin günümüz itibar›yla merkez dâhil 18 ilçesi bulunmaktad›r. fiehitler, ilçelere göre da¤›t›ld›¤›nda ilk s›ray› Denizli merkez ilçe almaktad›r. Merkez ilçe bir kenara b›rak›lacak olursa en çok flehit veren yer Tavas ilçesi, flehit say›s› en az olan yer de yeni ilçe merkezlerimizden olan Akköy’dür. Merkez ilçe ve Tavas’tan sonra s›ralama Çal, Ac›payam, Çivril, Buldan, Sarayköy v.d. fleklinde gelmektedir. fiehit say›s›n›n yukar›da isimleri zikrolunan ilçeler baz›nda çok olmas›n›n temel sebebi bu ilçelerin o dönemdeki nüfus büyüklü¤ü ve Cumhuriyet döneminde gerçeklefltirilen idari yap›lanmadan kay- naklan›r. Bunun d›fl›nda say›ca az flehit veren ilçelerle oran› de¤ifltirecek baflka bir faktör kanaatimce bulunmamaktad›r.
341 TAR‹H
fiehitlerin Listesi29
No Lakap Baba Ad› Ad› Do¤um Tarihi Memleketi Tarih fiehit Oldu¤u Rumi-Miladi Yer 1 0 Ali Abdullah 0 0 Merkez 20.6.1915 4. S›hh›ye Bölü¤ü 2 0 Musa Abdullah 1308 1892 Merkez 20.12.1915 Hill-i Ahmer Taksim Hastanesi 3 0 Habib Ahmet 0 0 Merkez 13.9.1915 Gümüflsuyu Hastanesi 4 Çurnalo¤ullar› Ahmet Ahmet 0 0 Merkez 14.10.1915 Taflk›flla Hastanesi 5 0 Ahmet Ahmet 0 0 Merkez 20.2.1915 Akbafl hast 6 Konyal›o¤lu Ali Ahmet 1300 1884 Merkez 16.4.1915 Keçidere Muharebesi 7 0 Hac› Dervifl Ahmet 0 0 Kad›köy 5.4.1915 Kirte 8 0 Hac› Mustafa Ahmet 1308 1892 Merkez 27.2.1915 Seddülbahir 9 Eflmelio¤ullar› Halil Ahmet 1308 1892 Merkez 2.10.1915 Meydan-› harp 10 0 Hasan Ahmet 1305 1889 Merkez 5.3.1915 Merkeztepe 11 0 Hüseyin Ahmet 1305 1889 Merkez 5.3.1915 5. Ordu Hastanesi 12 Fetho¤ullar› ‹brahim Ahmet 1304 1888 Merkez 5.3.1915 Merkeztepe 13 0 ‹brahim Ahmet 1299 1883 Merkez 18.3.1915 fiimal Grubu A¤›r Mecruhin Hastanesi 14 0 Kadir Ahmet 1304 1888 Merkez 2.3.1915 Ar›burnu 15 0 Kadir Ahmet 1296 1880 Sar›mahmutlu 18.8.1915 Göçtepe 16 0 Mehmet Ahmet 1298 1882 Merkez 2.3.1915 Gülhane 17 0 Mehmet Ahmet 1307 1891 Merkez 10.3.1915 Gülhane 18 Terzio¤ullar› Mehmet Ahmet 1307 1891 Merkez 10.3.1915 Çatlaktepe 19 0 Muhsin Hasan Ahmet 1308 1892 Merkez 16.6.1915 Mekteb-i Harbiye Hastanesi 20 0 Musa Ahmet 1298 1882 Merkez 17.4.1915 Seddülbahir 21 0 Mustafa Ahmet 1307 1891 Merkez 19.4.1915 Seddülbahir 22 0 Mustafa Ahmet 1292 1876 Derbent 23.4.1915 9. F›rka Seyyar Hastanesi 23 0 Mustafa Ahmet 1298 1882 Karaköy 13.7.1915 Gureba-y› Müslimin Hastanesi 24 0 Tozano¤ullar› Ahmet 0 0 Merkez 17.4.1915 Kirte 