Raport Końcowy Z Badania

„Wpływ projektów zrealizowanych w ramach Priorytetu IV. LRPO Działanie 4.3 Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich i wiejskich na ożywienie gospodarcze zdegradowanych obszarów oraz na uzdrowienie ich funkcji społecznych i kulturalnych” RAPORT KOŃCOWY Z BADANIA

Gdańsk, czerwiec 2013 1

Zamawiający Urząd Marszałkowski Województwa Lubuskiego Ul. Podgórna 7, 65-057 Zielona Góra

Wykonawca Konsorcjum firm: EU-Consult Sp. z o.o. ul. Wały Piastowskie 1, 80-855 Gdańsk oraz Instytut Badawczy IPC Agnieszka Kotlińska ul Aleksandra Ostrowskiego 30, 53-238 Wrocław

Spis treści

1) Streszczenie...... 4 2) Summary ...... 12 3) Wprowadzenie ...... 20 3.1. Cele badania ...... 21 3.2. Zakres badania ...... 22 3.3. Kryteria ewaluacyjne ...... 22 4) Metodologia badania ...... 23 4.1. Pytania badawcze ...... 23 4.2. Metodyka badania ...... 24 5) Wyniki badania ...... 29 5.1. Skuteczność oraz efektywność projektów realizowanych w ramach Działania 4.3 LRPO ...... 29 5.2. Osiągnięte oraz potencjalne efekty projektów realizowanych w ramach Działania 4.3 LRPO ...... 60 5.3. Znaczenie zrealizowanych projektów w kontekście podnoszenia poziomu życia społeczności lokalnych i regionalnych...... 70 5.4. Dobre praktyki ...... 77 5.5. Charakterystyka Lokalnych Programów Rewitalizacji ...... 80 6) Analiza przypadku (case study) ...... 96 7) Wewnętrzny potencjał, szanse oraz zagrożenia na drodze ku rewitalizacji obszarów zdegradowanych w województwie lubuskim ...... 105 8) Wnioski i rekomendacje ...... 108 9) Wykaz rysunków, tabel i wykresów ...... 111

1) Streszczenie

Niniejszy dokument stanowi raport końcowy z badania Wpływ projektów zrealizowanych w ramach Priorytetu IV. LRPO Działanie 4.3 Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich i wiejskich na ożywienie gospodarcze zdegradowanych obszarów oraz na uzdrowienie ich funkcji społecznych i kulturalnych .

Głównym celem Działania 4.3 LRPO jest ożywienie zdegradowanych obszarów miejskich i wiejskich (w tym powojskowych, poprzemysłowych i popegeerowskich) poprzez zmianę dotychczasowych funkcji i adaptację terenów oraz przekształcanie znajdujących się tam obiektów na inne cele: usługowe, gospodarcze, społeczne, edukacyjne, zdrowotne, rekreacyjne, kulturalne i turystyczne.

W latach 2007-2013 w ramach Działania 4.3 LRPO w województwie lubuskim Zarząd Województwa Lubuskiego wybrał do realizacji 18 projektów w trybie indywidualnym 1: 1. Przebudowa i budowa zewnętrznej infrastruktury technicznej na osiedlu mieszkaniowym w Wędrzynie, 2. Przebudowa i zmiana sposobu użytkowania budynku pokoszarowego przy ul. Myśliborskiej w Gorzowie Wlkp. na siedzibę filii Samodzielnego Pododdziału Prewencji Policji z Zielonej Góry, I Komisariatu Policji, Laboratorium Kryminalistycznego oraz Archiwum Komendy Wojewódzkiej Policji, 3. Przebudowa Placu Wojska Polskiego w Kostrzynie nad Odrą, 4. Przebudowa zabytkowych budynków i adaptacja terenów dla potrzeb Miejskiej Biblioteki w Nowej Soli, 5. Renowacja i adaptacja zabytkowego obiektu zamkowego w Sulechowie przy Al. Wielkopolskiej na cele kulturalne wraz z zagospodarowaniem terenu, 6. Rewitalizacja Bulwaru Nadwarciańskiego Wschodniego w Gorzowie Wlkp. poprzez adaptację infrastruktury technicznej na cele kulturowe, rekreacyjne i turystyczne, 7. Rewitalizacja dzielnicy portowej w zabytkowej części miasta Nowa Sól, 8. Rewitalizacja historycznego układu komunikacyjno-urbanistycznego śródmieścia Świebodzina etap I, 9. Rewitalizacja Miasta Zielona Góra – Etap I i Etap II, 10. Rewitalizacja budynku „F” przy ul. Zyty w Zielonej Górze, 11. Rewitalizacja Parku Miejskiego w Kostrzynie nad Odrą, 12. Rewitalizacja Starego Miasta w Nowym Miasteczku,

1 Indykatywny Plan Inwestycyjny Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 z dnia 5 marca 2013, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=64&Itemid=114, 06.06.2013 4

13. Rewitalizacja Starego Miasta w Ośnie Lubuskim – układ komunikacyjny wraz z małą infrastrukturą, 14. Rewitalizacja Starego Miasta we Wschowie, 15. Rewitalizacja Starówki Miejskiej w Żaganiu – etap I, 16. Rewitalizacja Starówki w Żarach, 17. Rewitalizacja Śródmieścia Kożuchowa – etap I, 18. Utworzenie Parku Kultur Świata (Park of World Culture) poprzez rewitalizację zabytkowego założenia parkowego w Drezdenku - I etap.

Do końca kwietnia 2013 roku zostało podpisanych 17 umów, natomiast zakończyła się realizacja 6 inwestycji.

W niniejszym raporcie skoncentrowano się na następujących obszarach badawczych: • Skuteczność i efektywność wsparcia inwestycji w ramach rewitalizacji na podstawie projektów, które uzyskały dofinansowanie w ramach Działania 4.3 LRPO, • Osiągnięte oraz potencjalne efekty wynikające z realizacji inwestycji w ramach Działania 4.3 LRPO, • Znaczenie zrealizowanych projektów w procesie podnoszenia poziomu życia społeczności lokalnej/regionalnej, • Dobre praktyki oraz sformułowanie rekomendacji w obszarze optymalnego ukierunkowania wsparcia w przyszłej perspektywie w obszarze działań rewitalizacyjnych w województwie lubuskim.

Rewitalizacja (łac. re +vita – dosłownie: przywrócenie do życia, ożywienie) to działanie skupione na ożywieniu zdegradowanych obszarów miast, np. poprzemysłowych, którego celem jest znalezienie dla nich nowego zastosowania i doprowadzenie do stanu, w którym obszary zmieniają swoją funkcję. Głównymi celami rewitalizacji zdegradowanych obszarów w województwie lubuskim w ramach Działania 4.3 są: • zwiększenie zrównoważonego rozwoju oraz polityki równych szans, • zwiększenie atrakcyjności turystycznej regionu oraz atrakcyjności dla inwestorów, • ulepszenie infrastruktury edukacyjnej i mieszkalnej oraz infrastruktury ochrony zdrowia, • poprawa funkcji kulturowych, • poprawa konkurencyjności gospodarczej.

Do dnia 5 grudnia 2012 r. na projekty realizowane w ramach Działania 4.3 LRPO udało się zakontraktować 86,3 % przyznanych środków 2. W II kwartale 2013 roku nastąpi ogłoszenie pierwszego konkursu dotyczącego tego Działania, przeznaczono na niego 15 mln złotych 3.

Większość projektów swoim zasięgiem objęła dużą liczbę obiektów infrastruktury miejskiej. Poprzez równoległe oddziaływanie na wiele elementów starano się uzyskać efekt synergii, aby znacznie poprawić konkurencyjność analizowanych obszarów. W Wędrzynie wybudowano place sportowe, ścianę do tenisa, trzy place zabaw, sześć placyków gospodarczych. Zbudowano także energooszczędne osiedle oraz sieć wodociągową. Zmodernizowano także drogi i chodniki. W Nowym Miasteczku dokonano dogłębnej rewitalizacji Starego Miasta, m.in. wyremontowano i przebudowano ulice oraz place miejskie. Od podstaw wybudowano ciągi pieszo-rowerowe oraz wyremontowano kościół pod wezwaniem Opatrzności Bożej.

Największą liczbę kierunków działań wskazano w wypadku gminy Drezdenko – utworzony tam Park Kultur Świata wpływa pozytywnie na takie czynniki jak przedsiębiorczość, atrakcyjność turystyczna i inwestycyjna czy bezpieczeństwo. Inwestycje realizowane w Żarach, Kostrzynie nad Odrą ( Przebudowa Placu Wojska Polskiego ) i Wędrzynie oddziałują na nieco mniejszą liczbę obszarów funkcjonowania regionu, tzn. oddziałują głównie na zewnętrzną infrastrukturę, ale także mają pozytywny wpływ na jakość życia mieszkańców oraz pełnią funkcje sportowo- rekreacyjne.

Projekty z zakresu rewitalizacji podjęte w ramach Działania 4.3 dotyczą przedsięwzięć kompleksowych. Najczęściej inwestowano w renowację dróg, chodników i mostów. Popularne były również wydatki dotyczące zieleni i małej architektury, oświetlenia, sieci wodociągowej i kanalizacji oraz miejsc postojowych. Jedynie nieliczne inwestycje związane były z placami i placami zabaw oraz z obiektami sportowymi. Około 56% projektów objęło inwestycje w obiekty kulturowe i historyczne.

Przyciąganie turystów pozwala lokalnym przedsiębiorcom, zwłaszcza tym z branży gastronomicznej i hotelarskiej, na zwiększenie przychodów i zatrudnienia. Z atrakcyjnością turystyczną bezpośrednio związane są funkcje kulturowe oraz bezpieczeństwo. W analizowanych projektach podniesieniu poziomu bezpieczeństwa służyło zarówno rewitalizowanie obszarów do tej pory kojarzonych z wysokim poziomem przestępczości, jak również instalowanie systemów monitoringu. Kolejne

2 Dane uzyskane od Zamawiającego 3 Harmonogram ogłaszania konkursów w ramach LRPO 2007-2013 na rok 2013 z dnia 17.04.2013, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=1312&Itemid=, 04.06.2013 6

Beneficjenci Działania 4.3 LRPO zgodnie odpowiedzieli, że rewitalizacja obszarów przyczyniła się do poprawy jakości życia ich mieszkańców, w zdecydowanej większości wypadków wpłynęła ona również pozytywnie na konkurencyjność gospodarczą regionu. Dzięki niej powstają nowe przedsiębiorstwa i miejsca pracy. Wiele instytucji zostało dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych. Projekty realizowane w Kostrzynie i Gorzowie Wlkp. miały wpływ na poprawę funkcji kulturowych, rekreacyjnych i turystycznych. W Gorzowie zrewitalizowano Bulwar Nadwarciański Wschodni poprzez adaptację infrastruktury technicznej na cele kulturowe, rekreacyjne i turystyczne. Powstały tam m.in. pływające fontanny, plac wydarzeń artystycznych, plac zabaw oraz altany z ławkami dla seniorów. Inwestycje dokonane na terenie Kostrzyna i Zielonej Góry wpłynęły pozytywnie na infrastrukturę mieszkalną. Beneficjenci z Gorzowa Wielkopolskiego i Zielonej Góry wskazali, iż projekty poprawiły stan środowiska naturalnego. Wszyscy respondenci stwierdzili, że potrzeby mieszkańców zostały bardzo dobrze zidentyfikowane.

Zdecydowana większość Beneficjentów Działania 4.3 LRPO stwierdziła, że produkty założone na etapie tworzenia projektu zostały w pełni osiągnięte – wynik ten jest bardzo zadowalający. W dużej mierze (93% przypadków) skorzystali oni z konsultacji społecznych na etapie przygotowania projektu, z czego zdecydowaną większość stanowiły konsultacje reprezentatywne. Jedynie w 7% przypadków skorzystano z konsultacji eksperckich. O znaczeniu konsultacji społecznych świadczy fakt, iż dwie trzecie respondentów uznało, że projekty w ramach przygotowania których przeprowadzono konsultacje społeczne są bardziej efektywne od tych, przy których takiego działania zabrakło. Prawie wszyscy Beneficjenci (93%) są zdania, że działania podjęte w ramach projektu okazały się adekwatne w stosunku do potrzeb rewitalizowanych obszarów. Oznacza to, że projekty są bardzo efektywne. Niecałe 53% ankietowanych uważa, że podjęte działania w stopniu bardzo dużym przyczyniły się do rewitalizacji zdegradowanych obszarów.

Respondenci uznali, że dzięki realizacji inwestycji w ramach Działania 4.3 LRPO wzrosła konkurencyjność regionu: • jako miejsca zamieszkania (87% ankietowanych), • w obszarze turystyki (93%), • w zakresie inwestycji (73%).

Świadczy to, iż realizowane projekty miały większy wpływ na infrastrukturę społeczną niż na infrastrukturę wspierającą przedsiębiorczość. Dominowała odpowiedź, że podjęte działania przyczynią się bądź już przyczyniły się do ożywienia gospodarczego regionu. Dwie trzecie biorących udział w badaniu zaobserwowało poprawę stanu środowiska naturalnego.

Znacząca większość uczestników badania ilościowego CATI dostrzegła pozytywny wpływ projektu na życie mieszkańców jako ogółu – świadczy to o potrzebie realizacji kolejnych inwestycji. Przeważnie respondenci odpowiadali, że realizacja tego typu projektów to dobry pomysł na przyszłość lub dla innych obszarów. Z drugiej jednak strony jedynie 29% respondentów zanotowało poprawę osobistej jakości życia – jest to związane z faktem, iż dokonane inwestycje mają ograniczony zasięg, do tego należy wziąć pod uwagę pogarszającą się sytuację gospodarczą w Polsce. Bardzo zastanawiające są odpowiedzi respondentów dotyczące oceny stanu środowiska naturalnego i liczby inwestycji w regionie – liczba respondentów uznających, że nastąpiło polepszenie była bardzo zbliżona do tych, którzy zaobserwowali pogorszenie sytuacji. Jedna czwarta osób uznała, że konkurencyjność gospodarcza regionu spadła, zaś jedynie 16% uważa, że wzrosła. Świadczy to o tym, że liczba i wartość inwestycji dokonywana w regionie nie jest wystarczająca, aby przezwyciężyć pogarszające się warunki gospodarcze oraz proces wyniszczania środowiska naturalnego. Nieco ponad jedna czwarta biorących udział w badaniu uznała, że sytuacja w regionie pogorszyła się, 16%, że polepszyła się, reszta nie dostrzegła zmian.

Podrozdział 5.4 niniejszego raportu dotyczy dobrych praktyk - uniwersalnych procesów, technik lub innowacji, pozwalających na osiągnięcie wyznaczonego celu w sposób skuteczny i efektywny. Beneficjenci jako dobre praktyki wskazali określenie właściwych miejsc do rewitalizacji oraz możliwość skorzystania z finansowania, zaś przedstawiciele instytucji zlokalizowanych w rewitalizowanych gminach zwracali uwagę przede wszystkim na poprawę infrastruktury. Do dobrych praktyk zaliczono między innymi tworzenie przestrzeni wypoczynkowej dla mieszkańców, czynienie obiektów miejscem spotkań kulturalnych, a nawet odkrywanie i odbudowę obiektów o znaczeniu historycznym, które w istotny sposób zmieniają funkcjonalność otoczenia.

Przykładem dobrej praktyki dostrzeżonym w trakcie pracy nad niniejszym raportem jest realizowanie inwestycji przy współpracy z okolicznymi podmiotami. Kooperacja umożliwia lepsze zidentyfikowanie potrzeb ludności oraz sprawia, iż wzrasta sprawność wdrażania inwestycji.

Kolejnym przejawem dobrych praktyk było odpowiednie zbadanie oczekiwań osób zamieszkujących rewitalizowane obszary poprzez prowadzenie konsultacji społecznych z mieszkańcami, organizacjami, instytucjami i podmiotami gospodarczymi, jak również prowadzenie sondażowych badań opinii społecznej dotyczących kluczowych dla gminy kwestii.

W kolejnej części raportu dokonano analizy Lokalnych Programów Rewitalizacji (LPR) - wieloletnich programów przyjętych i koordynowanych przez samorządy terytorialne (głównie lokalne), mające na celu rewitalizację określonych obszarów zdegradowanych, realizowane zgodnie z określonymi harmonogramami czasowymi i finansowane z określonych źródeł.

Wszyscy Beneficjenci Działania 4.3 stwierdzili, iż zadbano o bardzo dobrą identyfikację potrzeb mieszkańców na etapie tworzenia Lokalnego Programu Rewitalizacji. W celu zagwarantowania, iż plany przedstawione w LPR są zgodne z potrzebami regionu realizowano badania ankietowe, organizowano spotkania z przedstawicielami lokalnych podmiotów oraz spotkania grup eksperckich, jak również tworzono fora internetowe pozwalające na swobodną wypowiedź.

Po dokonaniu analizy porównawczej Lokalnych Programów Rewitalizacji oraz Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007-2013 , Krajowego Programu Reform Europa 2020 , Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 oraz Strategicznych wytycznych Wspólnoty na lata 2007-2013 stwierdzono zgodność między treścią LPR a wytycznymi zawartymi w pozostałych dokumentach. Oznacza to, iż obszary rewitalizacji, których dotyczą inwestycje zostały uznane za kluczowe przez liczne niezależne zespoły opracowujące plany działań, w związku z czym przeznaczanie na nie funduszy jest uzasadnione.

