MTA Doğal Kaynaklar ve Ekonomi Bülteni (2017) 23: 43-52

ESKİŞEHİR-ALPU KÖMÜRLERİNİN ise yer yer gözlenen kireçtaşı ve çakıltaşından JEOLOJİK, MİNERALOJİK VE oluşan m3 serisi ile gevşek çakıltaşı, kiltaşı PALİNOLOJİK ÖZELLİKLERİ düzeylerinden oluşan Pliyosen yaşlı çökeller yer alır. Kuvaterner yaşlı alüvyon, güncel İlker ŞENGÜLER*, Korhan USTA*, çökeller ile yamaç molozu uyumsuz olarak Yılmaz BULUT* ve Ejder YAPICI* kendinden yaşlı bütün birimleri örter.

GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR

Kuzeybatı Anadolu Bölgesi ve Güney Eskişehir Havzasında geçmiş yıllarda Marmara Bölgesi, kömürleşme açısından değişik amaçlarla çalışmalar yapılmıştır. ülkemizin önemli bölgelerini oluşturmaktadır. Havzanın güney kesimlerinde bor tuzlarına Bölgedeki kömürlü Miyosen yaşlı çökeller yönelik araştırmalar yoğundur. tabandan tavana kadar birbirleriyle yanal ve dikey geçişlidirler. Bu nedenle havza etütleri Eskişehir - bölgesinde, kömür kapsamında yapılan geniş ölçekli çalışmalarda etütlerine yönelik ilk çalışmalar Siyako vd. (1991) (m) olarak adlandırılan Miyosen çökelleri, tarafından yapılmıştır. Bölgesel ölçekte yapılan havza düzeyinde özellikle kömür işletmelerinin en önemli jeolojik araştırma ise Gözler vd. yoğun olduğu bölgelerdeki sondaj verileri ve (1996) tarafından gerçekleştirilmiştir. Bölgedeki işletmelerden elde edilen veriler yardımıyla son çalışmalar Usta (2013) ve Yapıcı (2013) Enerji Hammadde Etüt ve Arama Dairesi tarafından yapılmıştır. tarafından yürütülen havza etütlerinde (m1), (m2) ve (m3) olarak ayırtlanmıştır. Siyako vd. (1991) tarafından yapılan “Bozüyük - İnönü - Eskişehir - Alpu - Eskişehir havzasında; 2008 yılında MTA - Sakarya Çevresinin Tersiyer Jeolojisi ve Genel Müdürlüğüne ait ruhsatlarda sondajlı Kömür Olanakları” konulu çalışmada İ23, İ24, kömür aramaları başlamış ve havzada; 2008 İ25, İ26, İ27 nolu1:100.000 ölçekli haritalarda yılı programında; toplam 3.320 metre derinlikte jeolojik etütler gerçekleştirilmiş yaklaşık 5.000 8 adet, 2009 yılı programında; toplam 19.619 km2 lik alanda harita alımı yapılmıştır. Orta ve metre derinlikte 53 adet, 2010 yılı programında; Batı Anadolu’daki büyük kömür havzalarıyla toplam 25.760 metre derinlikte 63 adet, 2011 yılı deneştirmeler yaparak kömürleşmeye programında; toplam 35.715 metre derinlikte uygun çökel istifin özelliklerini ortaya koyan 89 adet, 2012 yılı programında; toplam 29.441 araştırmacılar, yaptıkları değerlendirmeler metre derinlikte 74 adet, 2013 yılı programında; sonucunda sondajlı çalışmalarla havzanın toplam 28.614 metre derinlikte 68 adet olmak belirli kesimlerinde fay kontrollü, kömürleşmeye üzere; Toplam : 142.469 metre derinlikte 355 uygun gömülü çanakların bulunabileceğini adet sondaj yapılarak 1.453 milyar ton kömür belirtilmişlerdir. rezervi belirlenmiştir. Gözler vd. (1996) tarafından yapılan “Orta Çalışma alanı Eskişehir’in doğusunda Sakarya ve Güneyinin Jeolojisi” isimli çalışma, yer alır (Şekil 1). Sahada temel kayaçları havzada yapılan en kapsamlı araştırma olup, Paleozoyik yaşlı metamorfitler ve Mesozoyik bu çalışmada Eskişehir Havzası tümüyle ele yaşlı ofiyolitler oluşturur. Temel kayaçları alınmıştır. üzerine uyumsuz olarak Miyosen yaşlı çökeller gelir. Miyosen yaşlı çökellerin tabanında Eskişehir - Alpu havzasında MTA Genel çakıltaşı, kumtaşı ve kiltaşından oluşan m1 Müdürlüğü’ne ait ruhsatlarda rezerv sondajları serisi yer alır. Üzerine gelen m2 serisi tabandan devam ederken Şengüler ve Izladı (2013) tavana doğru yer yer çakıllı, yeşil renkli kiltaşı, tarafından yapılan sismik yansıma etüdü ile kömür, gri renkli kumtaşı, koyu gri yeşil renkli kömür çökelim alanının araştırılmasında, silttaşı, bitümlü marn, kiltaşı, kömür (linyit) ve bölgede toplanan yüksek çözünürlüklü sığ yeşil renkli kiltaşı, kumtaşı, ince taneli çakıltaşı sismik yansıma verilerine dayanarak yapılan ardışımından oluşan bir istif sunar. Daha üstte değerlendirmeler yer almıştır.

*Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Enerji Hammadde Etüt ve Arama Dairesi Başkanlığı, Ankara.

43 Usta (2013) “Alpu (Eskişehir) linyitlerinin dokanaklıdır. Bu tektonik ilişki kuzeyden güneye jeolojisi, palinolojisi, fiziksel ve kimyasal doğru ekaylı bir yapı şeklinde gelişmiştir (Gözler özellikleri ve benzer linyit havzaları ile vd., 1996). Düzenli bir istif göstermeyen ofiyolitli karşılaştırılması” başlıklı çalışmasında melanj; radyolaritler, radyolaryalı kireçtaşları, bölgedeki linyit oluşumlarını yakın çevrede çamurtaşları, serpantinit, diyabaz, kireçtaşı, bulunan ve benzer yaş konaklarında çökelen şist blokları ile yer yer serpantinleşmiş peridotit linyitlerle karşılaştırmıştır. ve kısmen metamorfizma geçirmiş diyabaz ve gabrolarla temsil edilirler. Yapıcı (2013) “Alpu (Eskişehir) yöresi Miyosen yaşlı kömürlerin element jeokimyası” Miyosen Çökelleri başlıklı araştırmasında kömürlerden alınan örneklerin yaklaşık (proximate) ve element (ana Havzanın temelini oluşturan Paleozoyik ve ve iz element) analizlerini değerlendirmiştir. Mesozoyik yaşlı kayaçlar üzerine uyumsuz olarak Miyosen yaşlı çökeller gelir. Miyosen JEOLOJİ yaşlı çökellerin tabanında çakıltaşı, kumtaşı ve kiltaşından oluşan m1 serisi yer alır. Üzerinde Çalışma alanı Eskişehir’in doğusunda, ise m2 ve m3 serileri yer alır (Şekil 2). Eskişehir Fay Zonu’nun kuzeyinde, Eskişehir m1 serisi grabeni içinde yer alır (Şekil 1). m1 serisi kalın ve çok kalın tabakalı, kırmızı, Temel Kayaçları sarımsı boz, gri ve açık gri renklerde, çoğunlukla kırmızı ve kahverengi-kırmızı rengi ile belirgindir. Sahada temel kayaçları Paleozoyik yaşlı Bu birim, üzerine geldiği kendisinden daha metamorfitler ve Mesozoyik yaşlı ofiyolitler yaşlı birimlerin çakıl boyutundan blok boyutuna oluşturur. Metamorfik kayaçlar havzanın kadar değişen parçalarını içeren konglomera kuzeyinde ofiyolitik kayaçlarla tektonik ve çakıltaşı ile başlar (Siyako vd., 1991).

K

Şekil 1- Eskişehir-Alpu kömür havzasının yer bulduru ve jeoloji haritası.