25 0 ‹smail Ahmet 1307 1891 Beyler 9.10.1915 0 26 Topalo¤ullar› Hac› Süleyman Ali 1302 1886 Merkez 0.2.1915 Kanl›tepe 27 0 Halil Ali 0 0 Kad›köy 5.4.1915 Kirte 28 Konyal›o¤ullar› Ahmet Ali 1301 1885 Yenicekent 26.4.1915 Keçidere 29 0 Halil Ali 1304 1888 Merkez 17.9.1915 Kireçtepe 30 Kocah›z›ro¤ullar› Halil Ali 1303 1887 Sar›mahmutlu 0.2.1915 Kanl›tepe 31 ‹mamc›ko¤ular› Hamza Ali 1301 1885 Merkez 19.3.1915 Maydos 32 Kemendo¤ullar› Hasan Ali 1296 1880 Merkez 17.4.1915 Keçidere 33 Küçükhasano¤ullar› ‹brahim Ali 1301 1885 Merkez 30.7.1915 Kireçtepe 34 0 ‹brahim Ali 1306 1890 Merkez 16.2.1915 Ar›burnu 35 Çall›o¤ullar› ‹brahim Ali 1303 1887 Sar›mahmutlu 0.2.1915 Kanl›tepe 36 0 Mehmet Ali 1305 1889 Merkez 22.4ç1915 Z›¤›ndere 37 0 Mehmet Ali 1302 1886 Merkez 27.8.1915 Anafartalar 38 0 Mehmet Ali 1306 1890 Süleymanl› 27.5.1915 Kale-i Sultaniye Hastanesi 39 Köpeklerlio¤ullar› Mehmet Ali 1299 1883 Karaköy 0.2.1915 Kanl›tepe 40 0 Mehmet Ali 1305 1889 Merkez 0.2.1915 Kanl›tepe 41 0 Mehmet Ali 1303 1887 Merkez 26.5.1915 Anafartalar 42 Musluo¤ullar› Mehmet Ali 1302 1886 Karaköy 20.6.1915 Gelibolu Hilal-i Ahmer Hastanesi 43 Gediklio¤ullar› Mehmet Ali 1302 1886 Karaköy 15.2.1915 11. F›rka Seyyar Hast
29 fiehitlerin Listesi Milli Savunma Bakanl›¤› taraf›ndan haz›rlanan 5 ciltlik fiehitlerimiz adl› eserden taranarak ç›kart›lm›flt›r. Bkz. fiehitlerimiz, C. II, Milli Savunma Bakanl›¤› Yay., Ankara 1998, s. 364-368.
342 TAR‹H
No Lakap Baba Ad› Ad› Do¤um Tarihi Memleketi Tarih fiehit Oldu¤u Rumi-Miladi Yer 44 0 Muhrrem Ali 1299 1883 Çatak 8.4.1915 Kerevizdere 45 0 Resul Ali 1307 1891 Merkez 27.5.1915 Meydan-› harp 46 Mahmuto¤ulllar› Selim Ali 1304 1888 Türlübey 18.2.1915 Ar›burnu 47 0 Süleyman Ali 1301 1885 Merkez 14.1915 Keçidere 48 0 Mehmet Ali 1300 1884 Merkez 15.2.1915 Kanl›tepe 49 0 Osman Arif 1296 1880 Merkez 18.3.1915 Kerevizdere 50 Topalo¤ullar› ‹brahim Duran 1307 1891 Merkez 0.2.1915 Kanl›tepe 51 0 Ahmet Durmufl 1306 1890 Merkez 2.7.1915 Haydarpafla Hast 52 0 Mustafa Emin 0 0 Kad›köy 5.4.1915 Kirte 53 Terzio¤ullar› Halil Hac› Hasan 1305 1889 Merkez 22.4.1915 Z›¤›ndere 54 0 Kel Mehmet Halil 1305 1889 Hasanbeyler 19.4.1915 Keçidere 55 0 Ahmet Halil 1300 1884 Merkez 9.10.1915 Davutpafla Hast 56 0 Halil Halil 1306 1890 Merkez 14.8.1915 15.F›rk Seyyar Hast 57 0 Mehmet Ali Halil 1298 1882 Merkez 20.7.1915 Cenup grubu