Najczęściej wskazywaną barierą skutecznego wdrażania Lokalnych Programów Rewitalizacji są ograniczenia finansowe. Budżety gmin obciążone są wieloma wydatkami, w związku z czym poszukuje się innych źródeł finansowania, wśród których kluczową rolę odgrywa LRPO. Zwrócono uwagę na problem z pozyskaniem funduszy na działania miękkie, jak na przykład szkolenia dla bezrobotnych. Aby rozwiązać

Raport końcowy z badania „Wpływ projektów zrealizowanych w ramach Priorytetu IV. LRPO Działanie 4.3 Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich i wiejskich na ożywienie gospodarcze zdegradowanych obszarów oraz na uzdrowienie ich funkcji społecznych i kulturalnych” ten problem, Urząd Pracy rozpoczął tworzenie programu aktywizacji zawodowej. Udało się również uzyskać wsparcie Organizacji Pracodawców Ziemi Lubuskiej, która utworzyła nowy oddział i zajmuje się pomaganiem przedsiębiorcom w opracowywaniu dokumentacji oraz wskazywaniem im potencjalnych źródeł dofinansowania. Niekiedy barierę stanowi struktura własności – mieszkańcy, którzy nabyli mieszkania nie mogą pozyskać środków unijnych na prace remontowe. Za problem uznano także brak inicjatora działań inwestycyjnych. W tym wypadku za rozwiązanie uznano podjęcie pierwszych kroków przez gminę, co pociąga za sobą wydatki ze strony innych podmiotów. Wskazano również na barierę mentalną – po zakończeniu inwestycji część osób zamieszkujących zrewitalizowane budynki nie zaakceptowała podniesienia standardu życia, nie dbała o swoje miejsce zamieszkania. Beneficjent próbował walczyć z tym negatywnym zjawiskiem poprzez zamianę, kupno i wynajem mieszkań. Za bariery uznano także konieczność odnalezienia programu odpowiadającego konkretnej sytuacji oraz wymagania formalne, zniechęcające do podejmowania działań lub je utrudniające. Wskazano, iż w sytuacji, gdy w związku ze zmianą przepisów prawa Urząd Marszałkowski ma obowiązek zaktualizować wytyczne, gmina również musi zmienić swoje dokumenty i ponownie przeprowadzić konsultacje społeczne, aby móc ubiegać się o dotacje. Zdarza się, iż po zakończeniu działań nad Lokalnym Programem Rewitalizacji wspólnoty mieszkaniowe zgłaszają się z problemami, na które nie można przeznaczyć pieniędzy, gdyż nie zostały ujęte w dokumencie. Aby rozwiązać ten problem analizuje się zgłoszenia i, po pozytywnym rozpatrzeniu, włącza do LPR.

W następnej części raportu dokładnej analizie poddano realizację następujących projektów, które zostały uznane za wyjątkowo istotne dla województwa: 1. Rewitalizacja Bulwaru Nadwarciańskiego Wschodniego w Gorzowie Wlkp. poprzez adaptację infrastruktury technicznej na cele kulturowe, rekreacyjne i turystyczne, 2. Utworzenie Parku Kultur Świata (Park of World Culture) poprzez rewitalizację zabytkowego założenia parkowego w Drezdenku - I etap, 3. Rewitalizacja Miasta Zielona Góra – Etap I i II, 4. Rewitalizacja dzielnicy portowej w zabytkowej części miasta Nowa Sól, 5. Rewitalizacja Starego Miasta we Wschowie, 6. Rewitalizacja Starówki Miejskiej w Żaganiu – etap I. Na podstawie przeanalizowanych dokumentów oraz zrealizowanych badań dokonano analizy SWOT dla zdegradowanych obszarów województwa lubuskiego w celu określenia potencjału i szans na pozytywne przeprowadzenie rewitalizacji. Możliwe jest wskazanie dużej liczby mocnych stron i szans, widoczne są jednak słabe strony województwa lubuskiego. Liczba zagrożeń jest niewielka, ale mają one duży wpływ na funkcjonowanie regionu. Największy problem zewnętrzny stanowi słaba kondycja

W ostatniej części raportu sporządzono wnioski dotyczące analizowanych obszarów badawczych, jak również udzielono rekomendacji mających na celu poprawę konkurencyjności województwa lubuskiego. Stwierdzono, iż w związku z dużym zapotrzebowaniem na dofinansowanie umożliwiające realizację projektów oraz ich pozytywnym oddziaływaniem na region konieczne jest ogłoszenie konkursu dotyczącego Działania 4.3 w ramach obecnej perspektywy finansowej, jak również zadedykowanie temu działaniu dodatkowych środków finansowych w przyszłości. Zwrócono uwagę, iż w związku z tym, że jedynie 46% ankietowanych mieszkańców słyszało o projektach realizowanych na terenach gmin, w których żyją, należy zintensyfikować działania promujące LRPO oraz poszczególne projekty. Zidentyfikowanie dobrych praktyk skłania do zebrania ich oraz opracowania w formie dokumentu. Kodeks dobrych praktyk LRPO mógłby być użyteczny dla przyszłych Beneficjentów Programu.

2) Summary

This document constitutes the final report of the study "The impact of projects implemented under Priority IV. LROP Measure 4.3. Revitalization of degraded urban and rural areas on economic recovery of degraded areas and on the improvement of their social and cultural functions".

The main objective of Measure 4.3 LROP is a revival of degraded urban and rural areas (including post-military, post-industrial and post-PGR areas) by adapting the areas as well as transforming the functions of objects located there to: service, economic, social, educational, health, recreation, cultural and tourist functions.

In the years 2007-2013, under Measure 4.3 LROP in the Lubuskie Voivodeship, 18 projects have been chosen in the individual mode4: 1. Reconstruction and construction of technical infrastructure outside a housing complex in Wędrzyn, 2. Reconstruction and change of use of the building in the area with barracks in the Myśliborska Street in Gorzów Wielkopolski into the headquarters of Independent Police Prevention sub-unit from Zielona Góra, the first police station, Forensic Laboratory and Archives of Regional Police Headquarters, 3. The rebuilding of the Polish Army Square in Kostrzyn, 4. Reconstruction of historic buildings and the adaptation of the areas for the needs of the Municipal Library in Nowa Sól, 5. Renovation and reconstruction of the historic castle in Sulechów in the Wielkopolska Avenue for cultural purposes with the land development, 6. Revitalization of Warta East Boulevard in Gorzów Wielkopolski through the adaptation of the technical infrastructure for the cultural, recreational and tourist purposes, 7. Revitalization of the port area in the old part of Nowa Sól, 8. Revitalization of the historic downtown urban communication in Świebodzin - Stage I, 9. Revitalization of the City of Zielona Góra - Stage I and II, 10. Revitalization of the building “F” in the Zyta Street in Zielona Góra, 11. Revitalization of the City Park in Kostrzyn, 12. Revitalization of the Old Town in Nowe Miasteczko, 13. Revitalization of the Old Town in Ośno Lubuskie - communication system with small infrastructure,

4 Indicative Investment Plan of LROP for the years 2007-2013 from the 05.03.2013 ( Indykatywny Plan Inwestycyjny Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 z dnia 5 marca 2013) , http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=64&Itemid=114, 06.06.2013 12

14. Revitalization of the Old Town in Wschowa, 15. Revitalization of the Old Town in Żagań - Stage I, 16. Revitalization of the Old Town in Żary, 17. Revitalization of the downtown in Kożuchowo - Stage I, 18. Creation of the World Culture Park (Park of World Culture) through the revitalization of the park in the historic Drezdenko – Stage I.

By the end of April 2013, the agreements concerning 17 of the abovementioned projects were signed and six of them have been already completed.

This report focuses on the following research areas: • Effectiveness and efficiency of investment support within the scope of revitalization, based on the projects that received funds under Measure 4.3. LROP, • Achieved and potential effects arising from the realization of investments under Measure 4.3. LROP, • The importance of projects in the process of improving the welfare of the local/regional society, • Best practices and formulation of recommendations for the optimal targeting the support of the future in the field of revitalization activities in the Lubuskie Voivodeship.

Revitalization (Latin - re + vita - literally restored to life, animation) is an action aimed at the recovery of degraded urban areas, such as redevelopment, directed to find a new use for them and bring about a situation when areas change their function. The main objectives of the revitalization of Lubuskie degraded areas , under Measure 4.3. are: • increasing sustainable development and equal opportunities policy, • increasing regional touristic attractiveness and attractiveness for investors, • improvement of the educational infrastructure and housing, as well as health care infrastructure, • improvement of cultural functions, • improvement of economic competitiveness.

Until the 5th of December 2012, 86.3% of allocated funds were contracted under the Measure 4.3. LROP 5. In the second quarter of 2013, the first contest concerning this measure will be announced and 15 million PLN will be allocated on this purpose 6.

5 Data obtained from the Purchasing Entity 6 The Schedule of announcing competitions within the framework of LROP 2007-2013 for the year 2013 from the 17.04.2013, (Harmonogram ogłaszania konkursów w ramach LRPO 2007-2013 na rok 2013 z dnia 17.04.2013) http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=1312&Itemid=, 04.06.2013 13

As regards the scope of the projects, most of them have had the congeneric character and involved a large number of objects. Through parallel effect on many elements, it was attempted to achieve the effect of synergy in order to improve significantly the competitiveness of the areas analyzed. In Wędrzyn, there were built sports grounds, tennis wall, three playgrounds and six economic squares. The energy-efficient housing and water supply were built as well. Moreover, roads and sidewalks were modernized. In Nowe Miasteczko, a thorough revitalization of the Old Town was conducted, including streets and city squares that were rebuilt. The pedestrian and bicycle lanes were also rebuilt and the Church of Divine Providence was repaired.

The highest number of actions was indicated in the Community Drezdenko - Park of World Cultures , which was created there, has a positive effect on such factors as entrepreneurship, touristic and investment attractiveness and safety. Projects in Żary, Kostrzyn ( Reconstruction of the Polish Army Square ) and Wędrzyn have an impact on a smaller number of areas of the region. They not only affect the external infrastructure, but also have a positive impact on quality of life, cultural functions and sport.

Projects within the scope of revitalization activities undertaken under Measure 4.3. are complex investments. However, most of them were focused on investing in the renovation of roads, sidewalks and bridges. A lot of money was also spent on greenery and landscaping, lighting, water supply and sewage, parking spaces. Only a few investments were related to the squares, play rooms and sports facilities. About 56% of the projects related to investments in cultural and historical objects.

Attracting tourists allows local entrepreneurs, especially those of the catering and hospitality, to increase revenues and employment. The tourist attractiveness is directly linked to cultural functions and safety. In the analyzed projects, the revitalization of degraded areas, which have been so far associated with the high level of crime, as well as installation of monitoring systems contributed to the raise of safety. The next challenges faced during projects implementation are the increase of attractiveness for investors, the increase of entrepreneurship and creation of new jobs. The unemployment in the Lubuskie Voivodeship in February 2013 amounted to 17%, thus creating new jobs is a key challenge for the region.

Barriers occurring in the one third of the implemented projects include the need to carry additional work, the lack of an inventory of underground infrastructure, environmental

Beneficiaries of Measure 4.3. LROP replied unanimously that the revitalization of the area helped to improve the quality of life of their inhabitants and in the vast majority of cases, it also contributed positively to the economic competitiveness of the region. Thanks to this, new businesses and jobs have been generated. Many institutions have been adapted to the needs of people with disabilities. Projects in Kostrzyn and Gorzów Wielkopolski also affected the improvement of cultural, recreational and tourist functions. In Gorzów, Warta East Boulevard was revitalized through the adaptation of the technical infrastructure for cultural, recreational and tourist purposes. The floating fountains, the square for art events, a playground and benches for seniors were also formed there. Investments made in Zielona Góra and Kostrzyn have had a positive impact on the residential infrastructure. Beneficiaries from Gorzów Wielkopolski and Zielona Góra pointed out that the projects have improved the environment. All respondents reported that the needs of residents were very well identified.

The vast majority of Measure 4.3. LROP Beneficiaries stated that the products planned to be achieved during the phase of project realization were attained – the result is very satisfying. In 93% of cases, the public consultations were organised during the preparation of the project, out of which the great number constituted representative consultations. Only 7% of cases benefited from expert consultations. The importance of public consultation is proven by the fact that two thirds of respondents felt that the projects with public consultations were more efficient than those without consultations. Almost all beneficiaries (93%) believe that the actions taken during project implementation proved to be adequate for the needs of the revitalized areas. This means that projects are very effective. Less than 53% of respondents believe that taken measures have a very large contribution to the revitalization of degraded areas.

Respondents observed that thanks to the realization of investment under Measure 4.3 LROP, competitiveness of the region has increased: • as a place to live (87% of respondents), • in the field of tourism (93%), • in terms of investment (73%).

This shows that projects have a greater impact on social infrastructure than on infrastructure supporting entrepreneurship. The answers that taken measures will

The vast majority of the CATI quantitative examination participants, recognized the positive impact of the projects on the residents’ lives - this indicates a need for the investment. Most respondents answered that the implementation of such projects is a good idea for the future or for other areas of the region. On the other hand, only 29% of respondents reported improved quality of life – it is related to the fact that the investments are limited in scope, to consider the deteriorating economic situation in Poland. Worth considering are the answers to the question about the assessment of the environment and the number of investments in the region. The number of surveyed people who considered significant level of improvement was very similar to those who observed deterioration. A quarter of people felt that the economic competitiveness of the region fell, while only 16% believe that it increased. This shows that the number and value of the investments made in the region is not sufficient to overcome the deteriorating economic conditions and the process of environment destruction. A little bit more than one fourth of the examined in the study found that the situation in the region had deteriorated, 16% that it had improved, the rest had not noticed changes.

Section 5.4. of this report focuses on best practices - the universal processes, techniques and innovations, enabling to achieve the objective in an efficient and effective manner. Beneficiaries, as good practices to determine appropriate locations, pointed to the revitalization and the ability to take advantage of financing, and the representatives of the municipalities located in the revitalized emphasized mainly infrastructure improvements. One of the best practices was the creation of recreational space for residents, making objects of cultural meeting place, and even the discovery and restoration of historical buildings, which significantly alters the functionality of the environment.

An example of good practice perceived while working on this report is the realization of the investment in co-operation with neighboring entities. Cooperation enables better identification of the local population’s needs and contributes to the increase of the project implementation efficiency.

Another indication of good practice was the adequate identification of the needs of the local community by conducting consultations with residents and organizations, institutions and businesses, as well as public opinion polls on key community issues.

In the next part of the report, the Local Revitalization Programmes (LRP) are analysed - multiannual programs adopted and coordinated by, mostly, local governments, designed to revitalize specific areas of degraded land, carried out in accordance with the specified time schedules and funded from certain sources.

All Beneficiaries of Measure 4.3 found that very good identification of peoples’ needs at the stage of the Local Regeneration Programme was significant. In order to ensure that the plans presented in the LRP are consistent with the needs of the region, a survey was carried out and meetings with representatives of local bodies as well as gatherings of expert groups were organised. There were also online forums created that allow free speech.

After making a comparative analysis of Local Revitalization Programmes and the National Strategic Reference Framework 2007-2013, the National Reform Programme 2020, the National Development Strategy 2007-2015 and the Community Strategic Guidelines for 2007, a match between the content of LRP and guidelines contained in the documents was agreed. This indicates that the areas embraced by the investment are considered crucial by many independent teams that develop action plans, and therefore the allocation of funds for them is justified.

Financial restrictions constitute the barrier in successful project implementation that was most often cited. The municipal budgets are overburdened with expenses. Therefore, other sources of finances are desired. The crucial role in this process is played by LROP. Attention was drawn to the issue of raising funds for soft activities such as training for the unemployed. To solve this problem, the Job Centre began to create professional activation program. It was also managed to get the support of The Association of Employers of the Lubuski Region that created a new branch and has been helping entrepreneurs in developing documentation and signposting to potential sources of funding. Sometimes, the barrier constitutes the ownership structure - people who have bought an apartment cannot obtain EU funds for renovations. The issue was the lack of an investment initiator. In this case, a solution was to take the first steps by the municipality, which involves expenditure from other entities. The mental barrier was also indicated – after project completion, some people living in revitalized buildings do not accept raising standards of living, do not care about their place of residence. The beneficiary tried to fight this negative phenomenon by swapping, buying and renting apartments. The barrier was the need to find a program corresponding to the specific situation and requirements of formal action to discourage or hinder them. It was pointed out that in a situation where due to changes in the law Marshal's Office is required to apply the new guidelines,

In the next part, the exact implementation of the following projects, which are considered to be extremely important for the region is analysed. These projects are: 1. Revitalization of Warta East Boulevard in Gorzów Wielkopolski through the adaptation of the technical infrastructure for the cultural, recreational and tourist purposes, 2. Creation of the World Culture Park (Park of World Culture) through the revitalization of the park in the historic Drezdenko – Stage I. 3. Revitalization of the City of Zielona Góra - Stage I and II 4. Revitalization of the port area in the historical part of Nowa Sól, 5. Revitalization of the Old Town in Wschowa, 6. Revitalization of the Old Town in Żagań - Stage I.

On the basis of documents examined and tests carried out, the SWOT analysis of the degraded Lubuskie Voivodeship areas was conducted to determine the potential and opportunities for successful implementation of revitalization. It is possible to identify a large number of strengths and opportunities, however, there are also evident weaknesses in the Lubuskie Voivodeship. Total risk is small, but it has a big impact on the functioning of the region. The greatest exterior problem is the poor condition of the Polish economy. As for weaknesses, the urban, technical and social infrastructure, especially in rural areas, should be improved. The fight against high unemployment should also start. Most of the strengths of the natural environment concern the tourism potential. Therefore, the most likely regions for the revitalization of degraded areas are those closely related to the tourist industry. The steps to the involvement of local authorities and other stakeholders in order to fully exploit the potential of development in this area should be made. It can be a key factor. The natural conditions for the growth of organic farming should be exploited as well.

In the last part of the report, proposals for the analyzed areas of research were drawn up. The recommendations aimed at improving the competitiveness of the Lubuskie region were also given. It was found that due to the high demand for funding to enable the implementation of projects and their positive impact on the region, it is necessary to announce the competition on Measure 4.3 under the current financial perspective,

3) Wprowadzenie

Według Podręcznika rewitalizacji 7, pojęcie rewitalizacji odnosi się do działań prowadzonych na istniejących przestrzeniach zurbanizowanych, co odróżnia je od działań na terenach dotychczas niezabudowanych. Do działań rewitalizacyjnych można zaliczyć odbudowę zniszczonych, ale niegdyś żywych obszarów miejskich (np. centrów starych miast), mocno zdekapitalizowanych lub nawet utraconych w wyniku działań wojennych czy też powojennych dewastacji i rozbiórek. W obszarze pojęcia rewitalizacji mieszczą się również działania restrukturyzacji terenów poprzemysłowych i pomilitarnych. Według Wytycznych do Tworzenia Lokalnych Programów Rewitalizacji dla Województwa Lubuskiego na lata 2007-2013 , rewitalizacja to kompleksowy, skoordynowany, wieloletni, prowadzony na obszarze zdegradowanym proces przemian przestrzennych, technicznych, społecznych i ekonomicznych, inicjowany przez jednostkę samorządu terytorialnego w celu wyprowadzenia tego obszaru ze stanu kryzysowego, w szczególności poprzez nadanie mu nowej jakości funkcjonalnej i stworzenie warunków do jego rozwoju, w oparciu o charakterystyczne uwarunkowania endogeniczne. Kluczowe dla projektu jest również zdefiniowanie pojęcia obszar zdegradowany . Zgodnie z powyższym dokumentem, obszar zdegradowany to obszar spełniający co najmniej trzy z kryteriów określonych w Wytycznych MRR w zakresie programowania działań dotyczących mieszkalnictwa:

a) wysoki poziom ubóstwa, b) wysoki poziom długotrwałego bezrobocia, c) wysoki poziom przestępczości i naruszeń prawa, d) niski poziom aktywności gospodarczej, e) porównywalnie niższy poziom wartości zasobu mieszkaniowego.