44 m2 serisi kenarında kaynamış tüf, havza içinde ise marn ve kil arakatkılı tüfit olarak görülürler. Marn ve Üzerine gelen m2 serisi tabandan tavana kil; genellikle yeşil, sarı, boz, yer yer alacalı doğru yer yer çakıllı, yeşil renkli kiltaşı, renklerde, hiç jips ihtiva etmeyen bu birimler kömür, gri renkli kumtaşı, koyu gri yeşil havzanın en derin kesiminde görülür. Marn ve renkli silttaşı, bitümlü marn, kiltaşı, kömür killer arasında yer yer çok ince bantlar halinde ve yeşil renkli kiltaşı, kumtaşı, ince taneli kireçtaşlarını görmek mümkündür. çakıltaşı ardışımından oluşan bir istif sunar. İstif çoğunlukla yeşil ve sarı renkli olup yer Konglomera veya kumtaşları üzerine geldiği yer alacalı renktedir. m2 serisinin sarı renkli yerlerde marn ve killerin alt seviyelerinde kısımları genellikle kiltaşı ve marnların üst kömür oluşumları gözlenir. Sevinç-Ağapınar seviyelerinde yer alır. Marnlar arasında yer yer kuzeyinde kömür ve bitümlü marn oluşumu 250 ince kumlu kireçtaşı bantları ve sarı, sarımsı m ile 450 m arasındaki derinliklerde yer alır. m2 boz renkli kumlu kireçtaşlarında kuvarsit, serisinin kalınlığı havzanın derin kesimlerinde mermer, ofiyolit, radyolarit ve granodiyorit 350-600 m arasındadır ancak çalışma alanında çakılları görülür. Marn kiltaşı düzeyleri içinde bu kalınlık 400 m kadardır. konglomera ile geçişli ince kumtaşı seviyeleri görülmekte olup inceleme alanında alt kömür Tüfit ve marn ara katkıları özellikle havzanın damarı üzerinde yer alan ve 2-5 m arasında güneyinde olağandır. Altındaki birim ile yanal değişen kalınlıklar sunan gri renkli, ince orta ve düşey geçişli olup genellikle konglomera- taneli kumtaşı tabakası ayırtman özelliktedir kumtaşı (m1) ile de giriktir. (Şengüler ve Izladı, 2013). m3 serisi

m2 serisi içinde tüf ve tüfite özellikle Daha üstte ise yer yer gözlenen kireçtaşı havzanın güneyinde rastlanır. Beyaz, alacalı, ve çakıltaşından oluşan m3 serisi yer alır. pembemsi ve tuğla kırmızısı renklerde ince Kireçtaşı krem, beyaz ve gri renklerde olup piroklastik malzemelerden oluşmuştur. Havza

Şekil 2- Bursa-Eskişehir-Sivrihisar bölgelerinin genelleştirilmiş stratigrafik kesiti.

45 genellikle mercekler halinde görülür. Havzanın KÖMÜRLERDE YAPILAN ANALİZLER batısında silisifiye olmuş ve yer yer silis arabantlı, doğusunda poroziteli killi ve tüflü Proximate Analizleri kireçtaşları şeklinde görülür ve ardalanmada kumtaşı da gözlenir. Havzanın kuzeyinde, Eskişehir havzası Danişment yöresinde çalışma alanında kireçtaşları ile çakıltaşları yapılan R-37 nolu sondajdan alınan örnekte yanal geçiş gösterir. Çalışma alanında birimin yaklaşık (proximate) analiz sonuçları kalınlığı 30-40 m arasındadır. değerlendirilmiştir (Şekil 1). Pliyosen Çökelleri Danişment yöresine ait 3 kömür örneğinin Pliyosen çökelleri çalışma alanında krem, (üst kömür horizonu ve alt kömür horizonuna açık kahverengi kiltaşı ve gevşek tutturulmuş ait) yaklaşık analiz sonuçları, toplam kükürt çakıltaşı ile temsil edilir. m3 serisi üzerinde yer ve ısı değerleri çizelge 1’de verilmiştir. Yöreye alan çakıltaşı düzeyleri kendisinden daha yaşlı ait kömür örneklerinin havada kuru bazda tüm birimlerin çakıllarını içerir. Çakıl boyları ortalama toplam nem içeriği % 3.8 kül içeriği 1-10 cm arasında değişmekte olup birimin %59.97, uçucu madde miktarı % 23.69 ve sabit kalınlığı çalışma alanında 15-25 m arasındadır. karbon içeriği % 14.54 olarak hesaplanmıştır. Ortalama toplam kükürt içeriği düşük olup Kuvaterner Çökelleri % 0.79 olarak bulunmuştur. Ortalama üst ısıl değeri 2237 kcal/kg, alt ısıl değeri ise 2104 Kuvaterner yaşlı alüvyon, güncel çökeller kcal/kg olarak hesaplanmıştır. R-37-1 örneği ile yamaç molozu uyumsuz olarak kendinden en düşük kül, en yüksek sabit karbon ve yaşlı bütün birimleri örter. buna bağlı olarak en yüksek üst ısıl değerine sahiptir. Yöreye ait kömürlerin ısıl değerleri ile

Çizelge 1- Danişment yöresi kömürlerinden alınan örneklerin havada kuru bazda yaklaşık (proximate) kim- yasal analiz sonuçları.