Mecruhin Hast 58 Babahasan Mestan Halil 1299 1883 Merkez 15.4.1915 Z›¤›ndere 59 0 Süleyman Halil 1298 1882 Merkez 11.6.1915 0 60 0 Yusuf Halil 1301 1885 Merkez 3.2.1915 Maydos 61 Topsakalo¤ullar› Himmet Halil 1304 1888 Merkez 9.5.1915 Z›¤›ndere 62 0 Ali Hasan 1298 1882 Merkez 9.4.1915 0 63 0 Mehmet Hasan 0 0 Merkez 30.4.1915 Kirte 64 0 Mehmet Hasan 1302 1886 Merkez 22.5.1915 Haydarpafla Hast 65 Ahmet Kebeo¤ullar›Musa Hasan 1305 1889 Bölmekaya 11.7.1915 Kanl›s›rt 66 0 Süleyman Hasan 1297 1881 Kad›köy 14.6.1915 Cerrahpafla hast 67 Çilday›o¤ullar› Süleyman Hasan 1297 1881 Merkez 10.31915 Çapa Hast 68 0 Ömer Hasan 0 0 Merkez 0.2.1915 Kanl›tepe 69 H›d›ro¤ullar› Ahmet H›d›r 1302 1886 Merkez 17.3.1915 Çatlaktepe 70 0 Veli Himmet 0 0 Türlübey 5.4.1915 Kirte 71 Ba¤dadl›o¤ullar› Ahmet Hüseyin 1297 1881 Merkez 15.2.1915 Maydos 72 Arapo¤ullar› Ahmet Hüseyin 1297 1881 Merkez 15.2.1915 Kabatepe 73 Nalbanto¤ullar› Dervifl Ali Hüseyin 1302 1886 Merkez 31.5.1915 Meydan-› Harp 74 0 ‹brahim Hüseyin 1307 1891 Merkez 3.10.1915 Feriköy mecruhin hast 75 0 Ahmet ‹brahim 1296 1880 Gülalan 12.4.1915 Z›¤›ndere 76 Kasapo¤ullar› Abdullah ‹brahim 1299 1883 Merkez 25.2.1915 Maydos 77 Bilalo¤ullar› Ahmet ‹brahim 1300 1884 Kad›köy 19.3.1915 Çatlaktepe 78 Hastac›o¤ullar› Ali ‹brahim 1297 1881 Türlübey 15.2.1915 Kanl›tepe 79 Alio¤ullar› Ali ‹brahim 1297 1881 Merkez 18.4.1915 Z›¤›ndere 80 Çobano¤ullar› Hüseyin ‹brahim 1302 1886 Merkez 26.5.1915 Anafartalar 81 Ramazano¤ullar› ‹brahim ‹brahim 1298 1882 K›randam› 15.2.1915 Kanl›tepe 82 0 Mehmet ‹brahim 1308 1892 Merkez 30.4.1915 Gümüflsuyu Hast 83 Hac›o¤ullar› Mehmet ‹brahim 1307 1891 Merkez 15.2.1915 Kabatepe 84 0 Mehmet ‹brahim 1304 1888 Merkez 18.3.1915 Çapa Hast 85 Sirozluo¤ullar› Mehmet ‹brahim 1292 1876 Merkez 21.9.1915 Kirte 86 0 Süleyman ‹brahim 0 0 Merkez 21.2.1915 Seddülbahir 87 Köylüo¤ullar› Süleyman ‹brahim 1290 1874 Merkez 28.9.1915 Seddülbahir 88 0 Yusuf ‹brahim 1300 1884 Merkez 17.4.1915 Kirte 89 Gökibrahimo¤ullar› Mustafa ‹brahim 1307 1891 Merkez 14.7.1915 Kireçtepe 90 Karaömer Mehmet ‹smail 1309 1893 Merkez 23.2.1915 Gülhane Hast 91 Budam›flo¤ullar› Sinan ‹smail 1307 1891 Merkez 1.6.1915 Cenup Grubu Mecruhin Hast 92 Kösbeko¤ullar› ‹brahim ‹smail 1315 1899 Merkez 17.9.1915 Kireçtepe 93 0 Ahmet Kadir 1309 1893 Merkez 26.5.1915 Yeflils›rt 94 0 ‹brahim Mahmut 1306 1890 Merkez 3.8.1915 Taflk›flla Hast 95 0 Galip Mehmet 1311 1895 Merkez 5.3.1915 Merkeztepe 96 Ahmetefendio¤ullar› Ali Mehmet 1296 1880 Yenicekent 0.2.1915 Kanl›tepe 97 Abac›ko¤ullar› Mehmet Mehmet 1303 1887 Merkez 16.2.1915 Kabatepe 98 0 Ahmet Mehmet 1292 1876 Merkez 22.10.1915 Akbafl Nakliyat hast 99 Tavac› Ahmet Mehmet 1293 1877 Merkez 27.10.1915 Seddülbahir