Zadaniem badania jest określenie znaczenia zrealizowanych projektów, identyfikacja dobrych praktyk i wypracowanie rekomendacji, a także określenie dotychczasowych oraz potencjalnych efektów działań Priorytetu IV LRPO Działania 4.3 w obszarach: • ożywiania społeczno-gospodarczego obszarów miejskich i wiejskich (w tym powojskowych, poprzemysłowych i popegeerowskich) województwa lubuskiego, • zmiana dotychczasowych funkcji zdegradowanych obszarów miejskich i wiejskich województwa lubuskiego,

7 Podręcznik rewitalizacji. Zasady, procedury i metody działania współczesnych procesów rewitalizacji , Warszawa 2003. Opracowanie: GTZ Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit przy współpracy Institut für Wohnen und Umwelt Darmstadt, http://historiasztuki.uni.wroc.pl/sklad/azk/podrecznik_rewitalizacji.pdf, 24.05.2013, s. 12 20

• adaptacja rzeczonych terenów województwa lubuskiego oraz obiektów znajdujących się na ich terenie na inne cele (usługowe, gospodarcze, społeczne, edukacyjne, zdrowotne, rekreacyjne, kulturalne i turystyczne). Jeżeli chodzi o warunki kwalifikowania inwestycji w ramach Działania 4.3 ., pomoc nie może być udzielona Beneficjentom: • na których ciąży obowiązek zwrotu pomocy, wynikający z decyzji Komisji Europejskiej uznającej pomoc za niezgodną z prawem oraz ze wspólnym rynkiem, • znajdującym się w trudnej sytuacji ekonomicznej w rozumieniu pkt. 9–11 Komunikatu Komisji w sprawie wytycznych wspólnotowych, dotyczących pomocy państwa w celu ratowania i restrukturyzacji zagrożonych przedsiębiorstw (Dz. Urz. UE C 244 z dnia 01.10.2004 r., str. 2), • którzy wykorzystali niezgodnie z przeznaczeniem środki, o których mowa w art. 5 ust. 3 pkt 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz. 1240 ze zm.), co spowodowało niezrealizowanie pełnego zakresu rzeczowego projektu, nie mają prawa otrzymać tych środków w okresie 3 lat od dnia wydania przez Instytucję Zarządzającą decyzji odnośnie ich zwrotu, • zamierzającym realizować projekt na obszarze zdegradowanym, który nie został ujęty w Lokalnym Programie Rewitalizacji 8.

3.1. Cele badania

Głównym celem przeprowadzonego badania ewaluacyjnego była ocena stopnia wpływu interwencji zrealizowanych w ramach Działania 4.3 LRPO na ożywienie gospodarcze oraz życie społeczności lokalnych na danym obszarze. Dodatkowym zadaniem badania było określenie następujących kwestii: ° czy projekty wpisują się w definicję rewitalizacji w kontekście jej wpływu na polepszenie życia społeczności lokalnych na danym obszarze (w takich dziedzinach jak zatrudnienie, edukacja, rekreacja, aktywność kulturalna, integracja, itp.), ° analiza procesu programowania działań rewitalizacyjnych, w tym tworzenia Lokalnych Programów Rewitalizacji jako odpowiedzi na założenia wynikające z planów/strategii/wymogów unijnych.

8 Uszczegółowienie Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 „Szczegółowy opis osi priorytetowych , Zielona Góra, marzec 2013, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=66&Itemid=150, 06.06.2013, s. 131 21

3.2. Zakres badania

Zakres badania rozumiany był w trzech wymiarach: przedmiotowym, czasowym oraz terytorialnym. Badanie ewaluacyjne Wpływ projektów zrealizowanych w ramach Priorytetu IV. LRPO Działanie 4.3 Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich i wiejskich na ożywienie gospodarcze zdegradowanych obszarów oraz na uzdrowienie ich funkcji społecznych i kulturalnych zostało przeprowadzone w następujących zakresach: ZAKRES PRZEDMIOTOWY 1. Skuteczności i efektywność wsparcia inwestycji w ramach rewitalizacji na podstawie projektów, które uzyskały dofinansowanie w ramach Działania 4.3 LRPO. 2. Osiągnięte oraz potencjalne efekty wynikające z realizacji inwestycji w ramach Działania 4.3 LRPO. 3. Znaczenie zrealizowanych projektów w procesie podnoszenia poziomu życia społeczności lokalnej/regionalnej. 4. Dobre praktyki oraz sformułowanie rekomendacji w obszarze optymalnego ukierunkowania wsparcia w przyszłej perspektywie w obszarze działań rewitalizacyjnych w województwie lubuskim. ZAKRES CZASOWY 1. Perspektywy 2007-2013 w zakresie oceny zakresu oraz formy wsparcia działań rewitalizacyjnych oraz związanych z tym procesem efektów. 2. Przyszły okres programowania 2014+ w zakresie dyskusji nad wyznaczeniem ram horyzontalnych ukierunkowania strumienia środków na działania rewitalizacyjne z uwzględnieniem specyfiki województwa lubuskiego i jego pożądanego rozwoju, zakreślonego w dokumentach strategicznych, w tym Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020. ZAKRES TERYTORIALNY Województwo lubuskie. Źródło: Opracowanie własne na podstawie dokumentacji przetargowej

3.3. Kryteria ewaluacyjne

Badanie zostało przeprowadzone pod rygorem trzech przyjętych przez Zamawiającego kryteriów ewaluacyjnych: ° Użyteczności – kryterium to powoli ocenić, w jakim stopniu realizacja Programu rzeczywiście przyczyniła się do rozwiązania zidentyfikowanych problemów na terenie województwa lubuskiego i/lub przyniosła korzyści beneficjentom, społeczności lokalnej i regionalnej. ° Efektywności – kryterium, które rozumiane jest jako zestawienie efektów (osiągniętych oraz przewidywanych) interwencji z poniesionymi nakładami. ° Skuteczności – kryterium rozumiane jako ocena stopnia osiągnięcia założonych celów interwencji. 22

4) Metodologia badania

4.1. Pytania badawcze

Wybór metody badawczej oraz sposób zbioru danych uzależnione są od rodzaju informacji, jakie mają zostać pozyskane w toku procesu badawczego. Dlatego w ramach konceptualizacji badania sformułowane zostały następujące pytania badawcze: PYTANIA BADAWCZE 1. Czy i jak podjęte działania przyczyniły się do rewitalizacji zdegradowanych obszarów?

2. Czy i w jaki sposób projekty realizowane w ramach Działania 4.3 przyczyniły się/przyczyniają się do poprawy bytu mieszkańców i wzrostu konkurencyjności regionu poprzez rewitalizacje? 3. Czy i w jaki sposób wsparcie udzielone w ramach Działania 4.3 zostało skierowane na zintegrowane rozwiązania traktujące kompleksowo problemy gospodarcze, społeczne oraz środowiskowe i będzie prowadzić do odnowy zdegradowanych obszarów miejskich oraz wzmocnienia struktur społeczno-ekonomicznych, a także pozwoli przeciwdziałać marginalizacji tych obszarów? 4. Czy przedsięwzięcia dofinansowane w ramach Działania 4.3 faktycznie pozwalają na osiągnięcie pozytywnych efektów dla mieszkańców terenów poddanych procesowi rewitalizacji oraz pozostałych mieszkańców miast, a także dla potencjalnych inwestorów i turystów? 5. Czy i jak projekty podejmowane w ramach Działania 4.3 wpływają na poprawę stanu środowiska naturalnego (np. poprzez promowanie ekologicznych rozwiązań m.in. w zakresie efektywności energetycznej budynków oraz wykorzystania odnawialnych źródeł energii)? 6. Czy interwencje podejmowane w ramach Działania 4.3 przyczyniły się lub mogą się przyczynić do ożywienia gospodarczego rewitalizowanych obszarów? 7. W jaki sposób zorganizowano prace w mieście/gminie nad Lokalnymi Programami Rewitalizacji? Jak przebiegały konsultacje społeczne? Kto uczestniczył w tworzeniu LPR-ów? 8. W jaki sposób identyfikowano potrzeby społeczne, czy projekty realizowane w ramach rewitalizacji oraz Lokalnych Programów Rewitalizacji były poddawane konsultacjom społecznym, jakie zastosowano metody konsultacji, jaki był ich zakres oraz czy zrealizowane projekty poddane konsultacjom społecznym są bardziej efektywne od tych, przy których konsultacji zaniechano? 9. Czy rewitalizacją zostały objęte obszary poprzemysłowe i powojskowe w stopniu adekwatnym do występujących w tym zakresie problemów? 10. Jakie występują bariery skutecznego wdrażania LPR (w tym m.in. trudności w wyznaczaniu obszarów zdegradowanych, trudności w stosowaniu zasad pomocy publicznej, nawiązywanie partnerstwa)?

11. Jakie są zasoby oraz charakterystyka terenów zdegradowanych w województwie lubuskim, z uwzględnieniem ich cech podstawowych takich jak wielkość, rozkład przestrzenny i funkcje oraz struktura własnościowa terenów zdegradowanych? 12. Jaki jest rozkład przestrzenny, struktura oraz charakter działań w zakresie rewitalizacji w województwie lubuskim? 13. Jakie działania rewitalizacyjne planują samorządy lokalne oraz jaki jest popyt na inwestycje z zakresu rewitalizacji na obszarach miejskich/wiejskich? 14. Jakie są główne kierunki podejmowanych działań rewitalizacyjnych?

15. Jakie efekty osiągają gminy/miasta dzięki zrealizowanym inwestycjom oraz które projekty są najbardziej udane? 16. Czy realizując inwestycje rewitalizacyjne skoncentrowano się na rzeczywistych obszarach problemowych regionu? 17. Które działania rewitalizacyjne w województwie lubuskim łączyły element społeczny z inwestycją infrastrukturalną? Czy przedsięwzięcia społeczne były uzasadnione oraz czy miały wpływ na rozwiązanie wskazanych problemów? 18. Które rodzaje działań rewitalizacyjnych zwiększają prawdopodobieństwo włączenia działań społecznych? 19. Czy istniejąca struktura własnościowa zasobów jest ograniczeniem w zakresie pozyskiwania środków na rewitalizację terenów zdegradowanych i poprzemysłowych? DODATKOWE PYTANIA BADAWCZE 20. Jakie rodzaje projektów, pod kątem obszarów realizacji, które zostały określone w ULRPO, cieszą się największym zainteresowaniem beneficjentów? 21. Jakie bariery występują w zakresie realizacji omawianych projektów? 22. Które aspekty życia społeczności lokalnej zmieniły się najbardziej pod wpływem realizacji projektów? 23. Czy efekty można było uzyskać mniejszym kosztem? 24. Czy LPR wpisują się w wytyczne zawarte w dokumentach programowych? 25. Jaka jest charakterystyka obszarów zdegradowanych w województwie lubuskim? Jaki jest ich wewnętrzny potencjał, szanse oraz zagrożenia na drodze ku rewitalizacji? Źródło: Opracowanie własne na podstawie dokumentacji przetargowej.

4.2. Metodyka badania

Metody badawcze wykorzystane na potrzeby niniejszego raportu to: • analiza dokumentów (desk research), • wywiad telefoniczny wspomagany komputerowo (CATI) przeprowadzony został na próbie Beneficjentów (15) i mieszkańców (387) z obszarów, które poddane zostały działaniom projektów, • indywidualny wywiad pogłębiony (IDI) (18 wywiadów), • panel ekspertów (1 panel),

• analiza SWOT, • studium przypadku, • ankieta internetowa (CAWI) (39), • zogniskowany wywiad grupowy (FGI) (2 wywiady).

Wykonawca podjął się analizy (desk research) następujących dokumentów: • Wnioski dotyczące poszczególnych projektów realizowanych w ramach Działania 4.3, • Indykatywny Plan Inwestycyjny Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 z dnia 5 marca 2013, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=6 4&Itemid=114, • Harmonogram ogłaszania konkursów w ramach LRPO 2007-2013 na rok 2013 z dnia 17.04.2013, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_docman&task=doc_downlo ad&gid=1312&Itemid=, • Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007 – 2013 , • Opis Systemu Zarządzania i Kontroli Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 , • Podręcznik Procedur Instytucji Zarządzającej Lubuskim Regionalnym Programem Operacyjnym wraz z załącznikami, • Sprawozdanie okresowe z wdrażania Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 – I półrocze 2012 r., http://new.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_docman&task=doc_downloa d&gid=1216&Itemid=, • Uszczegółowienie Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007 - 2013 „Szczegółowy opis osi priorytetowych” , Zielona Góra, marzec 2013, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=6 6&Itemid=150, • Wytyczne do Tworzenia Lokalnych Programów Rewitalizacji dla Województwa Lubuskiego na lata 2007-2013 , Zielona Góra, wrzesień 2010, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=category&la yout=blog&id=56&Itemid=122&limitstart=10, • Bezrobotni oraz stopa bezrobocia wg województw, podregionów i powiatów, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1487_PLK_HTML.htm?action=show_archive, • Portret powiatów i gmin województwa lubuskiego w 2011 roku , Zielona Góra 2012, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/zg/ASSETS_Portrety_powiatow_2011b2. pdf, 25

• Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa lubuskiego w 2012 r., http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/zg/ASSETS_Raport_lubuskie_2012nowe.pdf, • Szkoły wyższe i ich finanse w 2011 r., Warszawa 2012, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/E_szkoly_wyzsze_2011.pdf, • Środki trwałe w gospodarce narodowej w 2011 roku, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/pbs_sr_tr_w_gos_nar_w_r_2011.pdf, Warszawa 2012, • Warunki życia ludności w województwie lubuskim w 2010 r. , http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/zg/ASSETS_sygn_warunki_zycia_2010a.pd f, • Województwa pod względem liczebności – stan na 31.12.2011 r., http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/zg/ASSETS_sygn_WARUNKI_ZYCIA_LUDN OSCI_2011Ra.pdf, • Województwo lubuskie: podregiony, powiaty, gminy , Zielona Góra 2012, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1487_PLK_HTML.htm?action=show_archive, • Zdrowie i ochrona zdrowia w 2011 r. , Warszawa 2012, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/zo_zdrowie_i_ochrona_zdrowia_w_20 11.pdf, • Aktualizacja dla Lokalnego Programu Rewitalizacji Miasta Strzelce Krajeńskie na lata 2008-2015, • Gmina Iłowa Lokalny Program Rewitalizacji, • Lokalny Program Rewitalizacji 2009-2013 Miasto i Gmina Kożuchów, • Lokalny Program Rewitalizacji dla Miasta Ośno Lubuskie na lata 2009-2015, • Lokalny Program Rewitalizacji dla Miasta Żagań, • Lokalny Program Rewitalizacji dla śródmieścia miasta Nowa Sól na lata 2009-2015, • Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Krosno Odrzańskie na lata 2007-2013, • Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Sulechów na lata 2007 – 2015, • Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Sulęcin na lata 2007-2013, • Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Szlichtyngowa na lata 2010-2015, • Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Wschowa, • Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Drezdenko na lata 2009 – 2015 z perspektywą do 2020 r., • Lokalny Program Rewitalizacji Miasta i Terenów Wiejskich Gminy Międzyrzecz na lata 2008-2013, • Lokalny Program Rewitalizacji miasta Kostrzyn nad Odrą na lata 2009 – 2013, • Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Nowe Miasteczko, • Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Słubice na lata 2010-2013,

• Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Zielona Góra na lata 2008-2015, • Lokalny Program Rewitalizacji Obszarów Zdegradowanych – Miejskich, Poprzemysłowych i Powojskowych Miasta Gorzowa Wielkopolskiego na lata 2010 – 2015, • Program Rewitalizacji Obszarów Miejskich w Gminie Żary o statusie miejskim na lata 2008-2013, • Zintegrowany Lokalny Program Rewitalizacji na lata 2007 – 2013 gminy Świebodzin, • Zintegrowany Program Rewitalizacji Miasta i Gminy Dobiegniew na lata 2007- 2013, • Analiza i ocena pozakonkursowego trybu wyboru projektów , Szczecin 2011, • Głosińska E., Rewitalizacja Śródmieścia Świebodzina, http://igsegp.amu.edu.pl/pliki/RR/BIUL7/RR_07_07.pdf, • Invest in Poland – lubuskie , http://www.paiz.gov.pl/files/?id_plik=11771, • Kacprzyk W, Rymwid-Mickiewicz K. Szewczuk-Krowicka A., Potencjalne źródła zagrożeń wód powierzchniowych w województwie lubuskim, Warszawa 2009, http://civilarch.ios.edu.pl/files/Risk_raport_PL__0.pdf, • Obszarowe ujęcie rewitalizacji w Polsce , red. naukowa Noworól A., Kraków 2010, • Osiedle XXI wieku w Wędrzynie , http://promilitaria21.org/fresh/showpage.php?pageID=56&idgtxe10=4349, • Otwarcie Parku Kultur Świata w Drezdenku. Statua Wolności, Wieża Eiffla, Wielki Sfinks... , http://strzelcekrajenskie.naszemiasto.pl/artykul/galeria/1385937,otwarcie- parku-kultur-swiata-w-drezdenku-statua-wolnosci,2553469,id,t,zid. html#galeria, • Podręcznik rewitalizacji. Zasady, procedury i metody działania współczesnych procesów rewitalizacji , Warszawa 2003. Opracowanie: GTZ Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit przy współpracy Institut für Wohnen und Umwelt Darmstadt, http://historiasztuki.uni.wroc.pl/sklad/azk/podrecznik_rewitalizacji.pdf, • Nowa Sól – Miejski Serwis Internetowy, http://www.nowasol.pl, • Nowe Miasteczko – Portal Miejski, http://www.nowemiasteczko.pl, • Oficjalny Serwis Miasta i Gminy Ośno Lubuskie, http://www.osno.pl/content.php?cms_id=44&lang=pl&p=p4, • Portal Funduszy Europejskich, Program Innowacyjna Gospodarka, http://www.poig.gov.pl/wstepdofunduszyeuropejskich/strony/rodzaje_projekto w.aspx,

• Portal Samorządowy.pl, http://www.portalsamorzadowy.pl/serwis/top-inwestycje-komunalne- 2012/nominacje/30298.html, • Strona Internetowa Urzędu Miejskiego Drezdenko, http://www.drezdenko.pl, • Strona Urzędu Miasta i Gminy Wschowa, http://www.wschowa.pl/witamy/artykul/inwestycje-unijne.

