Problems of Small Agricultural Holdings 2 · 2015

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych Problems of Small Agricultural Holdings 2 · 2015

Współpraca · Collaboration Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN w Warszawie Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich PAN w Krakowie Rada Naukowa / Scientific Board Janusz Żmija – Przewodniczący / Chair, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie (Polska) Cecilia Alexandri, Institute of Agricultural Economics, Bucharest (Romania) Peter Bielik, Slovak University of Agriculture in Nitra (Slovakia) Mirosław Drygas, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN (Polska) Thimoty Koehnen, University of Tràs-os-Montes and Alto Douro, Vila Real (Portugal) József Kozari, Szent Istvan University, Gödöllö (Hungary) Siergiej Kvasha, National University of Life and Environmental Sciences, Kiev (Ukraine) Karel Němejc, Czech University of Life Sciences, Prague (Czech Republic) Henryk Runowski, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa (Polska) Czesław Siekierski, European Parliament Stanisław Urban, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu (Polska) Francesco Vanni, National Institute of Agricultural Economics, Rome (Italy) Jerzy Wilkin, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa (Polska) Zespół Redakcyjny / Editorial Board Jerzy Cieślik − Redaktor Naukowy / Scientific Editor, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Ewa Tyran − Sekretarz Redakcji / Associate Editor, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Jarosław Bomba, Centrum Doradztwa Rolniczego, Oddział Kraków Józef Kania, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Wiesław Musiał, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Tomasz Wojewodzic, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Redaktorzy Tematyczni / Topic Editors Mariusz Dacko − Ochrona środowiska rolniczego i zrównoważony rozwój / Agricultural environment protection and sustainable development, Barbara Kiełbasa − Doradztwo i integracja gospodarcza / Extension and economic integration, Edyta Molik − Produkcja zwierzęca / Animal production, Arkadiusz Niedziółka − Przedsiębiorczość i agroturystyka / Entrepreneurship and agritourism, Dariusz Żmija – WPR i rozwój obszarów wiejskich UE / CAP and EU rural development, Robert Witkowicz − Produkcja roślinna / Plant production, Tomasz Wojewodzic − Ekonomika i organizacja rolnictwa / Agricultural economics and organisation Redaktor Statystyczny / Statistics Editor Karol Kukuła Redaktorzy Językowi / Language Editors Michelle Atallah (jęz. ang. / English), Lidia Klin (jęz. pol. / Polish) Opracowanie redakcyjne, korekta, skład i łamanie / Copy-editing, proof-reading, DTP Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie / Publishing House of the University of Agriculture in Krakow Zeszyt zawiera prace recenzowane. / The issue contains peer-reviewed papers. Copyright © Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, Kraków 2015 Publishing House of the University of Agriculture in Krakow, Krakow 2015 Copyright © Europejskie Centrum Badawcze Drobnych Gospodarstw Rolnych, Kraków 2015 European Research Centre for Small Agricultural Holdings, Krakow 2015

ISSN 2300-0902

Redaktor Naczelny Wydawnictwa / Editor-in-Chief – Józef Bieniek Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie Publishing House of the University of Agriculture in Krakow 31-425 Kraków, al. 29 Listopada 46 E-mail: [email protected]; https://wydawnictwo.ur.krakow.pl E-mail: [email protected] www.pdgr.ur.krakow.pl

Ark. wyd. 7,5. Ark. druk. 6,5. Nakład 400 egz. Editor sheets 7.5. Printing sheets 6.5. Issue 400 copies Spis treści Contents

Marta Czekaj Skills and training needs relating to the use of computers and the Internet among agricultural producers in the Małopolskie Voivodeship...... 5 Umiejętności i potrzeby szkoleniowe w zakresie korzystania z komputerów oraz Internetu wśród producentów rolnych z województwa małopolskiego

Arkadiusz Niedziółka Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwoju usług agroturystycznych...... 17 The role of small farms in the development of agritourism services

Małgorzata Pink Polska jako kraj winiarski? Od tradycji do rodzących się możliwości...... 37 Poland as a wine country? From traditions to emerging opportunities

Łukasz Satoła, Marta Czekaj Czy płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa będą sposobem na poprawę struktury agrarnej makroregionu Małopolska i Pogórze?...... 57 Will payments to farmers transferring small farms be a way to improve the agrarian structure of the Małopolska and Foothills macroregion?

Katarzyna Utnik-Banaś Struktura gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej w Polsce. 69 The structure of farms specialising in pig production in Poland

Wojciech Ziętara Sposoby wspierania małych gospodarstw rolnych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej oraz ich skuteczność ...... 81 Methods for supporting small agricultural holdings under the Common Agricultural Policy and the effectiveness thereof

Wskazówki dla autorów...... 95 Instructions to authors...... 99

DOI: http://dx.doi.org/10.15576/PDGR/2015.2.5

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych • Nr 2 • 2015, 5–16 Problems of Small Agricultural Holdings • No. 2 • 2015, 5–16

Skills and training needs relating to the use of computers and the Internet among agricultural producers in the Małopolskie Voivodeship Umiejętności i potrzeby szkoleniowe w zakresie korzystania z komputerów oraz Internetu wśród producentów rolnych z województwa małopolskiego

Marta Czekaj Uniwersytet Rolniczy w Krakowie

Abstract. The paper discusses the issues concerning the skills of using a computer and the Internet, and the needs for training to acquire or improve such skills, among farmers operating in the Małopolskie Voivodeship. The data used in the study were gathered from a survey carried out in 2013 on a group of farmers taking part in the trainings conducted by the University of Agriculture in Krakow. The information was obtained from 160 persons. For analyses, the respondents were divided into groups according to the area of agricultural land possessed by a farm. It was found that four-fifth of the research sample used a computer, and a similar proportion of the farmers used the Internet. The calculated correlation coefficient did not reveal any relationships between the area of a farm and the level of computer or Internet skills. Only one-fourth of the farmers declared the use of specialised computer software in their agricultural activity, with the most popular application being Office Suite.

Keywords: use of a computer • use of the Internet • farmers • skills • training needs

Streszczenie. W opracowaniu poruszono problematykę umiejętności i potrzeb szkole- niowych w zakresie korzystania z komputera oraz Internetu przez rolników działających w województwie małopolskim. Dane do analizy pochodziły z badań ankietowych przeprowadzonych w 2013 r. wśród rolników biorących udział w szkoleniach realizowanych przez Uniwersytet Rolniczy w Krakowie. Informacje pozyskano od 160 osób. Analizę przeprowadzono w podziale gospodarstw według powierzchni posiadanych użytków rolnych. Stwierdzono, że w badanej zbiorowości cztery piąte osób obsługuje komputer; podobny udział mają w niej osoby korzystające z Internetu. Obliczony współczynnik korelacji nie wykazał zależności między powierzchnią gospodarstwa a poziomem umiejętności w za-

Corresponding author – Adres do korespondencji: Dr inż. Marta Czekaj, Zakład Zarządzania i Marketingu, Instytut Ekonomiki i Zarządzania Przedsiębiorstwami, al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków; e-mail: [email protected] 6 Marta Czekaj

kresie obsługi komputera oraz Internetu. Tylko co czwarty rolnik wskazał, że w toku prowadzenia działalności korzysta ze specjalistycznych programów komputerowych, przy czym najpowszechniej wykorzystywany był pakiet Office.

Słowa kluczowe: korzystanie z komputera • korzystanie z Internetu • rolnicy • umiejęt- ności • potrzeby szkoleniowe

Introduction

The way of running agricultural production undergoes dynamic changes. Technical and technological progress occurs not only in the areas directly connected with the production (machinery, equipment, production system, management, crop protection measures, seed grain used, etc.), but also in the domains that have an indirect influence on the production, such as the way and speed of accessing information (Aker, 2011). By and large, the computer revolution is not reserved exclusively for the largest entities operating on a global scale. In order to efficiently develop their business activity, every small producer, including those involved in agricultural production, needs to have access to the information concerning changes, news, facilitations, or improvements (Matysik-Pejas and Wojewodzic, 2009). Farmers must adjust to the changes and take advantage of the news as they appear. Only such approach will enable them to remain competitive, especially in an era of knowledge-based economy (Sawicka, 2010). It is therefore worth asking oneself questions as to how skilled the agricultural producers are in the use of digital services, and, hence, identifying their needs for training to acquire or improve such skills. Are the farmers able to efficiently use such a tool as a computer? Do they use the Internet? Or perhaps is it so complicated that they need to be trained in using such tools? The problems often addressed by many authors investigating the social and economic sphere of life include broadly understood social exclusion (Matysiak- -Błaszczyk and Słupska, 2013; Wójcik-Żołądek, 2012), one of its aspects being e-exclusion. Although we are now called “information society”, the issues concerning the access to telecommunications and IT services and the problem of e-exclusion remain important. Currently, it is necessary to use certain technologies in everyday life, so a person who lacks proper skills and experience in that respect faces growing e-exclusion and social exclusion. Computers and the Internet have become indispensable working tools, and the means of communication, knowledge acquisition, trading, or participating in entertainment and culture (Batorski, 2009). Getting ready access to banking services, which is a must for certain business entities according to the provi- sions of the relevant laws (Szafrańska and Matysik-Pejas, 2010), including e-banking in particular; acquiring knowledge about the changes in legal regulations; preparing and sending documents; exchanging goods – those are only some of the tasks that can be done with the use of a computer or the Internet, if only one is capable of employing such tools. The main objective of the work was to present the opinions of selected agricultural producers about their skills in using computers and the Internet, and about the resulting training needs. The study was also aimed to determine whether the farmers

PDGR – PSAH Skills and training needs relating to the use of computers and the Internet among agricultural... 7 use specialised applications while conducting their agricultural activities. Possessing computer skills and ability to use the Internet appears to be particularly valuable in the context of having easy access to information, including information about prices, supply and demand, and market trends. The demand for those skills will continue to increase considering such factors as, among others, the planned introduction of the income tax in agriculture, and consequently, the possibility of keeping electronic records of economic events.

Material and methods

The source material was gathered through a questionnaire survey carried out in 2013 among farmers from the Małopolskie Voivodeship who took part in the trainings in agricultural farm finances and farmer and agricultural farm insurances conducted by the University of Agriculture in Krakow under the Rural Development Programme for 2007–2013, Measure 111 “Vocational training for persons employed in the agriculture and forestry sectors”. The information was obtained from 162 producers, but two questionnaires were rejected due to their incompleteness or contradictory responses, so an analysis covered the data obtained from 160 respondents. The questions included in the questionnaires related to the state as of the day of conducting the survey. The additional information necessary for performing the analysis came from the literature on the subject and the extensive Internet sources. To achieve the research objectives, a descriptive method, a comparative method, and a statistical method (a correlation coefficient) were used. The tabulated results were presented for the respondents classified according to the area of agricultural land possessed by the farms.

Characterisation of the study population The age of the agricultural farm owners averaged 47 years. Among all the respondents, 64% were male. Most of the respondents had a vocational education (44.4%) or a secondary school education (36.9%). Only 7% of the respondents were university graduates. Six out of 10 agricultural producers in the study group conducted mixed agricultural production, 21.3% of the respondents run stock production as a dominat ing type of agricultural activity, and 19.4% produced mainly crops. Only one farmer was active in a special branch of agricultural production. The majority of farms were those with an agricultural land area of 5.01 to 10.00 ha AL (40%) or those possessing 2.01 to 5.00 ha AL (30%). The smallest farms, having 1.00 to 2.00 ha AL, were run by 9.4% of the respondents; the ones with 10.01 to 20.00 ha AL, by 15.6% of the farmers; and the largest ones (AL area exceeding 20 ha), by 5.0% of the study group. The area of a farm in the study group averaged 7.95 ha AL. This size can be considered satisfactory as compared to the average size of an agricultural farm in the Małopolskie Voivodeship, being 3.92 ha AL in 2013 (Agency for Restructuring and Modernisation of Agriculture [ARMA], 2014).

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 8 Marta Czekaj

Results

The respondents were asked to assess the level of their skills and proficiency in the use of computers by choosing one of the following options: “very good”, “good”, “moderate” or “poor” (Table 1). The answer “other” was meant as an option for those who had no experience in using computers, which may have resulted from the lack of interest in developing this type of skills even though a computer was available in the household, or from the lack of a computer at home and the impossibility to develop such skills elsewhere. It should be mentioned that the respondents claiming to have computer skills did not need to possess a computer, but could use it in public places (e.g. libraries or rural community centres)1.

Table 1. Structure (%) of answers to the question: How do you rate your skills in using computers? Tabela 1. Struktura (%) odpowiedzi na pytanie: Jak oceniasz swoje umiejętności w zakresie korzystania z komputerów?

Farms by area in ha AL Total farms Answer Gospodarstwa wg powierzchni w ha UR Gospodarstwa Odpowiedź ogółem 1.00–2.00 2.01–5.00 5.01–10.00 10.01–20.00 > 20.00

Very good Bardzo 6.8 4.2 7.8 8.0 12.5 6.9 dobrze Good 13.3 12.5 15.6 24.0 12.5 15.6 Dobrze Moderate 40.0 29.2 35.9 28.0 50.0 33.8 Średnio Poor 13.3 20.8 26.5 24.0 25.0 23.1 Słabo Other 26.6 33.3 14.2 16.0 0.0 20.6 Inne AL – agricultural land / UR – użytki rolne Source: Author’s study Źródło: Badania własne

1 The equipment of agricultural farms with computers and access to the Internet has not been the subject of the present study. Those interested in this issue may refer to the following works: Czekaj M., Wykorzystanie komputerów w wybranych gospodarstwach rolnych województwa małopolskiego [The use of computers on selected farms in the Małopolskie Voivodeship], Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, 3/2013(73), 88–97; and Czekaj M., Internet jako źródło pozyskiwania informacji w gospodarstwach rolnych województwa małopolskiego [Internet as a source of information on agricultural farms in the Małopolskie Voivodeship], Marketing i Rynek, 2/2014, 28–34 (CD).

PDGR – PSAH Skills and training needs relating to the use of computers and the Internet among agricultural... 9

Not a single member of the group of farmers running the largest agricultural farms (agricultural land area of over 20 ha) had no experience in using a computer. Among those producers, the most frequent answer to the question about the level of their skills in using computers was “moderate” (50% answers). The remaining groups contained a certain proportion of farmers without computer skills, from only 14.2% (for the owners of farms with 5.01 to 10.00 ha AL) to as much as one-third (for those possessing farms with 2.01 to 5.00 ha AL). The group of farm owners with 10.01 to 20.00 ha AL rated their skills definitely highest: the answers “very good” and “good” were given by 32% of those respondents. The worst group in this respect was the users of farms with 2.01 to 5.00 ha AL: the answers “very good” and “good” were selected by 4.2% and 12.5% of the respondents, respectively (16.7% in total). In all farm acreage groups, the largest proportion of the respondents rated their skills in using a computer as “moderate”. The relationship between the AL area of a farm and the subjectively- perceived level of skills in computer use, however, appeared to be non-significant. The coefficient of correlation between the two characteristics was 0.17 (to compute the correlation coefficient, the answers to be selected by the farmers were assigned numbers from 4 for “very good” to 0 for “other”). Next, the farmers were asked a question about their needs concerning the partici- pation in trainings aimed to improve the competences in the use of computers. The respondents could choose the answers from the following list: “Yes, I would like to undergo training in that respect”; “Yes, but there are no such trainings in my neighbourhood”; “I took part in such training and I’m satisfied”; “I took part in such training and I’m dissatisfied”; and “No, I don’t need that type of training”. Most of the persons in the study group stated that they did not need to take part in computer skills trainings (Table 2). It should be mentioned that those respondents could have either been people who already possessed certain skills in this field, or persons who had no such skills but were not interested in acquiring the relevant knowledge. Two-third of the respondents from the group of farmers running the smallest farms answered “No” to the question about their need to participate in the trainings. The proportion of the respondents who answered “No” was lowest in the group that ran agricultural farms with 5.01 to 10.00 ha AL (40.6%). The same group showed the largest proportion of positive answers to the above question, more than 56% in total (“Yes” – 32.8%, and “Yes, but there are no such trainings in my neighbourhood” – 23.4%). Only a few persons in the entire study group selected the answers “I took part in such training and I’m satisfied” or “I took part in such training and I’m dissatisfied” (1.9% per each answer). Those were the farmers who used agricultural farms with 2.01 to 5.00 ha AL and the owners of farms with 5.01 to 10.00 ha AL. The respondents were also asked to assess their skills and proficiency in using the Internet. As for the question about the computer skills, they could choose from among the following answers: “very good”, “good”, “moderate” or “poor” (Table 3). The answer “other” defined a group of the respondents who had no experience in using the Internet, which may have resulted from reasons similar to those mentioned in the analysis concerning computer skills. For most of the farm acreage groups, the persons who rated their computer skills as “very good” considered their experience and proficiency in using the Internet to

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 10 Marta Czekaj 1.9 1.9 17.5 25.0

53.7 ogółem Total farms Total Gospodarstwa 0.0 0.0 12.5 25.0

62.5 > 20.00 0.0 0.0 16.0 24.0

60.0 10.01–20.00 1.6 1.6 32.8 23.4

40.6 5.01–10.00 Farms by area in ha AL area in ha Farms by 8.3 2.1 4.2 20.8

64.6 Gospodarstwa wg powierzchni w ha UR powierzchni Gospodarstwa wg 2.01–5.00 6.7 0.0 0.0 26.7

66.6 1.00–2.00

Answer Odpowiedź Structure (%) of answers to the question: Do you need a computer skills training? need a computer to the question: Do you (%) of answers Structure Struktura (%) odpowiedzi na pytanie: Czy potrzebujesz szkolenia z zakresu obsługi komputera? z zakresu obsługi komputera? szkolenia potrzebujesz Czy na pytanie: Struktura (%) odpowiedzi

Yes / Tak / Tak Yes Yes, but there are no such trainingssuch no are there but Yes, in my neighbourhood nie ma ale w mojej okolicy Tak, tego typu szkoleń I took part in such training and I am satisfied (-am) w tego Uczestniczyłem i jestem z niego szkoleniu typu (-a) zadowolony I took part in such training and I am dissatisfied (-am) w tego typu Uczestniczyłem i nie jestem z niegoszkoleniu (-a) zadowolony No / Nie Table 2. Table 2. Tabela study Author’s : Source : Badania własneŹródło

PDGR – PSAH Skills and training needs relating to the use of computers and the Internet among agricultural... 11

Table 3. Structure (%) of answers to the question: How do you rate your skills in using the Internet? Tabela 3. Struktura odpowiedzi (%) na pytanie: Jak oceniasz swoje umiejętności w zakresie korzystania z Internetu?

Farms by area in ha AL Total farms Answer Gospodarstwa wg powierzchni w ha UR Gospodarstwa Odpowiedź ogółem 1.00–2.00 2.01–5.00 5.01–10.00 10.01–20.00 > 20.00

Very good Bardzo 6.8 4.2 6.3 8.0 12.5 6.3 dobrze Good 26.6 12.5 18.8 24.0 25.0 18.8 Dobrze Moderate 26.6 25.0 34.4 36.0 37.5 31.3 Średnio Poor 13.3 16.7 23.4 16.0 0.0 18.1 Słabo Other 26.6 41.6 17.1 16.0 25.0 25.5 Inne Source: Author’s study Źródło: Badania własne be at the same level (Tables 1 and 3). The only exception was the group of people running farms with 5.01 to 10.00 ha AL in which the proportion of the respondents who declared possessing very good computer skills was larger than that of those who rated their skills in using the Internet as very good. What is important is that the answer “other” appeared in all the groups, which means that each of them included persons having no experience in using the Internet. Comparison of the proportions of respondents who selected the answer “other”, shown in Tables 1 and 3, indicates that some of the farmers with certain computer skills were unable to use the Internet even at an elementary level. The group of farmers running the largest farms rated their skills in using the Internet the highest: in total, 37.5% of them chose the answer “very good” or “good”, compared to 33.4% of the respondents using the smallest farms, and 32.0% of those having farms with 10.01 to 20.00 ha AL. In order to evaluate the relationship between the size of an agricultural farm, expressed as the area of agricultural land in hectares, and the level of skills in using the Internet, the coefficient of correlation between the two characteristics was calculated (to compute the correlation coefficient, the answers to the question about the skills in using the Internet were assigned numbers from 4 for “very good” to 0 for “other”). The correlation coefficient assumed a value of 0.18, which indicates a weak positive relationship (non-significant;α = 0.05). Hence, the Internet skills of the study population appeared not to depend on farm size.

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 12 Marta Czekaj

To gain supplementary information on farmers’ skills in using the Internet, the respondents were asked to indicate their training needs (Table 4). Although the proportion of farmers who declared a lack of experience in using the Internet was larger as compared to that of persons lacking computer skills (answer “other” in Tables 1 and 3), more respondents answered “No” to the question about their need to undergo training in using the Internet (60.0%) than they did in the case of a similar question concerning computer skills (53.8%). This suggests that the Internet skills and the needs for training in this field are less important to the respondents than the computer skills and training are. This may be caused by their unawareness of the functions offered by the Internet (for example, fast access to the information about new sources of funding, about new production technologies, or about new trends on the market), on the one hand, and the readiness to use a computer, on the other. It should be remembered that the answer “No” could have also been given by the persons whose knowledge and skills in using the Internet were so well developed that they did not require any training. The needs for training in the use of the Internet were not covered for nearly half of the producers running farms with 5.01 to 10.00 AL: the answers “Yes” and “Yes, but there are no such trainings in my neighbourhood” were selected by 46.9% of those respondents in total (25.0% and 21.9%, respectively). This group was followed by the owners of farms with 10.01 to 20.00 ha AL: the two positive answers together were selected by 40.0% of them. The group of largest farmers appeared to be the least interested in participating in the Internet-related trainings (25.0% of positive answers in total). Only two persons from the study group declared having taken part in that type of trainings in the past; of those, one was satisfied with the results of the training, and the other one was dissatisfied. The last issue discussed in this paper is the use of computer software on agricultural farms. The respondents were provided with a list of various types of software that could be used while conducting agricultural activity, and were asked to indicate the software they would use. Most of the farmers did not choose any item from the list; only one-fourth of the study group declared the use of that type of software. Among the latter, those running the largest farms were the most active in this respect (half of them used such software), whereas the owners of farms with 2.01 to 5.00 ha AL were the least active (18.8%). The software used the most frequently by the surveyed farmers was Office Suite, which may be attributed to the fact that its solutions are the most universal, readily available, and relatively easy to learn (Table 5). The respondents running the largest farms, the farms with 2.01 to 5.00 ha AL, and those with 5.01 to 10.00 ha AL used also accounting software. A few farmers running farms with above 2.01 ha AL used nutrition software or other software adjusted specifically to the needs of an agricultural farm.

PDGR – PSAH Skills and training needs relating to the use of computers and the Internet among agricultural... 13 0.6 0.6 60.0

15.0 23.8 ogółem Total farms Total Gospodarstwa 0.0 0.0 75.0

12.5 12.5 > 20.00 0.0 0.0 60.0

24.0 16.0 10.01–20.00 0.0 1.6 51.5

21.9 25.0 5.01–10.00 Farms by area in ha AL area in ha Farms by 2.1 0.0 4.2 27.1 66.6

Gospodarstwa wg powierzchni w ha UR powierzchni Gospodarstwa wg 2.01–5.00 0.0 0.0 6.7 66.6

26.7

1.00–2.00 Answer Odpowiedź Structure (%) of answers to the question: Do you need an Internet skills training? to the question: Do you (%) of answers Structure Struktura (%) odpowiedzi na pytanie: Czy potrzebujesz szkolenia z zakresu obsługi Internetu? szkolenia potrzebujesz Czy na pytanie: Struktura (%) odpowiedzi

No / Nie I took part in such training and am dissatisfied (-am) w tego typu Uczestniczyłem i nie jestem z niego szkoleniu (-a) zadowolony I took part in such training and am satisfied (-am) w tego Uczestniczyłem i jestem z niego szkoleniu typu (-a) zadowolony Yes / Tak / Tak Yes Yes, but there are no such trainings Yes, in my neighbourhood nie ma ale w mojej okolicy Tak, tego typu szkoleń Table 4. Table 4. Tabela study Author’s : Source : Badania własneŹródło

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 14 Marta Czekaj 2.4 17.1

14.6 14.6 73.2 ogółem Total farms Total Gospodarstwa 0.0 0.0

25.0 75.0 50.0 > 20.00 0.0 0.0

14.3 14.3 71.4 10.01–20.00 5.6

16.7 11.1 61.1 22.2 5.01–10.00 Farms by area in ha AL area in ha Farms by 0.0 22.2 22.2 88.9 11.1 Gospodarstwa wg powierzchni w ha UR powierzchni Gospodarstwa wg 2.01–5.00 0.0 0.0 0.0 0.0

100.0 1.00–2.00 Percentage of respondents using various types of computer software (only those who actually used software were considered) considered) were used software (only those who actually software of computer of respondents using various types Percentage Odsetek respondentów z korzystających programów różnych komputerowych (wzięto pod uwagę tylko osoby rzeczywiście ich używające) Type of software Type of software

Rodzaj programu Rodzaj

Software dedicated to agricultural Software farms przygotowane Programy dla gospodarstw rolnych Other Inne Nutrition software Nutrition software żywieniowe Programy Office Suite Office Office Pakiet PowerPoint) Excel, (Word, software Accounting rachunkowo-księgowe Programy Table 5. Table 5. Tabela choose more than one category. always add up to 100% because respondents could do not Note : The percentages niż jedną kategorię. respondenci mogli wskazać więcej ponieważ sumują się do 100%, nie zawsze procentowe : Wartości Uwaga study Author’s : Source : Badania własne Źródło

PDGR – PSAH Skills and training needs relating to the use of computers and the Internet among agricultural... 15

Summary and conclusions

The survey revealed considerable differences among the respondents in the assessment of their skills in using computers and the Internet and their need to improve such skills. A part of the farmers shows interest in new solutions and is perfectly capable of effectively employing modern tools that support production on an agricultural farm. At the same time, persons with poorer skills and experience in this respect are interested in developing their competences. Since the average age of a farmer taking part in the research was 47 years, it is not surprising that such persons would hardly be inclined to start or continue their education. Besides, the older a person in need of training, the lower his/her interest in taking part in such training. What is important here is that inadequate computer and Internet skills could cause problems in the future as the exist- ing computer and Internet solutions evolve fast, and with time become more and more sophisticated. No statistically significant relationships were found between the size of a farm and the computer or Internet skills. This result prompts worries, especially in the situation of growing competition on the agricultural market. The larger entities should be more prone to take advantage of leading-edge solutions which would not only accelerate the information-acquisition and -processing works, but also lower their costs. The survey showed that only one-fourth of the farmers use computer software while running their agricultural activity, and the vast majority of them do not employ it. Supposedly, a part of the farmers is not aware how important the use of such tools is for achieving improvement in the efficiency and rate of work. On the other hand, some of the farmers do not have a possibility, knowledge or skills to use computer software. It should be mentioned that the group of respondents for the survey was selected in such a way as to serve the purpose of the research (persons who took part in trainings, which implied that they wished to learn and develop their skills in certain fields). Nevertheless, the study found that the level of skills in using modern information technologies on farms in the Małopolskie Voivodeship remains low, so further trainings in this respect are necessary.

References

Agency for Restructuring and Modernisation of Agriculture (ARMA). (2014). Średnia powierzchnia gospodarstwa. Ogłoszenie Prezesa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa z dnia 17 września 2014 r. w sprawie wielkości średniej powierzchni gruntów rolnych w gospodarstwie rolnym w poszczególnych województwach oraz średniej powierzchni gruntów rolnych w gospodarstwie rolnym w kraju w 2014 roku [Average Area of a Farm. Announcement of the President of the Agency for Restructuring and Modernisation of Agriculture of 17 September 2014 on the Average Area of Agricultural Land in an Agricultural Farm in Individual Voivodeships, and the Average Area of Agricultural Land in an Agricultural Farm in the Country in 2014]. Retrieved from: http://www.arimr.gov.pl/dla-beneficjenta/srednia- powierzchniagospodarstwa.html Aker, J.C. (2011). Dial “A” for agriculture: Using information and communication technologies for agricultural extension in developing countries. Agricultural Economics, 42(6), 631–734. doi: 10.1111/j.1574-0862.2011.00545.x

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 16 Marta Czekaj

Batorski, D. (2009). Wykluczenie cyfrowe w Polsce. Społeczeństwo informacyjne [E-exclusion in Poland. Information society]. Studia BAS, 3(19), 223–224. Matysiak-Błaszczyk, A., Słupska, K. (2013). Wybrane problemy społeczne środowisk wiejskich (ze szczególnym uwzględnieniem kwestii edukacji młodego pokolenia wsi) [Selected social problems of rural areas (with special emphasis on the education of the young generation). Studia Edukacyjne, 25, 171–193. Matysik-Pejas, R., Wojewodzic, T. (2009). Rola kanałów przepływu informacji w marketingu terytorialnym [The role of information channels in territorial marketing]. Acta Scientiarum Polonorum. Oeconomia, 8(3), 78. Sawicka, J. (2010). Internet jako instrument wspierania rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich – teoria i praktyka [Internet as an instrument of support for the development of entrepreneurship in rural areas – Theory and practice]. Acta Scientiarum Polonorum. Oeconomia, 9(1), 97–98. Szafrańska, M., Matysik-Pejas, R. (2010). Rozliczenia bezgotówkowe MSP z sektora agrobiznesu [Non-cash settlements of SMEs from the agribusiness sector]. Zeszyty Naukowe SGGW – Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej [Scientific Journal of Warsaw University of Life Sciences – Economics and Organisation of Agri-Food Sector], 85, 120–121. Wójcik-Żołądek, M. (2012). Ubóstwo i wykluczenie społeczne w Polsce [Poverty and social exclusion in Poland]. INFOS Zagadnienia społeczno-gospodarcze [INFOS Socio-Economic Issues], 4(118), 1–4. Retrieved from: www.ceeol.com/aspx/getdocument.aspx?logid=5&id=154e- e44994984663a94c08dfd97d0bb0

Accepted for print – Zaakceptowano do druku: 15.06.2015

For citation – Do cytowania: Czekaj, M. (2015). Skills and training needs relating to the use of computers and the Internet among agricultural producers in the Małopolskie Voivodeship [Umiejętności i potrzeby szkoleniowe w zakresie korzystania z komputerów oraz Internetu wśród producentów rolnych z województwa małopolskiego]. Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings, 2, 5–16. doi: http://dx.doi.org/10.15576/PDGR/2015.2.5

PDGR – PSAH DOI: http://dx.doi.org/10.15576/PDGR/2015.2.17

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych • Nr 2 • 2015, 17–36 Problems of Small Agricultural Holdings • No. 2 • 2015, 17–36

Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwoju usług agroturystycznych The role of small farms in the development of agritourism services

Arkadiusz Niedziółka Uniwersytet Rolniczy w Krakowie

Streszczenie. Na przeważającym obszarze Małopolski rolnicy nie są w stanie prowadzić produkcji rolniczej na dużą skalę, nie produkują na rynek, a zazwyczaj tylko na zaspokojenie podstawowych potrzeb żywnościowych rodziny. Zdecydowana większość tych rolników to właściciele drobnych gospodarstw rolnych, zmuszeni do poszukiwania dodatkowych źródeł dochodu. Jednym z nich stała się agroturystyka z racji odpowiednich walorów przyrodniczych i kulturowych, jakimi cechują się obszary wiejskie województwa małopolskiego. W pracy oceniono rozwój usług agroturystycznych w dwóch atrakcyjnych turystycznie gminach powiatu nowotarskiego: Czorsztyn i Łapsze Niżne. Są to gminy położone nad sztucznym zbiornikiem wodnym, zwanym Jeziorem Czorsztyńskim, utwo- rzonym w celu przeciwdziałania powodziom, produkcji energii elektrycznej, wyrówny- wania przepływów Wisły oraz zaopatrzenia w wodę okolicznych miejscowości. Zbiornik pełni też ważne funkcje rekreacyjno-wypoczynkowe. Przedstawiono wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród rolników zajmujących się agroturystyką w obydwu gminach. Zaprezentowano skalę działalności agroturystycznej badanych usługodawców, najważniejsze czynniki jej rozwoju oraz różnorodność świadczonych turystom usług rekreacyjnych. Wskazano także na rolę zwierząt gospodarskich w prowadzeniu gospodarstw agroturystycznych.