Örnek No R37-1 R37-2 R37-3 Ortalama Toplam nem (%) 4.24 3.12 4.02 3.8 Kül (%) 43.26 63.01 67.65 57.97 Uçucu madde (%) 31.18 20.90 19.00 23.69 Sabit karbon (%) 21.33 12.97 9.33 14.54 Toplam kükürt (%) 1.26 0.68 0.42 0.79 Üst ısıl değer (kcal/kg) 3384 1867 1459 2237 Alt ısıl değer (kcal/kg) 3201 1755 1356 2104

Şekil 3- Danişment yöresine ait kömürlerin havada kuru bazda (A) kül içeriği ile üst ısıl değerlerinin, (B) sabit karbon ile üst ısıl değerlerinin karşılaştırılması.

46 kül içerikleri arasında, beklenildiği gibi negatif Dünya kömürleri ortalamasına göre oldukça doğrusal (Şekil 3 A), ısıl değerleri ile sabit yüksektir. Çizelge 2’de Danişment kömürlerinin karbon değerleri arasında pozitif doğrusal Na, Mg, Al, K, Ca, Ti ve Fe içerikleri ile Dünya (Şekil 3 B) bir ilişkinin varlığı tespit edilmiştir. kömürleri ana element içeriği mukayese edilmektedir. Şekil 4’te de görüldüğü üzere Ana Element Analizleri Danişment kömürleri Dünya kömürlerine benzer fakat onlara göre oldukça zenginleşmiş Danişment yöresine ait kömür örneğinin bir dağılım sergilemektedirler. ana element analiz sonuçları, hesaplanmış ortalama değerleri, Üst Kıta Kabuğu (ÜKK) Danişment yöresine ait kömürlerin ana değerleri (Taylor, 1964), Dünya kömürleri elementlerinin üst kıtasal kabuğa göre ortalama değerleri (Finkelman, 1993) ve zenginleşme faktörleri, Aritmetik ortalama hesaplanmış zenginleşme faktörü (ZF) çizelge / ÜKK formülü (Dai vd., 2005) kullanılarak 2’de verilmiştir. hesaplanmıştır (Çizelge 2). Zenginleşme değerleri Na, P, K, Ca ve Mn’da 1 den küçük Çalışılan kömür örneklerinin önemli ana olup (Çizelge 2; Şekil 4), bu elementlerde element içeriklerini % olarak, Sodyum (Na), kıtasal kabuğa göre tükenme olduğunu Magnezyum (Mg), Alüminyum (Al), Silisyum göstermektedir. (Si), Fosfat (P), Potasyum (K), Kalsiyum (Ca), Titanyum (Ti), Demir (Fe) ve Kükürt Kömürlerde kül içeriği, ana ve çok az (S) oluşturmaktadır. Danişment yöresine ait oranda da iz element içeriği ile ilgilidir. Genelde kömürlerin ortalama % Na, % Mg, % Al, % Si, % kül içeriği ile önemli pozitif korelasyon gösteren K, % Ca, % Ti, % Fe ve % S değerleri sırasıyla elementler inorganik, negatif korelasyon 1.79, 3.87, 21.61, 58.26, 0.1, 0.98, 2.27, 1.29, gösterenler ise organik birlikteliği ifade 8.14 ve 1.64 olarak hesaplanmıştır. Bu değerler etmektedir.

Çizelge 2- Danişment yöresinden alınan kömür örneklerinin ana element içeriği, ÜKK ana element içeriği, Dünya kömürleri ana element ortalaması ve hesaplanmış ZF değerleri.