5) Wyniki badania

5.1. Skuteczność oraz efektywność projektów realizowanych w ramach Działania 4.3 LRPO Lubuski Regionalny Program Operacyjny stanowi narzędzie do ubiegania się o środki pochodzące z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w latach 2007–2013 w województwie lubuskim. Podstawę prawną przygotowania Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 stanowi Ustawa z 6 grudnia 2006 r . o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U. z 2009 r., Nr 84, poz.712 z pó źn. zm. 9). Głównym celem Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego jest stworzenie warunków wzrostu konkurencyjności województwa poprzez wykorzystanie regionalnego potencjału endogenicznego oraz przeciwdziałanie marginalizacji zagrożonych obszarów, w tym obszarów wiejskich, przy racjonalnym gospodarowaniu zasobami i dążeniu do zapewnienia większej spójności województwa.

Priorytetami Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego są: I. Rozwój infrastruktury wzmacniającej konkurencyjność regionu. II. Stymulowanie wzrostu inwestycji w przedsiębiorstwach i wzmocnienie potencjału innowacyjnego. III. Ochrona i zarządzanie zasobami środowiska przyrodniczego. IV. Rozwój i modernizacja infrastruktury społecznej. V. Rozwój i modernizacja infrastruktury turystycznej i kulturowej. VI. Pomoc techniczna. W ramach Działania 4.3 dofinansowane są wyłącznie takie projekty, które w kompleksowy sposób rozwiązują problemy społeczno-gospodarcze poprzez inwestycję dotyczącą co najmniej dwóch z niżej podanych obszarów interwencji. Projekty te powinny być ujęte w Lokalnych Programach Rewitalizacji.

Główne obszary interwencji w ramach Działania 4.3: • infrastruktura mieszkaniowa i lokalowa (tylko prace renowacyjne), • infrastruktura wodno-ściekowa, • infrastruktura drogowa, • infrastruktura edukacyjna, • infrastruktura ochrony zdrowia, • pozostała infrastruktura społeczna, • infrastruktura turystyczna, • infrastruktura kulturalna,

9 Uszczegółowienie Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 „Szczegółowy opis osi priorytetowych , Zielona Góra, marzec 2013, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=66&Itemid=150, 06.06.2013, s. 4 29

• gospodarka odpadami, • odbudowa publicznych systemów energetycznych, • modernizacja obiektów użyteczności publicznej, • zagospodarowanie przestrzeni w harmonii z otoczeniem.

Wszystkie projekty realizowane w ramach Działania 4.3 LRPO zostały wybrane do dofinansowania w ramach trybu indywidualnego. Lista Indykatywnego Planu Inwestycyjnego LRPO zawiera przedsięwzięcia inwestycyjne o strategicznym znaczeniu dla realizacji LRPO, których wdrażanie jest niezwykle istotne z punktu widzenia osiągnięcia zakładanych wskaźników rozwoju społeczno-gospodarczego województwa.

W Uszczegółowieniu Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007 – 2013 wymieniono następujące typy Beneficjentów Działania 4.3 LRPO 10 : • jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki i stowarzyszenia, • jednostki organizacyjne JST posiadające osobowość prawną, • organizacje pozarządowe niedziałające w celu osiągnięcia zysku (w tym stowarzyszenia, fundacje, kościoły i związki wyznaniowe), • instytucje kultury, • jednostki Lasów Państwowych, • spółdzielnie mieszkaniowe, • wspólnoty mieszkaniowe, towarzystwa budownictwa społecznego, • podmioty, których projekt został ujęty w Lokalnym Programie Rewitalizacji, w tym: o spółki prawa handlowego oraz inne jednostki organizacyjne niedziałające w celu osiągnięcia zysku lub przeznaczające zyski na cele statutowe, w których większość udziałów lub akcji posiadają jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki i stowarzyszenia lub samorząd województwa, o podmioty wykonujące usługi publiczne na podstawie umowy zawartej z jednostką samorządu terytorialnego, w których większość udziałów lub akcji posiada gmina lub miasto na prawach powiatu, o podmioty wybrane w wyniku postępowania przeprowadzonego na podstawie przepisów o zamówieniach publicznych – dostarczające usługi użyteczności publicznej na zlecenie jednostek samorządu terytorialnego, pod warunkiem przestrzegania zasad pomocy publicznej określonych w odrębnych przepisach.

10 Uszczegółowienie Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 „Szczegółowy opis osi priorytetowych , Zielona Góra, marzec 2013, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=66&Itemid=150, 06.06.2013, s. 128 30

Kryteria i wskaźniki wyznaczania obszarów zdegradowanych 11 : Zgodnie z Wytycznymi Ministerstwa Rozwoju Regionalnego w zakresie programowania działań dotyczących mieszkalnictwa do kryteriów wyznaczania obszarów zdegradowanych zalicza się: • wysoki poziom ubóstwa i wykluczenia, którego wskaźnikiem jest liczba osób korzystających z zasiłków pomocy społecznej na 1000 ludności, • wysoką stopę długotrwałego bezrobocia, której wskaźnikiem jest udział długotrwale bezrobotnych osób wśród osób w wieku produkcyjnym, • wysoki poziom przestępczości i wykroczeń, którego wskaźnikami są liczba przestępstw na 1000 ludności i czyny karalne osób nieletnich na 1000 nieletnich, • niski wskaźnik prowadzenia aktywności gospodarczej, którego wskaźnikiem jest liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarki na 100 osób, • niski poziom wartości zasobu mieszkaniowego, którego wskaźnikami są udział budynków bez wodociągu do ogólnej liczby budynków (w %) i liczba budynków wybudowanych przed rokiem 1989 do ogólnej liczby budynków (w %).

Zgodnie z Wytycznymi do tworzenia Lokalnych Programów Rewitalizacji dla województwa lubuskiego na lata 2007–2013 za obszar zdegradowany uznaje się teren spełniający co najmniej trzy z powyższych kryteriów 12 .

Stosowanie zasad pomocy publicznej W ramach Działania 4.3 pomoc nie może być udzielona Beneficjentom: • na których ciąży obowiązek zwrotu pomocy, wynikający z decyzji Komisji Europejskiej uznającej pomoc za niezgodną z prawem oraz ze wspólnym rynkiem, • znajdującym się w trudnej sytuacji ekonomicznej w rozumieniu pkt. 9–11 Komunikatu Komisji w sprawie wytycznych wspólnotowych, dotyczących pomocy państwa w celu ratowania i restrukturyzacji zagrożonych przedsiębiorstw (Dz. Urz. UE C 244 z dnia 01.10.2004 r., str. 2), • którzy wykorzystali niezgodnie z przeznaczeniem środki, o których mowa w art. 5 ust. 3 pkt 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz. 1240 ze zm.), co spowodowało niezrealizowanie pełnego zakresu rzeczowego projektu, nie mają prawa otrzymać tych środków w okresie 3 lat od dnia wydania przez Instytucję Zarządzającą decyzji odnośnie ich zwrotu,

11 Uszczegółowienie Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 „Szczegółowy opis osi priorytetowych , Zielona Góra, marzec 2013, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=66&Itemid=150, 06.06.2013, s. 130 12 Wytyczne do Tworzenia Lokalnych Programów Rewitalizacji dla Województwa Lubuskiego na lata 2007-2013 , Zielona Góra, wrzesień 2010, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=56&Itemid=122&limitstart=10, s. 18 31

• zamierzającym realizować projekt na obszarze zdegradowanym, który nie został ujęty w Lokalnym Programie Rewitalizacji 13 .

Na obszarach zdegradowanych, które zostały ujęte w Lokalnych Programach Rewitalizacji, realizowane były kompleksowe projekty rewitalizacyjne. W przypadku projektów rewitalizacyjnych z zakresu rekultywacji terenów zdegradowanych na cele środowiskowe maksymalna kwota wydatków kwalifikowanych wynosi 20 mln PLN. Projekty związane z mieszkalnictwem nie mogą polegać na budowie budynków mieszkalnych. Wydatki związane z renowacją siedzib administracji publicznej, będące integralną częścią kompleksowych projektów rewitalizacyjnych, mogą być refundowane do wysokości 10% całkowitych kosztów kwalifikowanych projektu. Możliwe jest uzyskanie wsparcia na modernizację obiektów użyteczności publicznej, (część projektu infrastrukturalnego może stanowić termomodernizacja – do 50 % całkowitych kosztów projektu).

W latach 2007-2013 w ramach Działania 4.3 LRPO w województwie lubuskim Zarząd Województwa Lubuskiego wybrał do realizacji 18 projektów w trybie indywidualnym 14 : 1. Przebudowa i budowa zewnętrznej infrastruktury technicznej na osiedlu mieszkaniowym w Wędrzynie, 2. Przebudowa i zmiana sposobu użytkowania budynku pokoszarowego przy ul. Myśliborskiej w Gorzowie Wlkp. na siedzibę filii Samodzielnego Pododdziału Prewencji Policji z Zielonej Góry, I Komisariatu Policji, Laboratorium Kryminalistycznego oraz Archiwum Komendy Wojewódzkiej Policji, 3. Przebudowa Placu Wojska Polskiego w Kostrzynie nad Odrą, 4. Przebudowa zabytkowych budynków i adaptacja terenów dla potrzeb Miejskiej Biblioteki w Nowej Soli, 5. Renowacja i adaptacja zabytkowego obiektu zamkowego w Sulechowie przy Al. Wielkopolskiej na cele kulturalne wraz z zagospodarowaniem terenu, 6. Rewitalizacja Bulwaru Nadwarciańskiego Wschodniego w Gorzowie Wlkp. poprzez adaptację infrastruktury technicznej na cele kulturowe, rekreacyjne i turystyczne, 7. Rewitalizacja dzielnicy portowej w zabytkowej części miasta Nowa Sól; 8. Rewitalizacja historycznego układu komunikacyjno-urbanistycznego śródmieścia Świebodzina etap I, 9. Rewitalizacja Miasta Zielona Góra – Etap I i Etap II, 10. Rewitalizacja budynku „F” przy ul. Zyty w Zielonej Górze,

13 Uszczegółowienie Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 „Szczegółowy opis osi priorytetowych , Zielona Góra, marzec 2013, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=66&Itemid=150, 06.06.2013, s. 131 14 Indykatywny Plan Inwestycyjny Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 z dnia 5 marca 2013, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=64&Itemid=114, 06.06.2013 32

11. Rewitalizacja Parku Miejskiego w Kostrzynie nad Odrą, 12. Rewitalizacja Starego Miasta w Nowym Miasteczku, 13. Rewitalizacja Starego Miasta w Ośnie Lubuskim – układ komunikacyjny wraz z małą infrastrukturą, 14. Rewitalizacja Starego Miasta we Wschowie, 15. Rewitalizacja Starówki Miejskiej w Żaganiu – etap I, 16. Rewitalizacja Starówki w Żarach, 17. Rewitalizacja Śródmieścia Kożuchowa – etap I, 18. Utworzenie Parku Kultur Świata (Park of World Culture) poprzez rewitalizację zabytkowego założenia parkowego w Drezdenku - I etap.

Do końca kwietnia 2013 roku zostało podpisanych 17 umów, natomiast zakończyła się realizacja 6 inwestycji.

Charakterystyka województwa lubuskiego i jego obszarów zdegradowanych

Poziom życia mieszkańców województwa lubuskiego 15 Elementy składające się na poziom życia mieszkańców to: • otoczenie makroekonomiczne, • materialne warunki bytu ludności, • zdrowie i ochrona zdrowia, • szkolnictwo wyższe, • kultura i turystyka.

Otoczenie makroekonomiczne Wartość nakładów inwestycyjnych w gospodarce województwa ogółem w 2011 r. wyniosła 7990,46 mln zł i stanowiła 3,3 % wartości krajowej. W porównaniu z 2010 r. nakłady inwestycyjne wzrosły o ok. 6,58% 16 . W przeliczeniu na 1 mieszkańca w 2010 r. wyniosły 7810 zł, co klasyfikowało województwo lubuskie na 2. miejscu w kraju (po woj. mazowieckim) 17 . Jednakże w skali roku zmniejszyła się aktywność inwestycyjna lubuskich przedsiębiorstw, w których liczba pracujących wynosi 50 i więcej osób. Wielkość poniesionych nakładów inwestycyjnych w tej grupie

15 Warunki życia ludności w województwie lubuskim w 2010 r., http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/zg/ASSETS_sygn_warunki_zycia_2010a.pdf, 24.05.2013 16 Środki trwałe w gospodarce narodowej w 2011 roku, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/pbs_sr_tr_w_gos_nar_w_r_2011.pdf, Warszawa 2012, 24.05.2013, s. 38 17 Województwa pod względem liczebności – stan na 31.12.2011 r., http://www.stat.gov.pl/gus/5840_6106_PLK_HTML.htm, 24.05.2013 33

Materialne warunki bytu ludności W 2012 r. przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w woj. lubuskim wyniosło 3068,34 zł i było o 3,39% wyższe niż w poprzednim roku. Pomimo wzrostu przeciętnego wynagrodzenia w skali roku, średnia płaca w regionie pozostaje od lat poniżej średniej krajowej, w 2012 r. stanowiła 82,3% jej wartości 19 . Wzrostowi zarobków w województwie nie sprzyja struktura gospodarki regionu – dominacja przedsiębiorstw małych i średnich (sektora MSP), w których wynagrodzenia z reguły są niższe.

Pomimo wzrostu odsetka osób relatywnie ubogich w województwie, poziom życia mieszkańców prawdopodobnie w ciągu roku nie uległ znacznemu pogorszeniu. W 2012 r. średnioroczny wskaźnik wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych był niższy o 0,6 punktu procentowego w porównaniu z poprzednim rokiem i wyniósł 3,7%. Realne dochody i wydatki rozporządzalne statystycznego Lubuszanina spadły odpowiednio o 0,9% i 3,8%. Odsetek gospodarstw domowych negatywnie oceniających swoją sytuację materialną był w 2011 roku wyższy o 0,8 punktu procentowego niż w roku 2010 i wyniósł 48,1%. Ocenę dobrą lub bardzo dobrą wystawiło 23% gospodarstw domowych, o 2,7 punktu procentowego mniej niż rok wcześniej 20 .

Według danych udostępnionych przez GUS, w lutym 2013 roku stopa bezrobocia w Polsce wyniosła 14,4% 21 . Jedynie w 4 powiatach województwa lubuskiego stopa bezrobocia nie przekroczyła tej wartości (tabela 1). Najwięcej osób nie mogło znaleźć pracy w powiecie Strzelecko-Drezdeneckim (27,3%), Nowosolskim (26,3%), Żagańskim (26%) i Krośnieńskim (25,9%). W sytuacji, gdy ponad ¼ aktywnej zawodowo ludności pozostaje bez pracy konieczne jest podejmowanie działań mających na celu walkę z wykluczeniem społecznym, zwiększanie przedsiębiorczości i przyciąganie inwestorów. Nawet miasta Zielona Góra i Gorzów Wielkopolski, w których stopa bezrobocia jest relatywnie niska, nie są wolne od problemów – w pierwszym z tych miast można zidentyfikować liczne elementy infrastruktury, które należy poddać renowacji, natomiast w drugim konieczna jest rewitalizacja obiektów powojskowych.

18 Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa lubuskiego w 2012 r., http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/zg/ASSETS_Raport_lubuskie_2012nowe.pdf, 24.05.2013, s. 84 19 Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa lubuskiego w 2012 r., http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/zg/ASSETS_Raport_lubuskie_2012nowe.pdf, 24.05.2013, s. 42 20 Warunki życia ludności w województwie lubuskim w 2011 r. , http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/zg/ASSETS_sygn_WARUNKI_ZYCIA_LUDNOSCI_2011Ra.pdf, 24.05.2013, s. 4, 5, 8 21 Bezrobotni oraz stopa bezrobocia wg województw, podregionów i powiatów, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1487_PLK_HTML.htm?action=show_archive, 29.04.2013 34

Tabela 1. Powierzchnia, ludność i stopa bezrobocia w powiatach województwa lubuskiego Powiat Powierzchnia Ludność Stopa bezrobocia Gorzowski 1214 km 2 69,4 tys. 14,5% Międzyrzecki 1388 km 2 58,8 tys. 23,1% Słubicki 999 km 2 47,5 tys. 13,6% Strzelecko-Drezdenecki 1248 km 2 50,7 tys. 27,3% Sulęciński 1178 km 2 35,9 tys. 17,5% Krośnieński 1391 km 2 56,9 tys. 25,9% Nowosolski 771 km 2 88,1 tys. 26,3% Świebodziński 937 km 2 56,8 tys. 13,4% Wschowski 624 km 2 39,3 tys. 19,2% Zielonogórski 1569 km 2 39,3 tys. 17,2% Żagański 1132 km 2 82,4 tys. 26,0% Żarski 1393 km 2 99,8 tys. 18,1% Gorzów Wlkp., miasto na 86 km 2 124,6 tys. 10,6% prawie powiatu Zielona Góra, miasto na 58 km 2 119,2 tys. 8,7% prawie powiatu Źródło: Opracowanie własne na podstawie Województwo lubuskie: podregiony, powiaty, gminy, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1487_PLK_HTML.htm?action=show_archive, 29.04.2013, Zielona Góra 2012

W tabeli 2 opisano możliwości województwa lubuskiego, jeżeli chodzi o kulturę i turystykę. W 11 spośród 14 powiatów znajdują się muzea, które stanowią istotną atrakcję turystyczną. W każdym z powiatów znajduje się liczne turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania, w związku z czym nie należy skupiać się na poszerzaniu bazy noclegowej, lecz na dbaniu o atrakcje turystyczne. W województwie występuje duże zróżnicowanie instytucji związanych z kulturą – w powiecie nowosolskim jest ich aż 14, w krośnieńskim jedynie jedna. Także pod względem liczby organizowanych imprez powiat ten zajmuje ostatnie miejsce, za to imprezy powiatu żarskiego w 2011 roku przyciągnęły blisko 125 tysięcy uczestników.