Słowa kluczowe: agroturystyka • usługi rekreacyjne • gospodarstwo • stowarzyszenie agroturystyczne • gmina

Abstract. In the major part of the Małopolskie Voivodeship, farmers are unable to run agricultural production on a large scale and they produce not for the market but generally for satisfying the basic food needs of their families. Most farmers own small agricultural holdings and therefore are forced to seek additional sources of income. Some of the farmers earn additional income from agritourism, taking advantage of the great natural and cultural values of the Voivodeship’s rural areas (natural beauty

Adres do korespondencji – Corresponding author: Dr Arkadiusz Niedziółka, Zakład Zarządzania i Marketingu, Instytut Ekonomiki i Zarządzania Przedsiębiorstwami, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, ul. Czysta 21, 31-121 Kraków; e-mail: [email protected] 18 Arkadiusz Niedziółka

of the varied landscape, rich cultural and historical heritage). The study evaluated the development of agritourism services in two districts of the Nowy Targ County, being attractive to tourists: Czorsztyn and Łapsze Niżne. The districts are located by an artificial water reservoir, called Czorsztyńskie Lake, serving many functions, such as flood prevention, electric power generation, flow compensation in the Wisła River, or provision of water to the neighbouring localities. The reservoir fulfils also an important relaxation and recreational function. The article presents the results of a questionnaire-based survey carried out among farmers engaged in agritourism in the two districts. The main focus is on the scale of the agritourism activity of the respondents, the most important factors in its development, and the broad range of recreational services provided to tourists. Attention is also given to the role of livestock in running agritourism activity. Keywords: agritourism • recreational services • farm • agritourism association • district (gmina)

Wstęp

Nad sztucznym zbiornikiem wodnym, zwanym Jeziorem Czorsztyńskim, od chwili jego powstania w 1997 r. prężnie rozwija się turystyka wiejska i różne formy rekreacji. Turystom oferuje się usługi noclegowe w różnych obiektach, takich jak hotele, motele, gospodarstwa agroturystyczne, pensjonaty czy domy wczasowe. Mogą również noco- wać na kempingach i polach biwakowych. Oprócz typowego biernego wypoczynku wczasowicze mają do wyboru różne formy turystyki. Atrakcyjne walory przyrodnicze (rozmaitość form terenu, różno- rodność flory i fauny, malowniczość krajobrazu) i bogate dziedzictwo kulturowo- -historyczne regionu (liczne zabytki architektury, folklor góralski) pozwalają na rozwój turystyki krajoznawczej, ekoturystyki i turystyki kulturowej. Te dwie pierwsze formy turystyki wiążą się szczególnie z podziwianiem Pienin i Gorców. Turystyka kulturowa dotyczy m.in. zwiedzania charakterystycznych murowanych kościołów na polskim Spiszu oraz zamku Dunajec w Niedzicy i ruin zamku w Czorsztynie. Nad Jeziorem Czorsztyńskim bardzo popularne są różne formy turystyki kwalifikowanej. Wytyczono tu szlaki umożliwiające uprawianie turystyki pieszej i rowerowej, ponadto w pobliżu znajdują się wyciągi narciarskie. We wsi Kluszkowce należącej do gminy Czorsztyn funkcjonuje znany ośrodek narciarski „Czorsztyn-Ski”, a w Niedzicy na terenie gminy Łapsze Niżne działa ośrodek rekreacyjny „Polana Sosny” z trzema wyciągami orczykowymi. Na Jeziorze Czorsztyńskim można uprawiać turystykę kajakową i żeglarską. Do najbardziej popularnych form turystyki wiejskiej zarówno w gminie Czorsztyn, jak i Łapsze Niżne należy agroturystyka. Ten rodzaj turystyki wiąże się z obiektem noclegowym, jakim jest gospodarstwo agroturystyczne, w którym właściciele świadczą swoim gościom usługi noclegowe, często także gastronomiczne. Nie mogąc osiągać odpowiednich dochodów z rolnictwa, rolnicy w okolicach Jeziora Czorsztyńskiego od lat oferują turystom usługi agroturystyczne. Dzięki temu mają możliwość uzyskania dodatkowego dochodu, który w okresie letnim staje się niekiedy podstawowym źródłem utrzymania ich rodzin.

PDGR – PSAH Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwoju usług agroturystycznych 19

Głównym celem pracy było określenie roli drobnych gospodarstw rolnych z dwóch gmin powiatu nowotarskiego: Czorsztyn i Łapsze Niżne w rozwoju usług agroturystycznych. Cele pośrednie dotyczyły identyfikacji najważniejszych uwarunkowań rozwoju agroturystyki w badanym regionie, a także ustalenia skali działalności agroturystycznej oraz roli zwierząt gospodarskich w prowadzeniu gospodarstw agroturystycznych.

Materiał i metody

Aby zrealizować postawiony cel główny i cele pośrednie, wiosną 2013 r. przeprowadzono ankietę wśród właścicieli gospodarstw agroturystycznych w dwu gminach: Czorsztyn i Łapsze Niżne. W pierwszej z nich ankietowano 21 rolników wynajmujących pokoje gościnne turystom, a w drugiej – 20 takich osób. Ankieta zawierała zarówno pytania otwarte, jak i zamknięte. W ramach badań podjęto następujące zagadnienia: – charakterystyka działalności agroturystycznej, – identyfikacja najważniejszych czynników determinujących rozwój usług agroturystycznych oraz określenie znaczenia tych czynników, – określenie stanu żywego inwentarza w badanych gospodarstwach oraz roli zwie- rząt gospodarskich w prowadzeniu gospodarstw agroturystycznych, – identyfikacja rodzajów usług rekreacyjnych oferowanych turystom.

W opracowaniu wykorzystano metodę opisową, metodę porównawczą oraz zesta- wienia tabelaryczne.

Podobieństwa i różnice między gospodarstwem agroturystycznym a gospodarstwem rolnym

Gospodarstwo agroturystyczne różni się od rolnego zasadami prowadzenia i metodami zarządzania, a nierzadko także strukturą produkcji. Różnice dotyczą głównie wykorzystania ziemi, intensywności produkcji, zarządzania zasobami pracy oraz ochrony środowiska (Sznajder i Przezbórska, 2006). Aby zarządzać gospodarstwem agroturystycznym w prawidłowy sposób, należy właściwie rozumieć istotę pojęcia samej agroturystyki traktowanej jako zjawisko społeczno-gospodarcze (Jalinik, 2002). Z jednej strony bowiem usługi agroturystyczne sprzyjają poszerzaniu kontaktów społecznych, postępowi kulturalnemu, integracji środowiska wiejskiego. Z drugiej strony agroturystyka ma duże znaczenie ekonomiczne dla rolnika i jego rodziny, gdyż może zapewnić: – aktywizację przedsiębiorczości ludności wiejskiej, – dodatkowy dochód w gospodarstwie, – postęp w hodowli, produkcji rolnej i ogrodniczej,

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 20 Arkadiusz Niedziółka

– dodatkowe miejsca pracy, – zróżnicowanie gospodarki, – poprawę wskaźników wykorzystania powierzchni mieszkalnej i gospodarczej, – wspieranie lokalnych usług i przetwórstwa, – inwestycje – rozbudowę infrastruktury (Młynarczyk, 2002).

Skutki ekonomiczne wiążą się z tym, że agroturystyka jako forma dodatkowej dzia- łalności rolnika stanowi źródło dochodu dla oferentów usług turystycznych (Balińska i Sikorska-Wollak, 2009). Samemu wiejskiemu usługodawcy przynosi bezpośrednie dochody z tytułu wynajmowania pokoi gościnnych turystom, niekiedy także ze świad- czenia im usług gastronomicznych. Na korzyści wynikające z rozwoju agroturystyki dla wsi i gminy zwrócił uwagę Knecht (2009), jako najważniejsze wymieniając: – polepszenie sytuacji dochodowej mieszkańców wsi, gminy czy regionu, – poprawę infrastruktury wiejskiej (przez budowę wodociągów, kanalizacji, dróg, za- kładanie sieci telefonicznej, tworzenie boisk sportowych itp.), – zachowanie dziedzictwa kulturowego wsi (np. tradycji, obyczajów, sztuki regional- nej), a w wielu przypadkach jego odrodzenie, – powstrzymanie migracji ludności wiejskiej do miasta z jednoczesnym odchodze- niem jej od rolnictwa, – promocję regionu sprzyjającą przyciągnięciu inwestorów, co niesie ze sobą nowe miejsca pracy i przyczynia się do dalszego rozwoju regionu, – estetyzację regionu, – integrację środowiska wiejskiego.

Biorąc pod uwagę metody zarządzania stosowane zarówno w gospodarstwie rolnym, jak i w działalności agroturystycznej, warto zastanowić się nad relacją między bezpośrednią produkcją rolniczą a usługami agroturystycznymi. W opinii cytowanych już Sznajdera i Przezbórskiej (2006), mogą to być relacje komplementarne, suplemen- tarne, konkurencyjne, a nawet antagonistyczne. Związek komplementarny polega na tym, że dział rolniczy i dział turystyczny stanowią strukturalną całość, a wzrost znaczenia jednego z nich powoduje także zwiększenie się znaczenia drugiego działu, i odwrotnie. Można to zaobserwować w drobnych gospodarstwach rolnych: jeżeli rolnik przyjmuje więcej gości, to potrze- buje relatywnie więcej produktów rolniczych, które mógłby przeznaczyć na ich wyżywienie. Ponadto turyści wypoczywający w gospodarstwach agroturystycznych nierzadko kupują produkty, których rolnicy nie mogliby sprzedać. Między produkcją rolniczą a agroturystyką może istnieć związek suplementarny wyrażający się w tym, że agroturystyka uzupełnia branżę rolniczą. Dotyczy to sytuacji, kiedy gospodarstwo może uruchomić dodatkowe zasoby, które do tej pory nie były wykorzystywane. Działalność agroturystyczna bywa również konkurencyjna w stosunku do niektó- rych działów rolniczych. Zdarza się tak na przykład w sytuacji, gdy rolnik uprawiający

PDGR – PSAH Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwoju usług agroturystycznych 21 daną roślinę z przeznaczeniem na sprzedaż zamierza założyć gospodarstwo agroturystyczne. Wówczas musi część obszaru ziemi wyłączyć z produkcji rolniczej i przezna- czyć na potrzeby agroturystyki (Sznajder i Przezbórska, 2006). Układ antagonistyczny między agroturystyką a produkcją rolniczą występuje wtedy, gdy jedna działalność wyklucza drugą. Byłoby tak na przykład w przypadku chowu trzody chlewnej w gospodarstwie agroturystycznym. Przebywanie turystów w pobliżu dużych ferm świń jest w zasadzie wykluczone (Sznajder i Przezbórska, 2006).

Charakterystyka rolnictwa w gminach Czorsztyn i Łapsze Niżne

Gminy wiejskie Czorsztyn i Łapsze Niżne, położone nad Jeziorem Czorsztyńskim, są typowymi gminami o profilu turystyczno-wypoczynkowym. Mają wspaniałe walory krajobrazowe, zabytki architektury, ciekawe dziedzictwo kulturowo-historyczne i długie tradycje w przyjmowaniu turystów. Istotnym czynnikiem rozwoju turystyki na ich obszarze jest także odpowiednia infrastruktura turystyczna składająca się z bazy noclegowej, zakładów gastronomicznych oraz bazy towarzyszącej (rekreacyjnej). W lokalnej gospodarce występuje ponadto sektor rolniczy, ale jest on słaby i obejmuje przeważnie małe rodzinne gospodarstwa rolne. Ogółem w gminie Czorsztyn w 2005 r. było 1170 gospodarstw rolnych (w większości indywidualnych). Wśród nich dominowały podmioty małe; powierzchnia gospodarstwa średnio wynosiła tylko 1,8 ha. Brak scalenia użytków rolnych powodował silne rozdrobnienie gospodarstw – składały się one z kilku, a nawet kilkudziesięciu parcel (od 8 do 30). Duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych oraz niekorzystne ukształtowanie terenu to przyczyny słabości rolnictwa. Najwięcej w gminie było gospodarstw niezapewniających utrzymania ich właścicielom, mających od 1 do 2 ha użytków rolnych (437 gospodarstw) lub poniżej 1 ha UR (405 gospodarstw). Mniej liczna była grupa gospodarstw posiada- jących od 2 do 5 ha UR (304 podmioty). Zaledwie w 23 gospodarstwach powierzchnia użytków rolnych wynosiła między 5 a 10 ha, a tylko jedno gospodarstwo miało 10 ha UR (Strategia rozwoju…, 2005). W gminie Łapsze Niżne w 2014 r. znajdowało się ponad 1578 indywidualnych gospodarstw rolnych. Średnia powierzchnia gospodarstwa była znacznie większa niż w gminie Czorsztyn, ale i tak mała, bo wynosiła 3,7 ha UR (Strategia rozwoju…, 2014). W strukturze użytkowania gruntów na terenie gminy Czorsztyn w 2005 r., kiedy to zatwierdzono strategię jej rozwoju, dominowały lasy i grunty leśne, które zajmo- wały 46,1% powierzchni gminy, oraz użytki rolne – 34,5%. Pozostałe grunty stanowiły 19,4% powierzchni gminy (tab. 1). Strukturę zagospodarowania gruntów indywidualnych gospodarstw rolnych w gminie Łapsze Niżne przedstawiono w tabeli 2. W 2014 r. dwie trzecie ogólnej powierzchni gruntów w tych gospodarstwach zajmowały użytki rolne, w tym głównie łąki i pastwiska (56,05% gruntów), znaczący udział miały też lasy i grunty leśne (22,03%). Dominującym kierunkiem produkcji zwierzęcej w gminie Łapsze Niżne jest hodowla drobiu oraz bydła. Produkcja roślinna skupia się głównie na uprawach roślin

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 22 Arkadiusz Niedziółka zbożowych i okopowych. Powierzchnia upraw zbóż w gminie w 2014 r. wynosiła 359,45 ha, a powierzchnia upraw ziemniaków – 145,29 ha. Uprawy roślinne zajmo- wały powierzchnię 526,84 ha, co stanowiło 11,8% ogólnego areału użytków rolnych (Strategia rozwoju…, 2014).

Tabela 1. Użytkowanie gruntów w gminie Czorsztyn (2005 r.) Table 1. Land use in the Czorsztyn District (year 2005)

Indywidualne Pozostałe gospodarstwa gospodarstwa Wyszczególnienie Gmina ogółem rolne rolne Item District total Private Other agricultural farms agricultural farms

Grunty ogółem (ha) 6172 4274 1898 Total land (ha) Użytki rolne (ha), w tym: Agricultural land (ha), 2126 1936 190 of that: Grunty orne (ha) 957 878 79 Arable land (ha) Sady (ha) 11 10 1 Orchards (ha) Łąki (ha) 1008 946 62 Meadows (ha) Pastwiska trwałe (ha) 150 102 48 Permanent pastures (ha) Lasy i grunty leśne (ha) 2848 1946 902 Forests and forest land (ha) Pozostałe grunty* (ha) 1198 392 806 Other land* (ha)

* grunty pod zabudowaniami, pod podwórzami, drogi, wody, inne grunty użytkowane oraz nie- użytki * land under buildings, under yards, roads, waters, other land used and barren Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Strategia rozwoju gminy Czorsztyn… (2005, s. 42) Source: Author’s study based on: Strategia rozwoju gminy Czorsztyn… [Development strategy of the Czorsztyn District…] (2005, p. 42)

PDGR – PSAH Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwoju usług agroturystycznych 23

Tabela 2. Struktura użytkowania gruntów w indywidualnych gospodarstwach rolnych w gminie Łapsze Niżne (2014 r.) Table 2. Land-use structure of private farms in the Łapsze Niżne District (year 2014)

Wyszczególnienie Powierzchnia (ha) % gruntów ogółem Item Area (ha) % of total land

Użytki rolne, w tym: 4465,40 75,25 Agricultural land, of that: Łąki i pastwiska 3325,28 56,05 Meadows and pastures Grunty pod zasiewami 526,84 8,87 Land under crops Grunty ugorowane 71,39 1,20 Fallow land Uprawy trwałe 0,80 0,01 Permanent crops Sady 0,80 0,01 Orchards Ogrody przydomowe 3,51 0,06 Home gardens Pozostałe użytki rolne 536,79 9,05 Other agricultural land Lasy i grunty leśne 1306,96 22,03 Forests and forest land Pozostałe grunty 161,27 2,72 Other land Grunty ogółem 5933,63 100,00 Total land Źródło: Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego gminy Łapsze Niżne… (2014, s. 19) Source: Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego gminy Łapsze Niżne… [Socio-economic development strategy of the Łapsze Niżne District…] (2014, p. 19)

Rozwój agroturystyki w powiecie nowotarskim

Pod względem poziomu rozwoju gospodarstw agroturystycznych powiat nowotarski plasuje się w ścisłej czołówce powiatów województwa małopolskiego. Według danych Instytutu Turystyki, w 2007 r. w powiecie tym funkcjonowało najwięcej takich gospodarstw – 387, z łączną ofertą prawie 5 tys. miejsc noclegowych. Niewiele mniejsza liczba rolników (365) zajmowała się agroturystyką w powiecie tatrzańskim, natomiast

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 24 Arkadiusz Niedziółka trzeci z kolei powiat nowosądecki miał aż o 211 gospodarstw agroturystycznych mniej niż nowotarski1. Na obszarze powiatu nowotarskiego w 2007 r. zdecydowanie najwięcej gospodarstw agroturystycznych było w gminie Czorsztyn – 165. Na drugim miejscu znajdowała się gmina Krościenko n. Dunajcem, w której działały 54 gospodarstwa agroturystyczne, a na kolejnym – gmina Łapsze Niżne posiadająca 49 takich podmiotów. Żadnego gospodarstwa agroturystycznego nie miała tylko gmina Szczawnica (tab. 3).

Tabela 3. Gospodarstwa agroturystyczne (w tym całoroczne) i miejsca noclegowe w gminach powiatu nowotarskiego (2007 r.) Table 3. Agritourism farms (including those operating all-year-round) and accommodation capacity of districts in the Nowy Targ County (year 2007)

% obiektów Liczba miejsc Liczba Gmina całorocznych noclegowych gospodarstw District % all-year-round Number Number of farms operating farms of bed-places Czarny Dunajec 37 100,0 402 Czorsztyn 165 72,7 1850 Jabłonka 15 73,3 190 Krościenko n. Dunajcem 54 44,4 711 Lipnica Wielka 8 100,0 66 Łapsze Niżne 49 95,9 614 Nowy Targ 8 100,0 96 Ochotnica Dolna 8 100,0 120 Raba Wyżna 13 100,0 100 Rabka Zdrój 13 30,7 177 Spytkowice 6 100,0 71 Szaflary 11 100,0 485 Razem / Total 387 84,75 4882

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Instytutu Turystyki (pobrane z: http://www. intur.com.pl/bazy/kwatery/kw2.php?w1=12&zestaw=agroturystyka) Source: Author’s study based on the data from the Institute of Tourism (retrieved from: http:// www.intur.com.pl/bazy/kwatery/kw2.php?w1=12&zestaw=agroturystyka)

Większość gospodarstw agroturystycznych w powiecie nowotarskim to podmioty dysponujące areałem użytków rolnych do 5 ha. Są to drobne gospodarstwa rolne, których właściciele postanowili uruchomić działalność agroturystyczną. Niektórzy

1 http://www.intur.com.pl/bazy/kwatery/kw2.php?w1=12&zestaw=agroturystyka

PDGR – PSAH Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwoju usług agroturystycznych 25 z nich poza usługami noclegowymi świadczą gościom usługi gastronomiczne w różnej formie. Aby uatrakcyjnić wczasowiczom wolny czas, oferują także rozmaite usługi rekreacyjne. Badania ankietowe przeprowadzone między styczniem a marcem 2013 r. w urzę- dach gmin należących do powiatu nowotarskiego pozwoliły określić zmiany liczby gospodarstw agroturystycznych w okresie między 2007 a 2013 r. Po sześciu latach na pozycji lidera pod względem liczby rolników zajmujących się agroturystyką utrzymała się gmina Czorsztyn, a na drugim miejscu pozostała gmina Krościenko n. Dunajcem. We wspomnianych badaniach uzyskano również informacje na temat liczby usługo- dawców zrzeszonych w stowarzyszeniach agroturystycznych. Największy odsetek gospodarstw (59%) należących do tych organizacji odnotowano w gminie Czarny Dunajec (tab. 4).

Tabela 4. Gospodarstwa agroturystyczne (w tym zrzeszone w stowarzyszeniach agro turystycznych) w gminach powiatu nowotarskiego (2013 r.) Tabela 4. Agritourism farms (including those associated in agritourism associations) of districts in the Nowy Targ County (year 2013)

Liczba gospodarstw Number of farms Gmina Zrzeszonych w stowarzyszeniach District Ogółem agroturystycznych Total Members of agritourism associations Czarny Dunajec 54 32 Czorsztyn 180 11 Jabłonka 20 – Krościenko n. Dunajcem 93 15 Lipnica Wielka 12 12 Łapsze Niżne 72 11 Nowy Targ 21 – Ochotnica Dolna 27 – Raba Wyżna 25 – Rabka Zdrój 13 – Spytkowice 6 6 Szaflary 21 – Szczawnica 8 – Razem / Total 552 87 Źródło: Opracowanie własne Source: Author’s study

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 26 Arkadiusz Niedziółka

Zdecydowanie najwięcej gospodarstw agroturystycznych znajduje się w czterech gminach: Czorsztyn, Krościenko n. Dunajcem, Łapsze Niżne i Czarny Dunajec (tab. 4). Łącznie na ich obszarze aż 399 osób oferuje turystom pokoje gościnne w swoich gospodarstwach rolnych. Stanowi to 72% wszystkich gospodarstw agroturystycznych funkcjonujących w powiecie nowotarskim. Tylko 15% ogółu tych obiektów jest zrzeszone w stowarzyszeniach agroturystycznych.

Wyniki badań ankietowych

Aby określić stan oraz najważniejsze czynniki rozwoju agroturystyki w gminie Czorsztyn, przeprowadzono ankietę wśród 21 właścicieli gospodarstw agroturystycznych (15 kobiet i 6 mężczyzn). Większość z nich, bo 17 usługodawców, zajmuje się agroturystyką od ponad pięciu lat, 3 rolników prowadzi działalność agroturystyczną od lat trzech, a jeden – od roku. Jako dodatkowe źródło utrzymania, oprócz obsługi gości i turystów, 6 osób wymie- niło działalność rolniczą, a 3 osoby – stałą pracę zarobkową poza gospodarstwem. Dla 15 rolników najważniejsze źródło dochodu stanowi agroturystyka, dla czterech – dzia- łalność rolnicza, a dla dwóch – stała praca zarobkowa. Pytani o motywy założenia gospodarstwa agroturystycznego, ankietowani mogli wybrać do trzech odpowiedzi. Najczęściej wskazywali na możliwość uzyskania dodatkowego dochodu (20 wskazań) i położenie gospodarstwa w atrakcyjnym turystycznie regionie (18 odpowiedzi). Dla 13 badanych motywem była także chęć wykorzystania wolnych zasobów mieszkaniowych, trzech wskazało na brak możliwości podjęcia pracy zawodowej, a jedna osoba – na namowy sąsiadów. Badane gospodarstwa oferują łącznie 336 miejsc noclegowych w 121 pokojach. Ogółem najwięcej jest pokoi dwuosobowych – 52. Liczba pokoi trzyosobowych i czte- roosobowych wynosi odpowiednio 38 i 29, a jednoosobowych – tylko 2. Większość, bo 15 respondentów, świadczy usługi agroturystyczne w pięciu pokojach. Wiąże się to ze zwolnieniem z opłacania podatku dochodowego od osób fizycz- nych, jeśli chodzi o usługi noclegowe i gastronomiczne. Pięciu usługodawców ma 8 pokoi, a jeden rolnik posiada ich 6. Wszystkie badane podmioty świadczą swoim gościom usługi żywieniowe. Niepełne wyżywienie (śniadania i obiadokolacje) oferuje turystom 10 gospodarstw, możliwość samodzielnego przyrządzania posiłków – 6 podmiotów, pełne wyżywienie mają w ofer- cie 3 gospodarstwa, a obiadokolacje – tylko 2. Goście mogą wypoczywać w pomieszczeniach na terenie domu lub w ogrodzie, a w wolnym czasie korzystać z różnorodnego wyposażenia (tab. 5). We wszystkich gospodarstwach agroturystycznych gościom oferowane są różne usługi rekreacyjne (tab. 6). Właściciele wszystkich badanych gospodarstw agroturystycznych w gminie Czorsztyn utrzymują zwierzęta gospodarskie różnych gatunków (tab. 7). Dwunastu właścicieli wykorzystuje swoje zwierzęta gospodarskie do rozwoju usług i oferowania atrakcji agroturystycznych. Turyści mogą obserwować i dokarmiać zwierzęta, a w kilku przypadkach również doić krowy.

PDGR – PSAH Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwoju usług agroturystycznych 27

Tabela 5. Pomieszczenia i wyposażenie dla turystów w badanych gospodarstwach agro turystycznych w gminie Czorsztyn Table 5. Rooms and equipment for tourists on agritourism farms studied in the Czorsztyn District

Rodzaj pomieszczenia lub wyposażenia Liczba gospodarstw Type of room or equipment Number of farms Altana/Meble ogrodowe / Arbor/Garden furniture 21 Balkon / Balcony 19 Jadalnia / Dining room 14 Plac zabaw dla dzieci / Playground 8 Basen lub brodzik / Swimming-pool or paddling pool 5 Boisko do gier / Ball-games 6 Bilard / Billiards 4 Oddzielna sala telewizyjna / Separate TV room 4 Źródło: Opracowanie własne Source: Author’s study

Tabela 6. Usługi rekreacyjne oferowane w badanych gospodarstwach agroturystycznych w gminie Czorsztyn Table 6. Recreational services on agritourism farms studied the Czorsztyn District Liczba Rodzaj usługi Gospodarstw Type of service Number of farms Organizacja ognisk i grillowania 21 Organisation of bonfires and barbecues Zapewnianie możliwości uczestniczenia w pracach gospodarskich 18 Provision of opportunities to participate in the work on the farm Organizacja kuligów / Organisation of sleigh rides 17 Świadczenie usług przewodnickich po okolicy 17 Provision of guide services in the area Nauka przyrządzania potraw regionalnych 15 Provision of regional cuisine training Przejazdy bryczką / Provision of carriage rides 7 Wypożyczanie sprzętu sportowo-rekreacyjnego 4 Rental of sports and recreational equipment Zapewnianie możliwości korzystania z basenu 2 Provision of access to a swimming-pool Nauka rękodzielnictwa / Provision of handicraft training 1 Źródło: Opracowanie własne Source: Author’s study

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 28 Arkadiusz Niedziółka

Tabela 7. Zwierzęta gospodarskie w badanych gospodarstwach agroturystycznych w gminie Czorsztyn Table 7. Livestock on agritourism farms studied in the Czorsztyn District

Gospodarstwo Gatunek i liczba zwierząt Farm Species and number of animals 1 Kilkanaście kur, kilka kaczek / A dozen hens, some ducks 2 15 kur, 10 kaczek / 15 hens, 10 ducks 3 20 kur / 20 hens 4 8 kaczek / 8 ducks 5 15 kur, 5 krów / 15 hens, 5 cows 6 25 kur, 10 królików / 25 hens, 10 rabbits 7 10 królików, 2 krowy / 10 rabbits, 2 cows 8 Krowy, owce, kury i kaczki / Cows, sheep, hens and ducks 9 15 kur, 11 krów, 8 kaczek, 5 królików / 15 hens, 11 cows, 8 ducks, 5 rabbits 10 2 krowy / 2 cows 15 kur, 11 krów, 8 kaczek, 5 królików 11 15 hens, 11 cows, 8 ducks, 5 rabbits 12 20 kur / 20 hens 13 7 kaczek, 3 krowy / 7 ducks, 4 cows 14 12 kur, 5 krów / 12 hens, 5 cows 20 królików, 20 kur, 10 kaczek, 6 indyków, 2 owce 15 20 rabbits, 20 hens, 10 ducks, 6 turkeys, 2 sheep 16 10 królików / 10 rabbits 17 Kilkanaście kur / A dozen hens 18 20 kur, 10 kaczek / 20 hens, 10 ducks 19 2 krowy / 2 cows 20 30 kur, 5 krów, 5 kaczek / 30 hens, 5 cows, 5 ducks 21 2 krowy / 2 cows

Źródło: Opracowanie własne Source: Author’s study

Następne pytanie dotyczyło wsparcia agroturystyki przez różne instytucje w prze- szłości. Pięciu badanych otrzymało pomoc w działalności promocyjnej ze strony stowarzyszenia agroturystycznego. W czterech przypadkach usługodawcy uzyskali wsparcie z ośrodka doradztwa rolniczego w zakresie procedur dotyczących współfinansowania agroturystyki ze środków unijnych.

PDGR – PSAH Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwoju usług agroturystycznych 29

Wszyscy ankietowani reklamują swoje usługi agroturystyczne w Internecie na oficjalnej stronie gminy Czorsztyn. Osoby należące do stowarzyszeń agroturystycznych promują ponadto agroturystykę na portalach internetowych tych organizacji. Ośmiu rolników, w tym sześciu zrzeszonych w stowarzyszeniach, bierze również udział w giełdach i targach turystycznych. Do badanych obiektów najczęściej przyjeżdżają rodziny z dziećmi, na co wskazali wszyscy badani. Siedmiu z nich zaznaczyło dodatkowo, że przebywają u nich poje- dynczy wczasowicze, a pięciu wskazało na grupy młodzieżowe. Ośmiu gospodarzy gościło do tej pory cudzoziemców. Byli to głównie turyści z Niemiec, Anglii i Francji, ale zdarzali się też wczasowicze z Hiszpanii, Włoch i Belgii. W gminie Czorsztyn do stowarzyszeń agroturystycznych należy 11 rolników. Pięciu z nich to członkowie Góralskiego Stowarzyszenia Agroturystycznego z siedzibą w Maniowach, a sześciu – Stowarzyszenia Turystyki i Agroturystyki Ziem Górskich z siedzibą w Nowym Sączu. Siedemnastu usługodawców współpracuje z właścicielami innych gospodarstw agroturystycznych. Kooperacja dotyczy głównie wymiany turystów, polegającej na polecaniu cudzych obiektów w sytuacji braku wolnych miejsc we własnym gospodarstwie. Respondenci dodają, że ważna jest także współpraca w zakresie organizacji wyjazdów na targi i giełdy turystyczne oraz wypożyczania sobie nawzajem sprzętu sportowo-rekreacyjnego. Za instytucję najbardziej wspierającą usługi agroturystyczne prawie połowa badanych uważa samorząd gminny. Wspomaga on rolników zarówno bezpośrednio – w działalności promocyjnej, jak i pośrednio – poprzez organizację różnych imprez kulturalnych. Ośmiu respondentów stwierdziło, że agroturystykę w największym stopniu wspiera stowarzyszenie agroturystyczne. Pytani o trzy najważniejsze czynniki rozwoju agroturystyki w gminie Czorsztyn, wszyscy ankietowani wymienili przyrodniczo-krajobrazowe walory regionu. Szesnastu badanych wskazało na współpracę usługodawców między sobą, a trzynastu – na odpo- wiednią promocję agroturystyki. Ostatnie pytanie ankietowe dotyczyło największych barier w rozwoju usług agroturystycznych. Odpowiedział na nie co trzeci respondent. Większość z nich nie widzi żadnych przeszkód w rozwoju agroturystyki w gminie. Wydaje się to oczywiste, ponie- waż gmina Czorsztyn jest atrakcyjna zarówno ze względu na swe walory przyrodnicze (Jezioro Czorsztyńskie, góry, lasy), jak i specjalistyczne (wyciągi narciarskie, szlaki turystyki pieszej i rowerowej), posiada też odpowiednią infrastrukturę turystyczno- -hotelarską (tab. 8). W październiku 2013 r. w gminie Łapsze Niżne przeprowadzono takie same badania ankietowe jak w gminie Czorsztyn. Objęto nimi 20 rolników zajmujących się agrotu- rystyką (13 kobiet i 7 mężczyzn). Jedenaście osób świadczy usługi agroturystyczne od ponad pięciu lat, sześć osób – w okresie od dwóch do pięciu lat, dwie osoby prowadzą gospodarstwo agroturystyczne od dwóch lat, a jedna osoba – od roku. Większość badanych (16 osób) jako źródło utrzymania, obok obsługi turystów, wymieniła także gospodarstwo rolne. Ośmiu respondentów wskazało dodatkowo na świadczenia społeczne, sześciu – na stałą pracę zarobkową poza gospodarstwem, a pięciu – na własną działalność gospodarczą.