343 TAR‹H
No Lakap Baba Ad› Ad› Do¤um Tarihi Memleketi Tarih fiehit Oldu¤u Rumi-Miladi Yer 100 0 Ahmet Mehmet 1299 1883 Merkez 17.9.1915 Biga 1. Menzil hast 101 0 Ali Mehmet 1289 1873 Merkez 4.10.1915 Taflk›flla Hast 102 Kulabafl Ali Mehmet 1309 1893 Merkez 9.10.1915 Kanl›dere 103 Molla Mustafao¤ullar› Ali Mehmet 1299 1883 Karaköy 6.4.1915 Maydos 104 0 ‹lyas Mehmet 1308 1892 Merkez 6.3.1915 Merkeztepe 105 0 ‹smail Mehmet 0 0 Merkez 5.3.1915 Merkeztepe 106 Bak›ro¤ullar› ‹smail Mehmet 1304 1888 Merkez 21.4.1915 Kerevizdere 107 0 ‹smail Mehmet 1307 1891 Merkez 0.2.1915 Kanl›tepe 108 Gövako¤ullar› Mehmet Mehmet 1300 1884 Merkez 0.2.1915 Kanl›tepe 109 Dinikuru Musa Mehmet 1309 1893 Merkez 24.5.1915 Z›¤›ndere 110 Koca Mehmeto¤ullar› Musa Mehmet 1301 1885 Bölmekaya 28.4.1915 Keçidere 111 Berbero¤ullar› Mustafa Mehmet 1305 1889 Kad›köy 5.5.1915 Seddülbahir 112 0 Mustafa Mehmet 1306 1890 Merkez 24.51915 Kirte 113 0 Osman Mehmet 0 0 Merkez 1.5.1915 Cenup Grubu Mecruhin Hast 114 0 Osman Mehmet 1305 1889 Merkez 15.2.1915 Kanl›tepe 115 Manisal›o¤ullar› Osman Mehmet 1297 1881 Merkez 29.2.1915 Z›¤›ndere 116 Çall› Osman Mehmet 1295 1879 Merkez 10.10.1915 0 117 Kerim Ömer Mehmet 1307 1891 Merkez 18.8.1915 Kireçtepe 118 0 Ömer Mehmet 1297 1881 Merkez 10.6.1915 Meydan-› Harp 119 Dolafl›ko¤ullar› Ömer Mehmet 1301 1885 Merkez 19.3.1915 Maydos 120 0 Hüseyin Mehmet 0 0 Hasanbeyler 21.2.1915 Seddülbahir 121 0 ‹brahim Mehmet 1305 1889 Merkez 15.2.1915 Kabatepe 122 0 Hac› Mahmut Mehmet 1302 1886 Merkez 15.2.1915 Kabatepe 123 Abako¤ullar› Ömer Mehmet 1298 1882 Merkez 7.7.1915 Kireçtepe 124 0 Bekir Mehmet 1301 1885 Merkez 19.4.1915 Keçidere 125 0 Hac› Veli Mehmet 1299 1883 Merkez 14.5.1915 0 126 0 Cemal Mevlüt 1311 1895 Merkez 30.6.1915 Çanakkale Hast 127 Zoro¤ullar› Süleyman Muhsin 1304 1888 Merkez 0.2.1915 Kanl›tepe 128 0 ‹brahim Musa 0 0 Merkez 29.4.1915 Kirte 129 Akça Mehmet Musa 1302 1886 Merkez 29.8.1915 Taflk›flla Hast 130 0 Ahmet Mustafa 1290 1874 Merkez 29.9.1915 Haydarpafla Hast 