Tabela 2. Kultura i turystyka w powiatach województwa lubuskiego powiat kultura i turystyka turystyczne biblioteki kina obiekty uczestnicy muzea instytucje imprezy publiczne stałe zbiorowego imprez zakwaterowania

Gorzowski 31 1 - 12 3 377 58389 Międzyrzecki 40 3 2 36 4 179 21326 Słubicki 24 - 2 26 4 488 77945 Strzelecko- 23 2 - 20 3 123 21020 Drezdenecki Sulęciński 15 1 - 25 4 299 48405 Krośnieński 16 - - 14 1 105 7600 Nowosolski 26 1 1 14 14 538 60758 Świebodzińsk 19 1 - 38 4 352 81077 i Wschowski 10 1 - 26 10 318 39465 Zielonogórski 40 3 - 16 7 659 74715 Żagański 32 1 1 8 9 539 95445 124817 Żarski 33 - 1 15 4 649

Gorzów Wlkp., miasto 15 1 4 12 8 978 100204 na prawie powiatu Zielona Góra, miasto na 12 1 3 18 3 348 85994 prawie powiatu Źródło: Opracowanie własne na podstawie Portret powiatów i gmin województwa lubuskiego w 2011 roku , Zielona Góra 2012, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/zg/ASSETS_Portrety_powiatow_2011b2.pdf, 24.05.2013

Zdrowie i ochrona zdrowia W 2011 r. w woj. lubuskim funkcjonowało 517 zakładów opieki zdrowotnej, tj. o 56 placówek więcej niż w poprzednim roku, z tego 42 zakłady publiczne i 475 niepublicznych. Świadczenia ambulatoryjnej opieki zdrowotnej w ramach środków publicznych realizowało również 251 praktyk lekarskich. Ogółem w ciągu roku 2011 w ambulatoryjnej opiece zdrowotnej(w zakładach opieki zdrowotnej i praktykach

Szkolnictwo wyższe Struktura studiujących nie odbiega zasadniczo od trendów krajowych. Studenci częściej wybierają naukę na kierunkach społecznych niż technicznych. W 2010 r. na rynek pracy weszło 3 razy więcej absolwentów kierunków społecznych (2,4 tys.), niż technicznych (0,7 tys. osób). Ponadto przybyło 1,7 tys. nowych pedagogów i 0,7 tys. humanistów 23 .

W roku akademickim 2010/2011 w 8 szkołach wyższych województwa lubuskiego kształciło się 23 853 studentów, tj. o 1,4% mniej niż w poprzednim roku 24 . W 2011 r. wskaźnik natężenia osób studiujących w województwie (liczba studentów na 10 tys. ludności) – uwzględniając studentów ośrodków zamiejscowych szkół wyższych, których siedziba znajduje się poza województwem – wyniósł 233, w kraju był blisko dwa razy wyższy i wyniósł 458 25 .

Charakterystyka obszarów zdegradowanych w województwie lubuskim oraz ich wewnętrzny potencjał 26

Zgodnie ze Strategią Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020 do najważniejszych wyzwań na obszarach zdegradowanych zalicza się: • zapewnienie przestrzennej, gospodarczej i społecznej spójności regionu, • efektywne i prorozwojowe wykorzystanie zasobów środowiskowych i kulturowych regionu, • podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa i rozwój społeczeństwa informacyjnego, • zwiększenie potencjału innowacyjnego oraz rozwój przedsiębiorczości i poziomu technologicznego przedsiębiorstw.

Warunki przyrodnicze województwa lubuskiego, w tym urozmaicony krajobraz oraz istniejący system obszarów chronionych stanowią ogromny potencjał do rozwoju rekreacji i aktywnej turystyki. Dziedzictwo kulturowe z zachowanymi obiektami

22 Zdrowie i ochrona zdrowia w 2011 r. , http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/zo_zdrowie_i_ochrona_zdrowia_w_2011.pdf, Warszawa 2012, 24.05.2013, s. 190, 194, 198 23 Warunki życia ludności w województwie lubuskim w 2010 r. , http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/zg/ASSETS_sygn_warunki_zycia_2010a.pdf, 24.05.2013, s. 8 24 Invest in Poland – lubuskie , http://www.paiz.gov.pl/files/?id_plik=11771, 24.05.2013, s. 5 25 Szkoły wyższe i ich finanse w 2011 r., Warszawa 2012, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/E_szkoly_wyzsze_2011.pdf, 24.05.2013, s. 110 26 Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, http://www.bip.lubuskie.pl/system/obj/14608_SRWL_2020_z_zalacznikami_1.pdf, 12.06.2013 37

Najważniejsze kierunki rozwoju województwa lubuskiego:

• rozwój infrastruktury wzmacniającej konkurencyjność regionu: o rozwój sieci transportowej, o ustanawianie i wspieranie obszarów aktywności gospodarczej, • stymulowanie wzrostu inwestycji w przedsiębiorstwach: o wspieranie potencjału innowacyjnego, o wzmocnienie konkurencyjności lubuskich przedsiębiorców, o aktywizacja współpracy ośrodków naukowo-badawczych z małymi i średnimi przedsiębiorstwami, • rozwój i modernizacja infrastruktury regionu: o infrastruktury turystycznej, sportowej i kulturowej, o infrastruktury ochrony zdrowia i edukacyjnej, o rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich i wiejskich, • ochrona i zarządzanie zasobami: o zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego regionu, o dalsza poprawa stanu środowiska, o poprawa warunków życia mieszkańców.

Na rysunku 1 kolorem pomarańczowym oznaczono obszary, gdzie w latach 2007-2013 zrealizowano lub realizowane są inwestycje w ramach Działania 4.3 LRPO. Kolorem zielonym oznaczono gminy, które posiadają Lokalne Programy Rewitalizacji bądź są w trakcie ich sporządzania, jednak w latach 2007-2013 nie wdrażały inwestycji w ramach LRPO.

Rysunek 1. Gminy, w województwie lubuskim, które posiadają Lokalne Programy Rewitalizacji

Źródło: Opracowanie własne

Województwo lubuskie posiada 21 Lokalnych Programów Rewitalizacji, zaś Gmina Rzepin w czerwcu 2013 była na etapie opracowywania tego dokumentu. Tabela 3 zawiera informacje dotycząca liczby LPR-ów w poszczególnych powiatach.

Tabela 3. Liczba Lokalnych Programów Rewitalizacji w poszczególnych powiatach

Powiat Gminy i miasta posiadające Lokalne Programy Rewitalizacji Miasto Gorzów Wielkopolski o statusie Miasto Gorzów Wielkopolski powiatu gorzowski Miasto Kostrzyn nad Odrą krośnieński Gmina Krosno Odrzańskie międzyrzecki Miasto i tereny wiejskie Gminy Międzyrzecz sulęciński Gmina Sulęcin świebodziński Gmina Świebodzin żarski Obszary miejskie w Gminie Żary słubicki Miasto Ośno Lubuskie

Miasto Słubice Gmina Rzepin (LPR w trakcie przygotowania) wschowski Gmina Wschowa Gmina Szlichtyngowa zielonogórski Miasto Zielona Góra Gmina Sulechów żagański Miasto Żagań Gmina Iłowa strzelecko-drezdenecki Miasto Drezdenko Miasto Strzelce Krajeńskie Miasto i Gmina Dobiegniew nowosolski Miasto Nowe Miasteczko Śródmieście Miasta Nowa Sól Miasto i Gmina Kożuchów

Gmina Krosno Odrzańskie w powiecie krośnieńskim

Działania rewitalizacyjne w Gminie Krosno Odrzańskie w powiecie krośnieńskim planowane na lata 2007-2013 27 będą dotyczyły sfery przestrzennej, gospodarczej i społecznej. Szczególny nacisk kładziony jest na tereny powojskowe i popegeerowskie, które znajdują się w granicach gminy. Teren popegeerowski w Gminie stanowi obszar byłego Państwowego Gospodarstwa Rolnego w Wężyskach zlokalizowanego w miejscowościach: Wężyska, Chojna, Czarnowo, Sarbia, Strumienno, Nowy Raduszec,

27 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Krosno Odrzańskie na lata 2007-2013 , http://bip.wrota.lubuskie.pl/ugkrosnoodrzanskie/dokumenty/uchwaly_2006_2010/27czerwiec/uchwala_nr_148_zal_program_rew italizacji.pdf, 11.06.2013, s. 41-42 40

Stary Raduszec. Upadek PGR-u stał sie przyczyną wielu problemów, z których największym okazało się bezrobocie, ponieważ po restrukturyzacji gospodarstwa nowi właściciele ograniczyli zatrudnienie. Należy również wspomnieć, że PGR-y były bardzo często organizatorami życia społecznego i zapewniały zaspokojenie właściwie wszelkich potrzeb pracowników. Ich upadek spowodował często nieodwracalne szkody w strukturze lokalnych społeczności, które nie miały szansy na przystosowanie się do nowej sytuacji ekonomiczno – gospodarczej. Planowane działania rewitalizacyjne na obszarze byłego PGR-u to m.in.: budowa kanalizacji sanitarnej, oczyszczalni ścieków, sieci wodociągowej i stacji uzdatniania wody, obiektów sportowo – rekreacyjnych, remizy Ochotniczej Straży Pożarnej, modernizacja świetlic wiejskich, budowa i modernizacja dróg gminnych.

W obecnym okresie realizacji programu procesom rewitalizacji poddane zostaną także tereny powojskowe. Na obszarze byłego poligonu wojskowego przy ul. Dąbrowskiego w Krośnie Odrzańskim ma powstać Strefa Przemysłowa. Tereny te zostaną kompleksowo uzbrojone, tj. wybudowana zostanie droga dojazdowa, sieć kanalizacji sanitarnej i deszczowej, sieć wodociągowa, oświetlenie oraz zmodernizowane zostanie istniejące uzbrojenie terenów przyległych. Strefa, która powstanie w rezultacie tych działań przyczyni się do stworzenia dogodnych warunków dla rozwoju przedsiębiorczości lokalnej, a także do pozyskania inwestorów z zewnątrz. Wymiernym efektem będzie także zmniejszenie wysokiego w gminie bezrobocia.

Planowane są także kolejne inwestycje na obszarze byłych koszar wojskowych zlokalizowanych przy ul. Piastów w Krośnie Odrzańskim. Rewitalizacja kompleksu obiektów powojskowych stanowi zintegrowany projekt. Obok przedsięwzięć zrealizowanych w minionych latach pozostało do odnowy jeszcze kilka obiektów. Przewidywane są zarówno inwestycje gminne, jak i innych beneficjentów.

Gmina Słubice w powiecie słubickim

W Gminie Słubice zidentyfikowano najbardziej istotne zagrożenia w zakresie przestrzennym, społecznym oraz gospodarczym. Do rewitalizacji wyznaczono najbardziej zdegradowane i zdezintegrowane struktury przestrzenne oraz zdekapitalizowaną infrastrukturę. Są to obszary poprzemysłowe oraz dawny teren komendy policji 28 . Obszar działań pilotażowych to „Serce Śródmieścia”, w którym nasilenie problemów przestrzennych i społeczno - gospodarczych jest największe.

28 Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Słubice na lata 2010-2013 , http://www.slubice.pl/pl/dokumenty- strategiczne/?actiondownload=contentfile|831|2, 12.06.2013 s. 93-99 41

Zadania rewitalizacji w zakresie odnowy przestrzennej to: sporządzenie urbanistycznej koncepcji zagospodarowania dla obszaru realizacji LPR, obejmującej nowy porządek katastralno – własnościowy oraz koncepcję dla eliminacji zbędnej lub zakłócającej zabudowy, jak i dla realizacji nowej zabudowy oraz dla odnowy ulic i placów.

Głównym zadaniem w zakresie gospodarczym będzie uruchomienie rozwoju nowoczesnego rynku pracy. Miasto zmierzać będzie do pozyskania inwestycji, korzystając z istniejącej lokalizacji Kostrzyńsko - Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Starania Miasta Słubice iść będą w szczególności w kierunku pozyskania produkcji nowych materiałów dla budownictwa ekologicznego. Działania te będą podejmowane w kontekście starań o stworzenie odpowiednich form kształcenia przyszłych kadr w tym zakresie .

Najważniejsze zadania w zakresie wspierania rozwoju społecznego zostaną skierowane na poprawę wykształcenia i zdolności powrotu na rynek pracy lokalnej społeczności oraz rozwój nowych form kształcenia, dostosowanych do nowoczesnego rynku pracy. Powyższe działania będą realizowane przez Urząd Miejski w Słubicach, przy współpracy z Collegium Polonicum, Uniwersytetem Europejskim Viadrina oraz organizacjami i inicjatywami społecznymi z Polski i innych krajów europejskich.

Gmina Dobiegniew i Gmina Strzelce Krajeńskie w powiecie strzelecko- drezdeneckim

W ramach Programu Rewitalizacji Gminy Dobiegniew zaplanowano do realizacji ogółem 50 projektów na terenie następujących miejscowości: Dobiegniew, Osiek, Wołogoszcz, Radęcin, Głusko, Chomętowo, Grąsy, Ostrowiec, Słonów, Mierzęcin, Słowin, Lubiewko, Sarbinowo i Ługi 29 . Teren miasta Dobiegniew wymaga m. in. renowacji zabudowy budynków o wartości architektonicznej. Natomiast obszary wiejskie, szczególnie byłe PGR-y, stały się miejscem znacznego nasilenia stałego bezrobocia, biedy, innych negatywnych zjawisk społecznych. Główne cele rewitalizacji to zwiększenie szans rozwoju gospodarczego i społecznego, poszanowanie środowiska naturalnego przy wykorzystaniu jego walorów krajobrazowych, skuteczne działania na rzecz zasobów ludzkich. Realizacja Lokalnego Programu Rewitalizacji przyczyni się do: poprawy stanu zasobów kulturowych Miasta i Gminy, rozwoju małych i średnich przedsiębiorców poprzez wprowadzenie dodatkowych funkcji usługowych w zakresie kultury i turystyki.

29 Zintegrowany Program Rewitalizacji Miasta i Gminy Dobiegniew na lata 2007-2013 (dokument udostępniony drogą elektroniczną przez Urząd Gminy Dobiegniew), 12.06.2013, s. 40-50 42

Zasięg terytorialny rewitalizowanego obszaru w Gminie Strzelce Krajeńskie 30 obejmie przede wszystkim miasto Strzelce Krajeńskie. Główny cel rewitalizacji to dążenie do ożywienia społeczno - gospodarczego poprzez wykorzystanie istniejącego potencjału. Za najlepszy sposób walki z bezrobociem na terenie Miasta Strzelce Krajeńskie uznano pomoc gminy w powstawaniu kolejnych firm, szczególnie tych związanych z turystyką. Planuje się 10 inwestycji, m.in. zagospodarowanie jeziora Górnego, rewitalizację zabytków na terenie Miasta Strzelce Krajeńskie, modernizację zieleni miejskiej i traktów spacerowych.

Gmina Szlichtyngowa w powiecie wschowskim 31

Obszary objęte rewitalizacją w obrębie gminy to: Miasto Szlichtyngowa oraz obszary popegeerowskie wsi Stare Drzewce i Górczyna. Miasto Szlichtyngowa charakteryzuje się wysokim poziomem ubóstwa i wykluczenia oraz przestępczości i wykroczeń, niskim wskaźnikiem prowadzenia działalności gospodarczej i porównywalnie niskim poziomem wartości zasobu mieszkaniowego. Celami strategicznymi Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Szlichtyngowa na lata 2010-2015 są: ożywienie społeczno - gospodarcze, rozwój turystyki i kultury w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego, zapewnienie bezpieczeństwa publicznego i socjalnego mieszkańcom, integracja mieszkańców, zapobieganie i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu oraz aktywizacja i wzrost konkurencyjności miasta i gminy Szlichtyngowa.

Gmina Iłowa w powiecie żagańskim 32

Gmina bogata jest w walory historyczno-kulturowe wpisane do rejestru zabytków i ewidencji zabytków. Budynki w centrum miasta pochodzą z XVIII w. i pierwszej połowy XIX w. W Gminie Iłowa planuje się rewitalizację centralnego terenu miasta, terenu poprzemysłowego zlokalizowanego w mieście Iłowa oraz przyległego do miasta terenu popegeerowskiego Osiedle Czyżówek. Kryteriami kwalifikującymi powyższe obszary do rewitalizacji są: duża liczba osób korzystających z zasiłków pomocy społecznej na 1 tys. ludności, znaczny udział długotrwale bezrobotnych wśród osób w wieku produkcyjnym, liczba przestępstw na 1 tys. ludności, mała liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarki na 100 osób. W ramach Lokalnego Programu Rewitalizacji

30 Aktualizacja dla Lokalnego Programu Rewitalizacji Miasta Strzelce Krajeńskie na lata 2008-2015, http://www.bip.strzelce.pl/system/obj/1082_REWITALIZACJA.pdf, 12.06.2013, s.5-10, s. 58-80 31 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Szlichtyngowa na lata 2010-2015 , http://bip.szlichtyngowa.pl/index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=73&Itemid=32, 12.06.2013, s. 61-63 32 Gmina Iłowa Lokalny Program Rewitalizacji , http://biparch.ilowa.pl/zalaczniki/641/345_5_XL_10.pdf, 12.06.2013, s. 20, 39, 73 43

Miasta i Gminy Iłowa planowana będzie poprawa, m. in. warunków bytowych mieszkańców zdegradowanych obszarów oraz stanu infrastruktury komunikacyjnej.

Gmina Międzyrzecz w powiecie międzyrzeckim

Zgodnie z Lokalnym Programem Rewitalizacji Miasta i Terenów Wiejskich Gminy Międzyrzecz na lata 2008-2013 33 , wytyczone do rewitalizacji zostały Miasto Międzyrzecz oraz obszar wiejski Gminy Międzyrzecz z sołectwami: Bobowicko, Bukowiec, Kalsko, Kaława, Kęszyca Leśna, Kuligowo, Kursko, Kuźnik, Nietoperek, Pieski, Pniewo, Szumiąca, Święty Wojciech, Wysoka, Wyszanowo i Żółwin.

Do najczęściej wskazywanych przez ankietowanych mieszkańców gminy czynników odpowiedzialnych za degradację wyżej wymienionych obszarów należą niewystarczające zasoby mieszkaniowe oraz zły stan techniczny budynków, zły stan dróg i infrastruktury technicznej oraz zły stan zabytków. Ponadto stwierdzono, że czynnikami powodującymi pogłębianie się negatywnego wizerunku obszarów są wysoki poziom ubóstwa i bezrobocia oraz patologie społeczne.

Zrewitalizowane zostaną m.in. Międzyrzecki Ośrodek Kultury, chodniki, ulice, starówka, budynki szkół. Głównymi celami w sferze społecznej są: ożywienie społeczno - gospodarcze i ograniczenie patologii społecznych. W wypadku sfery gospodarczo - ekonomicznej nacisk będzie kładziony na tworzenie nowych miejsc pracy oraz pobudzenie ruchu turystycznego.

W tabeli 4 zaprezentowano potencjał i potrzeby rewitalizacyjne gmin województwa lubuskiego, w których realizowano inwestycje w ramach Działania 4.3.