Örnek No % Na %Mg %Al %Si %P %K %Ca %Ti %Mn %Fe %S R-37-01 2.04 4.08 20.7 57.6 0.10 1.12 2.96 1.22 0.10 7.86 2.23 R-37-02 1.63 3.78 22.1 58.2 0.10 0.92 2.04 1.33 <0.1 8.27 1.63 R-37-03 1.72 3.75 21.9 58.99 0.10 0.91 1.82 1.32 <0.1 8.31 1.07 Ortalama 1.79 3.87 21.6 58.26 0.1 0.98 2.27 1.39 0.03 8.14 1.64 ÜKK 2.36 2.33 8.23 28.15 1.05 2.09 4.15 0.57 0.95 5.63 0.26 Dünya kömürleri 0.02 0.02 1 - - 0.01 1 0.05 0.05 1 - ZF 0.75 1.63 2.58 2.03 0.09 0.5 0.53 2.3 0.03 1.42 6.23

Şekil 4- Danişment yöresine ait kömür örneklerinin ana element içeriklerinin Dünya kömür- leri ana element ortalaması ile karşılaştırılması.

47 Şekil 5- Danişment yöresine ait kömür örneklerinin ana element içerikleri için zenginleşme faktör diyagramı.

Çizelge 3- Danişment yöresinden alınan kömür örneğinin iz element içeriği (ppm), ÜKK iz element içeriği, Dünya kömürleri iz element ortalaması ve hesaplanmış ZF değerleri.

V Cr Ni Cu Zn Rb Sr Ba Pb Zr Örnek no (ppm) (ppm) (ppm) (ppm) (ppm) (ppm) (ppm) (ppm) (ppm) (ppm) R-37-01 0.07 0.07 0.09 0.02 0.02 0.01 0.02 0.05 0.01 <0.01

R-37-02 0.07 0.02 0.18 0.02 0.02 0.01 0.02 0.05 0.01 0.02

R-37-03 <0.01 0.14 0.12 0.01 0.01 0.01 0.01 0.04 0.01 0.02

Ortalama 0.07 0.08 0.13 0.02 0.02 0.01 0.02 0.05 0.01 0.02

ÜKK 135 200 75 55 70 90 375 425 12.5 165

Dünya kömürleri 22 15 9 15 18 10 10 150 6.6 345

ZF .2 .0004 .002 .0004 .0003 .0001 .00005 .0001 .0008 .0001

İz Element Analizleri değerleri (Taylor, 1964), Dünya kömürleri iz element ortalama değerleri (Finkelman, 1993) Danişment yöresinden alınan kömür ve hesaplanmış iz element zenginleşme faktörü örneğinin iz element analiz sonuçları, (ZF) çizelge 3’da verilmiştir. hesaplanmış ortalama değerleri, ÜKK iz element

Şekil 6- Danişment yöresine ait kömür örneklerinin iz element içerikleri için zenginleşme faktör diyagramı.

48 Danişment yöresi kömürlerinin iz element polenler odunsu dicotyledon bitkilere ait olan içerikleri V, Cr, Ni, Cu, Zn, Rb, Sr, Ba, Pb ve Zr Juglandaceae familyasından Carya, Fagaceae olarak tespit edilmiştir. Kömürlerin ortalama V, failyasından Fagus, Betulaceae familyasından Cr, Ni, Cu, Zn, Rb, Sr, Ba, Pb ve Zr değerleri Carpinus/Betula, Alnus ve otsu dicotyledon sırasıyla 0.07 ppm, 0.08 ppm, 0.13 ppm, 0.02 polenlerden Amaranthaceae’dir. ppm, 0.02 ppm, 0.01 ppm, 0.02 ppm, 0.05 ppm, 0.01 ppm ve 0.02 ppm olarak hesaplanmıştır. Az sayıda bulunan polenler linyit oluşumunu Yöreye ait iz element dağılımı yaklaşık olarak takip eden akarsu beslenmesinden sonraki sığ Dünya kömürleri ortalaması dağılımına benzerdir su-bataklık ortamı çökellerinde bulunmuştur. (Ni hariç), ancak Dünya kömürlerine göre kat kat Linyit oluşumu öncesinde ve içinde hiç tükenmiştir (Çizelge 3). gözlenmeyen Amaranthaceae’nin de dahil olduğu angiospermlerin az oranda da olsa ortaya Yöreye ait kömürlerin zenginleşme faktörü çıkması, yani geniş yapraklı bir vejetasyonun değerlerine göre en fazla Sr olmak üzere bütün iz gelişmesi linyit oluşumunun tamamlanmasının elementlerde kıtasal kabuğa göre aşırı tükenme iklimsel koşullara bağlı olduğunu ancak söz konusudur (Şekil 5, Şekil 6). angiospermlerin gymnospermlere oranla çok az oranda bulunması söz konusu vejetasyonun Danişment kömür örneklerinin iz element Alpu’ya uzak mesafelerde geliştiğini gösterir. ve kül içerikleri arasındaki ilişkide kül ile Zr arasında çok kuvvetli negatif korelasyon (r= Amaranthaceae’nin de içinde bulunduğu -0.98, p<0.05), Cu, Zn, Sr ve Ba arasında otsu polenler Türkiye’de Üst Miyosen, kuvvetli negatif korelasyon (r= -0.60, p<0.05) Pliyosen ve Kuvaterner’de artış gösterir. söz konusudur. Kül, V ve Ni ile kuvvetli pozitif Ancak burada incelenen sondajda bağıl oranı korelasyon (Sırasıyla r= 65 ve r= 0.63, p<0.05) hesaplanamayacak kadar az bulunduğundan gösterirken, Cr ile çok zayıf pozitif korelasyon (r= angiosperm topluluğuna dayanarak yaş konusu 0.27, p<0.05) göstermektedir. ile ilgili yorum yapmak hataya neden olabilir.