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 30 Arkadiusz Niedziółka

Tabela 8. Bariery w rozwoju agroturystyki w gminie Czorsztyn według ankietowanych Table 8. Barriers to the development of agritourism in the Czorsztyn District according to the respondents

Gospodarstwo / Farm Przeszkoda / Barrier Zły stan drogi dojazdowej (trzeba ją naprawić) 1 Poor condition of the access road (repair is needed) Brak wsparcia ze strony gminy 2 Lack of support from district authorities Brak wsparcia ze strony gminy 3 Lack of support from district authorities Słaba promocja agroturystyki 4 Poor promotion of agritourism Mało obiektów rekreacyjnych 5 Inadequate recreational facilities Braki w infrastrukturze technicznej 6 Deficiences in the technical infrastructure Słaba promocja agroturystyki przez gminę 7 Poor promotion of agritourism by district authorities Źródło: Opracowanie własne Source: Author’s study

Za najważniejsze źródło dochodu dziewięciu ankietowanych uznało świadczenia społeczne, sześciu – stałą pracę zarobkową poza gospodarstwem, a czterech – inną działalność gospodarczą. Większość respondentów stwierdziła, że motywem uruchomienia działalności agroturystycznej była chęć uzyskania dodatkowego dochodu (17 wskazań) oraz lokalizacja ich gospodarstwa w atrakcyjnym turystycznie regionie (16 wskazań). Na namowy sąsiadów wskazało ośmiu usługodawców, na wykorzystanie wolnych zasobów mieszkaniowych – czterech, a na brak możliwości podjęcia pracy zawodowej – tylko dwóch. Podobnie jak usługodawcy z gminy Czorsztyn, właściciele gospodarstw agroturystycznych w gminie Łapsze Niżne najczęściej oferują turystom pokoje gościnne. Taką formę usług noclegowych świadczy 16 rolników, z których jeden oferuje gościom ponadto pole namiotowe, a jeden – pole namiotowe oraz dodatkowo inny dom wynaj- mowany w całości. Wśród pozostałych 4 osób są dwie, które wynajmują wczasowiczom wyłącznie całe domy, jedna osoba posiadająca tylko pole namiotowe i jeden usługo- dawca wynajmujący jedynie całe mieszkanie. Dwunastu rolników, z racji posiadania nie więcej niż pięciu pokoi, nie płaci podatku dochodowego. Czterech usługodawców ma od sześciu do dziesięciu pokoi, a czterech – ponad 10 pokoi. W ogólnej bazie noclegowej badanych obiektów w gminie Łapsze Niżne najwięcej jest pokoi dwuosobowych – 58, nieco mniej – 42 – trzyosobowych. Łączna liczba miejsc noclegowych w badanych gospodarstwach agroturystycznych wynosi 317 (tab. 9).

PDGR – PSAH Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwoju usług agroturystycznych 31

Tabela 9. Pokoje przeznaczone dla turystów w badanych gospodarstwach agroturystycznych w gminie Łapsze Niżne Table 9. Rooms for tourists on agritourism farms studied in the Łapsze Niżne District

Łączna liczba Łączna liczba miejsc noclegowych pokoi we wszystkich Rodzaj pokoju w pokojach gospodarstwach Type of room Total number Total number of bed-places of rooms on all farms in rooms

Jednoosobowy / Single 11 11

Dwuosobowy / Double 58 116

Trzyosobowy / Triple 42 126

Czteroosobowy / Quadruple 16 64

Razem / Total 127 317

Źródło: Opracowanie własne Source: Author’s study

W 12 obiektach nie świadczy się turystom usług żywieniowych. W pozostałych 8 gospodarstwach jest oferowane wyżywienie. W czterech przypadkach są to śniada- nia i obiadokolacje, w dwóch – tylko śniadania. Jedno gospodarstwo agroturystyczne oferuje śniadania i obiady, a jedno – śniadania i grillowanie. Obok podstawowych usług agroturystycznych ankietowani właściciele gospodarstw oferują wczasowiczom różne pomieszczenia do wypoczynku oraz miejsca do spędzania wolnego czasu (tab. 10). Podobnie jak w gminie Czorsztyn, wszyscy usługodawcy agro- turystyczni w gminie Łapsze Niżne oddają do dyspozycji turystów altany i meble ogrodowe, a najczęściej spotykaną usługą rekreacyjną jest organizowanie swoim gościom ognisk i grillowania (tab. 11). W 7 gospodarstwach agroturystycznych w gminie Łapsze Niżne nie ma żadnych zwierząt gospodarskich. W pozostałych 13 obiektach jest utrzymywany żywy inwentarz (tab. 12). Tylko dwóch usługodawców nie wykorzystuje zwierząt w działalności agroturystycznej. W jedenastu gospodarstwach atrakcją dla gości, głównie dzieci, może być dokarmianie zwierząt. Zaledwie czterech badanych rolników skorzystało w przeszłości ze wsparcia samorządu gminnego w postaci organizacji szkoleń agroturystycznych. Inni usługo- dawcy do tej pory nie korzystali w działalności turystycznej z pomocy jakiegokolwiek podmiotu. Ankietowani najczęściej promują swoje usługi w Internecie (16 wskazań). Z tej grupy 9 osób stosuje dodatkową promocję w formie obniżek cen, a 7 rolników zamiesz- cza swoją ofertę w katalogach agroturystycznych. Jeden gospodarz wskazał, że promuje się przez „pocztę pantoflową”.

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 32 Arkadiusz Niedziółka

Tabela 10. Pomieszczenia i wyposażenie dla turystów w badanych gospodarstwach agro turystycznych w gminie Łapsze Niżne Table 10. Rooms and equipment for tourists on agritourism farms studied in the Łapsze Niżne District Rodzaj pomieszczenia lub wyposażenia Liczba gospodarstw Type of room or equipment Number of farms Altana/Meble ogrodowe / Arbor/Garden furniture 20 Plac zabaw dla dzieci / Playground 19 Balkon / Balcony 17 Jadalnia / Dining room 14 Boisko do gier / Sports field 12 Oddzielna sala telewizyjna / Separate TV room 6 Basen lub brodzik / Swimming pool or paddling pool 5 Taras / Terrace 5 Bilard / Billiards 4 Kort tenisowy / Tennis court 1 Źródło: Opracowanie własne Source: Author’s study

Tabela 11. Usługi rekreacyjne oferowane w badanych gospodarstwach agroturystycznych w gminie Łapsze Niżne Table 11. Recreational services on agritourism farms studied in the Łapsze Niżne District Liczba gospodarstw Rodzaj usługi / Type of service Number of farms Organizacja ognisk i grillowania 19 Organisation of bonfires and barbecues Organizacja kuligów / Organisation of sleigh rides 17 Przejazdy bryczką / Provision of carriage rides 6 Zapewnianie możliwości uczestniczenia w pracach gospodarskich (karmienie zwierząt gospodarskich – 3, prace polowe – 1) 3 Provision of opportunities to participate in the work on the farm (feeding livestock – 3, field work – 1) Wypożyczanie sprzętu sportowo-rekreacyjnego (rowery – 2, narty – 2) 3 Rental of sports and recreational equipment (bikes – 2, skis – 2) Nauka przyrządzania potraw regionalnych 2 Provision of regional cuisine training Nauka jazdy konnej / Provision of horse-riding training 2 Nauka rękodzielnictwa (haftowanie – 1, rzeźbienie – 1) 2 Provision of handicraft training (embroidery – 1, carving – 1) Źródło: Opracowanie własne Source: Author’s study

PDGR – PSAH Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwoju usług agroturystycznych 33

Tabela 12. Zwierzęta gospodarskie w badanych gospodarstwach agroturystycznych w gminie Łapsze Niżne Table 12. Livestock on agritourism farms studied in the Łapsze Niżne District

Gospodarstwo Gatunek i liczba zwierząt Farm Species and number of animals Około 50 kur, 2 świnie 1 About 50 hens, 2 pigs 4 krowy, 3 świnie, 1 koń, kury i barany 2 4 cows, 3 pigs, 1 horse, some hens and rams 1 koń, 1 byk, 1 krowa, 1 świnia, kury 3 1 horse, 1 bull, 1 cow,1 pig, some hens 3 krowy, 2 kozy, 10 kur 4 3 cows, 2 goats, 10 hens 4 krowy, 2 konie, 150 kur, 10 świń 5 4 cows, 2 horses, 150 hens, 10 pigs 3 krowy, 5 baranów 6 3 cows, 5 rams 5 kur, 4 owce, 3 krowy 7 5 hens, 4 sheep, 3 cows 3 krowy, 2 konie, kury i owce 8 3 cows, 2 horses, some hens and sheep 4 konie 9 4 horses Barany, kury, kaczki i gęsi 10 Rams, hens, ducks and geese Kozy 11 Goats 7 kur, 1 krowa 12 7 hens, 1 cow Kury, kaczki, gęsi i kozy 13 Hens, ducks, geese and goats Źródło: Opracowanie własne Source: Author’s study

Określając grupy turystów najczęściej odwiedzających badane gospodarstwa agroturystyczne, najwięcej respondentów (18) wskazywało na rodziny. Po 8 wskazań przypadało na emerytów i osoby starsze oraz na pojedynczych wczasowiczów. Siedmiu badanych wskazało na grupy młodzieżowe, a pięciu – na turystów uprawiających sporty zimowe. Do czterech rolników często przyjeżdżają miłośnicy przyrody i ekolodzy, do trzech – turyści uprawiający pieszą turystykę górską. W jednym gospodarstwie agro-

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 34 Arkadiusz Niedziółka turystycznym nierzadko goszczą osoby niepełnosprawne. Tylko do trzech badanych obiektów przyjeżdżają turyści z zagranicy. Właściciel jednego z nich gości u siebie turystów z Austrii, Anglii i Czech, drugiego – Niemców i Anglików, a trzeci gospodarz nie określił, z jakiego kraju przybywają do niego wczasowicze. Żadne gospodarstwo agroturystyczne z gminy Łapsze Niżne nie jest zrzeszone w stowarzyszeniu agroturystycznym. Tylko jeden z usługodawców współpracuje z innymi właścicielami gospodarstw agroturystycznych – jeden poleca turystom obiekty drugiego, i vice versa. Odpowiadając na pytanie o instytucję najbardziej wspierającą rozwój agroturystyki w gminie, aż 17 ankietowanych wymieniło władze lokalne. Dwie osoby wskazały na stowarzyszenie agroturystyczne, mimo że nie były jego członkami. Jeden raz wybór padł na Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Kolejne pytanie ankietowe dotyczyło najważniejszych czynników rozwoju agroturystyki w gminie. Można było zaznaczyć od jednej do trzech odpowiedzi. Najczęściej respondenci wybierali walory przyrodnicze (tab. 13).

Tabela 13. Najważniejsze czynniki rozwoju agroturystyki w gminie Łapsze Niżne w opinii ankietowanych Table 13. Key factors in the development of agritourism in the Łapsze Niżne District according to the respondents

Czynnik rozwoju agroturystyki Liczba odpowiedzi Factor in agritourism development Number of answers

Walory przyrodniczo-krajobrazowe 19 Natural and landscape values Walory kulturowe, dziedzictwo kulturowo-historyczne 15 Cultural values, cultural and historical heritage Wsparcie gminy 7 Support from district authorities Promocja agroturystyki w regionie 6 Agritourism promotion in the region Usługi rekreacyjne oferowane przez usługodawców 4 Recreational services offered by service providers Wsparcie ośrodka doradztwa rolniczego 1 Support from an agricultural advisory centre Wsparcie stowarzyszenia agroturystycznego 1 Support from an agritourism association

Razem / Total 53

Źródło: Opracowanie własne Source: Author’s study

PDGR – PSAH Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwoju usług agroturystycznych 35

Na koniec zapytano ankietowanych o najważniejsze czynniki hamujące działalność agroturystyczną na terenie gminy Łapsze Niżne. Pytanie miało charakter otwarty, a odpowiedziało na nie tylko sześciu respondentów. Pięciu z nich wskazało na konku- rencję, a jeden – na słabe rozreklamowanie gminy.

Podsumowanie

Szansę dla drobnych gospodarstw rolnych stwarza działalność pozarolnicza. Jednym z rodzajów tej działalności, szczególnie w regionach atrakcyjnych turystycznie ze względu na walory przyrodnicze i kulturowe, jest agroturystyka. Do regionów z małymi obszarowo gospodarstwami rolnymi oraz wybitnymi walorami turystycznymi należy powiat nowotarski. Na jego obszarze znajdują się pasma górskie Pienin i Gorców, sztuczny akwen, zwany Jeziorem Czorsztyńskim, oraz liczne zabytki architektury, muzea i skanseny. Ta część Małopolski znana jest z rozwoju różnych form turystyki wiejskiej, w tym agroturystyki. Usługi agroturystyczne szczególnie się rozwinęły nad Jeziorem Czorsztyńskim, w gminach Czorsztyn i Łapsze Niżne. Badania ankietowe przeprowadzone w tych gminach wśród właścicieli gospodarstw agroturystycznych pozwoliły poczynić pewne obserwacje i wysnuć kilka wniosków. 1. W 2014 r. w gminie Czorsztyn funkcjonowało 180 gospodarstw agroturystycznych, a w gminie Łapsze Niżne działały 72 takie gospodarstwa, co stanowiło 4% ogółu gospodarstw rolnych w tej gminie. 2. We wszystkich badanych gospodarstwach agroturystycznych w gminie Czorsztyn oraz w 65% gospodarstw w gminie Łapsze Niżne występuje żywy inwentarz. 3. Zwierzęta gospodarskie stanowią dużą atrakcję dla gości, szczególnie dla dzieci. W ponad połowie gospodarstw w gminie Czorsztyn wykorzystuje się inwentarz w działalności agroturystycznej m.in. poprzez stwarzanie turystom możliwości dokarmiania zwierząt oraz nauki dojenia krów. W gminie Łapsze Niżne turyści rów- nież mogą skorzystać z oferty dokarmiania zwierząt gospodarskich. 4. Zdecydowanie najważniejszym czynnikiem rozwoju agroturystyki na badanym obszarze są walory przyrodnicze regionu, na co wskazało aż 97,5% wszystkich respon- dentów. 5. Istotny element produktu agroturystycznego w badanych gospodarstwach stano- wią usługi rekreacyjne. 6. Wszystkie badane gospodarstwa oferują gościom różne formy spędzania czasu wolnego. Najczęściej oferowane usługi to organizacja ognisk i grillowania (97%) oraz organizacja zimą kuligów (82%). 7. Do badanych gospodarstw przyjeżdżają różne grupy turystów, w tym rodziny, osoby starsze, grupy młodzieżowe. 8. Badane drobne gospodarstwa rolne odgrywają ważną rolę w rozwoju agroturystyki w obydwu gminach, co widać m.in. w różnorodności ofert rekreacyjnych.

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 36 Arkadiusz Niedziółka

Bibliografia

Balińska, A., Sikorska-Wollak I. (2009). Turystyka wiejska szansą rozwoju wschodnich terenów przy- granicznych na przykładzie wybranych gmin. Warszawa: Wydawnictwo SGGW. Jalinik, M. (2002). Agroturystyka na obszarach przyrodniczo cennych. Białystok: Wydawnictwo Politechniki Białostockiej. Knecht, D. (2009). Agroturystyka w biznesie. Warszawa: C.H. Beck. Młynarczyk, K. (red.) (2002). Agroturystyka. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko- -Mazurskiego. Strategia rozwoju gminy Czorsztyn. Plan strategiczny do 2013 roku [Development strategy of the Czorsztyn District. Strategic plan till 2013]. (2005). Maniowy. Pobrane z: http://bip.malopol- ska.pl/ugczorsztyn Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego gminy Łapsze Niżne na lata 2014–2020 [Socio-economic development strategy of the Łapsze Niżne District for the years 2014–2020]. (2014). Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Gminy Łapsze Niżne, 6 marca. Pobrane z: http://bip.malopol- ska.pl/uglapszenizne Sznajder, M., Przezbórska, L. (2006). Agroturystyka. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomic zne.

Zaakceptowano do druku – Accepted for print: 15.06.2015

For citation – Do cytowania: Niedziółka, A. (2015). Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwoju usług agroturystycznych [The role of small farms in the development of agritourism services]. Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings, 2, 17–36. doi: http://dx.doi.org/10.15576/ PDGR/2015.2.17

PDGR – PSAH DOI: http://dx.doi.org/10.15576/PDGR/2015.2.37

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych • Nr 2 • 2015, 37–56 Problems of Small Agricultural Holdings • No. 2 • 2015, 37–56

Polska jako kraj winiarski? Od tradycji do rodzących się możliwości Poland as a wine country? From traditions to emerging opportunities

Małgorzata Pink Uniwersytet Rolniczy w Krakowie

Streszczenie. Polska nie była i nie jest postrzegana jako kraj winiarski, ale od kilku lat obserwuje się tu wyraźny wzrost zainteresowania hodowlą winorośli i produkcją wina. Patrząc z perspektywy historycznej, można jednak zauważyć, że próby zaistnienia polskiego winiarstwa nie są zjawiskiem nowym. Współcześnie odrodzeniu winiarstwa sprzyjają przede wszystkim zmiany warunków klimatycznych, ale również zjawiska o charakterze społecznym, takie jak zmiany preferencji konsumentów, wzrost ich zamożności, wzmoc- nienie wizerunku Polski na turystycznej mapie Europy, popularność lokalnej żywności i ruchów „slow food” i „slow life”. Polskie winiarstwo szybko się rozwija, wykształca wła- sną specyfikę, zarówno pod względem profilu winiarzy, jak i wykorzystywanych odmian winorośli i stylu wina. Mimo to działalność winiarska jest obciążona stosunkowo dużym ryzykiem, a otoczenie nadal pozostaje niesprzyjające. Wyniki analizy SWOT skłaniają do przyjęcia konserwatywnej strategii rozwoju branży. Celem opracowania była syntetyczna prezentacja stanu polskiego winiarstwa w kontekście zmieniających się uwarunkowań naturalnych i rynkowych oraz wstępna ocena jego potencjału. Jako materiał badawczy wykorzystano dane z portalu winogrodnicy.pl, informacje upubliczniane przez Agencję Rynku Rolnego oraz statystyki prowadzone przez polskie stowarzyszenia winiarskie i Wine Institute. Dane pierwotne dotyczące specyfiki małopolskich gospodarstw winiarskich po- chodziły z kwestionariuszy wywiadu oraz z obserwacji prowadzonych w gospodarstwach.

Słowa kluczowe: polskie wino • winiarstwo w Polsce

Abstract. Traditionally, Poland has not been perceived as a wine country, but over the last years, an interest in viticulture and wine production has distinctly increased. When looking at this from historical perspective, however, it becomes clear that the winemaking business is not a new phenomenon in Poland. At present, the revival of winemaking is favoured primarily by climatic change, but also by some social phenomena such as the changes in consumers preferences, increase in their wealth, reinforcement of the image of Poland on the tourist map of Europe, popularity of local food, and movements like „slow food” and

Adres do korespondencji – Corresponding author: Dr Małgorzata Pink, Zakład Ekonomii i Polityki Gospodarczej, Instytut Ekonomiczno-Społeczny, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków; e-mail: [email protected] 38 Małgorzata Pink

„slow life”. The Polish winemaking sector experiences rapid progress and develops its own specificity, both in terms of the winemakers’ profile, the grape varieties processed, and the style of wine. Even so, this activity is laden with relatively high risk, and the environment remains rather unfavourable. The results of SWOT analysis suggest that the development strategy for the sector should be conservative. The study aimed to synthetically describe the state of the Polish winemaking sector in the context of changing natural and market conditions and give a preliminary assessment of its potential. The research material was the data from the website winogrodnicy.pl, the information provided by the Agricultural Market Agency, and the statistics kept by the Polish associations of vine and wine and the Wine Institute. The original data on the specificity of the Małopolska vineyards came from the interview questionnaires and the observations made in the vineyards.

Keywords: Polish wine • winemaking in Poland

Wstęp

Polska tradycja żywieniowa i kulinarna jest zwykle kojarzona z modelem „północnym”, w którym kluczowe miejsce wśród alkoholi zajmują trunki będące efektem destylacji lub fermentacji zbóż, a główny tłuszcz używany w kuchni stanowi masło lub smalec, w przeciwieństwie do modelu „południowego” opartego na winie i oliwie. Jednak już od dekady daje się w Polsce zaobserwować powolny, ale wyraźny trend odchodzenia od „północnego” modelu, związany z uprawą winorośli i produkcją wina. Przyczyny tego zjawiska można upatrywać zarówno w zmianach klimatu, jak i w przemianach społeczno-kulturowych związanych z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, w tym większej mobilności ludzi, ich otwartości na nowe doświadczenia, fascynacji innymi kulturami kulinarnymi, stylem życia. Nie bez znaczenia jest tu zmiana zacho- wań konsumentów, którzy coraz chętniej sięgają po wino. Mimo że poziom spożycia wina per capita w Polsce należy do najniższych w Europie (w 2012 r. wynosił zaledwie nieco ponad 2 litry na osobę1, a w 2013 r. nieco powyżej 3 litrów2), rynek wina jest obiecujący dzięki stabilności trendów wzrostu konsumpcji i pozytywnym zmianom kultury spożycia alkoholu. Celem niniejszej pracy była syntetyczna prezentacja stanu polskiego winiarstwa w kontekście uwarunkowań historycznych i specyfiki polskich siedlisk oraz wstępna ocena perspektyw rozwojowych tej gałęzi działalności rolniczej.

Materiał i metody

Ze względu na wciąż niszowy charakter działalności winiarskiej w Polsce podstawowa metodologia badawcza opierała się na analizie danych dotyczących areału, wielkości produkcji, wielkości gospodarstw winiarskich oraz typów uprawianej winorośli, które

1 http://www.wineinstitute.org/files/2010_Per_Capita_Wine_Consumption_by_Country.pdf; http://www.wineinstitute.org/resources/statistics (pobrane 20.11.2014) 2 http://life.forbes.pl/rynek-wina-w-polsce-kupujemy-wiecej-i-lepiej,artykuly,170050,1,1.html (pobrane 23.04.2015)

PDGR – PSAH Polska jako kraj winiarski? Od tradycji do rodzących się możliwości 39 to dane pochodziły z deklaracji winiarzy przekazanych portalowi winogrodnicy.pl oraz z informacji upublicznianych przez Agencję Rynku Rolnego. Pozostałe dane pocho- dziły ze statystyk prowadzonych przez polskie stowarzyszenia winiarskie i Wine Institute3 oraz z prywatnych analiz udostępnianych przez podmioty zajmujące się analizą rynku wina w Polsce. Dane pierwotne odnoszące się do specyfiki gospodarstw winiarskich Małopolskiej Ścieżki Wina pochodziły z badań jakościowych, które wciąż są prowadzone. Dane te uzyskano na podstawie kwestionariuszy wywiadu oraz obserwacji przeprowadzonych wśród winiarzy z Małopolski. W badaniu udział wzięli winiarze uczestniczący w programie Małopolski Szlak Winny4, w którego ramach działa 20 gospodarstw winiarskich. Wielkość próby badawczej wyniosła 10 jednostek. Potencjał polskiego winiarstwa oceniono, wykonując całościową analizę SWOT/ TOWS5. Wyboru słabych i mocnych stron oraz szans i zagrożeń, a następnie przypisa- nia wag dokonano arbitralnie, na podstawie analizy dostępnej literatury przedmiotu oraz obserwacji poczynionych w małopolskich gospodarstwach winiarskich i rozmów przeprowadzonych z producentami wina.

Tradycje winiarstwa w Polsce

Mimo powszechnego przekonania, że klimat panujący w Polsce był i jest niesprzyjający uprawie winorośli, tradycja produkcji wina w Polsce liczy ponad 1000 lat. Pierwszym regionem, w którym świadomie sadzono winorośl na potrzeby produkcji wina, były okolice Krakowa. Sprowadzenie pierwszych sadzonek miasto zawdzięczało prawdopo- dobnie relacjom z Czechami i Morawami, a rozwój upraw wiązał się z zapotrzebowaniem na wino do celów liturgicznych po wprowadzeniu chrześcijaństwa, gwarantującym zbyt wina. Winorośl uprawiano od X wieku, o czym świadczą znaleziska na zboczach wzgórza wawelskiego (Zemanek i Wasylikowa, 1996). Od XI do XVIII wieku uprawiali winorośl tynieccy benedyktyni, a od XIII wieku na zboczu wzgórza św. Bronisławy winnicę miały norbertanki. Jedną z pierwszych notatek na temat uprawy winorośli na tym terenie pozostawił kronikarz Rogera II Sycylijskiego, pisząc w XI wieku o Krakowie w swej Księdze przyjemnych podróży przez nieznane lądy: „… Kraku. Jest ono miastem pięknym i wielkim, o wielu domach i mieszkańcach, targach, winnicach i ogrodach” (Michalik, 1996, s. 21).

3 Wine Institute to działająca w USA (Kalifornia) organizacja reprezentująca interesy kalifor- nijskich winiarzy, ale również zajmująca się gromadzeniem danych i wiedzy o światowym winiarstwie. 4 Małopolski Szlak Winny to szlak tematyczny dziedzictwa kulturowego regionu, będący kontynuacją Małopolskiej Ścieżki Winnej, która powstała w 2006 r. przy okazji realizowanego przez Małopolską Agencję Rozwoju Regionalnego i Polski Instytut Wina i Winorośli projektu „Winnice Małopolski II”. 5 SWOT/TOWS jest metodą analizy wewnętrznego i zewnętrznego środowiska badanego podmiotu. Analiza SWOT („od wewnątrz do zewnątrz”) pozwala na sprecyzowanie słabych i mocnych stron podmiotu i oparcie się na nich w określonym otoczeniu. Analiza TOWS („od zewnątrz do wewnątrz”) umożliwia określenie szans i zagrożeń podmiotu i dostosowanie jego strategii do sygnałów napływających z zewnątrz. Więcej informacji na ten temat można znaleźć w: Obłój (2007), Gierszewska i Romanowska (2009).

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 40 Małgorzata Pink

Z niewiele późniejszego okresu pochodzi dokumentacja dotycząca uprawy wino- rośli w rejonie Zielonej Góry. Zgodnie z tradycyjnym przekazem, pierwsza winorośl została tu zasadzona w roku 1150, być może przez Flamandów uciekających z objętej wojnami ojczyzny (Kuleba, 2013). Do rozwoju przemysłu winiarskiego przyczynił się też Henryk Brodaty. W lokowanych na niemieckim prawie miastach i wsiach umoż- liwił on osiedlanie się Franków, ci zaś dysponowali wiedzą i zasobami do uprawy i produkcji wina; sprowadził także z Arrovaise we Francji augustianów, którzy osiedli w Nowogrodzie Bobrzańskim i już w 1263 r. winnice były wymieniane w klasztornym inwentarzu (Kuleba, 2013). Na Podkarpaciu winorośl sadzono od XI wieku, głównie przy książęcych grodach – Przemyślu czy Sanoku. Kultura winiarska tego rejonu była powiązana z tradycjami Krymu i Bizancjum. Uprawą zajmowali się przede wszystkim mieszczanie, których Władysław Jagiełło na 16 lat zwolnił z obowiązku opłat, co miało przyczynić się do rozwoju winiarstwa. Winorośl uprawiano również wzdłuż Wisły ze względu na łagodzące klimat oddzia- ływanie rzeki. W XI–XII wieku powstawały winnice w Sandomierzu, Zawichoście, Toruniu i Płocku (Włodarczyk, 2008). Na Pomorzu Zachodnim zakon cysterek spro- wadzony w XIII wieku do Golęcina w okolicach Szczecina zapoczątkował tam uprawę winorośli, która trwała aż do XIX wieku (Rzeszotarska-Pałka, 2012). Rozprzestrzenienie się chrześcijaństwa, a przy tym wsparcie umiejętnościami zakonników i zakonnic sprowadzonych z krajów o dłuższych tradycjach winiarskich sprawiły, że średniowiecze było dla polskiego winiarstwa czasem znaczącego rozwoju. Według Włodarczyka (2008), w dziejach polskiego winiarstwa wyróżniają się trzy okresy: okres od przyjęcia chrześcijaństwa (z kulminacją nasadzeń w XIII i XIV w.) do trzeciego rozbioru Polski, okres obejmujący szczególnie lata międzywojenne oraz okres po 1989 r. Wieki XV i XVI przyniosły wzrost popularności piwa i wódki na terenie kraju, a szlaki handlowe pozwalały na import win z Węgier, Niemiec, Hiszpanii i Francji. Zrozumiały jest więc komentarz Jana Długosza: „Wino rzadko tu używane, a uprawa wina nieznana. Ma jednak kraj Polski napój warzony z pszenicy, chmielu i wody, po polsku piwem zwany (…) wybornym smakiem więcej niż w innych krajach zachwyca” (Długosz, 1867, s. 45). Opłacalność importu wina, przesunięcie gustów w kierunku innych alkoholi, a wreszcie XVII-wieczne konflikty i wojny, które przetoczyły się przez terytorium Polski, w tym najazd Rakoczego na Przemyśl, a przede wszystkim niszczycielski marsz wojsk Karola Gustawa w czasie potopu szwedzkiego, zakończyły pierwszy okres popu- larności winogrodnictwa i winiarstwa w naszym kraju. Ochłodzenie klimatu, zwane małą epoką lodowcową, oraz historyczne okoliczności nie sprzyjały produkcji wina. Kolejny cios, już w XIX w., zadała epidemia filoksery, która przyczyniła się do zastoju w produkcji wina w całej Europie. Mimo to na początku XX w. zakładano winnice i produkowano wino o zadowalającej jakości. Sławę zdobyły powstałe jeszcze w XIX w. piwnice Gremplera specjalizujące się w winie musującym, zwiększał się też areał winnic na Podolu (Włodarczyk, 2008), na dzisiejszej Ukrainie; kilkaset hektarów obsadzono winoroślą w zachodniej Wielkopolsce oraz w okolicach Warki na Mazowszu, wciąż uprawiano winorośl na Dolnym Śląsku. II wojna światowa,

PDGR – PSAH Polska jako kraj winiarski? Od tradycji do rodzących się możliwości 41 a następnie wprowadzenie w Polsce nowego systemu gospodarczego zadały winiar- stwu ostateczny cios. Podjęto wprawdzie próby zachowania winnic, jednak centralnie planowana uprawa okazała się nieopłacalna i w latach 60. zlikwidowano zarówno plantacje, jak i placówki zajmujące się winogrodnictwem i enologią, czyli skierniewicki Zakład Winorośli i liceum sadowniczo-winiarskie w Zielonej Górze. Przełom wieków XX i XXI zapoczątkował kolejny etap rozwoju polskiego winiarstwa, którego efektem jest kilkaset nowych winnic w całej Polsce.