131 0 Ahmet Mustafa 0 0 Kad›köy 5.4.1915 Kirte 132 0 Durali Mustafa 1293 1877 Merkez 0.9.1915 Kanl›dere 133 Karaimam Halil Mustafa 1302 1886 Merkez 18.3.1915 Çatlaktepe 134 0 Halil Mustafa 1301 1885 Süleymanl› 21.4.1915 Kale-i Sultaniye Hast 135 0 Halil Mustafa 0 0 Merkez 22.2.1915 Seddülbahir 136 0 Halil ‹brahim Mustafa 1301 1885 Merkez 17.8.1915 11. F›rka Seyyar Hast 137 Balc› Hasan Mustafa 1295 1879 Merkez 30.9.1915 Kerevizdere 138 Gülhabipo¤ullar› Hasan Mustafa 1299 1883 Merkez 25.2.1915 Kanl›tepe 139 0 Mehmet Mustafa 0 0 Merkez 5.4.1915 11. F›rka Seyyar Hast 140 Delimusao¤ullar› Mehmet Mustafa 1297 1881 Merkez 17.2.1915 Kabatepe 141 fiehirlio¤ullar› Mehmet Ali Mustafa 1305 1889 Merkez 2.4.1915 Keçidere 142 Samanc›sar›o¤ullar› Osman Mustafa 1309 1893 Merkez 6.3.1915 Ar›burnu 143 0 Osman Mustafa 0 0 Kad›köy 5.4.1915 Kirte 144 Davuto¤ullar› Resul Mustafa 1299 1883 Merkez 19.3.1915 Maydos 145 0 Resul Mustafa 1299 1883 Merkez 28.2.1915 fiükran Vapuru 146 Kadiro¤ullar› Veli Mustafa 1307 1891 Merkez 16.2.1915 Seddülbahir 147 0 Veli Mustafa 0 0 Merkez 27.5.1915 Cenup Grubu Mecruhin Hast 148 0 Yusuf Mustafa 1292 1876 Merkez 31.5.1915 Biga 2 Numarl› Hast 149 Sedeo¤ullar› Ahmet Osman 1295 1879 Derbent 30.9.1915 Kerevizdere 150 0 Ahmet Osman 1293 1877 Merkez 8.10.1915 Kanl›dere 151 0 Ali Osman 1308 1892 Beyler 21.11.1915 Seddülbahir 152 0 Halil Osman 1305 1889 Merkez 10.5.1915 5. Ordu menzil Müfettiflli¤i 153 Hac› Gökhalilo¤ullar› Hüseyin Osman 1303 1887 Merkez 19.3.1915 Maydos 154 Ayvazo¤ullar› Mrhmet Osman 1300 1884 Merkez 15.2.1915 Ar›burnu
344 TAR‹H
No Lakap Baba Ad› Ad› Do¤um Tarihi Memleketi Tarih fiehit Oldu¤u Rumi-Miladi Yer 155 Küçük Yusufo¤ullar› Muharrem Osman 1307 1891 Çatak 26.8.1915 Anafartalar 156 0 Mustafa Osman 1301 1885 Kad›köy 13.4.1915 Kale-i Sultaniye Hast 157 Zebuno¤ullar› Mustafa Osman 1300 1884 Merkez 2.5.1915 Z›¤›ndere 158 0 Ahmet Ömer 1306 1890 Merkez 6.3.1915 Ar›burnu 159 0 Ali Ömer 0 0 Kad›köy 8.4.1915 0 160 0 Halil Salih 1308 1892 Merkez 6.5.1915 Haydarpafla Hast 161 Çerkeso¤ullar› ‹brahim Salih 1305 1889 Merkez 29.4.1915 Keçidere 162 Muslu Mehmet Süleyman 1298 1882 Merkez 24.4.1915 Keçidere 163 0 Hac› Ahmet Süleyman 1302 1886 Merkez 0.2.1915 Kanl›tepe 164 Hatipo¤ullar› Hüseyin Süleyman 1300 1884 Merkez 2.7.1915 Hilli Ahmer Beyo¤lu Hast 165 0 ‹brahim Süleyman 1305 1889 Merkez 63.1915 