PALİNOLOJİK İNCELEMELER Alpu sahasında en fazla bulunan polenler gymnospermler, gymnospermler içinde de Eskişehir havzasında yapılan sondajlarda, en fazla oranda temsil edilenler Cathaya sporlardan Polypodiaceosporites (Polypodiaceae polenleridir (Çizelge 4). Cathaya’yı Diploxylon - Polypodiales); Concavisporites, (Gleicheniaceae tip Pinus polenleri takip eder, az oranda - Gleicheniales); Retitritriletes (Lycopodiaceae - Cedrus ve Haploxylon tip Pinus polenleri de Lycopodiales); Baculatisporites (Osmundaceae gözlenmiştir. Söz konusu palinolojik veriler - Osmundales); Rugulatisporites (Lygodiaceae çevrenin yüksek olduğunu, iklimin gymnosperm - Lygodiales); Leiotriletes, Toroisporites, yetişmesine uygun sıcaklıkta, konifer ormanlarla Triplanosporites, Verrucatosporites (Lygodiaceae kaplı olduğunu gösterir. Pinaceae familyası ve - Schizaeales) bulunmuştur (Çizelge 4). Sporlar günümüzde yaşayan tek Cathaya türü olan genellikle sondajların 15 m’lik kil ve siltlerden C. agrophylla’nın ekolojik istekleri göz önüne oluşan kesiminde, linyit oluşumu başlamadan alındığında, Alpu linyitlerinin çökeldiği zaman önceki zonda bol olarak bulunur. Linyit aralığında, Eskişehir civarında 1000 m’yi aşan oluşumunun hemen üzerinde yer alan yaklaşık yükseltilerin bulunduğu, yıllık ortalama sıcaklığın 10 m kalınlığındaki kil zonunun üst kısımları ile (MAT) 8 ila 18 oC ve yağışın (P) 1450 ila 1550 akarsu ortamının tamamında, ayrıca bu birimler mm arasında olduğu söylenebilir. Günümüzde üzerine gelen sığ göl çökellerininin bulunduğu deniz seviyesinden 800 m yükseklikte bulunan zonda da sporlar gözlenir. Killi örneklerde illit, Eskişehir’in Alpu ovasını çevreleyen maksimum klinoklor, alunit, plajiyoklas ve kuvars bol miktarda yükseltiler ovanın KD’sunda Mihalıçcık civarında götit ve jips ise düşük miktarlarda gözlenmektedir 1787 m’ye, GD’sunda Kaymaz civarında 1332 İllitin yüksek oranlarda gözlenmesi metamorfik bir m’ye ve GB’da civarında 1826 m’ye beslenme alanını, klinoklor varlığı ise ofiyolitlere ulaşmaktadır. Günümüzde Eskişehir’de yıllık bağlı bir beslenme alanını işaret etmektedir ortalama sıcaklık 11 oC, ortalama yağış ise (Şengüler ve Akkiraz, 2014). 380 mm’dir. Alpu linyitlerinin çökeldiği zaman aralığında, Eskişehir civarının Ege, Akdeniz Angiosperm polenler incelenen tüm ve Batı Karadeniz kıyılarından daha fazla (ör.: aralıkta yok denecek kadar azdır. Bulunan

49 Çizelge 4- Eskişehir-Alpu Havzasına Ait Palinomorf Dağılımları. Çizelge 4- Eskişehir-Alpu Havzasına