Uwarunkowania klimatyczne uprawy winorośli w Polsce

Polskie winiarstwo stoi przed licznymi wyzwaniami. Niektóre z nich – instytucjonalne i rynkowe – mogą być aktywnie przezwyciężane, inne – naturalne – wymuszają dostosowanie się na producentach wina. Do najważniejszych naturalnych uwarunkowań winiarstwa należy klimat. Klasyfikując klimat z punktu widzenia uprawy winorośli, można brać pod uwagę różne kryteria. Na przykład, Tonietto i Carboneau (2004) zwracają uwagę na średnią długość dnia i szerokość geograficzną położenia winnicy. Australijczycy Smart i Dry (1980) skonstruowali wskaźnik złożony, na który składa się pięć elementów: średnia temperatura stycznia (półkula północna) albo lipca (półkula południowa), indeks kontynentalności, różnica między przeciętnymi letnimi i zimowymi temperaturami, ogólna liczba słonecznych dni oraz suchość. Powszechnie stosowane są wskaźniki SAT (suma aktywnych temperatur) i LTI (latitude-temperature index; wskaźnik uwzględnia- jący szerokość geograficzną oraz temperaturę najcieplejszego miesiąca). Winorośl można uprawiać w klimacie śródziemnomorskim, morskim, kontynental- nym i – w niewielkim zakresie – tropikalnym (np. niektóre rejony Brazylii). W strefie klimatu śródziemnomorskiego leżą takie winiarskie regiony, jak np. włoska Toskania, francuskie Langwedocja, Prowansja i Dolina Rodanu, hiszpańskie Jumilla i Katalonia, a także Liban, Izrael i Tunezja6. Obszary te charakteryzują się długim okresem wegetacji, małą amplitudą temperatur między miesiącami najzimniejszymi i najcieplejszymi oraz niewielką ilością opadów w okresie wegetacji winorośli. Na terenach położonych w strefie klimatu morskiego, o długim okresie wegetacji i temperaturach łagodzonych wpływem prądów morskich, potencjalne niebezpieczeństwo dla upraw winorośli stanowią nadmierne opady i wilgotność – takie warunki spotyka się w Belgii, Anglii, hiszpańskim regionie Rias Bajas lub francuskich regionach Bordeaux i Muscadet. Winorośl uprawiana jest również w strefie klimatu kontynentalnego, w której – obok wybitnych regionów winiarskich, jak francuskie Burgundia i Dolina Loary, hiszpańska Rioja i włoski Piemont oraz większości winnic Austrii, Czech, Słowacji czy Rumunii – znajduje się teren Polski. Klimat cechują tu znaczące sezonowe wahania temperatury, typowe są też duże dobowe wahania temperatury, a potencjalny problem stanowią mrozy i gradobicia zimą i wiosną. Robinson (2006) podaje, że tzw. pas wina, najbardziej odpowiedni do uprawy wino- rośli, lokuje się na szerokości geograficznej między 32°00’ a 52°00’ na półkuli północnej

6 Podobne warunki panują też w kalifornijskiej Napa Valley.

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 42 Małgorzata Pink i między 28°00’ a 42°00’ na półkuli południowej. Polska rozciąga się od równoleżnika 49°00’ N (na południu kraju) do 54°50’ N (na północy), co oznacza, że około połowy terytorium kraju leży właśnie w interesującym nas obszarze (ryc. 1).

Ryc. 1. Rozpiętość geograficzna Polski Fig. 1. Geographical span of Poland

Źródło: Opracowanie własne Source: Author’s study

Na szerokości geograficznej pomiędzy 49°00’ N a 52°00’ N leży w Europie wiele regionów znanych z doskonałych win, w tym niektóre apelacje w regionie Champagne (np. Reims) czy niemieckie apelacje nadreńskie, mozelskie i frankońskie – wszystkie one znajdują się w okolicy równoleżnika 50°00’ N, czyli mają podobne położenie jak Kraków. Inne niemieckie regiony winiarskie – Halle i Saksonia – znajdują się jeszcze dalej na północ, podobnie jak winnice zlokalizowane na południowym wybrzeżu Wielkiej Brytanii (np. Warwickshire, położone powyżej równoleżnika 52°00’ N), które dostar- czają surowca do wyrobu okrytych już sławą musujących win angielskich. Litoměřice – stolica jednego z regionów winiarskich w Czechach – leżą powyżej równoleżnika 50°00’ N, a Brno – stolica winiarskich Moraw – leży tuż pod tym równoleżnikiem. Poza szerokością geograficzną istotne są pozostałe wymienione powyżej warunki, przede wszystkim temperatura. Według Johnson i Robinson (2001), klimat sprzyjający uprawie winorośli cechuje średnia roczna temperatura nie mniejsza niż 8°C, średnia temperatura okresu wegetacji nie mniejsza niż 14°C, średnia temperatura najcie-

PDGR – PSAH Polska jako kraj winiarski? Od tradycji do rodzących się możliwości 43 plejszego miesiąca nie mniejsza niż 17°C i suma aktywnych temperatur rocznych na poziomie 2500°C. Warunki te są spełnione w niektórych rejonach Polski. Obecne zmiany klimatu sprzyjają rozwojowi polskiego winiarstwa. Żmudzka (2009), opierając się na danych ze stacji meteorologicznych w Gdyni, Warszawie, Białymstoku, Kórniku i Puławach, przeanalizowała zmiany klimatu nizinnej części kraju. Jak wynika z tej analizy, w okresie 1951–2000 na badanym obszarze nastąpiło znaczne ocieplenie. Charakterystyczne było złagodzenie zim, a średnia temperatura powietrza w ostatniej dekadzie XX w. zbliżyła się do 0°C. Jednocześnie wystąpił niewielki wzrost opadów wiosną i jesienią obok spadku zimą i latem. Wzrosła średnia temperatura powietrza w marcu i maju, a nieznacznie spadła w czerwcu i we wrześniu. Przełom XX i XXI w. cechowało zwiększanie się tempa ocieplania klimatu zarówno w okresie zimowo- -wiosennym, jak i w ciepłej porze roku. Podobne wnioski w odniesieniu do południo- wej części Polski wysnuła Kopeć (2009), która przeprowadziła badania nad klimatem w kontekście uprawy winorośli, wykorzystując dane z okresów 1971–2000 i 1991–2000 uzyskane ze stacji w południowo-wschodniej części kraju. Stwierdziła, że średnia roczna temperatura powietrza wykazywała tendencję wzrostową (o 0,3°C na dekadę), skróciły się okresy przejściowe, wydłużyły się okresy ciepłe, a przebieg zim stał się łagodniejszy, co umożliwia uprawę wczesnych i bardzo wczesnych odmian. Według przyjętej w Unii Europejskiej klasyfikacji klimatu pod kątem uprawy wino- rośli, Polska zalicza się do grupy A – krajów najzimniejszych7 (Rozporządzenie Rady (WE) No 479/2008). Grupa ta obejmuje też m.in. Niemcy (poza Badenią), Czechy (bez Moraw), Belgię i Wielką Brytanię. Terytorium Polski podzielono ze względu na warunki termiczne na trzy regiony. Region I to zachód i południowy zachód kraju, czyli woje- wództwa lubuskie, dolnośląskie, opolskie, śląskie oraz południowe części województw wielkopolskiego i łódzkiego. Region II, któremu w większym stopniu zagrażają mroźne zimy, obejmuje południe i południowy wschód kraju, tj. województwa małopolskie, podkarpackie, świętokrzyskie oraz południowe części województw lubelskiego i mazowieckiego. Region III to pozostałe tereny, na których uprawa winorośli jest niemoż- liwa lub znacznie utrudniona (Myśliwiec, 2009). Warunki klimatyczne upraw winorośli w Polsce przedstawiono w tabeli 1. Dane zawarte w tabeli 1 odpowiadają kryteriom podanym przez Johnson i Robinson (2001) oraz Robinson (2006). W 2012 r. zbadana została technologiczna dojrzałość winogron z podkrakowskiej winnicy w Srebrnej Górze. Uwzględniono następujące parametry: zawartość cukru i kwasów organicznych, pH moszczu i dojrzałość aroma- tyczną gron (Izajasz-Parchańska, Cioch, Tuszyński, 2014)8. Okazało się, że owoce osiągnęły dojrzałość średnio o 2 tygodnie wcześniej, niż oczekiwano, a technologiczne parametry moszczu były zbliżone do parametrów moszczów uzyskiwanych w cieplej- szym klimacie.

7 Obok najchłodniejszej strefy A wyróżniono też strefę B (Badenia w Niemczech, Austria; Alzacja, Szampania, Jura, Lotaryngia i Sabaudia we Francji, Morawy, Słowacja, niektóre apelacje Słowenii i Rumunii) i strefę C – najcieplejszą (m.in. pozostałe regiony Francji, Włochy, Hiszpania, Portugalia, Grecja, Cypr, Malta, Bułgaria, Węgry, część upraw w Rumunii i Słowenii). 8 Analizy chemiczne przeprowadzono zgodnie ze standardami Międzynarodowej Organizacji Winnic i Wina (International Organisation of Vine and Wine; OIV). Dojrzałość aromatyczną owoców określano francuską metodą analizy sensorycznej winogron.

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 44 Małgorzata Pink

Tabela 1. Klimatyczne warunki uprawy winorośli w Polsce Table 1. Climatic conditions of vine growing in Poland

Długość Średnia Średnia Średnia Suma okresu roczna temperatura temperatura aktywnych Lokalizacja wegetacji temperatura stycznia lipca temperatur Locality Length Average Average Average Sum of active of vegetation annual temperature temperature temperatures period temperature of January of July

Kraków 172 dni / days 8,2°C 2641°C –2,6°C 17,9°C

Tarnów 174 dni / days 8,7°C 2738°C –2,0°C 18,2°C

Zielona 180 dni / days 8,5°C 2785°C –0,9°C 18,0°C Góra

Wrocław 178 dni / days 8,7°C 2774°C –1,1°C 18,1°C

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: http://www.winologia.pl/poradnik_klimat. htm (pobrane 13.05.2015); http://www.winokultura.pl/kategoria,uwarunkowania-przyrodnicze,30 (pobrane 13.05.2015) Source: Author’s study based on the data from: http://www.winologia.pl/poradnik_klimat.htm (retrieved 13.05.2015); http://www.winokultura.pl/kategoria,uwarunkowania-przyrodnicze,30 (retrieved 13.05.2015)

Winiarstwo w Polsce po roku 2000

Ewolucja klimatu, zwiększająca się popularność wina wśród konsumentów oraz szeroko rozumiane przemiany społeczne zaowocowały w ostatnich kilkudziesięciu latach lawinowym wzrostem liczby winnic w Polsce. Najstarsza istniejąca prywatna winnica to doświadczalna winnica Magdalenka, która powstała w 1980 r. pod Andrychowem. Cztery lata później w Jaśle założono winnicę Golesz. Do 2000 r. w Polsce działało zaledwie 16 winnic, a dziś ocenia się, że jest ich już 306 i zajmują powierzchnię niemal 330 ha9. Dynamikę przyrostu liczby czynnych winnic w okresie 2000–2015 przedstawiono na rycinie 2. Z danych udostępnionych przez winiarzy wynika, że spośród ponad 300 produ- centów wina tylko ok. 50 producentów, których winnice zajmują razem powierzchnię niemal 100 ha, jest zarejestrowanych w Agencji Rynku Rolnego10, a co za tym idzie, mają oni lub wkrótce będą mieć uprawnienia do sprzedaży na wolnym rynku. Zachodzące w okresie 2009–201411 zmiany areału upraw i wielkości produkcji zgłaszanej przez zarejestrowanych w ARR winiarzy zaprezentowano na rycinie 3.

9 http://www.winogrodnicy.pl (pobrane 03.05.2015) 10 Według danych Agencji Rynku Rolnego za sezon 2013/2014. 11 ARR nie dysponuje szczegółowymi danymi dotyczącymi liczby winnic przed 2009 r.

PDGR – PSAH Polska jako kraj winiarski? Od tradycji do rodzących się możliwości 45

Ryc. 2. Dynamika przyrostu liczby winnic w Polsce w okresie 2000–2015 Fig. 2. Dynamics of the increase in the number of vineyards in Poland over the period 2000–2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z portalu winogrodnicy.pl (pobrane 05.05.2015 z: http://www.winogrodnicy.pl) Source: Author’s study based on the data from the winogrodnicy.pl website (retrieved 05.05.2015 from: http://www.winogrodnicy.pl)

* Dla czytelności wykresu i trendów wartości liczbowe dotyczące produkcji wina (w hl) zostały podzielone przez 10. Aby uzyskać właściwy odczyt, przecinek dziesiętny należy przesunąć o jedno miejsce w prawo. * In order to make the graphs and trend lines clear, the values describing the wine production (in hl) were divided by 10. To get the right result, move the decimal point one place to the right.

Ryc. 3. Produkcja wina w Polsce według liczby producentów zarejestrowanych w Agencji Rynku Rolnego, areału upraw i wielkości produkcji (lata 2009–2014) Fig. 3. Wine production in Poland according to the number of producers registered in the Agricultural Market Agency, plantation area, and production volume (years 2009– –2014)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Agencji Rynku Rolnego (pobrane 07.05.2015 z: http://www.arr.gov.pl/rynki-rolne-dzialania-arr/wino/3203-rynek-wina-w-liczbach) Source: Author’s study based on the data from the Agricultural Market Agency (retrieved 07.05.2015 from: http://www.arr.gov.pl/rynki-rolne-dzialania-arr/wino/3203-rynek-wina-w-liczbach)

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 46 Małgorzata Pink

Wprawdzie liczba zarejestrowanych winnic nie jest zbyt duża, uwidoczniają się jednak jednoznacznie rosnące trendy w zakresie liczby producentów, areału upraw i wielkości produkcji wina (ryc. 3). Niechęć winiarzy do rejestracji w ARR wynika w dużej mierze z obaw dotyczących mnogości i skomplikowania procedur administra- cyjnych i kontroli związanych z rejestracją, ale również z tego, że w wielu przypadkach działalność winiarska ma charakter hobbystyczny. Takie winnice mają niewielki areał, a winogrodnicy deklarują produkcję na własne potrzeby lub sprzedaż wina na miejscu, podczas degustacji. Na 250 winnic zaledwie cztery zgłosiły powierzchnię powyżej 10 ha, sześć – w przedziale od ponad 5 do 10 ha, dwadzieścia cztery – od ponad 2 do 5 ha i dwadzieścia pięć – od ponad 1 do 2 ha. Jeżeli chodzi o lokalizację winnic, warto podkreślić, że miłośnicy działalności winiarskiej są obecni we wszystkich wojewódz- twach, choć największe zagęszczenie tych obiektów występuje poniżej równoleżnika 52°00 N, czyli w regionach I i II. Liczebność winnic w poszczególnych województwach wraz z areałem winnic zarejestrowanych w ARR przedstawiono na rycinie 4. Główny pas upraw winorośli w Polsce przebiega przez całą południową część kraju. W ujęciu ogólnym, najpopularniejsze odmiany winogron przeznaczone do produkcji

Ryc. 4. Liczba winnic w Polsce oraz areał winnic zarejestrowanych w Agencji Rynku Rolnego według województw Fig. 4. Number of vineyards in Poland and the area of vineyards registered in the Agricul- tural Market Agency by voivodeship

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z portalu winogrodnicy.pl (pobrane 07.05.2015 z: http://www.winogrodnicy.pl) oraz z Agencji Rynku Rolnego (pobrane 07.05.2015 z: http://www.arr.gov.pl/rynki-rolne-dzialania-arr/wino/3203-rynek-wina-w-liczbach) Source: Author’s study based on the data from the winogrodnicy.pl website (retrieved 07.05.2015 from: http://www.winogrodnicy.pl) and the Agricultural Market Agency (retrieved 07.05.2015 form: http://www.arr.gov.pl/rynki-rolne-dzialania-arr/wino/3203-rynek-wina-w-liczbach)

PDGR – PSAH Polska jako kraj winiarski? Od tradycji do rodzących się możliwości 47 wina czerwonego (cz) to Regent, Rondo, Pinot Noir, Maréchal Foch i Cabernet Cortis, a do produkcji wina białego (b) – Solaris, Riesling, Seyval Blanc, Pinot Gris i Johanniter. Rozkład najczęściej wybieranych szczepów jest niejednakowy. W czterech wojewódz- twach, w których znajduje się największa liczba winnic, tj. podkarpackim, małopolskim, lubelskim i świętokrzyskim, dominują odmiany hybrydowe: Regent (cz), Rondo (cz), Seyval Blanc (b), Bianca (b), Johanniter (b) i Solaris (b). W województwach zachod- nich, dzięki nieznacznie wyższym temperaturom (por. tab. 1), dominuje już winorośl właściwa (Vitis vinifera): w lubuskim – Zweigelt (cz), Pinot Noir (cz) i Riesling (b), zaś w dolnośląskim – Cabernet Sauvignon (cz), Pinot Noir (cz), Riesling (b), Chardonnay (b) i Pinot Gris (b)12. Pomimo wciąż niszowego charakteru polskiego winiarstwa, uprawę winorośli i produkcję wina w naszym kraju można uznać – w kontekście zmian klimatycznych oraz przede wszystkim zmian upodobań konsumentów i wzrostu popularności żywno- ści lokalnej i konsumpcji w stylu „slow food” – za potencjalnie interesujące źródło przychodów i kierunek dywersyfikacji działalności rolniczej. Jak jednak pokazują badania własne, w tym regionie większość osób podejmujących działalność winiarską nie pochodzi z rodzin rolniczych, nie ma wykształcenia rolniczego lub kierunkowego, deklaruje, że nie czyni tego z pobudek o charakterze czysto finansowym, lecz z pasji i zamiłowania, jakkolwiek z nadzieją, że działalność ta przyszłościowo będzie mieć również sens ekonomiczny.

Ekonomiczny sens winiarstwa w Polsce na przykładzie winnic Małopolski

Trudno ocenić ekonomiczny sens winiarstwa w Polsce, zważywszy na brak dostatecz- nej ilości danych empirycznych. Eksplozja liczby winnic stanowi fenomen ostatnich kilku lat, a inwestycje w winnice, mimo że te zaczęły już wydawać plony, przeważnie jeszcze nie zostały zakończone. Tabela 2 zawiera krótką charakterystykę wybranych winnic Małopolskiego Szlaku Wina, uwzględniającą ich potencjał, motywację właści- cieli oraz ocenę dotychczasowej działalności gospodarczej. Na podstawie informacji zebranych w trakcie wywiadów z małopolskimi winia- rzami można stwierdzić, że decyzja o założeniu winnicy wynikała najczęściej (50%) z potrzeby zmiany stylu życia po okresie najbardziej wzmożonej aktywności zawodowej, rzadziej (30%) stanowiła działalność hobbystyczną, uprawianą obok właściwej aktywności zawodowej, a w dwóch przypadkach (20%) była ścieżką dywersyfikacji już prowadzonej działalności gastronomicznej. Z tego względu różne były też areały winnic, oczekiwania i plany producentów wina, stopień ich zaangażowania w dzia- łalność winiarską, jak również, co istotne, stopień dofinansowania inwestycji. Tylko w jednym spośród badanych dziesięciu podmiotów produkcja winiarska wiązała się z utworzeniem miejsc pracy, a zaledwie troje właścicieli zadeklarowało ofertę pracy sezonowej, nie jest to więc jeszcze działalność znacząca z punktu widzenia rynku

12 Według danych udostępnionych przez winogrodników (http://www.winogrodnicy.pl, data pobrania: 07.05.2015).

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 48 Małgorzata Pink i przychodu Generowanie miejsc pracy Generowanie Generation of jobs and income Generation of jobs and income Brak stworzonych miejsc pracy; w winnicy i przy produkcji produkcji miejsc pracy; w winnicy i przy Brak stworzonych jego rodziny; brak właściciel i członkowie wina pracuje tylko rynku; dla rodziny wina na wolnym produkcja sprzedaży i przyjaciół carried out only process No jobs created; wine production and his family members; no sale on free market; owner by consumption own for intended exclusively production Brak stworzonych miejsc pracy; w winnicy i przy produkcji produkcji miejsc pracy; w winnicy i przy Brak stworzonych właściciele; wino jest oficjalnie wina pracują tylko dystrybuowane i sprzedawane carried out only process No jobs created; wine production wine officially distributed and traded owners; by Brak stworzonych miejsc pracy; w winnicy i przy produkcji produkcji miejsc pracy; w winnicy i przy Brak stworzonych właściciele; wytwarzaniewina pracują tylko wina stanowi i dodatkowe agroturystycznej oferty jeden z wielu elementów rynku wina na wolnym źródło dochodu; brak sprzedaży carried out only process No jobs created; wine production winemaking is a part of varied agritourism offer owners; by no sale on free market of income; and an additional source Motivation Motivation behind starting Pobudki podjęcia Pobudki winemaking activity działalności winiarskiej Hobbystyczne, poza poza Hobbystyczne, działalnością główną zawodową outside of main Hobby, activity professional Hobbystyczne, związane związane Hobbystyczne, zmiany stylu z potrzebą życia a need to change Hobby, lifestyle one’s Hobbystyczne, związane związane Hobbystyczne, zmiany stylu z potrzebą życia a need to change Hobby, lifestyle one’s > 500 l Volume Volume Wielkość Wielkość produkcji produkcji 3000–5000 l 1000–3000 l of production Area areału 1–3 ha areale) 10–50 a 10–50 a (possible Wielkość Wielkość (możliwość (możliwość enlargement na większym na większym uprawianego of planted area) of cultivated land dalszych nasadzeń nasadzeń dalszych Charakterystyka wybranych winnic na Małopolskim Szlaku Wina Characteristics of selected vineyards of the Małopolska Wine Trail of the Małopolska Wine Trail vineyards of selected Characteristics

1 2 3 Winnica Vineyard Tabela 2. Tabela Table 2. Table

PDGR – PSAH Polska jako kraj winiarski? Od tradycji do rodzących się możliwości 49

Brak stworzonych stałych miejsc pracy. W winnicy i przy W winnicy i przy miejsc pracy. stałych Brak stworzonych w miarę potrzeb wina pracują właściciele, produkcji wina (do 5 osób); sprzedaż na zlecenie zatrudniane są osoby rynkuna wolnym carried process production wine created; jobs permanent No when employed up to 5 additional workers owners, out by wine officially distributed and traded necessary; Brak stworzonych stałych miejsc pracy; w winnicy stałych Brak stworzonych w miarę potrzeb wina pracuje właściciel, produkcji i przy (do 10 osób); sprzedaż na zlecenie zatrudniane są osoby rynkuwina na wolnym carried process production wine created; jobs permanent No when employed up to 10 additional workers owner, out by wine officially distributed and traded necessary; Brak stworzonych miejsc pracy; w winnicy i przy produkcji miejsc pracy; w winnicy i przy Brak stworzonych jego rodziny; brak właściciel i członkowie wina pracuje tylko rynku; dla rodziny wina na wolnym produkcja sprzedaży i przyjaciół carried out only process No jobs created; wine production and his family members; no sale on free market; owner by consumption own for intended exclusively production Stałe zatrudnienie czterech osób, dodatkowo w miarę dodatkowo osób, Stałe zatrudnienie czterech wina na wolnym sprzedaż do 40 osób na zlecenie; potrzeb rynku up to 40 temporary jobs when Four permanent jobs, wine officially distributed and traded necessary; Winnica i produkcja Winnica i produkcja dodatkowe wina jako Hobby źródło dochodu. z potrzebą związane życia zmiany stylu and Vineyard winemaking as of additional source a need Hobby, income. lifestyle to change one’s Winnica i produkcja wina Winnica i produkcja głównej poszerzenie jako działalności zawodowej and Vineyard winemaking as extension of main professional activity Hobbystyczne, poza poza Hobbystyczne, działalnością główną zawodową outside of main Hobby, activity professional Winnica i produkcja wina Winnica i produkcja głównej poszerzenie jako działalności zawodowej and Vineyard winemaking as extension of main professional activity > 10 000 l > 10 000 l 3000–5000 l 3000–5000 l > 3 ha 1–3 ha 1–3 ha 1–3 ha 7 5 6 4

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 50 Małgorzata Pink i przychodu Generowanie miejsc pracy Generowanie Generation of jobs and income Brak stworzonych miejsc pracy; w winnicy i przy produkcji produkcji miejsc pracy; w winnicy i przy Brak stworzonych wina właściciel; brak sprzedaży wina pracuje tylko rynku; dla rodziny i przyjaciół na wolnym produkcja carried out only process No jobs created; wine production intended production no sale on free market; owner; by consumption own for exclusively Brak stworzonych miejsc pracy; w winnicy i przy produkcji produkcji miejsc pracy; w winnicy i przy Brak stworzonych właściciel i jego rodzina; wytwarzaniewina pracuje tylko i dodatkowe agroturystycznej element oferty wina stanowi rynku wina na wolnym źródło dochodu; sprzedaż carried out only process No jobs created; wine production and his family members; winemaking is a part of owner by wine of income; and an additional source agritourism offer officially distributed and traded produkcji miejsc pracy; w winnicy i przy Brak stworzonych właściciel i jego rodzina; wytwarzaniewina pracuje tylko i dodatkowe agroturystycznej element oferty wina stanowi rynku wina na wolnym źródło dochodu; brak sprzedaży carried out only process No jobs created; wine production and his family members; winemaking is a part of owner by no of income; and an additional source agritourism offer sale on free market Motivation Motivation behind starting Pobudki podjęcia Pobudki winemaking activity działalności winiarskiej Hobbystyczne, poza poza Hobbystyczne, działalnością główną zawodową outside of main Hobby, activity professional Hobbystyczne, poza poza Hobbystyczne, działalnością główną (z zamiarem zawodową przekształcenia działalność w główną zawodową) outside of main Hobby, activity professional (intention to transform it into main professional activity) związane Hobbystyczne, zmiany stylu z potrzebą życia a need to change Hobby, lifestyle one’s Volume Volume Wielkość Wielkość produkcji produkcji 500–1000 l 500–1000 l 3000–5000 l of production Area areału areale) 10–50 a (possible Wielkość Wielkość 50 a–1 ha 50 a–1 ha enlargement na większym na większym uprawianego (z możliwością (z możliwością of planted area) of cultivated land dalszych nasadzeń nasadzeń dalszych Opracowanie własne Opracowanie study Author’s 8 9 10 Winnica Vineyard : Źródło : Source

PDGR – PSAH Polska jako kraj winiarski? Od tradycji do rodzących się możliwości 51 pracy. We wszystkich przypadkach inwestycje w winnice oraz pomieszczenia i sprzęt wciąż trwają, dlatego większość właścicieli nie była w stanie oszacować, kiedy zain- westowany kapitał zacznie przynosić zysk. Wyraźniejsze perspektywy i plany finansowe potrafili nakreślić właściciele podmiotów zarejestrowanych – oczekiwali oni, że okres zwrotu zainwestowanych środków zacznie się po upływie 8–16 lat od chwili rozpoczęcia działalności13. Podobny termin (w zależności od wyboru sposobów zbytu wina) podaje Bosak (2013) w swej symulacji opłacalności produkcji wina. Co niezwykle istotne, żaden z prowadzących sprzedaż producentów wina nie skarżył się na niedo- stateczny popyt, większość z nich zgłaszała raczej niedobór po stronie podaży. Trudno wyrokować, czy producenci trafili w autentyczną niszę rynkową czy też duży popyt wynika z nowości zjawiska i zaciekawienia konsumentów. Sprzedaż lokalnego wina w Polsce może odbywać się poprzez zewnętrzną sieć dystrybucji, w ramach działalności agroturystycznej bądź przez połączenie tych dwu sposobów. Ze względu na niewielkie rozmiary większości przedsięwzięć winiarskich, jak i mimo wszystko wciąż niewielki (w porównaniu z innymi alkoholami) popyt na wino, można twierdzić, że dla lokalnego winiarstwa podstawowe znaczenie ma sprzedaż i degustacja wina w ramach agroturystyki, gdzie następuje to często obok degustacji lokalnych specjałów i doskonale wpisuje się w rozwijające się trendy enoturystyki i turystyki gastronomicznej. Według Bosaka (2013), w przypadku wina optymalne sposoby sprzedaży to sprzedaż na miejscu, sprzedaż w formie płatnych degustacji oraz sprzedaż wysyłkowa. Sprzedaż poprzez dystrybucję zewnętrzną i sklepy może stwarzać finansową barierę dla finalnego konsumenta. W Polsce szacuje się ją na poziomie 30–35 PLN (Wakuła, 2013). Ze względu na małe rozmiary produkcji wina, jej wciąż hobbystyczny charakter (w większości winnic), minimalny stopień mechanizacji pracy oraz istniejące zagrożenia klimatyczne koszt produkcji butelki wina w Polsce jest stosunkowo wysoki. Jak się wydaje, mniejsi winiarze nie są na razie w stanie wyraźnie różnicować cen przy zakupach hurtowych i detalicz- nych (bądź nie uważają za stosowne tak postępować), co w krajach winiarskich jest utartą praktyką, dlatego marża narzucona przez sklepy mogłaby wywindować cenę do zbyt wysokiego poziomu. Czy więc z ekonomicznego punktu widzenia winiarstwo w Polsce jest działalnością racjonalną? Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba zaczekać do ukończenia inwestycji. Już teraz jednak można określić słabe i mocne strony polskiego winiarstwa oraz stojące przed nim szanse i zagrożenia14, a na ich podstawie przeprowadzić analizę SWOT. Pierwszy i ostatni etap takiej analizy przedstawiono w tabelach 3 i 4. Wśród czynników wewnętrznych, za najmocniejsze strony winiarze uważają wyjąt- kowość produktu oraz potencjał wina i związanej z nim infrastruktury w kontekście turystycznym. Mocną stroną są także sami winiarze, którzy podejmują działalność

13 Okres ten nie wydaje się długi, biorąc pod uwagę koszt kupna (dzierżawy) ziemi, nasadzeń i organizacji winnicy, budowy i wyposażenia pomieszczeń, kupna maszyn i robocizny. O kosz- tach całościowego przedsięwzięcia, jakim jest stworzenie winnicy z własnym przetwórstwem, pisze szczegółowo Bosak (2013). 14 W analizie SWOT uwzględniono niektóre spośród zaproponowanych przez Bosaka (2013) słabych i mocnych stron oraz szans i zagrożeń polskiego winiarstwa.

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 52 Małgorzata Pink przede wszystkim ze względu na pasję, mają realistyczne oczekiwania, a praca w winnicy jest często sposobem realizacji marzeń, co wydaje się silnym motywato- rem. Za mocną stronę można także uznać specyfikę polskiego winiarstwa polegającą na tym, że sprzedaż odbywa się przede wszystkim u producenta, w lokalu gastro- nomicznym producenta lub podczas degustacji lub targów, co umożliwia kontakt klienta z producentem i zapobiega anonimowości produktu (tab. 3). Słabością polskiego winiarstwa jest przede wszystkim brak doświadczeń w zakresie uprawy winorośli, produkcji wina i oceny właściwości produktu, braki w zapleczu eduka- cyjnym, infrastrukturalnym i logistycznym, a także mało dynamiczna współpraca winiarzy na rzecz wspólnych celów15. Stworzenie winnicy i winiarni jest obarczone wysokimi kosztami, a zwrot poniesionych na inwestycję środków jest oddalony w czasie. Słabą stronę stanowi również duże rozproszenie winnic i stosunkowo niewielka ich liczba, co może utrudniać wykorzystanie enoturystycznego potencjału tych obiektów (tab. 3).