33 Lokalny Program Rewitalizacji Miasta i Terenów Wiejskich Gminy Międzyrzecz na lata 2008-2013 , http://www.bip2002.miedzyrzecz.pl/content.php?cms_id=347||menu=p8, 12.06.2013, s. 94-104 44

Tabela 4. Mocne i słabe strony gmin Gmina Wschowa 34

Potencjał (mocne strony)

• Miasto Wschowa jest cennym zespołem urbanistyczno-krajobrazowym, posiadającym wybitne wartości. W skład zespołu wchodzą monumentalne obiekty architektury, takie jak: ratusz, kościół farny, klasztor i kościół franciszkanów, kościół poewangelicki, Collegium Jezuickie oraz kompleks miejskiej zabudowy mieszkalnej. • Miasto posiada mechaniczno-biologiczną oczyszczalnię ścieków. • System gospodarki odpadami obejmuje zarówno zbiórkę odpadów komunalnych jak i selektywną zbiórkę odpadów opakowaniowych wraz z działalnością w zakresie edukacji ekologicznej mieszkańców.

Potrzeba rewitalizacji (słabe strony)

• Z danych ewidencji działalności gospodarczej wynika, że poza nielicznymi wyjątkami na ulicach objętych programem liczba podmiotów gospodarczych jest znikoma, nawet w centralnym obszarze miasta. Wskazuje to na niski wskaźnik prowadzenia aktywności gospodarczej na obszarze objętym rewitalizacją. • Ponad 90% budynków w rewitalizowanym obszarze charakteryzuje zły stan techniczny, oceniony jako dostateczny do ich użytkowania, ale nieodpowiadający dzisiejszym standardom. Ocenia się, że około 80% z nich wymaga wykonania gruntownych remontów a 20% remontów kapitalnych. • W sumie we Wschowie pomocy OPS wymagają 623 osoby, aż 134 spośród nich zamieszkuje rejon objęte rewitalizacją. Stanowi to około 22%. Oznacza to wysoki wskaźnik ubóstwa i wykluczenia społecznego. Zielona Góra 35

Potencjał (mocne strony) • Zielona Góra pełni rolę ośrodka administracyjnego, oświatowego, kulturowego turystycznego w skali całego regionu. • Dobra sieć hydrograficzna. • W Zielonej Górze znajduje się dużo miejskich terenów zieleni. • Na terenie miasta Zielona Góra znajduje się szereg obiektów cennych

34 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Wschowa, http://www.bip.wschowa.pl/index.php?link=44&art=1874, 06.06.2013, s. 7, 8, 10, 33 35 Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Zielona Góra na lata 2008-2015, http://bip.zielonagora.pl/system/obj/17944_0647-LI-09- z01.pdf, 24.05.2013, s. 5, 18, 64 45

przyrodniczo. • Zasoby krajobrazku kulturowego są bardzo duże, tj. 259 obiektów architektury i budownictwa. • Atrakcyjna starówka i stylowy Ratusz Miejski, • Dobrze funkcjonująca sieć wodno-kanalizacyjna. • Bliskość lotniska, które wiąże się z możliwością rozwoju. • Działalność organizacji winiarzy i szeroko zakrojone plany dotyczące Szlaku Winiarskiego.

Potrzeba rewitalizacji (słabe strony)

• Wysoka stopa długotrwałego bezrobocia. • Wysoki poziom przestępczości i wykroczeń. • Niski poziom wartości zasobu mieszkaniowego. • Wysoki poziom ubóstwa i wykluczenia. • Zły stan ulic, dróg, chodników. • Bariery architektoniczne narażające osoby niepełnosprawne na wykluczenie z życia społecznego oraz kulturalnego miasta. Gmina Sulechów 36

Potencjał (mocne strony) • Gmina ma charakter przemysłowo-rolniczy z rozwiniętym sektorem usług. Do najważniejszych branż gospodarki należą: handel, usługi, budownictwo. Ważne sektory to: meblowy, tekstylny, samochodowy, spożywczy oraz budowa maszyn. • Wiele obszarów zieleni nieurządzonej oraz terenów sportowych, co stwarza dobre warunki dla turystyki i rekreacji. • Stosunkowo dobrze rozwinięta sieć wodociągowa oraz uregulowana gospodarka odpadami. • Dominują osoby w wieku produkcyjnym, społeczność lokalna jest stosunkowo młoda. • W ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby pracujących, zarówno mężczyzn jak i kobiet.

Potrzeba rewitalizacji (słabe strony) • Choć widoczna jest poprawa standardów mieszkaniowych, stan techniczny większości budynków, zwłaszcza komunalnych, wymaga ciągłych nakładów

36 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Sulechów na lata 2007 – 2015, http://bip.sulechow.pl/res/serwisy/bip- umsulechow/komunikaty/_006_001_014_159932.pdf, 24.05.2013, s. 36, 45, 49, 86 46

na remonty. • Potrzeby w zakresie uporządkowania i zagospodarowania terenów zielonych. • Zły stan techniczny niektórych obiektów zabytkowych. • Mała aktywność organizacji pozarządowych. • Brak kadr w określonych branżach. Gmina Nowa Sól 37

Potencjał (mocne strony) • Gmina Nowa Sól posiada wiele atrakcji turystycznych, tj. piękną Starówkę, Port oraz dzielnica portowa oraz winnicę.

Potrzeba rewitalizacji (słabe strony) • Zły stan dróg, ulic i chodników. • Zdegradowane osiedla mieszkalne. • Potrzeba rewitalizacji Portu.

Gmina Sulęcin 38

Potencjał (mocne strony) • Gmina Sulęcin jest gminą miejsko-wiejską o malowniczym położeniu. Znajduje się ona w obszarze Łagowskiego Parku Narodowego. • Gmina położona jest blisko granicy, co zwiększa możliwości rozwoju regionu. • Gmina jest korzystnie położona, między Gorzowem Wielkopolskim i Zieloną Górą. • Dobra współpraca z administracją rządową i samorządową. • Dobrze rozwinięta sieć infrastrukturalna. W mieście znajdują się dwie oczyszczalnie ścieków.

Potrzeba rewitalizacji (słabe strony) • Ze względu na wiek, większość budynków mieszkalnych wymaga przeprowadzenia dużych remontów i modernizacji . • Małe możliwości podejmowania pracy przez osoby posiadające wyższe wykształcenie. • Niezadowalający stan infrastruktury technicznej dla obsługi ruchu turystycznego.

37 Nowa Sól – Miejski Serwis Internetowy, http://www.nowasol.pl, 24.05.2013 38 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Sulęcin na lata 2007-2013, http://sulecin.pl/images/stories/Urzad_miejski/dokumenty_strategiczne/Lokalny_Program_Rewitalizacji_Gminy_Sul%C4%99cin_2 007-2013.pdf, 24.05.2013, s. 16, 28, 43, 42 47

• Wysoki poziom patologii społecznych i hałasu komunikacyjnego. Gmina Żary 39

Potencjał (mocne strony) • Żary są miejscem atrakcyjnym dla turystów. Prawie 1000-letnia historia miasta pozostawiła wiele cennych zabytków. Przez miasto przebiega wiele malowniczych szlaków rowerowych i pieszych. • Przynależność do Euroregionu Sprewa – Nysa – Bóbr. • Duża liczba wykwalifikowanych pracowników. • Obecność kapitału zagranicznego.

Potrzeba rewitalizacji (słabe strony) • Budynki mieszkalne wybudowane zarówno w okresie przedwojennym, jak i powojennym nie odpowiadają normom cieplnym, są zaniedbane pod względem estetycznym. • Sieć wodno-kanalizacyjna jest w dużej mierze przestarzała, w wielu przypadkach pochodzi jeszcze z okresu zaniedbania międzywojennego. • Zarówno własność komunalna, jak i wspólnot mieszkaniowych, podwórek i bezpośredniego otoczenia budynków wykazuje w większości przypadków duży stopień degradacji. • Brak kanalizacji w części miasta. • Niewystarczająca baza budownictwa mieszkaniowego dla ubogich. Gmina Żagań 40

Potencjał (mocne strony) • Miasto posiada bardzo bogatą, przeszło 800-letnią historię, jego zespół urbanistyczny-krajobrazowy jest wpisany do rejestru zabytków. • Położenie w pięknym i bogatym krajobrazowo terenie, o czystych wodach, powietrzu, otaczających go lasach i najcieplejszym klimacie w Polsce. • Przemysły istotne obecnie dla rozwoju gospodarki to przemysł włókienniczy i handel. • Wolne parcele w historycznej części miasta przeznaczone pod zabudowę mieszkaniową i usługi centro twórcze. • Dobra współpraca z administracją gminną i powiatową oraz większością jednostek administracji rządowej.

39 Program Rewitalizacji Obszarów Miejskich w Gminie Żary o statusie miejskim na lata 2008-2013, http://www.bip.zary.pl/441/XXVIII/, 06.06.2013, s. 5, 46, 47 40 Lokalny Program Rewitalizacji dla Miasta Żagań , http://umzagan.nazwa.pl/um/UploadFiles/730/208/1224435829-lokalny.pdf , 24.05.2013, s. 9, 14, 21, 36 48

• Wieloletnia utrwalona w świadomości województwa działalność kulturalna Pałacu Żagańskiego.

Potrzeba rewitalizacji (słabe strony) • Zaniedbania i deficytów w sferze infrastruktury gospodarczej i społecznej. • Potrzeba nowego zdefiniowania funkcji miasta z uwzględnieniem szeregu walorów, które przy umiejętnym ich wykorzystaniu mogą stać się rzeczywistym motorem rozwoju. • Przedwojenne budynki są zdegradowane, mają przestarzałą infrastrukturę techniczną i wymagają remontów. • 60% dróg jest w złym stanie. • Niewiele miejsc pracy. Głównymi pracodawcami są Wojsko Polskie oraz administracja. Gmina Ośno Lubuskie 41

Potencjał (mocne strony) • Miejski Obszar Przemysłowy posiada bardzo dobrą dostępność komunikacyjną. Tereny inwestycyjne położone są w bliskości linii kolejowej oraz stacji z terminalem do załadunku i wyładunku towarów. • W Gminie można podjąć działalność w dziedzinach: przemysł drzewny i meblarski, przemysł elektroniczny, przemysł materiałów budowlanych i przetwórstwo rolno-spożywcze. • Gmina jest obszarem atrakcyjnym turystycznie z licznymi terenami zielonymi i zabytkowym Ratuszem.

Potrzeba rewitalizacji (słabe strony) • Wiele dróg, chodników i ulic wymaga przebudowy. Gmina Nowe Miasteczko 42

Potencjał (mocne strony) • W Nowym Miasteczku znajduje się Ośrodek Kultury i Sportu oraz Gminna Ewidencja Zabytków. • Gmina posiada Program Ochrony Środowiska.

Potrzeba rewitalizacji (słabe strony) • Potrzeba przebudowy ulic oraz placów miejskich, przebudowy kanalizacji

41 Oficjalny Serwis Miasta i Gminy Ośno Lubuskie, http://www.osno.pl/content.php?cms_id=44&lang=pl&p=p4, 24.05.2013 42 Nowe Miasteczko – Portal Miejski, http://www.nowemiasteczko.pl, 24.05.2013 49

deszczowej, sanitarnej, wodociągowej Starego Miasta. Gmina Kożuchów 43

Potencjał (mocne strony) • Teren gminy położony jest pomiędzy Odrą a Bobrem i charakteryzuje się stosunkowo gęstą siecią hydrograficzną, brak jest jednak naturalnych akwenów wodnych. Ta część województwa należy do obszarów najgęściej zaludnionych i najbardziej zurbanizowanych. • Kożuchów pełni funkcję ośrodka obsługi mieszkańców gminy. Pełni też funkcje przemysłową i turystyczną. Na obszarach wiejskich dominuje funkcja rolnicza. Niewątpliwe atuty gminy to korzystne położenie u zbiegu szlaków komunikacyjnych, ciekawa historia i zabytki, zasoby przyrodnicze oraz ugruntowana rola ośrodka przemysłu samochodowego. Wysokie walory historyczno-kulturowe oraz przyrodnicze decydują o kierunkach rozwoju gminy uwzględniających te zasoby. • Z ekonomicznego punktu widzenia położenie gminy i miasta jest bardzo korzystne, istniejąca sieć dróg o znaczeniu krajowym i regionalnym jest elementem sprzyjającym w obsłudze transportowej. Miasto posiada koncentryczny układ przestrzenny, z centralnie usytuowanym ośrodkiem usługowym, obejmującym obszar Starego Miasta. Gmina posiada wiele atutów cennych dla rozwoju turystyki, są nimi walory środowiska naturalnego i kulturalnego, bliskość granicy państwa i położenie przy ważnych szlakach komunikacyjnych. Kożuchów ze średniowiecznym układem przestrzennym Starego Miasta oraz zabytkami stanowi ważny ośrodek krajoznawczy o znaczeniu regionalnym.

Potrzeba rewitalizacji (słabe strony) • Miasto Kożuchów w całości spełnia kryteria dla obszarów zdegradowanych, dlatego istnieje potrzeba, aby w LPR zostało w całości określone jako obszar zdegradowany społecznie i gospodarczo. W toku analizy ustalono wskaźniki wskazujące na niekorzystne zjawiska obejmujące wysokie wskaźniki ubóstwa, długotrwałego bezrobocia, niskiego poziomu aktywności gospodarczej i przede wszystkim szczególnie zniszczonego otoczenia. • Miasto i Gmina Kożuchów od lat cierpi na deficyt małych i średnich przedsiębiorstw inwestujących na terenie gminy. • Na przestrzeni kilku ostatnich lat widać negatywne trendy demograficzne

43 Lokalny Program Rewitalizacji 2009-2013 Miasto i Gmina Kożuchów, http://w.kozuchow.pl/pliki/dokumenty/LPR/Lokalny%20Program%20Rewitalizacji%20Ko%C5%BCuch%C3%B3w%20v1_8%201 1_08_%2009_po_pop.pdf, 24.05.2013, s. 22, 31, 53 50

w gminie. Najważniejszymi z nich są znaczny spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym oraz wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym. Gmina Kostrzyn nad Odrą 44

Potencjał (mocne strony) • Od dziesięcioleci miasto jest znaczącym ośrodkiem przemysłowym. Przemysłowy charakter miasta został wzmocniony z momentem utworzenia Kostrzyńsko-Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej (KSSSE) w 1997 r. • Spośród wszystkich form działalności usługowej największe znaczenie ma handel. • Kostrzyn jest ważnym elementem ogólnokrajowego systemu transportu kolejowego, ale przede wszystkim stanowi istotny węzeł kolejowy na pograniczu zachodnim, ponadto w Kostrzynie nad Odrą krzyżują się dwie linie kolejowe o dużym znaczeniu. • Miasto skomunikowane jest z otoczeniem poprzez sieć szlaków transportowych, z których najważniejsze to przebiegające przez centrum drogi kołowe. • W Kostrzynie znajduje się dużo użytków zielonych. • Kostrzyn jest miastem atrakcyjnym pod względem inwestycyjnym, ponieważ charakteryzuje go wysoki poziom przedsiębiorczości. Rozwój gospodarczy miasta uwidacznia się w dynamice budżetowej miasta. • Rozwój miasta oraz rosnące zainteresowanie budownictwem indywidualnym wywołują generalny wzrost dynamik w sferze mieszkalnictwa.

Potrzeba rewitalizacji (słabe strony) • Tereny rekreacyjne i wypoczynkowe stanowią niecałe 2% powierzchni miasta. • Bezrobocie dotyka w dużej mierze osób z niższym wykształceniem, ale dyplom ukończenia studiów również nie daje pełnej gwarancji na znalezienie zatrudnienia. • Obszar przeznaczony do rewitalizacji cechuje duże nawarstwienie problemów o charakterze społecznym, takich jak ubóstwo, przestępczość, bezrobocie, wandalizm i dewastacja istniejącego zagospodarowania. • Innymi słabymi stronami są m.in. utrudnienia dla osób niepełnosprawnych, brak infrastruktury kanalizacyjnej oraz zniszczone elementy małej architektury. Gmina Drezdenko 45

Potencjał (mocne strony)

44 Lokalny Program Rewitalizacji miasta Kostrzyn nad Odrą na lata 2009-2013, http://kostrzyn.nowoczesnagmina.pl/?p=document&action=save&id=4526&bar_id=2532, 04.06.2013, s. 12, 34, 41 45 Strona Internetowa Urzędu Miejskiego Drezdenko, http://www.drezdenko.pl, 24.05.2013 51

• Duże wartości przyrodnicze i krajobrazowe miasta i gminy Drezdenko wynikają głównie z położenia na pograniczu dwóch wielkich, odmiennych pod wieloma względami krain: Wielkopolski i Pomorza. • Występowanie w samym mieście, jak i na obszarze gminnym zieleni, jezior (lasów, rezerwatów przyrody) daje możliwość obcowania z przyrodą i uprawiania turystyki wynikającej z motywów odpoczynku czy relaksu. W Drezdenku znajduje się Centrum Integracji Społecznej. • Atutem gminy jest współpraca z miastami partnerskimi Wörth i Winsen.

Potrzeba rewitalizacji (słabe strony) • Zdegradowany Park miejski wymagał rewitalizacji. Miejsce to odgrywa ważną rolę w życiu codziennym mieszkańców, spełniając funkcje kulturalne, sportowe i rekreacyjne. • Duże natężenie ruchu spowodowane tym, że północna i południowa część miasta powiązane są jedną drogą, która spełnia funkcje drogi głównej tranzytowej, zbiorczej, lokalnej i dojazdowej. • Istniejąca zabudowa Nowego Drezdenka i starej części miasta jest w dużym stopni zdekapitalizowana i wymaga znacznych nakładów na kapitalne remonty. • Występuje coraz większe zapotrzebowanie na lokale socjalne z powodu wysokich cen mieszkań, wzrostu patologii społecznych oraz wzrostu bezrobocia. • Tereny będące własnością miasta są rozproszone. • Żegluga rzeczna nie jest wystarczająco wykorzystana pod względem gospodarczym i turystycznym. Gmina Gorzów Wlkp. 46

Potencjał (mocne strony) • Zgodnie ze Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Gorzowa Wielkopolskiego obszar Centrum (odcinek rzeki Warta na długości ul. Nadbrzeżnej wraz z pobrzeżem po obu stronach rzeki) posiada duże znaczenie dla dziedzictwa kulturowego, o czym świadczą liczne obiekty zabytkowe objęte ochroną konserwatorską znajdujące się na tym terenie. • Nieznaczna odległość do granicy polsko-niemieckiej. • Możliwość utworzenia bezpośredniego połączenia kolejowego z Berlinem – jednym z największych miast UE. • Prężnie działające organizacje pozarządowe w sferze społecznej.