50 Zonguldak (1220 mm), Muğla (1210 mm), bitümlü marn (yanıcı marn) horizonu yer alır. Antakya (1153 mm), Alanya (1080 mm), Bitümlü marnların ısıl değeri 250-3000 kcal/ Antalya (1089 mm), Dalaman (1080 mm), kg arasında, TOC (%) 1.07-36.49 arasında Köyceğiz (1122 mm), Manavgat (1235 mm), değişmektedir. Hidrojen İndeksi (HI=392-777 Marmaris (1204 mm), Anamur (1000 mm)) mgHC/gTOC), Potansiyel Verim (PY=35.50- olmak üzere Doğu Karadeniz kıyılarına (ör.: 159.32 mhHC/g kaya) ve düşük Oksijen

Giresun (1271 mm), Of (1681 mm), Tirebolu İndeksiyle (OI=13-92 mgCO2/gTOC) temsil (1745 mm)) benzer miktarda yağış aldığı edilmektedir. Eskişehir bitümlü marnlarında II. anlaşılmaktadır. Bir başka değişle, Emberger Tip kerojen egemendir. iklim sınıflamasına göre, günümüzde ‘Çok Soğuk, Yarı-Kurak Alt’ iklim sınıfında bulunan MTA Genel Müdürlüğü’nde yapılan Eskişehir civarında, linyitlerin çökeldiği zaman teknolojik değerlendirme çalışmaları, bitümlü aralığında, Doğu Karadeniz bölgesindekine marnların havzadaki linyit ile birlikte termik benzer bir iklimin hüküm sürdüğünü söylemek santralde yakılmak üzere belirli oranlarda mümkündür. harmanlanabileceğini ancak bu konudaki gerçek değerlendirmelerin santral tasarımı ile birlikte yapılmasının doğru olacağını Palinomorfların bolluk oranları ve göstermektedir (Erdem vd., 2014). dağılımları Eskişehir-Alpu havzasındaki linyitlerin kökeninin havza içinde yaşayan Alt kömür horizonu üzerinde yer alan ve 2-5 m algler ve havzanın yakın çevresinden taşınan arasında değişen kalınlıklar sunan gri renkli, gymnospermlere ait odunsu materyaller ince-orta taneli kumtaşı ayırtman özelliktedir. olduğuna işaret etmektedir. Türkiye’nin genel paleofloristik özellikleri, Türkiye’deki ve küresel Kömürlerde tespit edilen ana elementler iklim değişimleri ve havzada daha önce yapılan Na, Mg, Al, Si, P, K, Ca, Ti, Mn, Fe ve S jeolojik çalışmalardaki stratigrafik ilişkiler olarak sıralanabilir. Kömürlerin ana element dikkate alındığında, Eskişehir-Alpu linyitlerinin içeriklerinin Dünya kömürleri ana element Alt-Orta Miyosen’de çökeldiği söylenebilir. ortalamasına göre oldukça zenginleşmiş DEĞERLENDİRME VE SONUÇLAR olduğunu söylemek mümkündür. İncelenen kömür örneklerinin kül içeriği Si, Al, Ti, Fe, K, Si, P ile pozitif korelasyon göstermektedir. Eskişehir-Alpu havzasında 2008-2014 yılları arasında toplam 142.469 metre derinlikte Kömür örneklerindeki bazı iz elementler ise 355 adet sondaj yapılarak 1.453 milyar ton V, Cr, Ni, Cu, Zn, Rb, Sr, Ba, Pb ve Zr olarak kömür rezervi belirlenmiştir. tespit edilmiştir. İncelenen Danişment yöresi kömür örneklerinin iz element zenginleşme Eskişehir havzasında kömürleşme 250- faktör değerleri <0.01 olup, kül içeriği V, Cr, Ni 450 m arasında değişen derinliklerde, GB-KD ile pozitif korelasyon göstermektedir. doğrultulu iki horizon şeklindedir. Üst kömür horizonu 0.50-31.40 m arasında değişen kalınlıklarda, alt kömür horizonu ise 0.50- Bölgede en fazla bulunan polenler 38.60 m arasında değişen kalınlıklardadır. gymnospermler, gymnospermler içinde de Üst horizonda yer alan kömürlerin ortalama en fazla oranda temsil edilenler Cathaya ısıl değeri 1900 kcal/kg, alt horizonda yer alan polenleridir. Cathaya’yı Diploxylon tip Pinus kömürlerin ortalama ısıl değeri 2200 kcal/kg polenleri takip eder, az oranda Cedrus ve dır. Her iki kömür horizonununa ait kömürlerin Haploxylon tip Pinus polenleri de gözlenmiştir. ortalama ısıl değeri 2050 kcal/kg civarında olup Sözkonusu palinolojik verilere dayanarak, ortalama damar kalınlığı 13-14 m dir. Kömürde çevrenin yüksek olduğu, iklimin gymnosperm ortalama nem %34, kül %32, uçucu madde yetişmesine uygun sıcaklıkta, konifer %21, sabit karbon %13 ve toplam kükürt %1.5 ormanlarla kaplı olduğu söylenebilir. dir. Killi örneklerde illit, klinoklor, plajiyoklaz, Bölgede iki kömür horizonu arasında, gri alunit ve kuvars bol miktarda götit ve jips ise yeşil renkli kiltaşı-silttaşı-çamurtaşı ardışımı düşük miktarlarda gözlenmektedir. İllitin yüksek içinde 5-60 m arasında değişen kalınlıklarda oranlarda gözlenmesi metamorfik bir beslenme