Tabela 3. Słabe i mocne strony oraz szanse i zagrożenia polskiego winiarstwa Table 3. SWOT analysis of Polish winemaking

Czynniki wewnętrzne Waga Czynniki zewnętrzne Waga Internal factors Weight External factors Weight

Mocne strony / Strengths 1,00 Szanse / Chances 1,00 Wzrost spożycia wina per capita Unikalny produkt lokalny 0,40 Increase in wine consumption 0,35 Unique local product per capita Wzrost atrakcyjności Polski jako Pasja i motywacja winiarzy destynacji turystycznej Passion and motivation 0,20 0,20 Increase in the attractiveness of winemakers of Poland as a tourist destination Wino i winnice jako atrakcja Wzrost popularności lokalnej turystyczna żywności 0,30 0,20 Wine and vineyards as a tourist Increase in the popularity attraction of local foods Uprawa i produkcja o niskim stopniu chemizacji i ingerencji w środowisko naturalne Ocieplenie klimatu 0,05 0,15 Cultivation and production Global warming with low use of chemicals and low environmental impact Możliwość bezpośredniego Wzrost zamożności konsumentów kontaktu z producentami 0,05 Increase in the wealth 0,10 Direct contact with winemakers of consumers

15 Według odpowiedzi udzielonych przez małopolskich winiarzy podczas wywiadów.

PDGR – PSAH Polska jako kraj winiarski? Od tradycji do rodzących się możliwości 53

Tabela 3. cd. Table 3. cont.

Czynniki wewnętrzne Waga Czynniki zewnętrzne Waga Internal factors Weight External factors Weight

Słabe strony / Weaknesses 1,00 Zagrożenia / Threats 1,00

Brak doświadczenia, tradycji Niskie spożycie wina per capita i wiedzy 0,30 Low consumption of wine 0,15 Lack of experience, tradition per capita and knowledge Brak zaplecza edukacyjnego, doradczego i infrastrukturalnego Niepewny klimat Lack of educational facilities, 0,25 0,20 Unsteady climate advisory assistance and infrastructure Brak silnej współpracy i wspólnego Mało wyrobieni konsumenci zaangażowania 0,15 Not very sophisticated 0,25 Lack of close cooperation consumers and common commitment Wysokie koszty inwestycji, Konkurencja ze strony powolny zwrot środków eksporterów tańszych win 0,20 0,15 High investment costs, slow return Competition from exporters on the money of cheaper wines

Mała liczba winnic i ich duże Problemy instytucjonalne rozproszenie i formalno-prawne 0,10 0,25 Small number of vineyards Institutional and formal- and their considerable dispersion -and-legal problems

Źródło: Opracowanie własne (por. Bosak, 2013) Source: Author’s study (compare Bosak, 2013)

Wśród uwarunkowań zewnętrznych, szansą dla polskiego winiarstwa jest wzrost zainteresowania winem i spożycia wina wśród polskich konsumentów16, a ponadto wzrost popularności Polski jako kierunku turystycznego17, rozpowszechnienie trendów konsumpcyjnych związanych ze zdrową i lokalną żywnością oraz ruchem „slow food”,

16 Przyrost spożycia win gronowych w Polsce przedstawia się następująco: 2007 r. – 111,4 mln l; 2008 r. – 120,4 mln l; 2009 r. – 122.9 mln l; 2010 r. – 124,8 mln l; 2011 r. – 128,7 mln l; 2012 r. – 135,8 mln l; 2013 r. – 142,5 mln l (Rynek napojów alkoholowych w Polsce, 2014, s. 34). 17 Indeks koniunktury turystycznej Vistula, uwzględniający popyt i podaż hotelową, ruch pasa- żerski w portach lotniczych i zagraniczną turystykę przyjazdową, kształtował się następująco: 2007 r. – 400; 2008 r. – 421,4; 2009 r. – 418,9; 2010 r. – 475,6; 2011 r. – 504,8; 2012 r. – 559,9; 2013 r. – 585 (Dziedzic i Radkowska, 2014).

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 54 Małgorzata Pink wzrost zamożności konsumentów18, a także wspomniany wcześniej wzrost temperatur (tab. 3). Do zagrożeń należy specyfika polskiego konsumenta wina – nadal znajduje się on w niszy; mimo dynamicznego wzrostu spożycia wina wciąż znacznie popularniejsze są piwo i wódka19. Co więcej, polskie wina cechują się typową dla regionu dość wysoką kwasowością, a Polacy chętniej (62%) sięgają po wina półsłodkie lub półwytrawne (zwolennicy win wytrawnych stanowią zdecydowaną mniejszość – 16%)20 oraz wina tanie, najchętniej wybierając butelki w cenie poniżej 20 PLN21. Istotne zagrożenie wiąże się również z uwarunkowaniami formalno-prawnymi i przepisami, które przez winiarzy małopolskich oceniane są (zależnie od rozmiaru ich działalności) jako skomplikowane, obciążające nadmierną liczbą kontroli, niekompatybilne z rzeczywistymi potrzebami i problemami winiarzy, a wreszcie zagrażające ich gospodarczym interesom (tab. 3). Po przypisaniu wag słabym i mocnym stronom oraz szansom i zagrożeniom przeprowadzono analizę SWOT (od wewnątrz do zewnątrz)22 i TOWS (od zewnątrz do wewnątrz)23, co pozwoliło określić najlepszą w tych warunkach strategię dla polskiego winiarstwa. Rezultat analizy przedstawiono w tabeli 4. Jak wskazują wyniki analizy, obecnie mocne strony przeważają nad słabościami polskiego winiarstwa, ale nadal niezupełnie sprzyjające otoczenie stwarza ograniczenie dla dynamicznego rozwoju tej branży. Najwłaściwszą strategią dla polskiego winiarstwa wydaje się więc niosąca najmniejsze ryzyko strategia konserwatywna. W jej ramach kluczowe powinno być wspieranie jakości produktu (nie zaś zwiększa- nie jego ilości) i wypracowywanie spójnego wizerunku polskiego winiarstwa. Produkt należy doskonalić i poszerzać, np. przez świadczenie dodatkowych usług z zakresu enoturystyki oraz tworzenie centrów informacyjno-sprzedażowych w atrakcyjnych turystycznie miejscowościach poszczególnych regionów winiarskich, co dzięki zwięk- szaniu świadomości konsumentów mogłoby prowadzić do rozwoju rynku lokalnego wina. Właściwym kierunkiem działań byłoby także rozpoczęcie poszukiwań nowych rynków, co wymagałoby jednak wspólnego działania winiarzy.

18 Realny dochód rozporządzalny brutto per capita w Polsce, według danych szacunkowych Eurostatu, wynosił: 2007 r. – 10 456 EUR; 2008 r. – 10 828 EUR; 2009 r. – 11 351 EUR; 2010 r. – 12 319 EUR; 2011 r. – 12 777 EUR; 2012 r. – 13 540 EUR; 2013 r. – 13 995 EUR (http://ec.eu- ropa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&language=en&pcode=tec00113, data pobrania: 14.05.2015). 19 Spożycie alkoholu według rodzajów (sprzedaż detaliczna w 2013 r.): piwo – 3819 mln l (86,1% całkowitej konsumpcji alkoholu), wódka – 275,7 mln l (6,2%), wino gronowe – 142,5 mln l (3,2%) (Rynek napojów alkoholowych w Polsce, 2014, s. 7). 20 http://www.dotrzechdych.pl/wytrawne-czy-slodkie-jakie-wina-pijemy/#comments (data pobrania: 16.05.2015) 21 http://www.portalspozywczy.pl/alkohole-uzywki/wiadomosci/polacy-najchetniej-siegaja- po-wina-do-20-zl-za-butelke,96764.html (data pobrania: 15.05.2015) 22 Analiza na podstawie pytań: Czy określona mocna strona pozwala wykorzystać daną szansę? Czy określona mocna strona pozwala ograniczyć dane zagrożenie? Czy określona słaba strona ogranicza możliwość wykorzystania danej szansy? Czy określona słaba strona potęguje dane zagrożenie? 23 Analiza na podstawie pytań: Czy określona szansa potęguje daną silną stronę? Czy określona szansa pozwala osłabić daną słabą stronę? Czy określone zagrożenie ogranicza daną silną stronę? Czy określone zagrożenie wzmacnia daną słabą stronę?

PDGR – PSAH Polska jako kraj winiarski? Od tradycji do rodzących się możliwości 55

Tabela 4. Wybór strategii dla winiarstwa w Polsce na podstawie wyników analizy SWOT/ TOWS Table 4. Choice of the strategy for winemaking in Poland based on the results of SWOT/ TOWS analysis SWOT/TOWS Szanse / Chances Zagrożenia / Threats Strategia agresywna Strategia konserwatywna Aggressive strategy Conservative strategy Liczba interakcji Liczba interakcji Mocne strony 50 56 Number of interactions Number of interactions Strengths Ważona liczba interakcji Ważona liczba interakcji Weighted number 11,85 Weighted number 12,00 of interactions of interactions Strategia konkurencyjna Strategia defensywna Competitive strategy Defensive strategy Liczba interakcji Liczba interakcji Słabe strony 42 50 Number of interactions Number of interactions Weaknesses Ważona liczba interakcji Ważona liczba interakcji Weighted number 8,20 Weighted number 9,50 of interactions of interactions Źródło: Opracowanie własne Source: Author’s study

Podsumowanie

Polskie winiarstwo nadal stanowi działalność niszową i – jak wskazują wyniki analizy SWOT – jest to dziś pozycja najwłaściwsza ze względu na niepewne otoczenie oraz specyfikę słabych stron tej branży. Obecnie stosunkowo niewielu producentów ma prawo sprzedawać swój produkt poza miejscem jego wytwarzania (gdzie sprzedaż odbywa się przy okazji degustacji w ramach agroturystyki), co sprawia, że ocena ekonomicznej zasadności produkcji wina jest utrudniona. Jeżeli jednak utrzymają się aktualne trendy rynkowe z zakresu konsumpcji alkoholu, wzrost popularności żywno- ści lokalnej i zainteresowania turystyką w Polsce oraz panująca tendencja klimatyczna, racjonalność ekonomiczna przedsięwzięć winiarskich będzie niekwestionowana. Kluczowe w rozwoju tego sektora wydają się motywacje winiarzy, dla których natych- miastowy zysk nie jest warunkiem rozwoju ich działalności, co pozwala realizować postulat przewagi jakości nad ilością. Pożądane byłoby udoskonalenie uwarunkowań instytucjonalnych, nie tylko z zakresu administracyjno-prawnego, ale także związa- nego z edukacją zarówno producentów, jak i konsumentów.

Bibliografia

Bosak, W. (2013). Opłacalność produkcji wina oraz możliwości rozwoju komercyjnego winiarstwa w Polsce. Polski Instytut Wina i Winorośli. Pobrane z: www.winologia.pl/ekonomika.pdf

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 56 Małgorzata Pink

Długosz, J. (1867). Dzieła wszystkie. T. 2. Przeł. K. Mecherzyński. Kraków: Drukarnia „Czasu”. Dziedzic, T., Radkowska, B. (2014). Indeks koniunktury turystycznej. Wielowskaźnikowy indeks stanu i zmian w polskiej gospodarce turystycznej Vistula indeks koniunktury turystycznej (VIKT). Warszawa: Instytut Turystyki, Szkoła Główna Turystyki i Rekreacji. Pobrane z: https:// d1dmfej9n5lgmh.cloudfront.net/msport/article_attachments/attachments/67062/original/ Raport_VIKT_2014.pdf?1421405176 Gierszewska, G., Romanowska, M. (2009). Analiza strategiczna przedsiębiorstwa. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Izajasz-Parchańska, M., Cioch, M., Tuszyński, T. (2014). Monitoring dojrzałości technologicznej winogron na terenie małopolskiej winnicy Srebrna Góra, w sezonie wegetacyjnym 2012. Acta Agrophysica, 21(3), 263–278. Johnson, H., Robinson, J. (2001). The world atlas of wine. London: Octopus. Kopeć, B. (2009). Uwarunkowania termiczne wegetacji winorośli na obszarze południowo- -wschodniej Polski. Infrastruktura i Ekologia Obszarów Wiejskich – Infrastructure and Ecology of Rural Areas, 4/2009, 251–262. Kuleba, M. (2013). Enographia Thalloris. Zielona Góra: Fundacja na rzecz Lubuskiego Dziedzictwa „Gloria Monte Verde”. Michalik, M.B. (red.) (1996). Kronika Krakowa. Warszawa: Kronika. Myśliwiec, R. (2009). Uprawa winorośli. Kraków: Plantpress. Obłój, K. (2007). Strategia organizacji. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Robinson, J. (2006). The Oxford companion to wine. Oxford: Oxford University Press. Rozporządzenie Rady (WE) nr 479/2008 z dnia 29 kwietnia 2008 r. w sprawie wspólnej organizacji rynku wina, zmieniające rozporządzenia (WE) nr 1493/1999, (WE) nr 1782/2003, (WE) nr 1290/2005 i (WE) nr 3/2008 oraz uchylające rozporządzenia (EWG) nr 2392/86 i (WE) nr 1493/1999. Dz. Urz. UE L 148 z 6.06.2008, s. 1–61. Rynek napojów alkoholowych w Polsce. (2014). Raport KPMG w Polsce, s. 34. Pobrane z: https:// www.kpmg.com/PL/pl/IssuesAndInsights/ArticlesPublications/Documents/2014/Rynek- napojow-alkoholowych-w-Polsce-2014-czesc-I.pdf) Rzeszotarska-Pałka, M. (2012). Tradycja winnych sadów na terenie Pomorza Zachodniego. Czasopismo Techniczne. Architektura, 109(8-A), 145–152. Smart, R.E., Dry, P.R. (1980). A climatic classification for Australian viticultural regions.Australian Grapegrower and Winemaker, 196, 8–12. Tonietto, J., Carbonneau, A. (2004). A multicriteria climatic classification system for grape-growing regions worldwide. Agricultural and Forest Meteorology, 124(1–2), 81–97. Wakuła, D. (2013) Logistyka wina. Pobrane z: http://finelog.com.pl/_upload/cases/1986108227.pdf Włodarczyk, W. (2008). Janowiec i winnice Środkowej Wisły. Notatnik Janowiecki, 15/2008, 31–53. Zemanek, A., Wasylikowa, K. (1996). Historia botaniki i archeobotanika w poszukiwaniu danych o użytkowaniu roślin w średniowiecznym Krakowie. Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki, 5(1), 123–138. Żmudzka, E. (2009). Współczesne zmiany klimatu Polski. Acta Agrophysica, 13(2), 555–568.

Zaakceptowano do druku – Accepted for print: 15.06.2015

For citation – Do cytowania: Pink, M. (2015). Polska jako kraj winiarski? Od tradycji do rodzących się możliwości [Poland as a wine country? From traditions to emerging opportunities]. Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings, 2, 37–56. doi: http://dx.doi.org/10.15576/ PDGR/2015.2.37

PDGR – PSAH DOI: http://dx.doi.org/10.15576/PDGR/2015.2.57

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych • Nr 2 • 2015, 57–67 Problems of Small Agricultural Holdings • No. 2 • 2015, 57–67

Czy płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa będą sposobem na poprawę struktury agrarnej makroregionu Małopolska i Pogórze? Will payments to farmers transferring small farms be a way to improve the agrarian structure of the Małopolska and Foothills macroregion?

Łukasz Satoła, Marta Czekaj Uniwersytet Rolniczy w Krakowie

Streszczenie. Mimo przemian zachodzących w strukturze agrarnej kraju po transformacji ustrojowej nadal dużą część gospodarstw rolnych w Polsce stanowią podmioty małe lub bardzo małe. W dobie gospodarki rynkowej takie podmioty nie są konkurencyjne i mają coraz większe problemy z utrzymaniem się na rynku. Celem opracowania było wskaza- nie, czy właściciele drobnych gospodarstw rolnych są zainteresowani przekazaniem ich na potrzeby powiększenia innych gospodarstw. Takie działanie jest wspierane finansowo w ramach nowej perspektywy finansowej (2014–2020) Unii Europejskiej. Przeprowadzone badania wskazują, że przedmiotowym działaniem bardziej zainteresowani są rolnicy po- siadający bardzo małe gospodarstwa, którzy większość swoich dochodów czerpią spoza rolnictwa. Właściciele nieco większych gospodarstw, stanowiących ich główne źródło utrzymania, odnoszą się do tego działania sceptycznie. Z uwagi na ograniczone środki finansowe przeznaczone na realizację działania i niezbyt duże zainteresowanie ze strony potencjalnych beneficjentów należy uznać, że szanse na poprawę struktury agrarnej makroregionu Małopolska i Pogórze są raczej znikome.

Słowa kluczowe: drobne gospodarstwa rolne • Małopolska i Pogórze • transformacja gospodarstw rolnych

Abstract. Despite the changes that have occurred in the agrarian structure of Poland following political and economic transformation, many farms in the country are still small or very small. In the times of market economy, such entities are not competitive and encounter growing problems with surviving in the market. The present study aimed to determine whether the owners of small farms are interested in transferring them to other farmers for enlargement of their holdings. This action is financially sup-

Adres do korespondencji – Corresponding author: Dr inż. Łukasz Satoła, Zakład Ekonomiki i Finansów Przedsiębiorstw, Instytut Ekonomiki i Zarządzania Przedsiębiorstwami, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków; e-mail: [email protected] 58 Łukasz Satoła, Marta Czekaj

ported within the new financial perspective (2014–2020) of the European Union. The study showed that farmers with very small holdings, who derive most of their income from non-agricultural sources, are more interested in the action in question. Owners of somewhat larger farms, being their main source of income, express scepticism about the action. Due to the limited financial resources for the implementation of the action and not very strong interest from potential beneficiaries, the chances to improve the agrarian structure of the Małopolska and Foothills macroregion should be seen as rather slim.

Keywords: small agricultural holdings • Małopolska and Foothills • transformation of farms

Wstęp

Analizy i oceny różnych wariantów reform Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) prowadzone obecnie przez liczne gremia w krajach Unii Europejskiej, w tym w Polsce, w większości odnoszą się do gospodarstw towarowych. Wprawdzie z makroekono- micznego punktu widzenia jest to uzasadnione, jednak ze względu na wysoką liczbę oraz duże społeczno-ekonomiczne znaczenie drobnych gospodarstw rolnych w Polsce istnieje konieczność analizy adresowanego do nich instrumentarium wsparcia (Sroka i Musiał, 2012). W wielu opracowaniach naukowych rozważania koncentrują się głównie wokół sił napędzających procesy przemian (por. Evaluation of the structural effects…, 2013). Warto wspomnieć, że badania i analizy nad strukturą i przemianami w grupie tzw. gospodarstw rodzinnych prowadzone są również w skali światowej (Les agricultures familiales du monde..., 2013). Z uwagi na zróżnicowane uwarunkowania historyczne, geograficzne i kulturowe działania takich gospodarstw panuje zgoda co do odmiennego ich definiowania i traktowania w różnych regionach świata (Halamska, 2014). Jakkolwiek konkurencyjność drobnych gospodarstw rolnych, ich towarowość oraz integracja z rynkiem pozostają na niskim poziomie, pełnią one inne, społecznie użyteczne funkcje. Pozwalają utrzymać zaludnienie na obszarach problemowych (cechujących się warunkami niekorzystnymi dla prowadzenia działalności gospodarczej), aczkolwiek często przyrodniczo cennych (por. Kania i Bogusz, 2012). Uczestnicząc w życiu społeczności lokalnych, świadczą również usługi środowiskowe, kulturowe i społeczne, a tym samym biorą udział w wytwa- rzaniu i dostarczaniu dóbr publicznych. Zarówno kondycja społeczno-ekonomiczna drobnych gospodarstw, jak i strukturalne przemiany, którym podlegają, mają obecnie większe znaczenie dla rozwoju obszarów wiejskich, aniżeli wynikałoby to z potencjału produkcyjnego tej grupy podmiotów, dlatego do adresowanych do nich programów pomocowych przywiązuje się dużą wagę. Niekorzystna struktura agrarna naszego kraju jest jednym z kluczowych czyn- ników hamujących proces przemian i modernizacji rolnictwa. Struktury obszarowej polskich gospodarstw nie udało się w znaczącym stopniu poprawić mimo wdraża- nia różnych instrumentów wsparcia, w tym m.in. działań pomocowych Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), takich jak przyznawanie rent strukturalnych czy ułatwianie startu młodym rolnikom, oraz działań finansowanych z budżetu

PDGR – PSAH Czy płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa będą sposobem na poprawę struktury... 59 krajowego, jak np. kredyty preferencyjne na zakup gruntów rolnych lub kredyty dla młodych rolników. Brak pozytywnych rezultatów skłonił decydentów do wycofywania niektórych działań (np. działań „renty strukturalne”, „wspieranie gospodarstw niskotowarowych”)1, a w ich miejsce projektowania innych, które pomogłyby w rozwoju polskiego rolnictwa, zachowaniu produkcji rolnej, a wraz z nią wielo- wiekowego dorobku kulturowego na obszarach, gdzie produkcja rolnicza napotyka przyrodnicze i ekonomiczne utrudnienia. Do takich specyficznych obszarów niewąt- pliwie należą województwa południowo-wschodniej Polski tworzące makroregion Małopolska i Pogórze2. Mimo bardzo dużego znaczenia małych (drobnych) rodzinnych gospodarstw rolnych w UE perspektywa finansowa 2014–2020 jest dopiero drugą, w ramach której zaplanowano specjalne działania dla tych jednostek. Jak podają Sroka i Musiał (2013), po raz pierwszy problematykę drobnych gospodarstw rolnych w UE podjęto dopiero w 1990 r., gdy wprowadzono pojęcie małego gospodarstwa, odnosząc je do podmiotu zajmującego obszar od 1 do 30 ha. Nie sformułowano jednak specjalnych działań, a jedynie umożliwiono mniejszym jednostkom aplikowanie o wsparcie finansowe. Ważne instrumenty dotyczące małych gospodarstw rolnych będą wdrażane w per spektywie finansowej 2014–2020. Zaplanowano w niej szereg działań skierowanych specjalnie do małych gospodarstw, a jednym z nich jest instrument nastawiony na przemiany strukturalne. Celem przeprowadzonych rozważań było dokonanie wstępnej oceny możliwości oraz potencjalnych konsekwencji wprowadzenia działania „płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa”.

Materiał i metody

Dotychczasowe instrumenty Wspólnej Polityki Rolnej UE nie spowodowały oczekiwa- nej poprawy struktury obszarowej gospodarstw rolniczych w południowo-wschodniej Polsce. W dalszym ciągu bardzo duży udział mają w niej najmniejsze gospodarstwa (tab. 1). Mimo znacznego spadku liczby gospodarstw w makroregionie Małopolska i Pogórze3, przeciętna powierzchnia gospodarstwa zwiększyła się nieznacznie, osią- gając w poszczególnych województwach następujące wartości: małopolskie – 4,8 ha, podkarpackie – 5,2 ha, świętokrzyskie – 6,4 ha, śląskie – 7,4 ha4.

1 Wstępny zarys. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020 (PROW 2014–2020). 16.04.2013 r. Wersja 1.0. Warszawa: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 2 Zgodnie z nomenklaturą stosowaną w FADN, makroregion Małopolska i Pogórze tworzą cztery województwa: małopolskie, podkarpackie, śląskie i świętokrzyskie. 3 Dodatkowo znaczna część istniejących gospodarstw rolniczych zaniechała prowadzenia produkcji rolniczej. Według wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2010, działalności rolniczej nie prowadziła wówczas ponad 1/5 gospodarstw rolniczych makroregionu (188 tys.), a w samym województwie śląskim – ponad 1/3. Ponadto w latach 2002–2010 liczba gospodarstw ujętych w statystykach GUS zmniejszyła się o 257 tys. (23,2%). 4 Rocznik Statystyczny Województw 2014, s. 507.

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 60 Łukasz Satoła, Marta Czekaj

Tabela 1. Struktura obszarowa gospodarstw rolniczych w wybranych województwach południowo-wschodniej Polski (2010 r.) Table 1. Acreage structure of farms in selected voivodeships of south-eastern Poland (year 2010)

Grupa Województwo / Voivodeship Polska obszarowa (ha UR) Poland Małopolskie Podkarpackie Śląskie Świętokrzyskie Acreage group (ha AL) % gospodarstw / % of farms

< 1 31,4 43,3 44,6 52,7 27,3 1–50 37,8 47,8 45,5 36,4 48,8 5–10 15,4 6,9 7,4 6,7 17,1 10–15 6,7 1,2 1,2 2,0 4,0 > 15 8,6 0,8 1,2 2,3 2,7

Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS 2010 (pobrane 12.11.2013 z: www.stat.gov.pl) Source: CSO Local Data Bank 2010 (retrieved 12.11.2013 from: www.stat.gov.pl)

Obserwacja przebiegu prac nad propozycjami modyfikacji instrumentarium WPR Unii Europejskiej skłoniła autorów opracowania do podjęcia badań pilotażowych w celu ustalenia, czy rolnicy będący właścicielami drobnych gospodarstw rolnych byliby skłonni przekazać – w formie umowy pisemnej do 2020 r. – całą posiadaną ziemię rolniczą w zamian za możliwość otrzymania jednorazowo 120% jednolitej płat- ności obszarowej przysługującej za cały okres od chwili przekazania aż do ostatniego roku obecnego okresu programowania (2020). Badaniami objęto zbiorowość właścicieli 72 gospodarstw rolnych położonych w makroregionie Małopolska i Pogórze. Przestrzenne rozmieszczenie gospodarstw zaprojektowano w taki sposób, aby pozyskać reprezentatywne opinie właścicieli gospodarstw zlokalizowanych zarówno na obszarach intensywnego i towarowego rolnictwa, jak i w rejonach, gdzie wyraźnie zaznaczone są już procesy odchodzenia od działalności rolniczej. Respondenci byli właścicielami gospodarstw o powierzchni mniejszej niż 5 ha UR. Badania ankietowe przeprowadzono w okresie od lipca 2012 r. do kwietnia 2013 r. Z uwagi na to, że badania kwestionariuszowe zostały ukończone jeszcze przed poja- wieniem się ostatecznych wersji aktów prawnych regulujących kierunki, zasady udzielania i wielkość wsparcia finansowego w ramach poszczególnych działań Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020, część użytego w pracy nazewnictwa bazuje na dostępnych wówczas projektach dokumentów. Tło dla prowadzonych rozważań stanowiły dane statystyki masowej GUS oraz dane Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR).

PDGR – PSAH Czy płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa będą sposobem na poprawę struktury... 61

Rolnik (nie)aktywny a płatności obszarowe

Nowa perspektywa finansowa Unii Europejskiej na lata 2014–2020 stworzyła okazję do skorygowania założeń i instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej. Mimo znacznego zaawansowania prac nad modyfikacją systemu wsparcia bezpośredniego oraz PROW nie zdążono ich ukończyć, tak aby planowane zmiany mogły zacząć obowiązywać już w 2014 r. Opóźnienia występują przede wszystkim w zakresie przepisów szczegóło- wych oraz w działaniach dostosowujących, a w zasadzie przebudowujących systemy informatyczne agencji płatniczych, tj. ARiMR i Agencji Rynku Rolnego (ARR). Ze względu na specyfikę rolnictwa makroregionu Małopolska i Pogórze za szczególnie ważne i ciekawe należy uznać działania zmierzające do uproszczenia sytemu dopłat obszarowych dla drobnych producentów. Funkcjonujący w Polsce uproszczony system jednolitej płatności obszarowej (SAPS) trzeba ocenić pozytywnie i dążyć do jego kontynuacji. W polskich warunkach przyznawanie płatności temu rolnikowi, który w danym roku użytkuje grunty, znacznie upraszcza administrowanie systemem i pozwala na lepsze wykorzystanie dostęp- nych środków finansowych. Pojawiające się próby nadużyć mogą mieć niekorzystny wpływ na kształtowanie struktury agrarnej, sprzyjają jednak zagospodarowywaniu gruntów w gospodarstwach wycofujących się z działalności rolniczej. W warunkach rozdrobnionego rolnictwa południowo-wschodniej Polski nierzadkie są sytuacje, gdy o płatności aplikuje właściciel gruntów, podczas gdy grunt użytkowany jest przez inny podmiot. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem tzw. firmowania produkcji. Otrzymywane przez właściciela płatności obszarowe stanowią wówczas bardzo często ekwiwalent czynszu dzierżawnego (Wojewodzic, 2014). Negatywnym aspektem takiej sytuacji jest blokowanie rozwoju podmiotów użytkujących użyczoną nieformalnie ziemię. Użytkownik, nie posiadając pisemnej umowy, nie może wykazać użytkowa- nych gruntów np. w biznesplanach, co utrudnia mu staranie się o środki pomocowe. W przypadku prowadzenia produkcji zwierzęcej nieujawnienie dzierżawy może ponadto doprowadzić do błędnego wniosku o szkodliwym oddziaływaniu tej produkcji na środowisko (poprzez przeszacowanie wysokości nawożenia azotowego stoso- wanego na jednostkę powierzchni). Skalę zjawiska trudno jednak dokładnie określić. Sposobem na ograniczenie tego typu praktyk mogłyby się stać: ściślejsza kontrola (zwiększająca koszty funkcjonowania systemu, ale niedająca gwarancji poprawy sytuacji), wprowadzenie dla beneficjentów płatności obszarowych obowiązku prowadzenia rachunkowości rolnej lub wprowadzenie instrumentów zachęcających do trwa- łego wycofania się z systemu. We wstępnych pracach nad PROW 2014–2020 rozpatrywano propozycję tzw. premii za wyjście z systemu. Zgodnie z nią właściciel ziemi rolniczej wycofujący się z działalności rolniczej otrzymywałby jednorazowo jednolitą płatność obszarową za cały okres (od roku wyjścia do 2020 r.) pod warunkiem trwałego przekazania posiadanych gruntów. Ziemia musiałaby zostać przekazana na powiększenie innego gospodarstwa rolnego, którego wielkość przed przekazaniem lub po dokonaniu transakcji nie mogłaby być mniejsza niż powierzchnia odpowiadająca średniej wiel- kości gospodarstwa w Polsce albo w danym województwie, jeśli średnia powierzchnia gospodarstwa w tym województwie byłaby większa od średniej krajowej. Działanie

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 62 Łukasz Satoła, Marta Czekaj takie sprzyjałoby legalizacji obrotu ziemią rolniczą i dawało podstawę do długookre- sowego planowania działalności w gospodarstwach korzystających z gruntów obcych. Sprzyjałoby też polepszeniu struktury agrarnej kraju, trudno bowiem przypuszczać, że po 2020 r. możliwy będzie powrót dużej części beneficjentów tego działania do produkcji rolniczej. Omawiane rozwiązanie dobrze koresponduje z propozycją zmniejszenia kosztów obsługi procedur aplikowania o wsparcie bezpośrednie przez drobne gospodarstwa rolne. Na płatności dla tzw. drobnych producentów rolnych zarezerwowane zostało do 10% koperty krajowej. Proponowane rozwiązania przewidują, że rolnicy posiadający gospodarstwo o powierzchni do 3 ha UR, którzy zdecydują się na uproszczoną formę płatności, będą mogli złożyć jeden wniosek na cały okres programowania (do 2020 r.). Grupa ta ma być zwolniona z konieczności realizowania pakietu praktyk korzystnych dla klimatu i środowiska, czyli tzw. zazielenienia (greening), tj. dywersyfikacji upraw, obowiązkowego utrzymania trwałych użytków zielonych (TUZ), utrzymania obsza- rów proekologicznych (ecological focus areas, EFA), lub praktyk równoważnych (Skura i Wojewodzic, 2013). Dodatkowo planuje się, że beneficjenci tego działania będą wyłą- czeni spod kontroli spełniania wymogów wzajemnej zgodności (cross-compliance). Rolnicy włączeni w system wsparcia dla drobnych gospodarstw będą uzyskiwali stałą płatność bez względu na strukturę prowadzonych upraw i powierzchnię gospodarstwa. Według Zagórskiego (2012), roczna stawka płatności dla drobnych producentów może zostać skalkulowana na poziomie ok. 668 EUR na gospodarstwo. Na uwagę zasługuje również próba zdefiniowania kategorii „aktywnego rolnika” jako beneficjenta wsparcia w ramach dopłat obszarowych. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE nr 1307/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające przepisy dotyczące płatności bezpośrednich dla rolników na podstawie systemów wsparcia w ramach wspólnej polityki rolnej wyklucza z płatności bezpośrednich osoby fizyczne i prawne, których dotyczy jeden z następujących zapisów: – roczna kwota płatności bezpośrednich nie przekracza 5% łącznych przychodów uzy- skanych przez te osoby z działalności pozarolniczej w ostatnim roku obrotowym, – powierzchnia użytków rolnych obejmuje głównie obszary utrzymywane naturalnie w stanie odpowiednim do wypasu lub uprawy i osoby te nie prowadzą na tej powierzchni działalności minimalnej określonej przez państwa członkowskie.

