Bilad as-Sudan dziedzictwo przeszłości Bilad as-Sudan legacy of the past Bilad as-Sudan pod red. Waldemara Cisło, Jarosława Różańskiego i Macieja Ząbka 1. W. Cisło, J. Różański, M. Ząbek (red.), Bilad as-Sudan – kultury i migracje, Warszawa 2013. 2. W. Cisło, J. Różański, M. Ząbek (red.), Bilad as-Sudan – napięcia i konflikty, Pelplin 2014. 3. W. Cisło, J. Różański, M. Ząbek (red.), Bilad as-Sudan – dziedzictwo przeszłości, Pelplin 2015. Bilad as-Sudan dziedzictwo przeszłości Praca pod redakcją Waldemara Cisło, Jarosława Różańskiego, Macieja Ząbka Instytut Dialogu Kultury i Religii WT UKSW 2015 Recenzenci: prof. UJ dr hab. Robert Kłosowicz prof. dr hab. Arkadiusz Żukowski Okładka: Typowa zagroda Mafa z okolic Mokolo, północny Kamerun. Foto: A. Titone OMI (str. 1) Dawne pocztówki ze zbiorów Adama Rybińskiego, Warszawa (str. 4) © Copyright by Jarosław Różański, 2015 Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie 01-815 Warszawa, ul. Dewajtis 5 tel. +48 22 561 89 23, fax + 48 22 561 89 11 [email protected], www.wydawnictwo.uksw.edu.pl ISBN 978-83-65224-90-3 Wydawnictwo „Bernardinum” Sp. z o.o. ul. Biskupa Dominika 11, 83-130 Pelplin tel. +48 58 536 17 57, fax +48 58 536 17 26 [email protected], www.bernardinum.com.pl ISBN 978-83-7823-654-2 Skład, druk i oprawa Drukarnia Wydawnictwa „Bernardinum” Sp. z o.o., Pelplin SPIS TREŚCI KAROL PIASECKI Przemiany struktury antropologicznej ludności strefy Sudanu ......................................................................... 7 ADAM RYBIŃSKI Ludy Środkowego Sudanu ......................................................... 31 MACIEJ ZĄBEK Znaczenie kartek pocztowych jako źródła w badaniach afrykanistycznych ............................................ 57 KRZYSZTOF EDWARD RAK, BOGUSŁAW FRANCZYK Studium porównawcze osadnictwa w falezie Bandiagara, na tle podobnych założeń z innych rejonów świata ................ 85 ADRIAN CHLEBOWSKI Zarys historii badań archeologicznych i rozwoju metod badawczych w Kordofanie Północnym ...................... 113 EDYTA ŁUBIŃSKA Ekspansja Arabów na tereny Zande w XIX w. ....................... 145 JAROSŁAW RÓŻAŃSKI Figuil – zarys dziejów miasta i centralnej misji polskich oblatów Maryi Niepokalanej w północnym Kamerunie .................................................... 163 MICHAŁ ZĄBEK Obrona przed wchłonięciem. Zarys historii Gambii ............. 199 RYSZARD VORBRICH Bierny beneficjent versus lokalny partner projektów rozwojowych w Afryce ........................................ 231 MAGDALENA BRZEZIŃSKA Do Europy przez plażę. Relacje z białymi turystkami jako strategia migracyjna Afrykanów (Gambia, Senegal, Gwinea Bissau) ................... 257 Radosław Stryjewski Afrykańskie pamięci – rozmowy o dziedzictwie etniczno-religijnym z imigrantami senegalskimi w Europie ........................................................................... 287 Sabina Brakoniecka Historyczne uwarunkowania niepokojów religijnych w północnej Nigerii ............................................................. 333 Waldemar Cisło Aktualna sytuacja Kościoła północnej Nigerii w kontekście przemian społeczno-ekonomicznych .............. 357 KAROL PIASECKI PRZEMIANY STRUKTURY ANTROPOLOGICZNEJ LUDNOŚCI STREFY SUDANU Sudan to po arabsku „Kraina Czarnych”. Nic bardziej mylnego z punku widzenia antropologii, bowiem Sudan jako strefa geo- graficzna i kulturowa jest obszarem przejściowym pomiędzy Czar- ną a Białą Afryką. Kolejne źródło pomyłek wynika z tożsamości nazwy strefy geograficznej i państwa (od 2011 roku dwóch państw). Wymusza to konieczność ciągłego przypominania, o który Sudan chodzi: czy o strefę pomiędzy Sahelem a lasami równikowymi czy o państwo/państwa we wschodniej Afryce. Tu chcemy zająć się Sudanem jako strefą geograficzną, co z punktu widzenia an- tropologii oznacza konieczność uwzględniania w naszych rozwa- żaniach także przylegającego do niego od północy Sahelu, a nawet i całej Sahary oraz południowego obrzeża Sudanu czyli pogra- nicznej strefy lasów równikowych. Dopiero wtedy rozważania nasze będą miały sens. Zachodnią granicę tak określonego obsza- ru wyznacza Ocean Atlantycki i leżące na nim Wyspy Kanaryjskie, których dawna ludność związana była głównie z Afryką. Wschod- nią granicę stanowi Morze Czerwone, ale jest to, i zawsze była, łatwa do przekroczenia granica. Karol Piasecki, Katedra Etnologii i Antropologii Kulturowej, Uniwer- sytet Szczeciński 8 Karol Piasecki Czasowe ograniczenia są równie trudne do wyznaczenia. Za- sadniczo interesować nas będzie problem zmian struktury antro- pologicznej, jakie zachodziły w ostatnich kilku tysiącleciach. Oczywiście będziemy musieli, w miarę możności, odnieść się do jeszcze głębszej przeszłości, przy czym sięganie dalej niż epoka mezolitu jest już ryzykowne, bowiem wnioskowanie