Merkeztepe 166 Musdall›o¤ullar› ‹smail Süleyman 1301 1885 Bozalan 18.4.1915 Z›¤›ndere 167 0 Mustafa Süleyman 1309 1893 Merkez 7.3.1915 Haydarpafla 168 Kahveci Veli Süleyman 1299 1883 Merkez 19.2.1915 Seddülbahir 169 Koca Hüseyino¤ullar› Ali Veli 1300 1884 Merkez 15.6.1915 Azmakdere 170 Kulaman Hac› ‹brahim Veli 1305 1889 Karaköy 8.3.1915 Çatlaktepe 171 Hevalo¤ullar› ‹brahim Veli 1298 1882 Hasanbeyler 15.2.1915 Kabatepe 172 0 Mehmet Veli 1300 1884 Merkez 1.4.1915 11. F›rka Seyyar Hast 173 Abako¤ullar› Ömer Yusuf 1305 1889 Merkez 0.2.1915 Kanl›tepe
1- fiehitlerin Adlara Göre Da¤›l›m›
Ad› Say› Ad› Say› Abdullah 2 ‹smail 3 Ahmet 23 Kadir 1 Ali 23 Mahmut 1 Arif 1 Mehmet 31 Duran 1 Mahmut 1 Durmufl 1 Muhsin 1 Emin 1 Musa 2 Hac› Hasan 1 Mustafa 19 Halil 8 Osman 9 Hasan 7 Ömer 2 H›d›r 1 Salih 2 Himmet 1 Süleyman 7 Hüseyin 4 Veli 4 ‹brahim 15 Yusuf 1 Toplam 173
345 TAR‹H
2- fiehitlerin Köylere Göre Da¤›l›m›
Ad› Say› Ad› Say› Merkez 133 Kad›köy 10 Beyler 2 Karaköy 6 Bozalan 1 K›randam› 1 Bölmekaya 2 Sar›mahmutlu 3 Çatak 2 Süleymanl› 2 Derbent 2 Türlübey 3 Gülalan 1 Yenicekent 2 Hasanbeyler 3 Toplam 173
3- fiehitlerin Alaylara Göre Da¤›l›m›
Alay No Say› Alay No Say› Alay No Say› TE 7 23 1 42 1 1124 4 48 1 3225 1 56 1 4429 3 57 1 6130 2 61 7 10 2 31 1 62 4 11 1 32 1 70 1 13 10 33 73 71 2 14 1 34 2 77 2 15 2 35 4 126 16 18 1 36 3 127 5 19 1 41 4 Toplam 173
4- fiehit Olduklar› Mevkilere Göre Da¤›l›m›
Ad› Say› Ad› Say› TE 6 Keçidere 10 Çeflitli Hastaneler 47 Kerevizdere 5 Anafartalar 4 Kireçtepe 6 Ar›burnu 6 Kirte 12 Azmakdere 1 Maydos 8 Çatlaktepe 5 Merkeztepe 6 Göçtepe 1 Meydan-harp 4 Kabatepe 7 Seddülbahir 12 Kanl›dere 3 Z›¤›ndere 10 Kanl›s›rt 1 Yeflils›rt 1 Kanl›tepe 18 Toplam 173
346 TAR‹H
5- fiehitlerin Aylara Göre Da¤›l›m›
Aylar Say› Ad› Say› Ocak - Temmuz 8 fiubat 42 A¤ustos 8 Mart 26 Eylül 10 Nisan 39 Ekim 11 May›s 18 Kas›m 1 Haziran 9 Aral›k 1 Toplam 173
6- fiehitlerin Yafllara Göre Da¤›l›m›
Do¤um Tarihi Rumi Miladi Say› Yafl Tespit Edilemeyen 22 1289 1873 1 42 1290 1874 2 41 1292 1876 4 40 1293 1877 3 39 1295 1879 3 38 1296 1880 5 37 1297 1881 9 36 1298 1882 10 35 1299 1883 12 34 1300 1884 11 33 1301 1885 12 32 1302 1886 12 31 1303 1887 5 30 1304 1888 8 29 1305 1889 16 28 1306 1890 7 27 1307 1891 14 26 1308 1892 8 25 1309 1893 6 24 1311 1895 2 22 1315 1899 1 18 Toplam 173
347 TAR‹H
7- fiehitlerin Rütbelere Göre Da¤›l›m›