Wprowadzenie kategorii aktywnego rolnika prowadziłoby niewątpliwie do uszczel- nienia systemu dopłat, a w konsekwencji do wyłączenia z niego podmiotów niezwią- zanych z produkcją rolniczą. Stworzyłoby to podstawy do trwałego wycofania się z systemu części beneficjentów i przyspieszyło realokację zasobów ziemi do gospodarstw o większym potencjale produkcyjnym.

Wyniki badań ankietowych

W związku z niewielkimi możliwościami akumulacji kapitału własnego w rolnictwie jednym z kluczowych czynników decydujących o przekształcaniu gospodarstw rolnych jest dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania (Kata, 2009). Po wstąpie-

PDGR – PSAH Czy płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa będą sposobem na poprawę struktury... 63 niu Polski w struktury UE wzrosło znaczenie funduszy publicznych w finansowaniu przekształceń odbywających się w sferze agrobiznesu. Dotyczy to głównie pojawienia się możliwości uzyskania wsparcia finansowego na realizację zróżnicowanych przed- sięwzięć spełniających kryteria programów pomocowych oferowanych w ramach europejskich polityk horyzontalnych (w tym Wspólnej Polityki Rolnej). Nie należy jednak oczekiwać, że przemiany strukturalne w polskim rolnictwie będą procesem szybkim, albowiem gospodarka rolna jest przykładem tzw. struktur długiego trwania (por. Podedworna, 2014). Osiągnięcie celów wyznaczonych poszczególnym działaniom programów pomocowych jest uwarunkowane wieloma czynnikami. Na etapie projektowania przedsięwzięć kluczowe znaczenie ma właściwe zidentyfikowanie problemu i przyjęcie trafnych zało- żeń, poprzedzone wykonaniem analiz ex-ante. W okresie realizacji danego działania natomiast skuteczność zastosowanych rozwiązań zależy od poziomu zainteresowania jego wdrożeniem przez potencjalnych beneficjentów. Nie przyniesie bowiem pożąda- nego skutku nawet najlepiej zaprojektowane działanie, właściwie odpowiadające na potrzeby praktyki gospodarczej, jeśli nie spotka się z zainteresowaniem wnioskodaw- ców lub jeśli owo zainteresowanie będzie znikome. Podstawową kwestią, jaką podjęto w prowadzonych badaniach empirycznych, była zatem ocena poziomu zainteresowania właścicieli drobnych gospodarstw rolnych planowanym do wdrożenia działaniem „płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa”. W tym celu w kwestionariuszu ankiety zadano respondentom nastę- pujące pytanie: „Czy byliby Państwo skłonni wydzierżawić całą posiadaną ziemię rolniczą, w formie umowy pisemnej do 2020 r., gdyby zamiast dopłat bezpośrednich otrzymywanych corocznie otrzymali Państwo jednorazowo w 2014 r. 120% jednolitej płatności obszarowej za cały okres 2014–2020?”. Ponad 3/5 respondentów wyraziło swoje zainteresowanie przedmiotowym działa- niem, przeciwnego zdania była ponad 1/3 ankietowanych, a zaledwie dwóch rolników nie miało w tej sprawie wyrobionej opinii (ryc. 1). Taki rozkład odpowiedzi dowodzi dość silnej polaryzacji poglądów na temat szans realizacji planowanego przedsię- wzięcia pomocowego. Zarysowała się jednak widoczna przewaga osób zainteresowanych udziałem w tej formie wsparcia strukturalnego. Może to być efektem korzyst- nego postrzegania projektowanego działania, w tym szczególnie proponowanych stawek płatności, przez potencjalnych beneficjentów. Ankietowani rolnicy, mając świadomość stanu swych drobnych gospodarstw rolnych oraz wymagań stawia- nych im w kontekście kontynuacji korzystania z instrumentarium Wspólnej Polityki Rolnej po 2013 r. (w tym konieczności pełnego dostosowania się do wymogów cross- -compliance), wybierali wspomnianą uproszczoną formę płatności. W swych kalkula- cjach uwzględniali bowiem koszty dostosowań do wspólnotowych wymogów, które to koszty w przypadku niewielkich gospodarstw mogły być na tyle wysokie, że stawiały pod znakiem zapytania racjonalność takiego dostosowania. Działanie to mogło przy- spieszać podjęcie przez nich decyzji o stopniowym wycofywaniu się z działalności rolniczej. W następnej kolejności pogłębiona została charakterystyka obu grup poprzez analizę zróżnicowania cech statystycznych wyrażających zainteresowanie i brak zainteresowania omawianym działaniem.

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 64 Łukasz Satoła, Marta Czekaj

Ryc. 1. Rozkład opinii rolników na temat ich zainteresowania projektowanym działaniem „płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa” Fig. 1. Distribution of farmers’ opinions about their interest in the planned action “payments to farmers transferring small farms”

Źródło: Badania własne Source: Authors’ study

Przeprowadzona analiza dowiodła, że przedmiotowym działaniem w większym stopniu zainteresowani byli właściciele najmniejszych gospodarstw rolnych (tab. 2). Przeciętna powierzchnia użytków rolnych w takich podmiotach wyniosła 2,75 ha, podczas gdy w grupie rolników deklarujących brak zainteresowania skorzystaniem z omawianej formy wsparcia pomocowego osiągnęła 3,37 ha.

Tabela 2. Zestawienie średnich wartości charakteryzujących zróżnicowanie wewnątrz grupowe gospodarstw Table 2. Comparison of average values characterising the intra-group differentiation of farms

Powierzchnia gruntów Średnia Powierzchnia wydzierżawianych innym Grupa powierzchnia gruntów rolnikom na podstawie właścicieli gospodarstwa użytkowanych pisemnych umów gospodarstw rolnego rolniczo Area of land leased Group Average farm Used agricultural to other farmers on basis of farm size area (UAA) owners of written agreements ha UR / ha AL ha ha A 2,75 2,19 0,22 B 3,37 3,50 0,12 A – właściciele gospodarstw wyrażający zainteresowanie udziałem w działaniu A – farmers expressing interest in participating in the action B – właściciele gospodarstw niezainteresowani udziałem w działaniu B – farmers not interested in participating in the action Źródło: Opracowanie własne Source: Authors’ study

PDGR – PSAH Czy płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa będą sposobem na poprawę struktury... 65

Zróżnicowanie obliczonych dla grup wartości średnich okazało się jeszcze więk- sze w przypadku powierzchni gruntów użytkowanych rolniczo. W grupie podmiotów zainteresowanych działaniem wartość ta wyniosła tylko 2,19 ha. Oznacza to, że część gruntów w gospodarstwie pozostaje wyłączona z uprawy lub jest wydzierżawiana innym rolnikom. W grupie podmiotów niezainteresowanych średnia powierzchnia gruntów użytkowanych rolniczo sięgnęła 3,5 ha, co należy interpretować jako świa- dectwo, że gospodarstwa te już obecnie prowadzą produkcję także na dzierżawionych gruntach. Ujawniło się również zróżnicowanie wielkości powierzchni gruntów w gospodarstwach, które obecnie są wydzierżawiane innym rolnikom na podstawie sporządzo- nych na piśmie umów. W grupie deklarujących chęć udziału w programie wartość średnia wyniosła 0,22 ha i była niemal dwukrotnie wyższa niż wśród podmiotów nieplanujących skorzystania z premii (0,12 ha). Tak niskie wartości mogą zachęcać do marginalnego traktowania zjawiska dzierżawy, a w konsekwencji – do negowania jego różnicującego wpływu na opinie rolników. Należy jednak pamiętać, że dzierżawa gruntów w drobnych gospodarstwach rolnych odbywa się najczęściej na podstawie ustnych uzgodnień, bez zachowania formy pisemnej, a już zupełnie incydentalnie – z powiadomieniem właściwego urzędu gminy. Faktyczna skala wydzierżawiania grun- tów przez właścicieli gospodarstw o najmniejszej powierzchni jest zatem w rzeczy- wistości większa, co również potwierdziły wyniki przeprowadzonych badań. Spośród analizowanych 72 gospodarstw ustna forma wydzierżawiania gruntów wystąpiła w 13 przypadkach. Przeważnie były to gospodarstwa najmniejsze, cechujące się ponadto tym, że ich właściciele jako główne źródło dochodu wskazywali pracę najemną poza gospodarstwem. Czynnikiem różnicującym opinie użytkowników gospodarstw rolnych na temat ich skłonności do skorzystania z premii za wycofanie się z systemu wsparcia bezpo- średniego była ich aktualna sytuacja zawodowa, w tym szczególnie główne źródło dochodu. W grupie rolników zainteresowanych udziałem w przedmiotowym działaniu jako dominujące źródło utrzymania wskazywana była praca zarobkowa poza gospodarstwem. Znacznie mniej wskazań dotyczyło uzyskiwania dochodu z prowadzonej działalności gospodarczej (pozarolniczej). Sytuacja była odmienna wśród respondentów wyrażających negatywne zdanie o planowanym działaniu – w tej grupie ponad połowa ankietowanych zadeklarowała dochód z gospodarstwa jako główne źródło utrzymania. Widać stąd, że obok wielko- ści i innych cech posiadanego gospodarstwa również wysokość uzyskiwanego z niego dochodu determinowała postawy badanych rolników. Można w tym miejscu sformuło- wać wniosek, że rolnicy traktujący swoje gospodarstwo jako źródło utrzymania i czer- piący zeń większą część ogólnych dochodów swojej rodziny nie wyrażali zainteresowania wycofaniem się z systemu wsparcia bezpośredniego, albowiem w niedalekiej perspektywie oznaczałoby to dla nich utratę głównego, a niekiedy wręcz jedynego źródła dochodu. Przeciwny pogląd zgłaszali właściciele gospodarstw suplementar- nych, którzy – jak można przypuszczać – antycypując zakończenie w niedalekiej przy- szłości istnienia swojego gospodarstwa, w omawianym działaniu dostrzegali szansę (być może ostatnią) pozyskania środków finansowych, które mogliby przeznaczyć na inny niż gospodarstwo cel.

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 66 Łukasz Satoła, Marta Czekaj

Podsumowanie

Ocena rozwiązań przewidzianych dla właścicieli drobnych gospodarstw rolnych w PROW 2014–2020 nie jest jednoznaczna. Z jednej strony, należy je postrzegać negatywnie w kontekście możliwości polepszenia struktury agrarnej makroregionu Małopolska i Pogórze, skutkować bowiem będą utrwalaniem obecnego rozdrobnienia gospodarstw rolnych. Z drugiej strony, przyczynią się one pozytywnie do utrzymania działalności rolniczej na obszarach zagrożonych porzucaniem ziemi przez rolników. Konstrukcja sytemu będzie zniechęcała właścicieli drobnych gospodarstw do sprze- daży ziemi, gdyż uzyskiwane relatywnie łatwo dopłaty będą stanowiły istotne źródło dochodów rodzin rolniczych. Blokowanie zasobów ziemi rolniczej będzie następowało nawet w sytuacji wycofywania się z działalności produkcyjnej na rzecz minimalnych zabiegów pielęgnacyjnych. W opinii autorów, poprawę struktury agrarnej makroregionu można byłoby uzyskać, stymulując właścicieli do legalizacji dzierżaw. Porządkowaniu stanu faktycz- nego mogłyby sprzyjać takie instrumenty, jak wdrożenie płatności dla rolników prze- kazujących małe gospodarstwa, wprowadzenie kategorii „aktywnego rolnika” oraz zobowiązanie beneficjentów do prowadzenia ewidencji rachunkowej w uproszczonej formie. Zainteresowanie nowo wprowadzanym działaniem, jak wskazują wyniki badań, jest jednak niezbyt wysokie, szczególnie w grupie gospodarstw wprawdzie drobnych, lecz aktywnie prowadzonych i stanowiących podstawowe źródło utrzymania rodziny rolniczej. Uwzględniając dodatkowo ograniczoną alokację środków finansowych na przedmiotowe działanie, należy stwierdzić, że szanse na znaczącą poprawę struktury agrarnej makroregionu są raczej niewielkie.

Bibliografia

Evaluation of the structural effects of direct support: Final report. (2013) European Commission. Directorate-General for Agriculture and Rural Development, Groupement europeen d’interêt economique Agrosynergie. Brussels: EEIG Agrosynergie. Halamska, M. (2014). Współczesne rolnictwo rodzinne: polimorficzna rzeczywistość i mity. Wieś i Rolnictwo, 2(163), 25–46. Kania, J., Bogusz, M. (2012). Wykorzystanie środków pomocowych Unii Europejskiej w rozwoju gospodarstw niskotowarowych w województwie małopolskim. Roczniki Naukowe SERiA, XIV(3), 151–155. Kata, R. (2009). Rola instytucji finansowych we wsparciu przekształceń rolnictwa o rozdrobnionej strukturze gospodarstw. Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Polityki Europejskie, Finanse i Marketing, 2(51), 307–318. Les agricultures familiales du monde. Définitions, contributions et politiques publiques. (2013). Montpellier: CIRAD. Pobrane z: www.agriculture.gouv.fr/ IMG/pdf/20130711_rapport_final_ MAAF_AFD_AF_CIRADBIS_31_Mai_complet_ cle0197b5.pdf Podedworna, H. (2014). Gospodarka chłopska jako struktura długiego trwania. Wieś i Rolnictwo, 2(163), 47–56. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE nr 1307/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające przepisy dotyczące płatności bezpośrednich dla rolników na podstawie systemów wsparcia w ramach wspólnej polityki rolnej oraz uchylające rozporządzenie

PDGR – PSAH Czy płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa będą sposobem na poprawę struktury... 67

Rady (WE) nr 637/2008 i rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009. Dz. Urz. L 347 z 20.12.2013, s. 608–670. Skura, K., Wojewodzic, T. (2013). Płatności bezpośrednie – propozycje 2014–2020. Doradca, 11, 29. Sroka, W., Musiał, W. (2012), Ocena wybranych instrumentów wsparcia gospodarstw drobno- towarowych. Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Polityki Europejskie, Finanse i Marketing, 8(57), 425–437. Sroka, W., Musiał, W. (2013). Problemy delimitacji małych gospodarstw rolnych w aspekcie projekcji zmian WPR na lata 2014–2020. Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Polityki Europejskie, Finanse i Marketing, 9(58), 465–478. Wojewodzic, T. (2014). Rezygnacja z płatności obszarowych jako przejaw likwidacji gospodarstwa rolnego. Roczniki Naukowe SERiA, XVI(2), 299–303. Wstępny zarys. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020 (PROW 2014–2020). 16.04.2013 r. Wersja 1.0. Warszawa: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Zagórski, M. (2012). WPR po 2013 r. – ocena i propozycje modyfikacji. Wieś i Rolnictwo, 1(154), 45–64.

Zaakceptowano do druku – Accepted for print: 15.06.2015

For citation – Do cytowania: Satoła, Ł., Czekaj, M. (2015). Czy płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa będą sposobem na poprawę struktury agrarnej makroregionu Małopolska i Pogórze? [Will payments to farmers transferring small farms be a way to improve the agrarian structure of the Małopolska and Foothills macroregion?]. Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings, 2, 57–67. doi: http://dx.doi.org/10.15576/PDGR/2015.2.57

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015

DOI: http://dx.doi.org/10.15576/PDGR/2015.2.69

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych • Nr 2 • 2015, 69–80 Problems of Small Agricultural Holdings • No. 2 • 2015, 69–80

Struktura gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej w Polsce The structure of farms specialising in pig production in Poland

Katarzyna Utnik-Banaś Uniwersytet Rolniczy w Krakowie

Streszczenie. W pracy dokonano analizy zmian struktury gospodarstw trzodowych w Polsce. Na przestrzeni lat 2009–2014 z produkcji trzody zrezygnowała prawie połowa gospodarstw, które prowadziły chów w 2009 r. (415 tys. gospodarstw). Rezygnacja z chowu trzody była największa w grupie najmniejszych producentów posiadających od 1 do 9 sztuk trzody (53%). Bezpośrednią przyczyną rozwoju produkcji trzody jest opłacalność, a ta w ostatnich latach się pogorszyła. Korzystną tendencją jest wzrost koncentracji krajowej produkcji trzody chlewnej.

Słowa kluczowe: drobne gospodarstwa • struktura gospodarstw trzodowych • produkcja trzody chlewnej • opłacalność

Abstract. The study investigated the changes that have occurred in the structure of pig farms in Poland. During the period 2009–2014, almost half of the pig farms that ran production in the year 2009 (415 thousand farms) withdrew from this production. The withdrawal was greatest (53%) in the group of smallest producers, owning 1 to 9 pigs. Profitability, being the most important factor in the development of pig production, has decreased in the last years. An advantageous tendency is an increase in the concentration of the domestic production of pigs.

Keywords: small farms • structure of pig farms • pig production • profitability

Wstęp

Produkcja rolnicza prowadzona jest w podmiotach różniących się stopniem powiąza- nia z rynkiem. W gospodarstwach rolniczych wytwarzane są produkty rolnicze głównie na samozaopatrzenie, podczas gdy w przedsiębiorstwach rolniczych produkuje się je

Adres do korespondencji – Corresponding author: Dr inż. Katarzyna Utnik-Banaś, Zakład Ekono- miki i Finansów Przedsiębiorstw, Instytut Ekonomiki i Zarządzania Przedsiębiorstwami, Uniwer sytet Rolniczy w Krakowie, al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków; e-mail: [email protected] 70 Katarzyna Utnik-Banaś w celu sprzedaży (towarowy charakter produkcji) (Ziętara, 2008). Charakterystycznym rysem rolnictwa w Polsce, jak również w pozostałych krajach unijnych jest duża liczba drobnych gospodarstw rolnych. Stanowią one, obok wielkich jednostek rolniczych, istotny element wiejskiego krajobrazu, zapewniają miejsca pracy i dostarczają produkty rolne. Według danych Eurostatu, w 2007 r. w Unii Europejskiej funkcjono- wało ok. 11,1 mln małych gospodarstw rolnych (czyli gospodarstw o ekonomicznej wielkości do 8 ESU). Ze społecznego punktu widzenia, ich rola na wsi i w rolnictwie jest niezwykle cenna, pełnią bowiem nie tylko funkcje produkcyjne, ale i nieproduk- cyjne (Michalska, 2012). Zachodzą jednak procesy koncentracji produkcji rolniczej i wypadania z rynku najmniejszych gospodarstw rolnych, co od kilku lat obserwuje się w produkcji trzody chlewnej. Wieprzowina zajmuje czołową pozycję w spożyciu mięsa w Polsce. W 2012 r. spoży- cie mięsa w naszym kraju wynosiło 71 kg, w tym wieprzowiny – 39,2 kg. Obecnie producenci dostarczają na rynek mięso o coraz lepszej jakości, o prozdrowotnych właściwo- ściach. Wieprzowina stanowi cenne źródło składników odżywczych (zwłaszcza białka, ale także witamin i składników mineralnych). Doskonalenie produkcji mięsa świń, wraz z rozwojem nauk żywieniowych, może w przyszłości pozwolić na coraz precyzyjniejsze kształtowanie diety gwarantującej prawidłowy rozwój człowieka i zachowanie zdrowia (Jakość wieprzowiny…, 2013). Na przestrzeni ostatnich lat w Polce obserwuje się dynamiczne zmiany liczby gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej. Wśród nich są gospodarstwa drobne, definiowane jako gospodarstwa o powierzchni do 5 ha UR lub o ekonomicznej wielkości do 8 ESU. Na potrzeby opracowania za gospodarstwa drobne uznano te, których skala produkcji wynosi do 9 sztuk świń rocznie. Celem pracy było ukazanie kierunków zmian, jakie zachodziły w strukturze i wielkości produkcji gospodarstw specjalizujących się w chowie żywca wieprzowego w Polsce na tle wybranych krajów unijnych i świata.

Materiał i metody

Analizę liczby gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej przeprowadzono z podziałem na lata i według wielkości produkcji. Dane dotyczące liczby gospodarstw zaczerpnięto z publikacji w periodyku Rynek Mięsa za lata 1996–2014 oraz z opracowań Związku Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS. Do przedstawienia zmian wielkości produkcji w Polsce na tle pozostałych krajów unijnych i świata w latach 2000–2013 wykorzystano także dane statystyki masowej (roczniki statystyczne GUS) oraz bazę danych FAOSTAT. Wyniki przedstawiono w sposób tabe- laryczny i graficzny.

PDGR – PSAH Struktura gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej w Polsce 71

Wielkość produkcji wieprzowiny w Polsce na tle pozostałych krajów Unii Europejskiej i świata

Na początku lat 90. XX w. łączna wielkość światowej produkcji mięsa wynosiła 179,4 mln ton. Największy udział miała w niej wieprzowina – ok. 39%, na drugim miejscu uplasowała się wołowina – z udziałem 30%, drób stanowił 23%, a na pozostałe gatunki mięsa przypadało 8%. W latach 1990–2012 światowa produkcja mięsa zwięk- szyła się o 123 mln ton, czyli o 70%. Pierwsze miejsce wciąż należało do wieprzowiny, a jej udział w produkcji globalnej w 2012 r. wynosił 36%. Największym producentem wieprzowiny na świecie są Chiny. W 2013 r. ich produkcja stanowiła 51% światowej produkcji wieprzowiny. Kolejnym znaczącym producentem była Unia Europejska – z udziałem 20% i Stany Zjednoczone – z 10%. Na wymienione kraje przypadało zatem ok. 80% mięsa wieprzowego wyprodukowa- nego w 2013 r. (ryc. 1). Światowa produkcja wieprzowiny w 2014 r. wyniosła 110,6 mln ton i była o 2,5% wyższa w porównaniu z rokiem poprzednim. O wzroście produkcji zadecydowały głównie wyniki Chin, gdyż u innych znaczących producentów nastąpił spadek produkcji: w UE o 0,6%, w USA o 10%. Wzrost produkcji, oprócz Chin, odnoto- wały Brazylia i Rosja. Produkcja wieprzowiny w Unii Europejskiej najbardziej zmniej- szyła się w Polsce i na Węgrzech, ale jej spadek zauważalny był także we Francji, w Hiszpanii i w Holandii.

Ryc. 1. Najwięksi producenci trzody chlewnej na świecie (2013 r.) Fig. 1. Largest producers of pigs in the world (year 2013)

Źródło: Rynek Mięsa, Nr 47, październik 2014 Source: Rynek Mięsa, No. 47, October 2014

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 72 Katarzyna Utnik-Banaś

W większości krajów, w których wystąpił wzrost produkcji, istnieją różnego rodzaju rządowe programy wsparcia. W Chinach stosuje się programy mające na celu poprawę żywienia i genetyki zwierząt, produkcja jest też wspierana subsydiami i systemem ubezpieczeń. W Rosji kładzie się obecnie nacisk na modernizację zaplecza produkcyjnego i zwiększenie skali produkcji (Strategia odbudowy i rozwoju…, 2013, s. 4). W 2013 r. produkcja wieprzowiny w Unii Europejskiej wyniosła 22,4 mln ton, czyli zmniejszyła się o 1% w porównaniu z poprzednim rokiem. Nasz kraj jest znaczącym producentem trzody chlewnej na rynku unijnym. Pod względem wielkości produkcji żywca wieprzowego Polska, z udziałem 7,1% w ogól- nej produkcji UE, zajmowała w 2014 r. piąte miejsce po Niemczech, Hiszpanii, Francji i Danii (ryc. 2).

Ryc. 2. Najwięksi producenci trzody chlewnej w Unii Europejskiej (2014 r.) Fig. 2. Largest producers of pigs in the European Union (year 2014)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rynek Mięsa, Nr 47, październik 2014 Source: Author’s study based on: Rynek Mięsa, No. 47, October 2014

W Unii Europejskiej największym producentem wieprzowiny są Niemcy. Produkcja rozwijała się tam dzięki wzrostowi importu prosiąt i tuczników rzeźnych, głównie z Danii i Holandii, zaś kraje Europy Środkowo-Wschodniej i Rosja zapewniały rynki zbytu. Do 2007 r. pogłowie trzody chlewnej w Polsce utrzymywało się na średnim poziomie ok. 18,1 mln sztuk. W późniejszym okresie stan pogłowia trzody sukcesywnie spadał, by wynieść ok.11,1 mln sztuk w 2013 r. (ryc. 3). W latach 2007–2012 pogłowie trzody w naszym kraju zmniejszyło się ogółem o 36%. Produkcja wieprzowiny w latach 1995–2007 wynosiła ok. 2 mln ton. Od 2008 r. postępował jej spadek – do poziomu ok. 1,6 mln ton w 2012 r. Stan pogłowia trzody chlewnej w Polsce z podziałem na województwa przedstawiono na rycinie 4. Najwyższe pogłowie trzody chlewnej występowało w wojewódz-

PDGR – PSAH Struktura gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej w Polsce 73

Ryc. 3. Pogłowie trzody chlewnej w Polsce (lata 2000–2013) Fig. 3. Pig population in Poland (years 2000–2013)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z bazy FAOSTAT (pobrane z: http://faostat3. fao.org) Source: Author’s study based on the data from FAOSTAT (retrieved from: http://faostat3.fao.org)

Ryc. 4. Pogłowie trzody chlewnej w Polsce według województw (2013 r.) Fig. 4. Pig population in Poland by voivodeship (year 2013)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Rocznika Statystycznego Rzeczypospolitej Polskiej 2014 Source: Author’s study based on the data from the Statistical Yearbook of the Republic of Poland 2014

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 74 Katarzyna Utnik-Banaś twach: wielkopolskim, kujawsko-pomorskim, mazowieckim, łódzkim i pomorskim – w 2012 r. produkcja trzody w tych województwach wynosiła razem 68,2% produkcji krajowej1. Prawie 53% krajowego pogłowia świń i połowa pogłowia loch przypada na województwa: wielkopolskie, kujawsko-pomorskie i mazowieckie. Stale rośnie udział województwa wielkopolskiego; w 2013 r. osiągnął 36%. Niska obsada świń w przeliczeniu na 100 ha UR, średnio w kraju wynosząca 98,5 sztuki fizycznej, nie stanowi nadmiernego obciążenia dla środowiska naturalnego (ryc. 5). Największa obsada świń występuje w województwie wielkopolskim – prawie 212 szt./100 ha UR i kujawsko-pomorskim – 140 szt./100 ha UR.

Ryc. 5. Pogłowie trzody chlewnej w Polsce w przeliczeniu na 100 ha UR według województw (2013 r.) Fig. 5. Pig population in Poland per 100 ha AL by voivodeship (year 2013)

Liczebność i struktura gospodarstw trzodowych w Polsce na tle wybranych krajów UE

Chów trzody chlewnej w Polsce w 2012 r. odbywał się w 260,14 tys. gospodarstw specjalistycznych. W czerwcu 2014 r. chów trzody chlewnej prowadziło już tylko 220 tys. gospodarstw2.

1 Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014, s. 221. 2 Rynek Mięsa. Stan i perspektywy, Nr 47. Warszawa: IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, październik 2014 r.

PDGR – PSAH Struktura gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej w Polsce 75

Liczba gospodarstw utrzymujących trzodę chlewną w naszym kraju zmniejszyła się w latach 1996–2012 o 830 tys., co oznaczało spadek o 76,2%. W ciągu ostatnich pięciu lat (2009–2014) natomiast z produkcji trzody zrezygnowała prawie połowa gospodarstw, które prowadziły ten chów w 2009 r. (415 tys. gospodarstw) (ryc. 6). Jak wynika z danych przedstawionych na rycinie 7, w Polsce od wielu lat postępuje proces koncentracji gospodarstw trzodowych.

Ryc. 6. Liczba gospodarstw utrzymujących świnie w Polsce (lata 2002–2012) Fig. 6. Number of pig farms in Poland (years 2002–2012)

Źródło: Rynek Mięsa, Nr 47, październik 2014 Source: Rynek Mięsa, No. 47, October 2014

Spośród krajów objętych analizą Polska w 2010 r. miała najwięcej gospodarstw utrzymujących świnie – 388,5 tys., a Dania i Holandia najmniej – odpowiednio 5,1 tys. i 7,0 tys. (tab. 1). W Niemczech, będących liderem unijnym pod względem wielkości produkcji trzody chlewnej, świnie były utrzymywane w ponad 60,1 tys. gospodarstw. Taki rozproszony chów nie stwarzał zagrożenia dla środowiska naturalnego i pozwalał uniknąć presji społecznej, jaka występowała w Danii i Holandii z powodu nadmiernej koncentracji produkcji. Liczba świń w przeliczeniu na jedno gospodarstwo w Polsce i na Węgrzech wynosiła odpowiednio 39,2 i 17,5. Zdecydowanie wyższa była obsada trzody w Danii (2583 sztuki/ gospodarstwo), Holandii (1750,7 szt./gosp.) i w Niemczech (458,8 szt./gosp.). W Polsce i na Węgrzech znaczący był udział świń utrzymywanych w stadach do 49 sztuk – wynosił odpowiednio 25,6 i 22,1%, zaś w stadach liczących powyżej 200 sztuk utrzymywane było 47,1 i 74,6% świń. W pozostałych trzech krajach ponad 95% pogłowia świń przypadało na stada o największej skali produkcji (tab. 1). W porównaniu z tymi krajami Polska i Węgry charakteryzowały się bardzo niskim poziomem koncentracji trzody chlewnej.