oprzeć mo- żemy jedynie na podstawie pojedynczych znalezisk, często zresz- tą niekompletnych. Tym bardziej, że przełom plejstocenu i holo- cenu miał katastroficzny charakter, który musiał znaleźć odbicie w radykalnych zmianach struktury antropologicznej. Górne ogra- niczenie czasowe stanowić będzie początek epoki kolonialnej, tj. w zasadzie początek ery nowożytnej. Oczywiście wykorzystywać będziemy wiele późniejszych (a nawet wręcz współczesnych) materiałów, które mogą rzucić światło na przeszłość. Aby prześledzić zmiany ludności Sudanu należy zapoznać się na początku z aktualną strukturą antropologiczną tego regionu. Całościowe jej ujęcie pojawiło się wraz z rozwojem antropoge- ografii, niezmiernie ważnej części antropologii, bez której zrozu- mienie dziejów ludzkości jest co najmniej utrudnione, jeśli w ogó- le wręcz niemożliwe. Jej burzliwy rozwój trwający od początku epoki Wielkich Odkryć Geograficznych przerwała w pierwszej połowie XX w. II wojna światowa. Dziś antropogeografia rozu- miana jest opacznie jako próba rasistowskiego opisu ludzkości, a głównym dowodem na istnienie owego rasizmu jest fakt, iż an- tropogeografię stworzyli biali Europejczycy1. Koncepcja rasy geograficznej w antropologii stanowi rozwi- nięcie klasyfikacji zoologicznej na poziomie subgatunkowym. Analizując zróżnicowanie morfologiczne populacji ludzkich dzie- li się nasz gatunek na podgatunki, zwykle mające silne związki 1 Dodatkowym argumentem przemawiającym przeciwko antropogeografii miał- by być fakt, że zajmowali się nią antropolodzy niemieccy w czasach III Rze szy. Przemiany struktury antropologicznej ludności... 9 z klasycznym trójpodziałem na Białą, Żółtą i Czarną Odmianę (lub Wielką Odmianę, Wielką Rasę, w zależności od autorów). Następnie wydziela się w ich obrębie mniejsze jednostki, a we- wnątrz nich kolejne, etc. Ponieważ poszczególni ludzie zaliczeni do każdej z takich jednostek, różnią się od siebie, operujemy śred- nimi wartościami cech i zakresem ich zmienności. Na skutek mie- szania się różnych populacji oraz licznych migracji, metoda ta zawodzi na niższych szczeblach i rasy bądź podrasy mogą mieć silnie porozrywane zasięgi (nieraz zlokalizowane na różnych kon- tynentach!). Natomiast ujęcie typologiczne – zgodne z metodą typologii indywidualnej Polskiej Szkoły Antropologicznej2, wychodzi od jednostki, którą zalicza się do konkretnego „typu antropologicz- nego”. Typ ten, jako fenotyp, stanowi oczywiście realizację geno- typu, który pod względem cech rasowych jest uwarunkowany przez genotypy rodziców. Zakłada się, że cechy rasowe są ze sobą silnie sprzężone3 i dziedziczą się na zasadzie plejotropii, tj. od- działywania jednego genu na wiele cech. Nadto w grę wchodzić może działanie kilku sprzężonych genów. Zmienność rasowa ma tu charakter strukturalny i nie jest ciągła. Charakterystyczny ze- staw cech dziedziczony razem nazywamy „elementem rasowym”. W przypadku, gdy rodzice przekazują potomstwu różne elemen- ty rasowe, wypadkowy typ antropologiczny jest zwykle średnią tzw. „czystych” ras4. Pomimo licznych zastrzeżeń co do tej kon- cepcji5 i głoszenia obecnie przez genetyków poglądów, jakoby w kolejnych pokoleniach następowało całkowite wymieszanie 2 Dalej w tekście oznaczanej jako PSA. 3 Co jest potwierdzone przez liczne obserwacje. 4 Ze względu na zjawisko dominacji częste są odchylenia od średniej. 5 A. Wierciński, Kontrowersje wokół Polskiej Szkoły Antropologicznej. Teoria i empiria w Polskiej Szkole Antropologicznej, „Seria Antropologia”, t. 11, 1985, s. 1-36. 10 Karol Piasecki a ludzkość zmierzała ku zupełnej metysyzacji i zatraceniu cech uważanych za rasowe, obserwowana rzeczywistość potwierdza sens typologii indywidualnej. Metoda ta do wyjaśniania procesów etnogenetycznych i geograficznego zróżnicowania człowieka jest wysoce użyteczna i została wielokrotnie sprawdzona w praktyce6. Znakomicie nadaje się też do mapowania zróżnicowania wewnątrz- gatunkowego człowieka7. Spośród wielu ujęć struktury antropologicznej strefy Sudanu (szerzej: Afryki) na szczególną uwagę zasługują dwa powstałe w zasadzie w okresie międzywojennym: Egona von Eicksteda i Renato Biasuttiego8. Różnice pomiędzy nimi polegają głównie na ilości wyróżnianych ras geograficznych, których zasięgi są w ogólnych zarysach podobne (Ryc. 1 i 2). Skupimy się tu na 6 Interesujące jest, że nawet jej przeciwnicy przyznają, że doszło w ostatnich czasach do reprodukowania czystych Tasmańczyków poprzez krzyżówki mieszańców biało-tasmańskich (rdzeni, „czyści” Tasmańczycy wymarli na początku XX w.), na zasadzie zgodnej z prawami Mendla. 7 Porównaj: I. Michalski, Struktura antropologiczna Polski w świetle Woj- skowego Zdjęcia Antropologicznego, Łódź, 1949 i tenże: Remarks about the anthro- pological structure of Egipt, w: Publications of the Joint