46 Lokalny Program Rewitalizacji Obszarów Zdegradowanych – Miejskich, Poprzemysłowych i Powojskowych Miasta Gorzowa Wielkopolskiego na lata 2010 – 2015, http://www.bip.gorzow.pl/pobierz.php?id=1054&prm+GW+02_02_2010.pdf, 04.06.2013, s. 20, 27, 51 52

• Wielokulturowość mieszkańców miasta. • Rozwój szkolnictwa wyższego i kadry naukowej. • Duża ilość terenów zielonych. • Przygotowane tereny inwestycyjne. • W mieście mają siedziby instytucje wspomagających przedsiębiorczość: Lubuska Fundacja Zachodnie Centrum Gospodarcze, Zachodnia Izba Przemysłowo- Handlowa, Lubuski Klaster Metalowy, Gorzowski Rynek Hurtowy, Polsko- Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki.

Potrzeba rewitalizacji (słabe strony) • Obszar charakteryzuje się stosunkowo dużym bezrobociem. • Zarówno wskaźnik liczby przestępstw na 1 tysiąc ludności, wynoszący 42,0, jak i wskaźnik czynów karalnych osób nieletnich na 1 tysiąc nieletnich, wynoszący 56,6, są wyższe niż ich wartości referencyjne wynoszące odpowiednio 38,4 i 25,7. • Wskaźnik liczby budynków wybudowanych przed 1989 r. do ogólnej liczby budynków, wyrażony w procentach, osiąga maksymalną wartość 100%, podczas gdy wskaźnik referencyjny jest niższy i wynosi 88,1%. • Duże różnice poziomów terenu, komplikujące realizację systemów infrastruktury – kanalizację deszczową, sanitarną i wodociągową. Gmina Świebodzin 47

Potencjał (mocne strony) • Miasto stanowi wysokiej klasy strukturę historyczno-urbanistyczną o dużej liczbie zabytkowych obiektów architektonicznych. • Świebodzin obejmuje rozległe tereny przyrodniczo-krajobrazowe, rozciągające się wzdłuż Strugi Świebodzińskiej oraz wokół Jeziora Zamkowego, a dookoła starego miasta położony jest pas zieleni na terenie dawnej fosy. Elementy te są niezwykle istotne dla rozwoju funkcji turystycznej miasta i jego walorów ekologicznych. • Gmina posiada ośrodki produkcji urządzeń piecowniczych, fabrykę okien oraz szpital i ośrodek rehabilitacyjny. • Świebodzin ma szanse na uzyskanie funkcji Centrum Subregionu. • W Świebodzinie znajduje się wiele instytucji mających na celu rozwój regionu pod względem kulturalny, rekreacyjnym, sportowym oraz przedsiębiorczym. Do tego typu instytucji należą, m.in. Muzeum Regionalne, Ośrodek Sportu i Rekreacji i Stowarzyszenie Wspierania Małej i Średniej Przedsiębiorczości.

47 E. Głosińska, Rewitalizacja Śródmieścia Świebodzina, http://igsegp.amu.edu.pl/pliki/RR/BIUL7/RR_07_07.pdf , 24.05.2013 53

Potrzeba rewitalizacji (słabe strony) • Nadmierna i niska jakościowo zabudowa oraz zdekapitalizowana zabudowa. • Zdegradowany obszar poprzemysłowy. • Rewitalizacji wymaga teren przyrodniczo-krajobrazowy wzdłuż Strugi Świebodzińskiej i Jeziora Zamkowego. • Degradacja śródmieścia Świebodzina jest głęboka i wymaga przestrzennych działań o charakterze strukturalnym oraz budowlano-technicznych, bez których dalszy pożądany rozwój miasta jest niemożliwy. Źródło: opracowanie własne na podstawie lokalnych programów rewitalizacji

W związku z tym, iż kryteria, jakie musi spełnić obszar, aby zostać zaliczonym do obszarów zdegradowanych, są wyraźnie sprecyzowane, Beneficjenci nie napotykali trudności w ich wyznaczaniu.

Struktura własnościowa terenów zdegradowanych Zdecydowana większość obszarów zdegradowanych jest mieniem gminy i powiatów. Dość rzadko jednym właścicielem jest osoba prywatna bądź przedsiębiorstwo, choć we Wschowie istotna część obszaru podlegającego rewitalizacji należy do wspólnot mieszkaniowych. Budynki będące własnością gminy z reguły mają współwłaścicieli – często są tam zlokalizowane mieszkania komunalne, przydzielane jako forma pomocy społecznej. Osoby zamieszkujące je z reguły nie dysponują funduszami pozwalającymi na renowację budynków, co prowadzi do ich zaniedbania. Gmina poprzez prowadzenie działań rewitalizacyjnych pomaga zarówno niezamożnej ludności żyjącej we wspomnianych lokalach, jak również ogółowi mieszkańców, gdyż wyremontowane, często zabytkowe budynki i kamienice pozytywnie oddziałują na wizerunek miasta.

Efektywność podjętych działań i ich rzeczywisty wpływ na rewitalizację zdegradowanych obszarów Jeżeli chodzi o ocenę efektywności działań podjętych w ramach poszczególnych projektów, większość respondentów z Departamentu Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego uważa, że działania są efektywne, zwłaszcza rewitalizacje starówek oraz innych obszarów miejskich, np. w Zielonej Górze. Według badanych, zrewitalizowane starówki przyciągają wielu turystów, co ma bardzo pozytywny wpływ na gospodarkę miast oraz na samą gminę, która jest atrakcyjna turystycznie dla osób odwiedzających region. Jest to także korzyść dla samorządów terytorialnych. Beneficjenci w indywidualnych wywiadach pogłębionych także potwierdzają efektywność podjętych działań. Zdecydowana większość spośród nich powiedziała, iż zwiększyła się konkurencyjność

Efekty działań zostały również zauważone przez respondentów grup fokusowych zorganizowanych we Wschowie oraz Drezdenku. W trakcie zogniskowanego wywiadu grupowego w Drezdenku respondenci stwierdzili, że Park Kultur Świata jest otwarty dla różnych inicjatyw, niekoniecznie związanych z urzędem. Zdarza się, że inne jednostki organizują imprezy, z których z chęcią korzystają m.in. lokalne szkoły. Nauczyciele organizują lekcje w Parku w ramach kół zainteresowań lub zajęć przyrodniczych. Ponadto Park, co potwierdzają słowa respondentów reprezentujących różne środowiska, jest unikatowym terenem w mieście, który odżył dzięki działaniom rewitalizacyjnym. Wcześniej istniejący park jordanowski był miejscem zdegradowanym, które sprzyjało rozwojowi patologii. W ramach rewitalizacji zamontowano oświetlenie i monitoring, poprawiając bezpieczeństwo i stwarzając mieszkańcom dogodne miejsce rekreacji. Inicjatywa jest postrzegana jako udana, bo spełniła oczekiwania mieszkańców Drezdenka aby ożywić to miejsce, stworzyć nową jakość i nadać mu odpowiednie funkcje.

W trakcie zogniskowanego wywiadu grupowego we Wschowie respondenci powiedzieli, że oprócz samopoczucia mieszkańców poprawił się także wizerunek miasta. W ramach rewitalizacji dokonano między innymi odbudowany dawnego Collegium Jezuickiego, ruiny niszczejącej po wielkim pożarze. W przyszłości w budynku swoje siedziby mają znaleźć nowa biblioteka i Muzeum Ziemi Wschowskiej. Osoby reprezentujące branżę hotelowo-gastronomiczną często słyszały od swoich gości, że miasto jest ładne, historyczne, ale zaniedbane. Ta opinia powoli się zmienia i powstaje pozytywny obraz Wschowy. Pojawia się coraz więcej turystów i zorganizowanych wycieczek, które przyjeżdżają głównie z województwa wielkopolskiego. Rosnąca estetyka i prestiż miasta mogą przekonać młodych ludzi do pozostania w mieście po ukończeniu szkoły. Respondenci mieli nadzieję, że działania rewitalizacyjne zmniejszą skalę zjawiska emigracji ze Wschowy.

Prawie wszyscy ankietowani (93%) stwierdzili, że podjęte w ramach projektu działania okazały się adekwatne do potrzeb rewitalizowanych regionów. Jedynie 7% wyraziło opinie przeciwne do powyższych.

Ponad połowa ankietowanych uznała, że podjęte działania w bardzo dużym stopniu przyczyniły się do rewitalizacji zdegradowanych obszarów. Pozostali Beneficjenci 55

Wykres 1. W jaki stopniu podjęte działania przyczyniły się do rewitalizacji zdegradowanych obszarów?

20% Bardzo dużym Średnim Raczej dużym

27% 53%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI beneficjentów

Realny wpływ projektów na poprawę funkcjonowania obszarów Wszyscy badani przedstawiciele instytucji korzystających z projektów, którzy wzięli udział w badaniu internetowym CAWI, zgodzili się ze stwierdzeniem, że projekt wdrażany na ich terenie miał realny wpływ na poprawę funkcjonowania ich placówki/instytucji, a także wpłynął w sposób pozytywny na poziom życia mieszkańców. Ankietowani odpowiedzieli twierdząco także na kolejne pytania dotyczące skuteczności wdrażanych projektów. Wszyscy z nich zgodzili się z tym, iż zrealizowany na ich obszarze projekt odpowiadał na realne potrzeby regionu oraz mieszkańców. Ponadto każdy z respondentów uznał, że realizacja podobnych projektów jest dobrym pomysłem na przyszłość i powinny być one wdrażane także w innych obszarach województwa lubuskiego. Ich zdaniem jedyną negatywną stroną projektów były ograniczenia czasowe w realizacji inwestycji.

Zdecydowana większość Beneficjentów stwierdziła, że produkty założone na etapie projektowania projektu zostały przez nich w pełni osiągnięte (93%). Tylko jeden spośród ankietowanych stwierdził, że nie udało się osiągnąć wszystkich założeń, jednak spowodowane jest to wyłącznie tym, iż działania budowlane realizowane w ramach projektu są w toku i dlatego jego skutki będzie można ocenić po ich zakończeniu. Ocena poszczególnych obszarów, na które wpłynęły wdrażane w ramach Działania 4.3 LRPO projekty została zaprezentowana w podrozdziale 5.3 niniejszego raportu.

Zasadność i wpływ konsultacji społecznych na realizację projektów, które zostały wpisane do LPR oraz uzyskały dofinansowanie w ramach Działania 4.3 Przeważająca większość Beneficjentów (93%) udzieliła odpowiedzi, że konsultacje społeczne w ramach identyfikacji problemów społecznych na etapie przygotowania projektu zostały przeprowadzone. Jedynie według małego odsetka ankietowanych (7%), 56

Zdecydowana większość ankietowanych (93%) zastosowała konsultacje reprezentatywne. Były to m.in. warsztaty obywatelskie, zespoły planujące, jury obywatelskie, sondaż deliberatywny, z modyfikacjami. Natomiast 7% Beneficjentów wybrało konsultacje eksperckie, do których zalicza się m.in., metodę Delphi, panele eksperckie, wywiady fokusowe.

Zgodnie z odpowiedziami udzielonymi podczas IDI, w Kostrzynie formą konsultacji były ankiety. W Gorzowie Wlkp. były to opublikowane informacje o konsultacjach społecznych w Biuletynie Informacji Publicznej. Konsultacje społeczne odbyły się m.in. na spotkaniach z mieszkańcami osiedla w Wędrzynie.

Dwie trzecie ankietowanych stwierdziło, że projekty, w ramach, których realizowane były konsultacje społeczne na etapie przygotowywania są bardziej efektywne od tych, przy których takich konsultacji nie było. Nieco ponad jedna czwarta Beneficjentów nie wie, czy takie konsultacje sprawiają, że projekty są bardziej efektywne. Tylko 7% respondentów nie uznaje konsultacji społecznych za czynnik poprawiający efektywność projektu (wykres 2).

Wykres 2. Czy projekty, w ramach których realizowane były na etapie przygotowania konsultacje społeczne są bardziej efektywne od tych, przy których takich konsultacji nie było?

27% tak nie nie wiem

7% 66%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI beneficjentów

Możliwość uzyskania efektów mniejszym kosztem Jeżeli chodzi o projekty, które zostały już zrealizowane, to odpowiedzi wszystkich Beneficjentów są zgodne. Uważają oni, że niższe nakłady nie przyniosłyby tych samych efektów oraz że wszystko zostało zrealizowane zgodnie z dokumentacją przygotowaną z uwzględnieniem kosztorysów. Ponadto, realizowano przetargi kierując się najniższą ceną. Kryterium było 100% ceny.

Jeden z beneficjentów stwierdził, że koszty poniesione w związku z realizacją projektu były minimalne. Inwestycje udało się przeprowadzić taniej niż pierwotnie przewidziano. Podkreślił on, że nie można było zrezygnować z żadnego działania.

W przypadku projektów, które nadal są w trakcie wdrażania, Beneficjenci stwierdzają, że nie można oszacować, czy połowiczne efekty można było uzyskać mniejszy kosztem.

Występowanie barier na etapie realizacji projektu Dwie trzecie Beneficjentów stwierdziło, że na etapie wdrażania projektu nie wystąpiły jakiekolwiek problemy/bariery. Natomiast jedna trzecia natknęła się na pewne trudności. Zdarzało się, iż konieczne było wykonanie robót dodatkowych, które nie były uwzględnione w kosztorysie. Wskazano, iż w sytuacji, gdy kilka podmiotów chce realizować razem projekt, jeden z nich musi zobowiązać się do przeprowadzenia wszystkich działań. Kolejny problem związany był z brakiem inwentaryzacji starej infrastruktury podziemnej, co utrudniło prace budowlane. Także zjawiska środowiskowe wywoływały trudności w przeprowadzaniu inwestycji np. wysoki stan wody w rzece utrudnił realizację zadań.

Podsumowanie Lubuski Regionalny Program Operacyjny stanowi narzędzie do ubiegania się o środki pochodzące z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w latach 2007– 2013 w województwie lubuskim. Jego głównym celem jest stworzenie warunków wzrostu konkurencyjności regionu.

Można wskazać wiele słabości województwa lubuskiego. Przeciętne wynagrodzenie było w 2012 roku o 17,7% niższe od średniej krajowej. Odsetek gospodarstw domowych niezadowolonych ze swojej sytuacji materialnej wyniósł w 2011 roku 48,1%, o 0,8 punktu procentowego więcej niż rok wcześniej. W marcu 2013 stopa bezrobocia w 4 powiatach przekraczała 25%. Za mocną stronę województwa uznać można duży potencjał, jeżeli chodzi o turystykę, związany z dobrym stanem środowiska naturalnego oraz licznymi obiektami o walorach historyczno-kulturowych.

Dwadzieścia jeden gmin województwa lubuskiego dysponuje Lokalnymi Programami Rewitalizacji. W 7 z nich w latach 2007-2013 nie realizowano projektów w ramach Działania 4.3 LRPO. Tereny te charakteryzują się wysokim poziomem ubóstwa, wykluczenia społecznego i przestępczości, niewielką aktywnością gospodarczą oraz niskim poziomem wartości zasobu mieszkaniowego, w związku z czym można będzie spodziewać się, iż w przyszłości będą starały się otrzymać wsparcie finansowe

W gminach, w których realizowano projekty w ramach Działania 4.3 można wskazać zarówno mocne, jak i słabe strony. Uzasadnia to podejmowanie działań rewitalizacyjnych, mających na celu walkę z negatywnymi aspektami funkcjonowania społeczności lokalnej oraz pomagające w wykorzystaniu potencjału rozwojowego.

Respondenci oceniający inwestycje w poszczególnych gminach ocenili realizowane działania bardzo pozytywnie, uznali je za efektywne, zwiększające konkurencyjność regionu jako miejsca zamieszkania. Poprawie ulega nie tylko samopoczucie mieszkańców, lecz również wizerunek gmin, co pozwoliło na przyciągnięcie turystów indywidualnych oraz zorganizowanych wycieczek.

Zdecydowana większość ankietowanych stwierdziła, że podjęte w ramach projektu działania okazały się adekwatne do potrzeb rewitalizowanych regionów. Zdaniem 73% z nich podjęte działania przyczyniły się do rewitalizacji zdegradowanych obszarów w stopniu dużym bądź bardzo dużym.

Przedstawiciele instytucji jednogłośnie przyznali, iż wdrażanie projekty miały pozytywny wpływ na poprawę funkcjonowania ich instytucji i placówek. Świadczy to o dobrym dostosowaniu realizowanych inwestycji do potrzeb okolicznych podmiotów. Nie zdarzyło się, żeby Beneficjent stwierdził, iż nie udało się osiągnąć produktów założonych na etapie projektowania, co oznacza, iż plany były skutecznie wdrażane w życie.

Na etapie przygotowywania projektu z reguły prowadzono konsultacje społeczne. Jedynie w jednym wypadku ograniczono się wyłącznie do analizy informacji statystycznych posiadanych przez Urząd Gminy. Poznawanie opinii ludności lokalnej dotyczącej konkretnego projektu jest kluczowe, gdyż pozwala na uzupełnienie go o dodatkowe kierunki działań, które mogą zostać przeoczone podczas pracy z danymi liczbowymi.

Stwierdzono, iż efektów działań rewitalizacyjnych nie można było osiągnąć niższym kosztem. Ograniczenie wydatków pomniejszyłoby osiągnięte rezultaty, dlatego niemożliwe było zrezygnowanie z jakiegokolwiek działania. Aby osiągnąć zamierzone wyniki jak najniższym kosztem, przetargi realizowano kierując się wyłącznie kryterium ceny.

Bariery, występujące w 1/3 spośród wdrażanych projektów, dotyczyły konieczności wykonania robót dodatkowych, braku inwentaryzacji infrastruktury podziemnej, zjawisk środowiskowych oraz ograniczeń w możliwości zarządzania projektem w sytuacji, gdy realizowany jest on przez kilka podmiotów. Pierwsze trzy z wymienionych problemów można zminimalizować dzięki dokonaniu dokładnej analizy na etapie przygotowania planu działań i kosztorysu, zaś ostatni związany jest z kwestiami formalnymi.

5.2. Osiągnięte oraz potencjalne efekty projektów realizowanych w ramach Działania 4.3 LRPO

Popyt na inwestycje z zakresu rewitalizacji na obszarach miejskich/wiejskich Na liście Indykatywnego Planu Inwestycyjnego Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 z dnia 5 marca 2013 znalazło się 18 projektów realizowanych w ramach Priorytetu IV. LRPO Działanie 4.3 Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich i wiejskich . Podpisano umowy dla wszystkich z wyjątkiem Rewitalizacji budynku „F” przy ul. Zyty w Zielonej Górze 48 . Jak można zauważyć w tabeli 5., ich łączna wartość wyniosła 176,79 mln PLN.