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 76 Katarzyna Utnik-Banaś

Ryc. 7. Średnia wielkość stada świń w Polsce (lata 2002–2014) Fig. 7. Average size of a pig herd in Poland (years 2002–2014)

Źródło: Rynek Mięsa, Nr 47, październik 2014 Source: Rynek Mięsa, No. 47, October 2014

Tabela 1. Koncentracja produkcji trzody chlewnej w Polsce i wybranych krajach UE (2010 r.) Table 1. Concentration of pig production in Poland and chosen EU countries (year 2010)

Wyszczególnienie Polska Węgry Niemcy Dania Holandia Item Poland Hungary Germany Denmark Netherlands

Liczba gospodarstw z trzodą (tys.) 388,5 183,1 60,1 5,1 7,0 Number of pig farms (thousand)

Liczba świń w gospodarstwie (szt.) 39,2 17,5 458,8 2583,0 1750,7 Number of pigs per farm (head)

Udział (%) gospodarstw z: Share (%) of pig farms with: 1–49 szt. świń / 1–49 head 85,5 99,0 41,7 11,8 5,5 50–199 szt. świń / 50–199 11,9 0,7 16,5 5,9 10,0 head ponad 200 szt. świń / over 200 2,6 0,3 41,7 82,3 84,3 head

Źródło: Ziętara (2014, s. 41) Source: Ziętara (2014, p. 41)

PDGR – PSAH Struktura gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej w Polsce 77

W roku 2012 na jedno gospodarstwo z chowem trzody chlewnej w naszym kraju przypadały średnio 44 sztuki, a w 2014 r. – już 53 sztuki świń (ryc. 7). Postęp w koncentracji produkcji jest zatem zauważalny, choć Polska wciąż znacznie odbiega w tym względzie od unijnych liderów. Najbardziej skoncentrowaną produkcją trzody cechuje się Dania, gdzie w stadach liczących co najmniej 1000 sztuk utrzymywane jest 92% całego pogłowia. Niemal równie wysokie są wartości tego wskaźnika w Holandii i Hiszpanii – wynoszą odpowiednio 83 i 79%. W Niemczech 55% pogłowia świń występuje w stadach powyżej 1000 sztuk, a 29% – w stadach o liczebności od 400 do 999 sztuk. W Austrii i Polsce tylko 16% pogłowia jest utrzymywane w największych gospodarstwach. Bardzo wysoka obsada trzody w Holandii i Danii powoduje wysokie koszty zagospodarowania odchodów oraz presję opinii społecznej na ograniczenie dalszego wzrostu produkcji (Ziętara, 2014). Wielkość i strukturę pogłowia trzody chlewnej w Polsce według skali produkcji przedstawiono na rycinie 8. W 2007 r. na gospodarstwa o małej (do 50 szt.), średniej (50–200 szt.) i dużej (powyżej 200 szt.) skali produkcji przypadało po ok. 1/3 pogłowia trzody. W 2012 r. w

Ryc. 8. Struktura pogłowia trzody chlewnej w Polsce według skali produkcji (lata 2007– –2012) Fig. 8. Structure of the pig population in Poland according to the volume of production (years 2007–2012)

Źródło: Rynek Mięsa, Nr 47, październik 2014 Source: Rynek Mięsa, No. 47, October 2014

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 78 Katarzyna Utnik-Banaś gospodarstwach największych utrzymywane było już ponad 50% pogłowia. Rezygnacja z chowu trzody była największa w grupie najmniejszych producentów, posiadających od 1 do 9 sztuk świń (53%), a najmniejsza – w grupie producentów posiadających ponad 200 sztuk tych zwierząt (10%)4. Większe gospodarstwa miały lepsze wyniki produkcyjne i uzyskiwały wyższą efek- tywność ekonomiczną. Udział gospodarstw utrzymujących powyżej 200 sztuk świń zwiększył się od 30% w 2007 r. do 52% w 2012 r. Czynnikiem bezpośrednio wpływającym na rozwój chowu trzody jest opłacal- ność. Najprostszą miarę tej opłacalności stanowi relacja cen trzody do cen zbóż i pasz. Ceny skupu pszenicy w latach 2008–2012 zwiększyły się o 39,1%, a jęczmie- nia – o 27,1%. Dla porównania, ceny skupu żywca wieprzowego w analizowanym roku wzrosły o 21% w stosunku do roku poprzedniego, ale nie zahamowało to spad- kowego trendu pogłowia trzody chlewnej (Utnik-Banaś, 2015). Na tle pozostałych krajów unijnych ceny w Polsce – 155 EUR za 100 kg masy poubojowej schłodzonej – były zbliżone do średniej ceny unijnej wynoszącej 157 EUR w 2014 r.3 W tabeli 2 przedstawiono porównanie opłacalności produkcji zwierzęcej z opłacal- nością produkcji roślinnej.

Tabela 2. Porównanie kosztów produkcji roślinnej i zwierzęcej (dane dla 2014 r.) Table 2. Comparison of the costs of plant and animal production (data for year 2014)

Produkcja zwierzęca Produkcja roślinna Wyszczególnienie (tucznik o masie 100 kg) (1 ha pszenicy) Item Animal production Plant production (100 kg porker) (1 ha wheat)

Wartość produkcji (PLN) 533 3593,3 Production value (PLN)

Nadwyżka bezpośrednia (PLN) 154 2228,3 Direct margin (PLN)

Dochód rolniczy (PLN) 39,7 1278,3 Agricultural income (PLN)

Koszt jednostkowy (PLN · kg–1) 4,93 0,49 Unit cost (PLN · kg–1)

Dochód rolniczy (PLN · kg–1) 0,40 0,28 Agricultural income (PLN · kg –1)

Źródło: Babicz i in. (2015, s. 68) Source: Babicz et al. (2015, p. 68)

3 Rynek Mięsa. Stan i perspektywy, Nr 47. Warszawa: IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, październik 2014 r., s. 9.

PDGR – PSAH Struktura gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej w Polsce 79

Jak wynika z danych zawartych w tabeli 2, uprawa zbóż nie wymagała dużych nakładów kapitałowych w przeliczeniu na jednostkę produkcji pszenicy (1 ha uprawy). W przypadku chowu trzody chlewnej koszt wyprodukowania 1 kg żywca był wielokrot- nie wyższy. Jednocześnie konsumpcja wieprzowiny utrzymuje się na dość stabilnym poziomie (ok. 38,5 kg w 2014 r.), a prognozy na następne lata nie przewidują jej więk- szego spadku (Strategia odbudowy i rozwoju…, 2013, s. 13–18).

Podsumowanie

W Polsce największy udział w produkcji mięsa ma wieprzowina. Jej roczna produkcja, pozostająca na poziomie ok. 2 mln ton w latach 1995–2007, zmniejszyła się w później- szym okresie do ok. 1,6 mln ton w 2012 r. Przyczyną rezygnacji z chowu trzody chlewnej była mała konkurencyjność krajowej produkcji oraz niska efektywność ekonomiczna związana głównie z dużym rozdrob- nieniem gospodarstw. W okresie 2007–2012 z chowu trzody zrezygnowało najwięcej rolników w grupie najmniejszych producentów posiadających od 1 do 9 sztuk świń (53%), a najmniej – w grupie producentów posiadających ponad 200 sztuk (10%). W latach 2007–2012 pogłowie trzody chlewnej w Polsce zmniejszyło się z 18,1 do 11,6 mln sztuk (spadek o 36%). Na jedno gospodarstwo z chowem trzody chlewnej przypadały średnio 24 sztuki świń w 2002 r., a już 53 sztuki w 2014 r. Postęp w koncentracji chowu trzody jest znaczny, choć Polska w porównaniu z pozostałymi liczącymi się producentami unij- nymi wciąż charakteryzuje się rozdrobnioną strukturą produkcji żywca wieprzowego. W sytuacji niestabilnych cen i braku interwencji unijnej na tym rynku tech- nologia i skala produkcji stają się ważnymi czynnikami pozwalającymi na obniżenie kosztów produkcji, a przez to na poprawę opłacalności chowu. Korzystną tendencją obserwowaną w ostatnich latach jest wzrost koncentracji krajowej produkcji trzody chlewnej.

Bibliografia

Babicz, M., Kutera, P., Iwon, D., Cybul, E., Cybul, E. (2015). Analiza kosztów produkcji roślinnej i zwierzęcej w gospodarstwach rodzinnych na Lubelszczyźnie. VIII Szkoła Zimowa Hodowców Trzody Chlewnej, Ustroń. Materiały konferencyjne, 67–68. Jakość wieprzowiny i możliwości jej kształtowania. (2013). W: Aktualna wartość dietetyczna wieprzowiny, jej znaczenie w diecie i wpływ na zdrowie konsumentów. Opracowanie wyników badań laboratoryjnych (s. 47–67). Warszawa: Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS. Michalska, S. (2012). Społeczny wymiar funkcjonowania drobnych gospodarstw rolnych. Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings, 1, 85–93. Strategia odbudowy i rozwoju produkcji trzody chlewnej w Polsce do roku 2030 mająca na celu poprawę funkcjonowania sektora produkcji wieprzowiny. (2013). Sfinansowano ze Środków Funduszu Promocji Mięsa Wieprzowego. Warszawa: Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS.

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 80 Katarzyna Utnik-Banaś

Utnik-Banaś, K. (2015). Wspólna Polityka Rolna a rozwój produkcji zwierzęcej w Polsce. VIII Szkoła Zimowa Hodowców Trzody Chlewnej, Ustroń. Materiały konferencyjne, 38–46. Ziętara, W. (2008). Od gospodarstwa do przedsiębiorstwa. Roczniki Naukowe SERiA, X(3), 597–604. Ziętara, W. (red.) (2014). Polskie gospodarstwa trzodowe i drobiarskie na tle gospodarstw wybranych krajów Unii Europejskiej. Warszawa: IERiGŻ-PIB.

Zaakceptowano do druku – Accepted for print: 15.06.2015

For citation – Do cytowania: Utnik-Banaś, K. (2015). Struktura gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej w Polsce [The structure of farms specialising in pig production in Poland]. Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings, 2, 69–80. doi: http://dx.doi. org/10.15576/PDGR/2015.2.69

PDGR – PSAH DOI: http://dx.doi.org/10.15576/PDGR/2015.2.81

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych • Nr 2 • 2015, 81–93 Problems of Small Agricultural Holdings • No. 2 • 2015, 81–93

Sposoby wspierania małych gospodarstw rolnych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej oraz ich skuteczność Methods for supporting small agricultural holdings under the Common Agricultural Policy and the effectiveness thereof

Wojciech Ziętara Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB w Warszawie

Streszczenie. Duża liczba małych gospodarstw rolnych, ich znaczący udział w rolnictwie oraz wysoki odsetek związanej z nimi ludności rolniczej w Polsce i krajach Unii Europejskiej uzasadniają potrzebę prowadzenia badań nad zagadnieniami dotyczącymi tych podmiotów. Celem pracy było określenie miejsca i roli małych gospodarstw w Polsce i wybranych krajach UE oraz dokonanie oceny skuteczności dotychczasowego i planowanego ich wsparcia w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Jako podstawowe kryterium wyodrębniania małych gospodarstw przyjęto wielkość ekonomiczną według wartości standardowej produkcji (standard output, SO) wyrażonej w tys. EUR. Jako wartość gra- niczną przyjęto 8 tys. EUR SO. Materiał badawczy stanowiły dostępne dane statystyczne dotyczące rolnictwa w Polsce i w wybranych krajach UE, informacje uzyskane z Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Programy Rozwoju Rolnictwa i Terenów Wiejskich na lata 2006–2013 i 2014–2020. Stwierdzono, że realizowane w latach 2004– –2006 w ramach WPR działanie „Wspieranie gospodarstw niskotowarowych” przyczyniło się do przejściowej poprawy sytuacji dochodowej tych gospodarstw, ale nie spowodowa- ło zmian strukturalnych. Przyjęty w ramach PROW 2014–2020 program wsparcia gospodarstw małych stwarza pewne, jednak dość ograniczone, możliwości ich rozwoju. Próby rozwiązywania problemu małych gospodarstw za pomocą narzędzi Wspólnej Polityki Rolnej, która ma charakter gospodarczy, trudno uznać za skuteczne. Biorąc pod uwagę wysoki udział ludności rolniczej związanej z małymi gospodarstwami, niskie jej dochody i ograniczone możliwości rozwoju tych gospodarstw, należy uznać, że jest to w większej mierze problem społeczny niż gospodarczy, dlatego skuteczniej może być rozwiązywany przy użyciu narzędzi polityki społecznej.

Słowa kluczowe: małe gospodarstwa rolne • restrukturyzacja gospodarstw • wielkość ekonomiczna

Adres do korespondencji – Corresponding author: Prof. dr hab. dr h.c. Wojciech Ziętara, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB, ul. Świętokrzyska 20, 00-002 Warszawa; e-mail: [email protected] 82 Wojciech Ziętara

Abstract. The vast number of small holdings, their considerable contribution to the agriculture of a country, and the high proportion of the agricultural population connected with those farms in Poland and the European Union suggest the need for investigating issues relating to such entities. The present study aimed to determine the position and role of small holdings in Poland and selected EU countries, and to assess the effectiveness of the former and planned measures of their support under the Common Agricultural Policy. Identification of small holdings was based on economic size as defined by standard output (SO) expressed in thousand EUR; this should not have exceeded 8 thousand EUR. The material for the study consisted of the available statistical data on agriculture in the countries in question, the information from the Agency for the Restructuring and Modernisation of Agriculture, and the Rural Development Programmes for the periods 2006–2013 and 2014– –2020. It was found that the measure “Support for semi-subsistence farms” carried out in the years 2004–2006 under the CAP contributed to a temporary improvement in the incomes of the holdings, but did not lead to a structural change. The support measures planned for small holdings within the Rural Development Programme 2014–2020 offer them some limited chances of development. The attempts to solve the problem of small farms using the tools of the Common Agricultural Policy, which has an economic nature, can hardly be regarded as successful. Taking into account the high proportion of the agricultural population associated with small holdings, their low incomes, and the limited development possibilities of such holdings, it should be stated that the problem is basically social rather than economic, so it may be handled more effectively by using social policy tools.

Keywords: small agricultural holdings • restructuring of farms • economic size

Wstęp

Działalność rolnicza należy do najstarszych rodzajów aktywności gospodarczej czło- wieka. Przez wieki stanowiła dla niego podstawę wyżywienia i źródło dochodów. Rozwój działalności handlowej, a szczególnie przemysłu (od początku XIX w.) i usług spowodował zmniejszenie się udziału rolnictwa w tworzeniu dochodu narodowego. Na skutek rozwoju działów pozarolniczych, w których pracujący uzyskiwali wyższy dochód z pracy, oraz postępu technicznego nastąpił odpływ ludności rolniczej ze wsi i zmniejszyła się liczba zatrudnionych w rolnictwie. Na początku XIX w. udział osób zatrudnionych w rolnictwie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej prze- kraczał 80% ogółu zatrudnionych, a udział rolnictwa w produkcie krajowym brutto (PKB) wynosił ok. 70% (Tomczak, 2004). Podobna sytuacja istniała w krajach Europy Zachodniej. Były to wówczas społeczeństwa rolnicze. Rozwój działów pozarolniczych spowodował spadek udziału zatrudnionych w rolnictwie w liczbie zatrudnionych ogółem do poniżej 2% w USA i do 2–5% w krajach Europy Zachodniej (Tomczak, 2004). Dzięki odpływowi ludności rolniczej do innych działów pozostali rolnicy mogli zwiększać skalę produkcji (przez wzrost powierzchni gospodarstw) i w ten sposób poprawiać swoje dochody. Odmiennie przebiegały procesy rozwojowe w Polsce i w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, takich jak Rumunia czy Bułgaria. Duży udział ludności rolniczej w tych krajach był źródłem problemów. W Polsce w okresie międzywojennym i po II wojnie światowej kwestię tę starano się rozwiązać za pomocą reform rolnych polegających na parcelacji dużej własności ziemskiej. W efekcie zwięk- szyła się liczba małych, kilkuhektarowych gospodarstw, które już w chwili powstania

PDGR – PSAH Sposoby wspierania małych gospodarstw rolnych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej... 83 nie były w stanie zapewnić rodzinie rolniczej dochodu na poziomie parytetowym. Stwierdzenie to odnosi się do reform rolnych przeprowadzonych w okresie między- wojennym i powojennym (Ziętara, 2015). Polska w okresie po II wojnie światowej była krajem rolniczym. Udział pracujących w rolnictwie w ogólnej liczbie zatrudnionych wynosił 55,5% (Klimczyk, 2008). W kolejnych latach rozwój przemysłu spowodował odpływ ludności rolniczej do innych dzia- łów, co jednak nie zrekompensowało przyrostu naturalnego. Przez wiele lat ani liczba, ani udział pracujących w rolnictwie nie zmniejszały się istotnie, w efekcie struktura obszarowa i powierzchnia gospodarstw zmieniały się w niewielkim stopniu. Średnia powierzchnia gospodarstwa indywidualnego zawarta była w przedziale od 5,7 ha UR w 1950 r. (Ziętara, 2015) do 10 ha UR w 2013 r. (Charakterystyka gospodarstw…, 2014). Wskaźnik ten nie w pełni ilustruje problem, istotna jest bowiem struktura obszarowa. Polskie rolnictwo charakteryzuje silna polaryzacja. Z jednej strony, w kraju istnieje duża liczba małych, niewydolnych ekonomicznie gospodarstw, a z drugiej – mniejsza liczeb- nie grupa gospodarstw o większej powierzchni, zdolnych do konkurencji i rozwoju. Na potrzeby badawcze zostały sformułowane kryteria wielkości gospodarstw. Do najbardziej popularnych miar należy powierzchnia użytków rolnych (UR) gospodarstwa. Według tego kryterium, jako bardzo małe traktuje się gospodarstwa do 5 ha UR (Goraj, Bocian, Osuch, Smolik, 2014). Jest to jednak miara niedoskonała, gdyż nie uwzględnia poziomu intensywności produkcji. Bardziej odpowiednią miarą jest wielkość ekonomiczna wyrażona w ESU lub standardowa wartość produkcji (SO)1. Obecnie posługujemy się miarą SO. Zgodnie z przyjętą klasyfikacją, za gospodarstwa bardzo małe uznaje się te o wartości SO do 8 tys. EUR. Według tego kryterium, w 2013 r. w Polsce było 948,4 tys. gospodarstw bardzo małych, a ich udział w całkowitej liczbie gospodarstw wynosił 66,3%. Użytkowały one ok. 24% użytków rolnych. Związane było z nimi 50,7% osób zatrudnionych w rolnictwie. Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. gospodarstwa te zostały objęte Wspólną Polityką Rolną i korzystały ze wsparcia w ramach działania „Wspieranie gospodarstw niskotowarowych”. Pomoc uzyskało 157 656 gospodarstw. Ze względu na niską efektywność tego działania w następnym okresie 2006–2013 nie realizowano programu wspierania małych gospodarstw. W obecnej perspektywie 2014–2020 przewidziano w ramach WPR wsparcie tego typu gospodarstw. W dalszej części pracy zamiast pojęcia ‘bardzo małe gospodarstwa’ będzie używane pojęcie ‘małe gospodarstwa’ w odniesieniu do gospodarstw o wielkości ekonomicznej do 8 tys. EUR SO. Podobne podejście reprezentują Sroka i Musiał (2013). Przemawia za nim także fakt, że w projekcie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie wsparcia gospodarstw małych uznano za nie gospodarstwa o wielkości ekonomicznej mniejszej od 10 tys. EUR SO2.

1 ESU (European size unit) – europejska miara ekonomicznej wielkości gospodarstwa, równowar- tość 1250 EUR nadwyżki bezpośredniej. SO (standard output) – standardowa wartość produkcji wyrażona w tys. EUR, obowiązuje w UE od 2010 r. 2 Projekt rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych warun- ków i trybu przyznawania, wypłaty oraz zwrotu pomocy finansowej na operację typu „Restrukturyzacja małych gospodarstw” w ramach poddziałania „Pomoc na rozpoczęcie dzia- łalności gospodarczej na rzecz małych gospodarstw” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020. (Pobrane z: http://legislacja.gov.pl/projekt/12274402).

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 84 Wojciech Ziętara

Ze względu na dużą liczbę i duży udział małych gospodarstw rolnych oraz wysoki odsetek ludności rolniczej związanej z tymi gospodarstwami, a także na stosowane i planowane ich wsparcie, celem podjętych badań było określenie miejsca i roli małych gospodarstw w Polsce i wybranych krajach UE w 2010 r. oraz roli małych gospodarstw w Polsce w 2013 r., ocena skuteczności wspierania gospodarstw niskotowarowych w latach 2004–2006 i prezentacja kierunków wsparcia tych gospodarstw w PROW 2014–2020.

Materiał i metody

Materiał badawczy stanowiły dostępne dane statystyczne dotyczące rolnictwa w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej, informacje uzyskane z Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Programy Rozwoju Rolnictwa i Terenów Wiejskich na lata 2006–2013 i 2014–2020. Posłużono się metodą opisową i analityczną, a wyniki ujęto w tabelach.

Miejsce i rola małych gospodarstw w Polsce i wybranych krajach UE w 2010 r.

Pod względem struktury gospodarstw rolnych rozwinięte kraje Europy Zachodniej różnią się znacząco od krajów Europy Środkowo-Wschodniej, których rolnictwo zostało objęte Wspólną Polityką Rolną w 2004 r. (tab. 1). Jak już wcześniej wspomniano, okre- ślenie „małe” odnosi się tu do gospodarstw uzyskujących standardową produkcję o wartości do 8 tys. EUR. Z liczb przedstawionych w tabeli 1 wynika, że w 2010 r. w krajach Unii Europejskiej (UE-27) było 8,76 mln małych gospodarstw, a ich udział w całkowitej liczbie gospodarstw wynosił 73,2%. W krajach „starej” Unii (UE-15) udział ten był dużo niższy – 52,8%, natomiast w krajach „nowych” (UE-12) był wyższy, wynoszący 88,7%. W czołowych krajach UE-15, takich, jak Dania, Francja, Holandia i Niemcy, udział małych gospodarstw zawierał się w przedziale od 11,6% (Niemcy) do 22,9% (Francja). Analizowane kraje UE-12 (z wyjątkiem Czech) cechowały się wysokim udziałem małych gospodarstw – w granicach od 69,7% (Polska) do 96,8% (Rumunia). W Czechach ten udział był zdecydowanie niższy – wynosił 35,3%, co było efektem małych zmian w strukturze gospodarstw po zmianie ustroju w 1990 r. Podobne prawidłowości występowały w zakresie użytkowania ziemi rolniczej. W krajach UE-15 małe gospodarstwa użytkowały 9% gruntów rolnych, podczas gdy w krajach UE-12 – niemal trzykrotnie więcej (25,6%). W czterech krajach Europy Zachodniej, uwzględnionych w analizie, udział małych gospodarstw w użytkowaniu ziemi nie przekraczał 4%, natomiast w Polsce, Węgrzech i Rumunii wynosił odpowiednio 20,7, 11,5 i 41,8%. Zdecydowanie niższymi wartościami tego wskaźnika, odpowiednio 2 i 3,5%, odznaczały się Czechy i Słowacja. O znaczeniu małych gospodarstw ze społecznego punktu widzenia informuje udział pracujących w tych gospodarstwach w ogólnej liczbie pracujących w rolnic-

PDGR – PSAH Sposoby wspierania małych gospodarstw rolnych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej... 85

Tabela 1. Wskaźniki obrazujące rolę małych gospodarstw w Polsce i innych wybranych krajach europejskich (2010 r.) Table 1. Indices depicting the role of small agricultural holdings in Poland and some other European countries (year 2010)

Udział (%) Liczba w nakładach gospodarstw Procent Udział (%) Udział (%) pracy Kraj (tys.) gospodarstw w pow. UR w SO w rolnictwiea Country Number Percentage Share (%) Share (%) Share (%) of farms of farms in AL area in SO in labour inputs (thousand) in agriculturea Dania 6,95 16,50 1,90 8,20 b.d. Denmark Francja 118,21 22,90 3,60 15,00 1,00 France Holandia 8,86 12,10 1,70 28,40 0,20 Netherlands Niemcy 34,69 11,60 1,40 8,60 0,20 Germany Czechy Czech 8,08 35,30 2,00 7,90 2,10 Republic Rumunia 3735,50 96,80 41,80 79,10 b.d. Romania Słowacja 18,54 75,70 3,50 20,40 18,70 Slovakia Węgry 517,90 89,70 11,50 64,30 28,30 Hungary Polska 1050,10 69,70 20,76 39,90 12,00 Poland UE-27b 8763,28 73,20 13,70 42,60 4,70

UE-15c 2738,32 52,80 9,00 31,30 3,10

UE-12d 6024,96 88,70 25,60 58,90 14,10 a dotyczy gospodarstw do 5 ha UR / refers to farms with under 5 ha AL b wszystkie kraje Unii Europejskiej (UE) / all countries of the European Union (EU) c 15 krajów „starej” UE / 15 countries of the “old” EU d 12 krajów przyjętych do UE w 2004 r. / 12 countries admitted to the EU in 2004 SO – standard output; b.d. – brak danych / no data available Źródło: Gospodarstwa rolne… (2013, s. 41–43) Source: Gospodarstwa rolne… (2013, pp. 41–43)

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 86 Wojciech Ziętara twie3. Ze względu na trudności z ustaleniem liczby zatrudnionych w gospodarstwach małych według wielkości ekonomicznej, za gospodarstwa małe uznano podmioty użytkujące do 5 ha UR. Z tak zdefiniowanymi gospodarstwami małymi w UE-27 zwią- zane było 42,6% pracujących w rolnictwie, w tym w krajach UE-15 – 31,3%, a w krajach UE-12 – 58,9%. W wymienionych wyżej krajach Europy Zachodniej udział pracujących w gospodarstwach małych z reguły nie przekraczał 15%. Wyjątek stanowiła Holandia, gdzie wynosił on 28,4%. Ten wysoki wskaźnik wynikał z bardzo wysokiego poziomu intensywności produkcji4. Najwyższym udziałem osób pracujących w gospodarstwach małych wyróżniały się Rumunia i Węgry, gdzie wynosił on odpowiednio 79,1 i 64,3%. W Polsce udział zatrudnionych w gospodarstwach małych był również wysoki – osoby te stanowiły 39,9% ogółu zatrudnionych w gospodarstwach rolnych. Ważnym wskaźnikiem jest udział małych gospodarstw w produkcji rolniczej. W tym przypadku określono ich udział w standardowej produkcji (SO). Wskaźnik ten w UE-27 wynosił 4,7%, w UE-15 – 3,1%, a w UE-12 – 14,7%. Znaczniejszy udział gospodarstw małych w SO miały Słowacja i Węgry, gdzie wynosił odpowiednio 18,7 i 28,3%. W Polsce udział ten wynosił 12% i był prawie dwukrotnie mniejszy od udziału tych gospodarstw w użytkach rolnych. Świadczy to o ekstensywnym charakterze prowadzonej produkcji. Uogólniając analizę danych zamieszczonych w tabeli 1 należy stwierdzić, że problem gospodarstw małych ma w mniejszym stopniu naturę gospodarczą, o czym świadczy ich niski udział w produkcji rolniczej, a w zdecydowanie większym – naturę społeczną ze względu na wysoki udział pracujących w małych gospodarstwach w ogól- nej liczbie zatrudnionych w rolnictwie, szczególnie w krajach UE-12, w których ten udział sięga prawie 60%. Skutkiem tego są niskie dochody w tym gospodarstwach. Pełniejszą i bardziej aktualną charakterystykę małych gospodarstw w Polsce sporządzono na podstawie danych liczbowych odnoszących się do 2013 r. (tab. 2). W 2013 r. nasz kraj miał 948,4 tys. małych gospodarstw, co oznaczało spadek ich liczby o 9,7% w stosunku do roku 2010. Udział tych podmiotów w ogólnej liczbie gospodarstw wynosił 66,3% i był o 3,4 pp. mniejszy niż trzy lata wcześniej, zwiększył się natomiast do 23,9%, czyli o 3,14 pp., ich udział w powierzchni użytków rolnych. Wprawdzie użytkowały one prawie 24% ogółu UR, ale ich udział w powierzchni ugorów wynosił 40,8%. Z małymi gospodarstwami związane było 50,7% zatrudnionych w rolnictwie. W stosunku do 2010 r. udział ten zwiększył się o 10,8 pp. Zdecydowaną większość wśród gospodarstw małych stanowiły gospodarstwa niskotowarowe. Udział gospodarstw małych w całkowitej liczbie polskich gospodarstw niskotowarowych wynosił 82,8%. Gros małych gospodarstw (78,1%) miało dodatkowe źródła dochodu, co polepszało ich sytuację dochodową. O sytuacji ekonomicznej małych gospodarstw nie można wnioskować tylko na podstawie dochodu z gospodarstwa rolnego. Odpowiedniejszym wskaźnikiem jest dochód gospodarstwa domowego, zasilany zarówno dochodem z gospodarstwa rolnego, jak i pozostałymi dochodami.

3 Udział pracujących w gospodarstwach małych określono jako stosunek nakładów pracy wyra- żonych w przeliczeniowych jednostkach pracy (AWU) w tych gospodarstwach do całkowitych nakładów pracy w rolnictwie. (AWU – annual work unit, odpowiada 2120 godzin pracy w roku.) 4 Gospodarstwa holenderskie o powierzchni do 5 ha UR były nastawione na produkcję ogrodni- czą lub na produkcję zwierzęcą (drób lub trzoda chlewna) opartą na paszach z zakupu.

PDGR – PSAH Sposoby wspierania małych gospodarstw rolnych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej... 87

Tabela 2. Charakterystyka małych gospodarstw w Polsce (2013 r.) Table 2. Characteristics of small farms in Poland (year 2013)

Udział Gospodarstwa Gospodarstwa gospodarstw Wyszczególnienie ogółem małe małych Item Total farms Small farms Share of small farms

Liczba gospodarstw (tys.) 1 429,00 948,40 66,30% Number of farms (thousand) Powierzchnia użytków rolnych (tys. ha) 14 609,16 3 504,96 23,90% Area of agricultural land (thousand ha) Powierzchnia ugorów (tys. ha) 446,54 182,42 40,80% Area of fallow land (thousand ha) Liczba pełnozatrudnionych (tys.) Number of fully-employed persons 1 937,10 983,30 50,70% (thousand)

Liczba gospodarstw niskotowarowych* (tys.) 384,78 318,83 82,80% Number of semi-subsistence farms* (thousand)

Liczba gospodarstw z dodatkowymi dochodami (tys.) 1 429,00 1 116,13 78,10% Number of farms with additional income (thousand)

Liczba gospodarstw z uprawami polowymi (tys.) 702,96 586,03 83,30% Number of farms with field crops (thousand)

Liczba gospodarstw ogrodniczych (tys.) 26,54 3,33 12,50% Number of horticultural farms (thousand) Liczba gospodarstw z uprawami trwałymi (tys.) 63,87 33,32 52,10% Number of farms with permanent crops (thousand)

Liczba gospodarstw z chowem zwierząt żywionych paszami objętościowymi (tys.) 162,10 51,97 32,00% Number of farms with production of animals fed bulky feed (thousand)

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 88 Wojciech Ziętara

Tabela 2. cd. Table 2. cont.

Udział Gospodarstwa Gospodarstwa gospodarstw Wyszczególnienie ogółem małe małych Item Total farms Small farms Share of small farms

Liczba gospodarstw z chowem zwierząt żywionych paszami treściwymi (tys.) Number of farms with production 35,75 15,57 43,50% of animals fed concentrated feed (thousand)

Liczba gospodarstw z różnymi uprawami (tys.) 49,25 33,00 66,90% Number of farms with various crops (thousand)

Liczba gospodarstw z różnymi zwierzętami (tys.) 80,71 37,05 45,90% Number of farms with various animals (thousand) Liczba gospodarstw z różnymi uprawami i zwierzętami (tys.) 277,81 158,05 56,80 % Number of farms with various crops and animals (thousand)

* gospodarstwa zużywające w gospodarstwie domowym powyżej 50% produkcji końcowej * farms utilising over 50% of their final output for household purposes Źródło: Charakterystyka gospodarstw… (2014) Source: Charakterystyka gospodarstw… (2014)

Udział gospodarstw małych był silnie zróżnicowany w zależności od kierunku produkcji. Najliczniejszą grupę wśród nich stanowiły gospodarstwa z uprawami polowymi. Ich udział w całkowitej liczbie gospodarstw małych wynosił 61,7%, a wśród ogółu krajowych gospodarstw z uprawami polowymi – aż 83,3%. Kolejnymi grupami pod względem liczebności były gospodarstwa: z różnymi uprawami i zwierzętami, z chowem zwierząt żywionych paszami objętościowymi i z różnymi zwierzętami. Ich udział w liczbie gospodarstw małych wynosił odpowiednio 16,6, 5,4 i 3,9%. Najmniej liczne były gospodarstwa małe z uprawami ogrodniczymi i z chowem zwierząt żywionych paszami treściwymi. Ich udział wynosił odpowiednio 0,3 i 1,6%. Silnie zróżnicowane jest także terytorialne rozmieszczenie małych gospodarstw. W 2013 r. najwięcej takich gospodarstw znajdowało się w województwach: lubelskim, małopolskim, podkarpackim i świętokrzyskim. Ich łączny udział w ogólnej

PDGR – PSAH Sposoby wspierania małych gospodarstw rolnych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej... 89 powierzchni gospodarstw w tych województwach wynosił 45,3% (Charakterystyka gospodarstw…, 2014). Ogólnie biorąc, wśród gospodarstw małych dominowały gospodarstwa z uprawami polowymi i z różnymi uprawami, których łączny udział wynosił 65,1%. Jest to zrozumiałe, gdyż nastawienie na produkcję roślinną, ze względu na niskie nakłady pracy, pozwala na pozyskiwanie dochodu z innych źródeł, głównie z pracy najemnej. Gospodarstwa te występowały przeważnie w województwach południowo-wschodniej Polski.