Rütbeler Er Onb. Çvfl. Bfl. Çvfl. Toplam Say› 154 10 8 1 173
8- Lakaplar
Abac›ko¤ullar› Eflmelio¤ullar› Kösebeko¤ullar› Abako¤ullar› Fetho¤ullar› Köylüo¤ullar› Abako¤ullar› Gediklio¤ullar› Kulabafl Ahmet Kebeo¤ullar› Gökibrahimo¤ullar› Kulaman Ahmetefendio¤ullar› Gövako¤ullar› Küçük Yusufo¤ullar› Akça Gülhabipo¤ullar› Küçükhasano¤ullar› Alio¤ullar› Hac› Gökhalilo¤ullar› Mahmuto¤ulllar› Arapo¤ullar› Hac›o¤ullar› Manisal›o¤ullar› Ayvazo¤ullar› Hastac›o¤ullar› Molla Mustafao¤ullar› Babahasan Hatipo¤ullar› Musdall›o¤ullar› Ba¤dadl›o¤ullar› Hevalo¤ullar› Muslu Bak›ro¤ullar› H›d›ro¤ullar› Musluo¤ullar› Balc› ‹mamc›ko¤ular› Nalbanto¤ullar› Berbero¤ullar› Kadiro¤ullar› Ramazano¤ullar› Bilalo¤ullar› Kahveci Samanc›sar›o¤ullar› Budam›flo¤ullar› Karaimam Sedeo¤ullr› Çall› Karaömer Sirozluo¤ullar› Çall›o¤ullar› Kasapo¤ullar› fiehirlio¤ullar› Çerkeso¤ullar› Kemendo¤ullar› Tavac› Çilday›o¤ullar› Kerim Terzio¤ullar› Çobano¤ullar› Koca Hüseyino¤ullar› Terzio¤ullar› Çurnalo¤ullar› Koca Mehmeto¤ullar› Topalo¤ullar› Davuto¤ullar› Kocah›z›ro¤ullar› Topalo¤ullar› Delimusao¤ullar› Konyal›o¤lu Topsakalo¤ullar› Dinikuru Konyal›o¤ullar› Zebuno¤ullar› Dolafl›ko¤ullar› Köpeklerlio¤ullar› Zoro¤ullar›
348 TAR‹H
Buldanl› iki Çanakkale Gazisinin Hat›ralar›
Ad›: Hasan Soyad›: ÇANAKKALE Memleketi: Süleymanl› Köyü /Buldan-DEN‹ZL‹
*Hasan ÇANAKKALE, Buldan’›n Süleymanl› köyünden bir Çanakkale gazisiydi. Çanakkale Savafllar›na kat›ld›¤› için, soyad›n› bu flekilde alm›flt›. Savaflta, sol baca¤›n›, kas›¤›na yak›n bir yerden makineli tüfek biçmifl ve o sebeple baca¤› oradan kesilmiflti. Efle¤ine binerken, önce sol aya¤›n› üzengiye koyar, sonra kalças›n› bir hamleyle semerin üzerine att›r›rd›. Baca¤›n›n kesilme an›n› flöyle anlat›rd›: —Savaflta, bir taarruz s›ras›nda, makineli tüfek atefli ile karfl›laflt›k. Sol baca¤›mdan bir ac› geldi. Yürüyemedim, yere y›¤›ld›m. Bakt›m, makineli tüfekten ç›kan kurflunlar, baca¤›m› kas›¤›ma yak›n bir yerden, b›çakla keser gibi kesmiflti. Ancak tam koparamam›flt›. Baca¤›m sallan›p kalm›flt›. Sa¤›ma soluma bak›nd›m, bana yard›m edecek, kimseler yoktu. Baca¤›mdan da ümidim yoktu. Kasaturam› ç›kard›m ve kopmayan k›s›mlar›n› da ben kes- tim. Sonra bay›lm›fl›m. Gözlerimi açt›¤›mda, hastanedeydim.
Gazi Hasan Dede’nin torunu, Hasan ÇANAKKALE, Buldan’da bir dönem belediye baflkanl›¤› da yapm›flt›r30.