51 alanını, klinoklor varlığı ise ofiyolitlere bağlı bir Beylikova-Sakarya Çevresinin Tersiyer beslenme alanını işaret etmektedir. Jeolojisi ve Kömür Olanakları. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Rapor İki kömür horizonu arasında yer alan No. 9281, Ankara (yayımlanmamış). bitümlü marn horizonundan alınan örneklerde alglerden Botryococcus ve Ovoidites formlarına Şengüler, İ., Izladı, E. 2013. Eskişehir Grabeninin rastlanması, Orta Miyosen’de m2 serisinin Neojen Stratigrafisi ve Sismik Yansıma çökelimi sırasında tatlı su koşullarının hakim Etüdü ile Kömür Çökelim Alanının olduğu görüşünü desteklemektedir. Araştırılması. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Dergisi, 146, 105-116, DEĞİNİLEN BELGELER Ankara.

Dai, S., Ren, D., Tang, Y., Yue, M., Hao, L. Şengüler, İ., Akkiraz, S. 2014. Palynology and 2005. Concentration and distribution of Palaeoecology of Miocene Deposits in the elements in Late Permian coals from Eskisehir Basin. Bulletin of Turkish Associ- western Guizhou Province, China. Intl. ation of Petroleum Geologists, Volume 26, J. Coal Geol. 61: 119-137. No 1, Page 7-17, Ankara, .

Erdem, A., Gülmez, A., Altun, O., Köker, A. Taylor, S. R. 1964. Abundance of chemical 2015. Eskişehir Alpu Kömür Sahasının elements in the continental crust: a new Teknolojik Değerlendirmesi Raporu. table. Geochimica et Cosmochimica MTA Maden Analizleri ve Teknoloji Acta, 28, 1273-1285. Dairesi Başkanlığı, Başvuru No: MAT- 14004395, Barkod: 14-D-041963, Usta, K. 2013. Alpu – Eskişehir Linyitlerinin Ankara (yayımlanmamış). Jeolojisi, Palinolojisi, Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri ve Benzer Linyit Finkelman, R.B. 1993. Trace and minor elements Havzaları İle Karşılaştırılması, Eskişehir in coal. In: Organic Geochemistry, Osman Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Engel, M.H., Macko, S. A. (eds), New Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 210 s., York, Plenum, pp. 593-607. Eskişehir (yayımlanmamış).

Gözler, Z. Cevher, F., Ergül, E., Asutay, J. H. Yapıcı, E. 2013. Alpu (Eskişehir) yöresi Miyosen 1996. Orta Sakarya ve Güneyinin yaşlı kömürlerin element jeokimyası. Jeolojisi. Maden Tetkik ve Arama Genel Gümüşhane Üniversitesi Fen Bilimleri Müdürlüğü Rapor No. 9973, Ankara Enstitüsü Jeoloji Mühendisliği Anabilim (yayımlanmamış). Dalı Yüksek Lisans Tezi, Gümüşhane (yayımlanmamış). Siyako, F., Coşar, N., Çokyaman, S., Coşar, Y.Z. 1991. Bozüyük-İnönü-Eskişehir-Alpu-

52