Zakres i skuteczność programu wsparcia małych gospodarstw w latach 2004–2006

Małe gospodarstwa były wspomagane w ramach działania nr 2 „Wspieranie gospodarstw niskotowarowych” ujętego w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004–2006. Uprawnionymi do ubiegania się o tego rodzaju wsparcie byli producenci rolni prowadzący gospodarstwa o wielkości ekonomicznej od 2 do 4 ESU w okresie 3 lat przed dniem złożenia wniosku. Pomoc polegała na wypłacie premii w wysokości stanowiącej równowartość 1250 EUR rocznie przez okres 5 lat. Warunkiem uzyskania wsparcia było zobowiązanie się rolnika do restrukturyzacji gospodarstwa przez reali- zację założeń zawartych w planie rozwoju gospodarstwa niskotowarowego. W ramach realizacji programu wsparcia gospodarstw niskotowarowych przeprowadzono dwa nabory wniosków: pierwszy w 2005 r. i drugi w 2006 r. Łącznie przyjęto 172 728 wnio- sków, z czego 67% w pierwszym naborze. Pozytywnie rozpatrzono 157 656 wniosków (91,2%). Szczegółowe dane dotyczące terytorialnego rozkładu wniosków zamiesz- czono w tabeli 3. Z liczb przedstawionych w tabeli 3 wynika, że ponad dwie trzecie (68,45%) pozytywnie rozpatrzonych wniosków pochodziło z województw: lubelskiego, mazowieckiego, świętokrzyskiego, łódzkiego i małopolskiego, a najmniej – z województw: lubuskiego (0,7%), opolskiego (1,05%) i zachodniopomorskiego (1,1%). Po trzecim roku realizacji programu liczba zrealizowanych przedsięwzięć wynosiła 243 405, a liczba beneficjentów, którzy w tym czasie zrealizowali zgłoszone przedsię- wzięcia, była równa 90 166. Oznacza to, że spośród 157 656 wnioskodawców, którym przyznano wsparcie, tylko 57,1% osiągnęło przyjęte cele. Największą popularnością cieszyły się następujące przedsięwzięcia: zakup maszyn rolniczych (46,3%), zakup zwierząt gospodarskich (29%) oraz zakup lub dzierżawa gruntów (11,7%). Łączny udział tych trzech przedsięwzięć wynosił 87%. Gospodarstwa niskotowarowe uzyskały wsparcie z Europejskiego Funduszu Orien tacji i Gwarancji Rolnych (EFOGR) i Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) na łączną kwotę 3 446 598,1 tys. PLN. Większość tych środków (61,9%) pochodziła z EFRROW. Przeciętna kwota wsparcia na jednego beneficjenta wyniosła 21,8 tys. PLN. Nadrzędnym celem omawianego działania, jak to ujęto w odnośnym dokumencie, było zapewnienie beneficjentom przejściowego wzrostu dochodów gospodarstw. Cel ten niewątpliwie został osiągnięty. Zakładano, że wspieranie gospodarstw niskotowarowych zwiększy możliwość ich restrukturyza-

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 90 Wojciech Ziętara

Tabela 3. Liczba przyjętych wniosków i wydanych decyzji odnośnie do działania „Wspie ranie gospodarstw niskotowarowych” w latach 2005 i 2006 Table 3. Number of the applications received and the decisions issued with reference to the action “Support for semi-subsistence farms” in the years 2005 and 2006

Przyjęte wnioski Wydane decyzje Województwo Applications received Decisions issued Voivodeship Liczba Struktura Liczba Struktura Number Structure (%) Number Structure (%)

Dolnośląskie 3 305 1,95 3 006 1,96

Kujawsko-pomorskie 6 887 3,98 6 137 3,82

Lubelskie 29 770 17,29 27 841 17,70

Lubuskie 1 304 0,70 1 131 0,70

Łódzkie 21 640 12,55 19 829 12,60

Małopolskie 15 456 8,95 14 363 9,15

Mazowieckie 27 975 16,20 25 237 16,15

Opolskie 1 845 1,05 1 679 1,05

Podkarpackie 11 097 6,45 10 237 6,45

Podlaskie 8 534 4,95 7 703 4,87

Pomorskie 4 105 2,30 3 695 2,30

Śląskie 2 903 1,65 2 679 1,60

Świętokrzyskie 22 053 12,80 20 238 12,85

Warmińsko-mazurskie 2 796 1,60 2 524 1,60

Wielkopolskie 10 946 6,35 9 640 6,10

Zachodniopomorskie 2 112 1,23 1 717 1,10

Razem – Total 172 728 100,00 157 656 100,00

Źródło: Informacja dotycząca działania „Wspieranie gospodarstw niskotowarowych” wdrażanego w ramach PROW 2004–2006. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Warsza- wa 2015 Source: Information referring to the action “Support for semi-subsistence farms” implemented under the Rural Development Programme 2004–2006. Agency for the Restructuring and Modernisation of Agriculture, Warszawa 2015

PDGR – PSAH Sposoby wspierania małych gospodarstw rolnych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej... 91 cji i doprowadzi do wzrostu produkcji towarowej. Brak informacji o produkcji towarowej tych gospodarstw nie pozwala na ścisłą ocenę efektów omawianego działania, można jednak stwierdzić, że skuteczność wspierania gospodarstw niskotowarowych w ramach WPR była niska. W następnej perspektywie 2006–2013 nie realizowano zatem tego działania. Znamienna w tej kwestii jest sformułowana przez Wilkina (2013) teza, która głosi, że źródło rozwiązania problemów dochodowych rodzin rolniczych znajduje się poza rolnictwem. Problemy te mają charakter społeczny i powinny być rozwiązywane sposobami stosowanymi w polityce społecznej5. Podobnie sądzi Halamska (2013), wskazując, że gospodarstwa samozaopatrzeniowe, tzw. quasi- -chłopskie, są w Polsce problemem społecznym, którego rozwiązanie zależy od decyzji politycznych. Zdaniem Wilkina (2014), stosowanie narzędzi polityki rolnej, będącej częścią polityki gospodarczej, do rozwiązywania problemów społecznych rolników prowadzących małe gospodarstwa jest nieefektywne, o czym świadczy brak rezultatów zarówno unijnej, jak i krajowej polityki rolnej w odniesieniu do drobnych gospodarstw. Sytuację tę autor wiąże z generowaniem przez WPR nieracjonalnych i niewłaściwych sygnałów.

Kierunki wsparcia rozwoju małych gospodarstw w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014–2020

W projekcie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegóło- wych warunków i trybu przyznawania wpłaty i zwrotu pomocy finansowej na opera- cję typu „Restrukturyzacja małych gospodarstw” w ramach poddziałania „Pomoc na rozpoczęcie działalności gospodarczej na rzecz rozwoju małych gospodarstw” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020 określono warunki i zakres pomocy dla takich gospodarstw. O pomoc w ramach wspomnianego poddziałania mogą ubiegać się gospodarstwa, których wielkość ekonomiczna jest mniejsza od 10 tys. EUR SO, a wartość przychodów ze sprzedaży produktów w okresie 12 miesięcy przed złożeniem wniosku wynosiła co najmniej 5 tys. PLN. Ponadto warunkiem uzyskania wsparcia jest wykazanie się przez rolnika odpowiednimi kwali- fikacjami. Kwota wsparcia wynosi 60 tys. PLN (jednak nie więcej niż równowartość 15 tys. EUR) i jest płatna w dwóch ratach: pierwsza w wysokości 48 tys. PLN, a druga 12 tys. PLN. Wypłata następuje po spełnieniu warunków określonych w biznesplanie. Najważniejsze z nich to osiągnięcie wielkości ekonomicznej gospodarstwa wyno- szącej co najmniej 10 tys. EUR SO i jej zwiększenie o 20% w stosunku do wielkości wyjściowej, a także spełnienie celów przekrojowych w zakresie ochrony środowiska

5 Polityka społeczna oznacza celową działalność państwa i innych podmiotów w dziedzinie kształtowania warunków życia i pracy ludności oraz stosunków międzyludzkich, mającą na celu optymalne zaspokojenie potrzeb indywidualnych i społecznych. Polityka gospodarcza natomiast obejmuje działania państwa, które dotyczą procesów gospodarczych i są prowadzone za pośrednictwem pieniądza i budżetu państwa (polityka makroekonomiczna) lub odnoszą się do konkretnych zagadnień gospodarki, np. struktury produkcji, rynków towarów i usług, i polegają na ich regulacji (polityka mikroekonomiczna).

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 92 Wojciech Ziętara i innowacyjności. Środki uzyskane w ramach wsparcia powinny być przeznaczone na inwestycje w środki trwałe (szczególnie na inwestycje dotyczące ochrony środowiska i klimatu), a także na szkolenia, usługi doradcze, udział w zorganizowanych formach współpracy producentów rolnych i inne działania niezbędne do przeprowadzenia restrukturyzacji gospodarstwa. Beneficjent jest zobowiązany do realizacji założeń biznesplanu przez okres 5 lat od otrzymania wypłaty pierwszej raty. Porównując warunki uzyskania wsparcia przez małe gospodarstwa w ramach PROW 2014–2020 z warunkami udzielania wsparcia gospodarstwom niskotowarowym w latach 2004–2006, należy stwierdzić, że: – kwota wsparcia jest 2,4 razy wyższa, stanowi równowartość 15 tys. EUR i jest płatna w dwóch ratach. Poprzednio wynosiła 1250 EUR rocznie i była wypłacana przez 5 lat (razem 6250 EUR), – beneficjent użytkuje gospodarstwo o powierzchni co najmniej 1 ha użytków rolnych, w ciągu ostatnich 12 miesięcy (przed złożeniem wniosku) uzyskał przychód ze sprzedaży produktów rolnych w wysokości co najmniej 5 tys. PLN, a wielkość ekonomiczna gospodarstwa była mniejsza niż 10 tys. EUR, – beneficjent jest zobowiązany do zwiększenia ekonomicznej wielkości gospodarstwa przynajmniej o 20%, a wielkość ta powinna przekroczyć 10 tys. EUR, – podstawę uzyskania pomocy stanowi biznesplan zawierający spójną koncepcję restrukturyzacji gospodarstwa, – beneficjent zobowiązuje się do realizacji działań dotyczących zrównoważenia śro- dowiskowego w zakresie nawożenia, obsady zwierząt, udziału użytków zielonych w powierzchni użytków rolnych i udziału zbóż w strukturze zasiewów.

Przedstawione warunki dają możliwość zwiększenia wielkości ekonomicznej gospodarstwa, gdyż przyznana pomoc musi doprowadzić do wzrostu potencjału produkcyjnego. Zakres tej pomocy nie stwarza jednak szans na osiągnięcie wielkości gwarantu- jącej uzyskanie dochodu na poziomie parytetowym.

Podsumowanie

Struktura gospodarstw rolnych w Unii Europejskiej, zwłaszcza w obrębie UE-12, jest silnie spolaryzowana. W krajach tych, z jednej strony, istnieje duża liczba małych gospodarstw, a z drugiej – zdecydowanie mniejsza liczba gospodarstw większych. Za gospodarstwa małe uznano podmioty o wielkości ekonomicznej do 8 tys. EUR SO. W 2010 r. małe gospodarstwa w UE-27 stanowiły 73,2% ogółu gospodarstw, przy czym w UE-12 udział ten wynosił 88,7%, a w UE-15 – 52,8%. Proporcje w zakresie użytkowania ziemi były odmienne. W krajach UE-12 małe gospodarstwa użytkowały 25,6% całkowitego obszaru użytków rolnych, podczas gdy w krajach UE-15 – tylko 9%. Podobne relacje występowały w strukturze standardowej produkcji. Udział małych gospodarstw w SO w krajach UE-12 wynosił 14,1%, a w krajach UE-15 – zaledwie 3,1%. Stosunek udziału gospodarstw małych w SO do ich udziału w UR w krajach UE-15 wynosił 0,34, natomiast w krajach UE-12 – 0,55. Liczby te wskazują, że małe

PDGR – PSAH Sposoby wspierania małych gospodarstw rolnych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej... 93 gospodarstwa w krajach UE-15 w mniejszym stopniu mają charakter produkcyjny niż w krajach UE-12. Udział zatrudnionych w gospodarstwach małych w ogólnej liczbie pracujących w rolnictwie był dużo mniejszy w krajach UE-15 (31,3%) niż w krajach UE-12 (58%). W Polsce w 2013 r. było ok. 950 tys. gospodarstw małych, a ich udział w całkowitej liczbie gospodarstw wynosił 66%. Użytkowały one 24% powierzchni UR. W gospodarstwach tych znajdowało się ok. 41% wszystkich odłogów. Wśród małych gospodarstw zdecydowanie przeważały (82,8%) gospodarstwa niskotowarowe, a 78% z nich osiągało dochody z innych źródeł, głównie z pracy najemnej. Realizowany w latach 2004–2006 program wsparcia małych gospodarstw w ramach Wspólnej Polityki Rolnej przyczynił się do przejściowej poprawy sytuacji dochodowej tych gospodarstw, lecz nie spowodował zmian strukturalnych. Przyjęty w ramach PROW 2014–2020 program wsparcia małych gospodarstw stwarza pewne, jednak dość ograniczone, możliwości ich rozwoju. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń należy stwierdzić, że problem małych gospodarstw w Polsce i w UE ma w znacznie większym stopniu charakter społeczny niż ekonomiczny i może być skuteczniej rozwiązywany za pomocą narzędzi polityki społecznej.

Bibliografia

Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2013 r. (2014). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. Goraj, L., Bocian, M., Osuch, D., Smolik, A. (2014). Parametry techniczno-ekonomiczne według grup gospodarstw rolnych uczestniczących w Polskim FADN w 2012 r. Warszawa: IERiGŻ-PIB. Gospodarstwa rolne w Polsce na tle gospodarstw w Unii Europejskiej – wpływ WPR. Powszechny Spis Rolny 2010. (2013). Praca zbior. pod kier. W. Poczty. Warszawa: GUS. Halamska, M. (2013). Quasi-chłopi w przestrzeni społecznej Polskiej Wsi. Wieś i Rolnictwo, 2, 28–42. Klimczyk, P. (2008). Analiza struktury zatrudnienia w gospodarce polskiej na tle innych państw Unii Europejskiej. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, 793, 17–28. Projekt rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych warun- ków i trybu przyznawania, wypłaty oraz zwrotu pomocy finansowej na operację typu „Restrukturyzacja małych gospodarstw” w ramach poddziałania „Pomoc na rozpoczęcie działalności gospodarczej na rzecz małych gospodarstw” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020. (2015). Warszawa: MR i RW. Sroka, W., Musiał, W. (2013). Problemy delimitacji małych gospodarstw rolnych w aspekcie projekcji zmian WPR na lata 2014–2020. Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Polityki Europejskie. Finanse i Marketing, 9(58), 465–478. Tomczak, F. (2004). Od rolnictwa do agrobiznesu – transformacja gospodarki rolniczo-żywno- ściowej Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Warszawa: Szkoła Główna Handlowa w Warszawie. Wilkin, J. (2013). Aksjologia i prakseologia polityki wobec drobnych gospodarstw rolnych w Polsce i w Unii Europejskiej. Wieś i Rolnictwo, 2, 43–54. Wilkin, J. (2014). Bilans 10 lat członkostwa Polski w Unii Europejskiej dla rolnictwa i obszarów wiejskich, W: I. Nurzyńska, W. Poczta (red.), Polska wieś 2014. Raport o stanie wsi (s. 11–25). Warszawa: Wyd. Nauk. Scholar.

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 94 Wojciech Ziętara

Ziętara, W. (2015). Społeczny czy ekonomiczny charakter reform rolnych w Polsce w okresie między- i powojennym. Roczniki Naukowe Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, 102(1), 31–45.

Zaakceptowano do druku – Accepted for print: 15.06.2015

For citation – Do cytowania: Ziętara, W. (2015). Sposoby wspierania małych gospodarstw rolnych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej oraz ich skuteczność [Methods for supporting small agricultural holdings under the Common Agricultural Policy and the effectiveness thereof]. Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings, 2, 81–93. doi: http://dx.doi.org/10.15576/PDGR/2015.2.81

PDGR – PSAH Wskazówki dla autorów

Na łamach czasopisma Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings zamieszczane są oryginalne prace naukowe. Każda praca jest recenzowana przez dwie osoby w trybie podwójnej anonimowości (double-blind review). Prace proponowane do druku należy przesyłać na adres sekretarza redakcji czasopisma (e-mail: [email protected]).

Sposób przygotowania prac

1. Objętość prac wraz z tabelami, rysunkami i fotografiami nie powinna przekraczać 20 stron formatu A-4. 2. Styl dokumentów – tekst pracy należy pisać czcionką typu TNR (Times New Roman) 12 pkt, 1,5 odstępu między wierszami; dopuszcza się stosowanie wyróżnień w tekś cie, np. kursywy i pogrubień tekstu, ale bez podkreślania liter, wyrazów i zdań. 3. Wielkość tabel i rysunków nie może przekraczać formatu B-5 (12,5 × 19,5 cm); pre- ferowane wykresy dwuwymiarowe. Tytuły tabel i rysunków oraz ich zawartość tre- ściową należy podać w języku polskim i angielskim. Tabele i ilustracje powinny być ponumerowane zgodnie z kolejnością ich występowania w tekście. 4. Układ pracy: • Tytuł artykułu w języku polskim i angielskim (lub angielskim i polskim, jeże- li cała praca jest napisana w języku angielskim); to samo dotyczy streszczenia i słów kluczowych. • Imię i nazwisko autora (-ów) oraz nazwa macierzystej instytucji. • Adres do korespondencji – pocztowy i internetowy, umieszczony u dołu pierwszej strony. • Streszczenie pracy (około 2000 znaków). • Słowa kluczowe – należy podać do 6 słów pomocnych przy indeksacji i wyszuki- waniu. • Abstract (około 2000 znaków) jako tłumaczenie streszczenia i Keywords jako tłumaczenie słów kluczowych. • Tekst główny powinien być podzielony na rozdziały (opatrzone tytułami): „Wstęp”; „Materiał i metody”; „Wyniki i dyskusja”; „Wnioski” (lub „Podsumowanie”); „Bibliografia”; ewentualnie podziękowania lub informacje o sponsorze. 96 Wskazówki dla autorów

5. Cytowanie prac innych autorów – przy powoływaniu się na inne publikacje należy stosować następujące zasady: • Sposób cytowania: a) praca jednego autora: w odsyłaczu bibliograficznym w tekście należy podać nazwisko autora i rok publikacji, np.: (Kowalski, 2009), lub pisać np.: zdaniem Kowalskiego (2009); przy zamieszczaniu cytatu należy podać numer strony, np.: (Kowalski, 2009, s. 52) b) praca dwóch autorów: za każdym razem należy podawać oba nazwiska (umieszczając między nimi literę „i”) oraz rok publikacji c) praca trzech, czterech lub pięciu autorów: – za pierwszym razem należy podać nazwiska wszystkich autorów oraz rok publikacji – w kolejnych odsyłaczach należy podawać tylko nazwisko pierwszego autora, dodając skrót „i in.”, oraz rok publikacji d) praca sześciu lub więcej autorów: za każdym razem należy podawać nazwisko tylko pierwszego autora, dodając skrót „i in.”, oraz rok publikacji e) praca autora korporatywnego (instytucja, agencja rządowa itp.): należy po- dać nazwę ciała zbiorowego i rok publikacji. Jeżeli nazwa ma znany skrót, za pierwszym razem należy go podać w nawiasie, a w kolejnych odsyłaczach podawać tylko sam skrót f) praca autora nieznanego: należy podać tytuł pracy i rok publikacji • Kolejność odsyłaczy: przy powoływaniu się w tym samym nawiasie na dwie lub więcej prac należy odsyłacze ustawić w porządku alfabetycznym według nazwisk pierwszych autorów (tj. tak jak w wykazie piśmiennictwa) i oddzielić średnikiem. Prace tego samego autora należy uporządkować chronologicznie (zaczynając od najstarszych, a kończąc na pracach znajdujących się w druku); nazwisko autora podać tylko raz, a dla kolejnych prac wpisać tylko datę 6. Zapis bibliografii*1 – wykaz piśmiennictwa należy zestawić w porządku alfabetycznym w następujący sposób: • Książka: nazwisko (-a) autora (-ów), inicjały imion; rok wydania (jeżeli z danego roku pochodzi więcej prac tego samego autora, po roku należy dodać ozna- czenie literowe poszczególnych pozycji: a, b, c itd.); tytuł pracy; nazwa miejsca wydania i wydawnictwa • Warianty: a) książka napisana pod redakcją: nazwisko (-a) redaktora (-ów), inicjały imion; skrót „red.” w nawiasie okrągłym; rok wydania; dalsze informacje jw.

* Szczegóły dotyczące sposobu zapisywania źródeł różnego rodzaju można znaleźć w pracy Podstawowe standardy edytorskie naukowych tekstów psychologicznych w języku polskim na podstawie reguł APA autorstwa J. Harasimczuk i J. Cieciucha (rozdz. 2 „Cytowania”, rozdz. 7 „Zapis bibliografii”) oraz w Publication Manual of the American Psychological Association (wyd. 6).

PDGR – PSAH Wskazówki dla autorów 97

b) rozdział w pracy zbiorowej: nazwisko (-a) autora (-ów), inicjały imion; rok wydania; tytuł rozdziału; informacja o książce, z której pochodzi rozdział (litera „W”; dwukropek; inicjały imion i nazwisko (-a) redaktora (-ów), skrót „red.” w nawiasie okrągłym; tytuł książki; zakres stron podany w nawiasie okrągłym; nazwa miejsca wydania i wydawnictwa) Kata, R. (2011). Ekonomiczne i instytucjonalne czynniki kształtujące powiąza- nia finansowe gospodarstw rolniczych z bankami. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego. Czapiński, J., Panek, T. (red.) (2014). Diagnoza Społeczna 2013. Warunki i jakość życia Polaków. Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich. Penczar, M. (2014). Ocena poziomu edukacji finansowej w Polsce na tle kra- jów UE, W: M. Penczar (red.), Rola edukacji finansowej w ograniczaniu wy- kluczenia finansowego (s. 11–26). Gdańsk: Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego. • Artykuł w czasopiśmie: nazwisko (-a) autora (-ów), inicjały imion; rok wydania; tytuł pracy; tytuł czasopisma oraz a) numer tomu (rocznika), numer zeszytu i numery stron w danym zeszycie – w przypadku czasopism, w których każdy kolejny zeszyt w obrębie jednego rocznika ma osobną numerację stron (tzn. w każdym zeszycie pierwsza strona nosi numer 1) b) numer tomu (rocznika) i numery stron w ramach tomu – w przypadku czasopism, w których kolejne zeszyty w obrębie jednego rocznika nie mają osob- nej numeracji stron (tzn. pierwsza strona w danym zeszycie nosi numer kolejny po numerze ostatniej strony w zeszycie poprzednim)

Uwaga 1: Jeżeli artykuł ma numer DOI (Digital Object Identifier), należy po- dać go na końcu zapisu bibliograficznego. Uwaga 2: W przypadku artykułu z czasopisma elektronicznego należy dodatkowo podać informację o stronie, z której został pobrany artykuł (dopisek „Pobrane z:” i adres strony internetowej).

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 98 Wskazówki dla autorów

• Tekst na stronie internetowej niebędący artykułem w czasopiśmie, książką ani rozdziałem w książce: nazwisko (-a) autora (-ów), inicjały imion; data publikacji (jeżeli jest znana); tytuł; informacja o stronie, z której został pobrany tekst (dopisek „Pobrane z:” i adres strony internetowej) Commission for Financial Literacy and Retirement Income. (2013, Jan). Income support. Pobrane z: http://www.cffc.org.nz/retirement/retirement-policy/ policy-position-papers/ 7. Tytuły i treść tabel, a także podpisy rysunków i legendy należy podać w języku teks tu głównego, a numery tabel i rysunków zapisać cyframi arabskimi. 8. Jednostki – obowiązuje międzynarodowy układ SI.

Przebieg procesu wydawniczego

1. Autor przesyła tekst pracy w wersji elektronicznej. 2. Każda praca jest recenzowana przez specjalistę w danej dziedzinie. Powiadomienie o przyjęciu pracy do druku zostanie przesłane na adres do korespondencji. 3. Autor jest zobowiązany złożyć oświadczenie, że praca nie była publikowana ani nie jest przewidziana do publikacji w innym czasopiśmie, a po przyjęciu do druku nie będzie publikowana gdzie indziej w niezmienionej formie bez pisemnej zgody wydawcy. 4. Autor pracy przyjętej do druku jest zobowiązany przenieść swe prawa autorskie na wydawcę. 5. Odpowiedzialność za uzyskanie zgody na wykorzystanie wszelkich materiałów ob- jętych prawami autorskimi spoczywa na autorze pracy. 6. Końcową wersję pracy należy dostarczyć w wersji elektronicznej. Część główną publikacji (streszczenie, właściwy tekst artykułu oraz bibliografię) należy zapi- sać w jednym pliku. Tabele, rysunki i inne załączniki powinny znaleźć się w od- dzielnych plikach. Materiał graficzny (rysunki, schematy, wykresy) powinien być opracowany i przysłany jako osobny zapis elektroniczny (pliki źródłowe) w programach pracujących w środowisku Windows (np. w programach Excel, CorelDraw, Photoshop itp.), fotografie należy przygotować w formatach JPG, TIFF lub BMP; minimalna rozdzielczość fotografii wynosi 300 dpi. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów i poprawek, a także proponowania zmian i uzupełnień mery- torycznych uzgodnionych z autorem. 7. Artykuł do korekty autorskiej zostanie wysłany na adres do korespondencji i powinien zostać odesłany w ciągu 2 dni od otrzymania. Ewentualne zmiany w tekście należy ograniczyć do poprawienia błędów faktograficznych i literowych.

PDGR – PSAH Instructions to authors

The journal Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings features original scientific articles. The submissions are subject to double- -blind peer review by two persons. The articles should be submitted to the address of the Associate Editor (e-mail: [email protected]).

Preparation of the manuscript

1. Length and style: manuscripts should not exceed 20 pages (A-4 format), including tables and illustrations. The text must be typed in a 12-point font (Times New Roman), double-spaced with wide margins; italics and bold type may be used, un- derlining should be avoided. 2. Tables and illustrations: these should not be larger than 12.5 × 19.5 cm (B-5 format); diagrams preferably two-dimensional. Tables and illustrations should be numbered in the order in which they appear in the text. 3. Layout: • Title: an informative and concise name of the paper. • Authors: full names and affiliation of all authors should be provided. The corresponding author must be identified by e-mail and full postal address at the foot of the first page. • Abstract: a short summary (about 2000 words) of the study, containing basic information on its objective, methods, results and major conclusions. • Keywords: up to 6 words or phrases referring to the main topics of the paper. • Main body: the text should be divided into sections (each with a separate heading): “Introduction”; “Material and methods”; “Results and discussion”; “Conclusions”; “References”; acknowledgements (optional). 4. In-text references: Citations in the text should be made by author and year accord ing to the patterns shown below. • Style of citing: a) A work by one author: All citations in the text will appear by author’s sur- name and year of publication, in parenthesis, separated with a comma, e.g.: (Jones, 2014). If the author’s name is integrated into a sentence, then only the year will appear in parenthesis, e.g.: “As found by Jones (2014), …” 100 Instructions to authors

b) A work by two authors: Every time both names will be cited (with “and” between the names) followed by the year c) A work by three to five authors: – All the author names (followed by the year) will be cited the first time the reference occurs in the text – Only the first author’s name followed by “et al.” (and the year) will appear in subsequent citations d) A work by six or more authors: Only the name of the first author followed by “et al.” (and the year) will appear in all citations e) A work by a corporate author (organisation, government agency, etc.): The source will be cited by corporate body’s name and year of publication. If the name has a well-known abbreviation, the latter will be included in brackets the first time the source is cited (in later citations only the abbreviation will be used) f) A work by an unknown author: The source will be cited by its title and year of publication • Order of citing: Citations of two or more works in the same parentheses should be listed in the order in which they appear in the reference list (i.e., alphabetically, then chronologically) 5. Reference list*1: Cited publications will be listed alphabetically at the end of the paper according to the patterns shown below. • Book: Authors’ surnames and initials, separated with a comma; year of publication (if there are more than one reference by the same author published in the same year, letter suffixes: a, b, etc., will be assigned to the year); book title; location and publisher • Variants: a) Edited book with no author: Editors’ surnames and initials; “Ed.” or “Eds.” in parenthesis; year of publication; other information as above b) Chapter of a book: Authors’ surnames and initials; year of publication; chapter title; information about the book (“In” followed by a colon; editors’ initials and surnames, followed by “Ed.” or “Eds.” in parenthesis; book title, italicised; chapter pages in the book, in parenthesis; location and publisher) Ramirez, F., Kallarackal, J. (2015). Responses of fruit trees to global climate change. Cham: Springer. Lyson, T.A., Stevenson, G.W., Welsh, R. (Eds.) (2008). Food and the mid-level farm. Renewing an agriculture of the middle. Cambridge, MA: MIT Press. Redman, M. (2012). Rural Development Programmes and how they can support HNV farming, In: R. Oppermann, G. Beaufoy, G. Jones (Eds.), High nature value farming in Europe. 35 European countries – Experiences and perspectives (pp. 491–501). Basel: Verlag Regionalkultur.

* Details concerning the citation style for various sources can be found in the Publication Manual of the American Psychological Association (6th ed.).

PDGR – PSAH Instructions to authors 101

• Journal article: Authors’ surnames and initials; year of publication; article title; journal title (italicised), and a) volume number (italicised); issue number (in parentheses); page numbers in the issue – for journals that are paginated by issue (i.e. every issue begins with page one) b) volume number (italicised); page numbers in the volume – for journals that are paginated by volume (i.e. begin with page one in issue one, and continue numbering issue two where issue one ended, etc.)

Note 1: If a DOI (Digital Object Identifier) has been assigned to the article, it should be included after the page numbers of the article. Note 2: For articles from online periodicals, information about the web page should be included (“Retrieved from” followed by a colon; web page address).

Ciaian, P., Kancs, D. (2012). The capitalization of area payments into farmland rents: Micro evidence from the new EU member states. Canadian Journal of Agricultural Economics, 60(4), 44–65. Ashley, C., Haysom, G. (2006). From philanthropy to a different way of doing business: Strategies and challenges in integrating pro-poor approaches into tourism business. Development Southern Africa, 23(2), 265–280. doi: 10.1080/03768350600707553 Krzyżanowski, J.T. (2015). From “deficiency payments” through “decoupling” to “greening” – Direct payments in the European Union. Electronic Journal of Polish Agricultural Universities, 18(2). Retrieved from: http://www.ejpau. media.pl • Other material on a web page (other than journal article, book, or book chapter): Authors’ surnames and initials; year of publication (if known); title; information about the web page (“Retrieved from” followed by a colon; web page address) Commission for Financial Literacy and Retirement Income. (2013, Jan). Income support. Retrieved from: http://www.cffc.org.nz/retirement/retirement-policy/ policy-position-papers/ 6. Polish authors are required to submit the Polish version of the title, abstract, and keywords. 7. Units: the SI system should be used throughout the paper.

Publishing process

1. Authors should submit their manuscripts in electronic form. 2. Each paper will be reviewed by a specialist in the field. The corresponding author will be notified of the acceptance for publication. 3. Authors are obliged to formally declare that the paper has not been published before; it is not being considered for publication elsewhere; and, if accepted, it will

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015 102 Instructions to authors

not be published elsewhere in the same form without the written permission of the editor. 4. All authors will sign the “Transfer of copyright” agreement before the paper can be published. 5. Responsibility for obtaining permission from the copyright holder to reproduce any copyright-protected material rests with the authors. 6. Final version of the manuscript should be sent in electronic form. Tables and illus trations should be put in separate files; graphics should preferably be created by means of Excel, CorelDraw, Photoshop or suchlike; source files are also necessary; photos in JPG, TIFF or BMP formats, minimum resolution 300 dpi. The publisher reserves the right to make cuts and corrections to the text. 7. Proofs will be sent to the corresponding author. It is expected that they are re turned within 48 hours of receipt. Alterations to the text should be limited to fac- tual or typesetting errors.

PDGR – PSAH