*** Ad›: Osman Kaz›m Soyad›: BAfiALP (Sakall› Osman Efendi) Memleketi: Buldan-DEN‹ZL‹ Osman Kaz›m BAfiALP, bir gaziydi. Birçok savafla kat›lm›flt›. Çanakkale savafl›na kat›l›r. Ba¤l› oldu¤u alaydan arta kalan 31 kifliyi, di¤er Mehmetçiklerle birlikte bir gemiye bindirerek Trablusgarp’a gönderirler. Yolculuklar› kömür y›¤›nlar› üzerinde geçer. Yolculuk sona erdi¤inde elleri, yüzleri, giysileri kömür karas› olmufltur. Y›kan›r, temizlenir- ler. Trablusgarp’ta, ayn› alayda görev yapan bir subayla karfl›lafl›rlar. Mehmetçikler, oradan Yemen’e gönderilir. Oradaki savaflta, bir ara yo¤un çarp›flma yaflan›r. Osman Kaz›m, bir ara tüfe¤in -devaml› atefl etmeden dolay›- iyice ›s›nd›¤›n›, o s›cakl›k sebebiyle elinin tüfe¤e iyice yap›flt›¤›n› ve art›k parma¤›n› hareket ettiremedi¤ini fark eder. O anda, bafl›na bir tabanca dayan›r. Bir ‹ngiliz subay›d›r bu, esir düflmüfltür.
30 Bu hikaye 16 A¤ustos 2005’te Denizlili araflt›rmac› Yazar Hasan Kallimci taraf›ndan 1934 do¤umlu H›d›ro¤lu Ahmet TUNCAY’dan derlenmifltir.
349 TAR‹H
Subay, bildi¤i kadar Türkçe sorar: -Kaç kifli öldürdün? -Yüz elli kifli kadar! ‹ngiliz subay›, onu di¤er esirlerin tutuldu¤u yere götürür. Osman Kaz›m, çok güzel ezan okuyan, imaml›k yapacak kadar da dini bilgisi olan biridir. Kampta namaz vakitleri geldi¤inde, bir hurma a¤ac›na ç›karak yan›k sesiyle ezan okur; sonra da namaz k›ld›r›rd›. Orada, esir Türk askerleri birbirleri ile tan›fl›rlar. Osman Kaz›m, burada ‹stanbullu bir Mehmetçikle de tan›fl›r ve onunla samimiyet kurar. Bir zaman sonra ‹ngilizler, Osman Kaz›m ile birlikte baz› esirleri ‹ngiltere’ye götürürler. Bir müddet orada tuttuktan sonra serbest b›rakarak Türkiye’ye gönderirler. Osman Kaz›m, Buldan’a gelir ve ilçesinde yaflamaya bafllar. Bir süre sonra ‹stanbul’a, dost ve akrabalar›n› ziyarete gider. Aksaray semtindeki bir Buldanl›n›n evine misafir olur. Sabah namaz› vakti uyan›r, abdestini al›r ve en yak›n camiye gider. ‹çinden ezan› okuma arzusu uyan›r. ‹mamdan izin al›r ve sabah ezan›n›, o güzel sesiyle, yan›k bir flekilde okur. Esir kamp›nda tan›flt›¤› ‹stanbullu Mehmetçik de, esirlikten kurtulup evine dönmüfltür. O da sabah ezan› ile uyan›r. Abdestini al›p camiye gidecek ve namaz›n› cemaatle k›lacakt›r. Ne var ki bu sabah ezan› okuyan kifli baflkad›r. Ezan çok güzel ve çok yan›k okunmaktad›r. ‹flin garibi, o ezan›, o seday› bir yerlerden hat›rlamaktad›r. Evet, ayn› y›llar öncesinde, esir kamp›ndaki hurma a¤ac›nda okunuflu gibidir. Buldanl› Osman Kaz›m’› hat›rlar. “Onun sesi gibi, ayn› onun ezan okuyuflu gibi...” der. Camiye gider. Tahmini do¤rudur. Asker arkadafl› Osman Kaz›m’› karfl›s›nda bulur. Orada, yeniden tan›fl›r ve birbirlerini hat›rlarlar. ‹ki Mehmetçik y›llar sonra birbirlerine has- retle, gözyafllar› ile sar›l›rlar31.
Ek 1: Denizlili fiehitleri Temsilen Ek 2: Buldanl› Bir fiehit ‹çin Dikilen Gelibolu fiehitler Park›na Dikilen Mezar Tafl› Abide Tafl 31 Bu hikaye 16 A¤ustos 2005’te Denizlili araflt›rmac› Yazar Hasan Kallimci taraf›ndan 1934 do¤umlu H›d›ro¤lu Ahmet TUNCAY’dan derlenmifltir.
350