Tabela 5. Wartość i rodzaje projektów realizowanych w ramach Działania 4.3 LRPO Całkowita Kwota wartość lp. Nazwa projektu dofinansowania Rodzaj działania projektu (mln PLN) (mln PLN) Przebudowa i budowa zewnętrznej infrastruktury rewitalizacja 1. 9,12 4,51 technicznej na osiedlu obszaru mieszkaniowym w Wędrzynie Przebudowa i zmiana sposobu użytkowania budynku pokoszarowego przy ul. Myśliborskiej w Gorzowie Wlkp. na siedzibę filii Samodzielnego rewitalizacja 2. Pododdziału Prewencji Policji 10,85 4,87 budynku z Zielonej Góry, I Komisariatu Policji, Laboratorium Kryminalistycznego oraz Archiwum Komendy Wojewódzkiej Policji

48 Dnia 21.05.2013 r. Zarząd Województwa Lubuskiego podjął decyzję o przyznaniu dofinansowania dla tego projektu, 60

Przebudowa Placu Wojska rewitalizacja 3. 2,91 1,45 Polskiego w Kostrzynie nad Odrą obszaru Przebudowa zabytkowych budynków i adaptacja terenów rewitalizacja 4. 8,57 3,91 dla potrzeb Miejskiej Biblioteki budynków w Nowej Soli Renowacja i adaptacja zabytkowego obiektu rewitalizacja zamkowego w Sulechowie przy 5. 5,08 2,54 obiektu Al. Wielkopolskiej na cele kulturowego kulturalne wraz z zagospodarowaniem terenu Rewitalizacja Bulwaru Nadwarciańskiego Wschodniego w Gorzowie Wlkp. poprzez rewitalizacja 6. 9,36 4,21 adaptację infrastruktury obszaru technicznej na cele kulturowe, rekreacyjne i turystyczne Rewitalizacja dzielnicy portowej rewitalizacja 7. w zabytkowej części miasta 15,74 7,18 obszaru Nowa Sól Rewitalizacja historycznego układu komunikacyjno- rewitalizacja 8. 8,07 3,45 urbanistycznego śródmieścia obszaru Świebodzina etap I Rewitalizacja Miasta Zielona Góra rewitalizacja 9. ( Etap I i II) 17,24 7,69 obszaru

i budynków

Rewitalizacja Parku Miejskiego rewitalizacja 10. 5,61 2,8 w Kostrzynie nad Odrą parku Rewitalizacja Starego Miasta rewitalizacja 11. 13,27 6,41 w Nowym Miasteczku obszaru Rewitalizacja Starego Miasta w Ośnie Lubuskim – układ rewitalizacja 12. 5,05 2,33 komunikacyjny wraz z małą obszaru infrastrukturą Rewitalizacja Starego Miasta rewitalizacja 13. 13,57 5,28 we Wschowie obszaru Rewitalizacja Starówki Miejskiej rewitalizacja 14. 11,4 5,7 w Żaganiu – etap I obszaru

rewitalizacja 15. Rewitalizacja Starówki w Żarach 18,97 7,39 obszaru Rewitalizacja Śródmieścia rewitalizacja 16. 10,59 3,97 Kożuchowa – etap I obszaru Utworzenie Parku Kultur Świata (Park of World Culture) poprzez rewitalizacja 17. rewitalizację zabytkowego 5,18 2,41 parku założenia parkowego w Drezdenku - I etap Rewitalizacja budynku „F” przy 6,21 3,02 rewitalizacja 18. ul. Zyty w Zielonej Górze* budynku

suma 176,79 79,12

Źródło: Indykatywny Plan Inwestycyjny Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 z dnia 5 marca 2013, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=64&Itemid=114, dostęp 06.06.2013

Do dnia 05.12.2012 roku na projekty realizowane w ramach Działania 4.3 LRPO udało się zakontraktować 86,3 % przyznanych środków. W II kwartale 2013 roku nastąpi ogłoszenie pierwszego konkursu dotyczącego tego Działania, na który przeznaczono kwotę 15 mln złotych 49 . Ze względu na dużą liczbę obszarów zdegradowanych, opisanych w podrozdziale 5.1, konieczne jest realizowanie dalszych projektów mających na celu rewitalizację. Działanie 4.3 LRPO koncentruje się na obszarach miejskich, jednak istnieje możliwość uzyskania dofinansowania na projekty realizowane w obszarze wiejskim, jeżeli stanowi on teren powojskowy, poprzemysłowy lub popegeerowski. W okresie 2007-2013 realizowano dwa projekty dotyczące obszarów tego typu. Pierwszym z nich jest Przebudowa i budowa zewnętrznej infrastruktury technicznej na osiedlu mieszkaniowym w Wędrzynie , był realizowany przez Wojskową Agencję Mieszkaniową w Warszawie Oddział Regionalny w Zielonej Górze. Drugi projekt to Przebudowa i zmiana sposobu użytkowania budynku pokoszarowego przy ul. Myśliborskiej w Gorzowie Wlkp. na siedzibę filii Samodzielnego Pododdziału Prewencji Policji z Zielonej Góry, I Komisariatu Policji, Laboratorium Kryminalistycznego oraz Archiwum Komendy Wojewódzkiej Policji . We wniosku dotyczącym dofinansowania pierwszego z nich zwrócono uwagę, iż w województwie lubuskim wiele miast utraciło dotychczasową bazę ekonomiczną w postaci ośrodków przemysłowych bądź centrów wojskowych, co wiąże się z problemami degradacji społecznej, obniżeniem zainteresowania inwestorów miastem, a czasem nawet regionem. Obszary te nacechowane są utrzymującym się długotrwałym bezrobociem, wysokim poziomem pomocy socjalnej oraz niskim poziomem wykształcenia ludności. Beneficjent drugiego

49 Harmonogram ogłaszania konkursów w ramach LRPO 2007-2013 na rok 2013 z dnia 17.04.2013, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=1312&Itemid=, 04.06.2013 62

Jedenaście projektów związanych było z rewitalizacją określonych terenów niezielonych miast, 3 z budynkami, 2 z parkami. Projekt Rewitalizacja Miasta Zielona Góra łączył rewitalizację budynków z wydatkami na tereny niezielone. Inwestycja Renowacja i adaptacja zabytkowego obiektu zamkowego w Sulechowie przy Al. Wielkopolskiej na cele kulturalne wraz z zagospodarowaniem terenu objęła obiekt historyczno-kulturowy.

Działanie 4.3. w odniesieniu do zintegrowanych rozwiązań traktujących kompleksowo problemy gospodarcze, społeczne oraz środowiskowe Projekty realizowane w ramach Działania 4.3. mają charakter kompleksowy, na co wskazują zamieszczone w dalszej części podrozdziału dane dotyczące przedmiotów i kierunków projektów. Ich celem jest rozwiązanie problemów gospodarczych, społecznych oraz środowiskowych.

Przedmioty i kierunki projektów Jak można zaobserwować w tabeli 6, zdecydowana większość projektów dotyczyła zróżnicowanych przedmiotów inwestycji. Największy zakres przedmiotowy (wydatkowanie funduszy na jak największą pod względem zróżnicowania grupę środków trwałych) objęły działania realizowane w miejscowościach Wędrzyn i Nowe Miasteczko. Poprzez jednoczesne oddziaływanie na wiele elementów starano się uzyskać efekt synergii, aby w istotny sposób wpłynąć na konkurencyjność analizowanych obszarów. Jedynym wyjątkiem jest tutaj Przebudowa i zmiana sposobu użytkowania budynku pokoszarowego przy ul. Myśliborskiej w Gorzowie Wlkp. , która skoncentrowała się na jednym budynku, jednak i w tym wypadku można zaobserwować oddziaływanie na wiele obszarów działalności ludzkiej, co zaprezentowano w tabeli 7. Dane zawarte we wspomnianych tabelach potwierdzają kompleksowy charakter projektów, które objęły swoim zasięgiem wiele kierunków działań. Największą liczbę kierunków wskazano w wypadku gminy Drezdenko. Utworzony tam „Park Kultur Świata” wzbogaca atrakcyjność regionu pod wieloma względami, wpływając pozytywnie na zagadnienia takie jak przedsiębiorczość, atrakcyjność turystyczna i inwestycyjna czy bezpieczeństwo. Oprócz Drezdenka, pod względem kierunków działań rewitalizacyjnych wysoko ocenione zostały również m.in. Nowe Miasteczko, Gorzów Wielkopolski z projektem dotyczącym rewitalizacji Bulwaru Nadwarciańskiego oraz Nowa Sól. Projekty realizowane w Żarach, Kostrzynie nad Odrą ( Przebudowa Placu Wojska Polskiego ) i Wędrzynie oddziałują na najmniejszą liczbę obszarów funkcjonowania regionu.

Tabela 6. Przedmioty inwestycji w ramach poszczególnych projektów przedmiot inwestycji

z kulturą i historią i historią z kulturą miejsca postojowe postojowe miejsca sieć wodociągowa wodociągowa sieć place i sale zabaw i sale place obiekty sportowe sportowe obiekty obiekty związane związane obiekty gospodarcze gospodarcze architektura architektura mieszkalne i mieszkalne i kanalizacja i kanalizacja (w tym sale sale (w tym drogi, mosty i mosty drogi, taneczne) taneczne) zieleń i mała i mała zieleń chodniki chodniki oświetlenie oświetlenie kościoły kościoły budynki budynki szkoły szkoły miejscowość

Drezdenko X X X X X

Kożuchów X X X X X X

Nowa Sól (Rewitalizacja dzielnicy portowej X X X X X X w zabytkowej części miasta Nowa Sól) Nowa Sól (Przebudowa zabytkowych budynków i adaptacja terenów dla potrzeb X X X X X

Miejskiej Biblioteki w Nowej Soli) Ośno Lubuskie X X X X

Sulechów X X

Świebodzin X X X X

Wschowa X X X X X

Żagań X X X

Gorzów Wielkopolski (Przebudowa i zmiana sposobu użytkowania budynku pokoszarowego przy ul. Myśliborskiej w Gorzowie Wlkp. na siedzibę filii Samodzielnego Pododdziału Prewencji Policji z Zielonej Góry, I Komisariatu Policji, Laboratorium Kryminalistycznego oraz Archiwum Komendy Wojewódzkiej Policji) 64

Gorzów Wielkopolski (Rewitalizacja Bulwaru Nadwarciańskiego Wschodniego w Gorzowie Wlkp. poprzez adaptację X X X X X X

infrastruktury technicznej na cele kulturowe, rekreacyjne i turystyczne) Kostrzyn nad Odrą (Przebudowa Placu X X X X Wojska Polskiego w Kostrzynie nad Odrą) Kostrzyn nad Odrą (Rewitalizacja Parku X X X X Miejskiego w Kostrzynie nad Odrą) Nowe Miasteczko X X X X X X X

Wędrzyn X X X X X X X

Zielona Góra (Rewitalizacja Miasta Zielona X X X Góra - Etap I) Zielona Góra (Rewitalizacja Miasta Zielona X X X Góra - Etap II) Żary o statusie miejskim X X X X

Źródło: opracowanie własne na podstawie wniosków beneficjentów („X” w tabeli oznacza, iż w projekcie przeznaczono wydatki na określony środek trwały)

Tabela 7. Kierunki działań rewitalizacyjnych podejmowanych w poszczególnych projektach zwiększanie przedsiębiorczościzwiększanie zwiększenie atrakcyjności dla dla atrakcyjności zwiększenie poprawa funkcji kulturowych funkcji poprawa zwiększanie bezpieczeństwazwiększanie zmniejszanie występowania występowania zmniejszanie zwiększanie atrakcyjności atrakcyjności zwiększanie patologii patologii społecznych poprawa infrastruktury infrastruktury poprawa poprawa infrastruktury infrastruktury poprawa polityka równych szans równych polityka polityka społeczeństwa społeczeństwa polityka zrównoważony rozwój zrównoważony środowisko naturalneśrodowisko informatycznego nowe miejsca pracymiejsca nowe turystycznej edukacyjnej inwestorów sportowej

miejscowość

Drezdenko X X X X X X X X X X X X X Kożuchów X X X X X X X

Nowa Sól (Rewitalizacja dzielnicy portowej w zabytkowej części miasta Nowa X X X X X X X X X X

Sól) Nowa Sól (Przebudowa zabytkowych budynków i adaptacja terenów dla potrzeb X X X X X X

Miejskiej Biblioteki w Nowej Soli) Ośno Lubuskie X X X X X X X X

Sulechów X X X X X X X

Świebodzin X X X X X X

Wschowa X X X X X X X

Żagań X X X X X X X X

Gorzów Wielkopolski (Przebudowa i zmiana sposobu użytkowania budynku pokoszarowego przy ul. Myśliborskiej w Gorzowie Wlkp. na siedzibę filii X X X X X X X Samodzielnego Pododdziału Prewencji Policji z Zielonej Góry, I Komisariatu Policji, Laboratorium Kryminalistycznego oraz Archiwum Komendy Wojewódzkiej Policji) Gorzów Wielkopolski (Rewitalizacja Bulwaru Nadwarciańskiego Wschodniego w Gorzowie Wlkp. poprzez adaptację X X X X X X X X X infrastruktury technicznej na cele kulturowe, rekreacyjne i turystyczne) Kostrzyn nad Odrą (Przebudowa Placu X X X X Wojska Polskiego w Kostrzynie nad Odrą) Kostrzyn nad Odrą (Rewitalizacja Parku X X X X X X Miejskiego w Kostrzynie nad Odrą) Nowe Miasteczko X X X X X X X X

Wędrzyn X X X X X

Zielona Góra (Rewitalizacja Miasta X X X X X X Zielona Góra - Etap I) Zielona Góra (Rewitalizacja Miasta X X X X X X X Zielona Góra - Etap II) Żary o statusie miejskim X X X X

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wniosków złożonych przez beneficjentów („X” w tabeli oznacza, iż w celach projektu uwzględniono dany kierunek)

Uzasadnienie przedsięwzięć społecznych oraz ich łączenie z inwestycjami w infrastrukturę Każdy z realizowanych projektów zawierał zarówno inwestycje infrastrukturalne, jak i oddziaływał na elementy społeczne – oznacza to, iż został spełniony wymóg kompleksowości podejmowanych działań. W każdym z analizowanych wniosków przedstawiono bogate uzasadnienie podejmowanych działań społecznych. Miały one na celu rozwiązanie kluczowych problemów rewitalizowanych obszarów, co pozwala na poprawę warunków życia mieszkańców. Jako iż analizowane projekty zostały ukończone niedawno bądź są w trakcie wdrażania, niemożliwe jest dokładne zbadanie ich wpływu na rozwiązanie kwestii takich jak wykluczenie społeczne czy walka z przestępczością, jednak, jak wspomniano wcześniej, wszyscy respondenci biorący udział w badaniu CAWI zgodzili się z tym, iż zrealizowany na ich obszarze projekt odpowiadał na realne potrzeby regionu oraz mieszkańców, w związku z czym można się spodziewać, iż w długim okresie przyczynią się do poprawy jakości życia mieszkańców.

Działania rewitalizacyjne a włączenie działań społecznych Wydatki ponoszone na realizowanie poszczególnych projektów można podzielić na takie, które przyczyniają się do poprawy życia mieszkańców, lecz nie stwarzają bezpośrednio dla nich dodatkowych możliwości (jak np. renowacje budynków czy inwestycje w sieć kanalizacyjną) oraz takie, które zwiększają zakres możliwości mieszkańców, prowadząc do włączenia działań społecznych. Do tych ostatnich można zaliczyć tworzenie i renowację obiektów sportowych. Rewitalizacja obiektów związanych z kulturą i historią zachęca okoliczną ludność do częstszego odwiedzania tych miejsc i zwiększania wiedzy na temat historii. Zadbanie o obszary zielone przywraca im funkcję terenów spacerowych i sprawia, iż mieszkańcy częściej będą spędzali czas na świeżym powietrzu. Wszelkie działania mające na celu zwiększenie atrakcyjności turystycznej przyczyniają się do zwiększenia przedsiębiorczości wśród okolicznej ludności, która dostrzega szansę na zwiększenie obrotów dotychczas istniejących przedsiębiorstw bądź na utworzenie nowych firm, korzystających ze zwiększonego zainteresowania regionem. Włączenie działań społecznych sprawia, iż korzyści z realizowanych projektów będą zwiększały się w czasie, dlatego pozytywnie należy ocenić fakt, iż analizowane działania zwróciły uwagę na ten aspekt.

Podsumowanie Całkowita wartość 18 projektów realizowanych w ramach Działania 4.3 LRPO wyniosła 176,79 mln złotych, z czego 79,12 mln złotych stanowiły dofinansowania. Zapotrzebowanie na inwestycje jest duże, do dnia 05.12.2012 roku zakontraktowano 86,3 % przyznanych środków, zaś w II połowie 2013 roku nastąpi ogłoszenie pierwszego konkursu dotyczącego Działania 4.3 LRPO.

Działanie 4.3 LRPO koncentruje się na obszarach miejskich, jedyny wyjątek w tym zakresie stanowi miejscowość Wędrzyn, gdzie inwestycja objęła tereny powojskowe. Wnioski z reguły składane są przez władze lokalne – jedynie w trzech przypadkach Beneficjentami były inne podmioty.

Projekty realizowane w ramach Działania 4.3 mają charakter kompleksowy, służą rozwiązywaniu problemów gospodarczych, społecznych i środowiskowych. Dąży się do osiągnięcia efektu synergii, aby znacznie polepszyć konkurencyjność analizowanych obszarów. Największy zakres podmiotowy objęły działania realizowane w miejscowościach Wędrzyn i Nowe Miasteczko. Projekt realizowany w gminie Drezdenko został wskazany jako przykład umiejętnego łączenia dużej liczby kierunków działań w celu pozytywnego równoległego oddziaływania na zagadnienia takie jak przedsiębiorczość, atrakcyjność turystyczna i inwestycyjna czy bezpieczeństwo. Wszystkie z analizowanych projektów łączą element społeczny z inwestycjami w infrastrukturę. Dzięki temu odpowiadają na realne potrzeby regionu mieszkańców. Z opinią tą zgodzili się wszyscy biorący udział w badaniu przedstawiciele instytucji zlokalizowanych na terenie rewitalizowanych gmin.

Wśród wydatków ponoszonych w ramach poszczególnych inwestycji można wyodrębnić te, które poprawiają jakość życia w gminie, lecz nie stwarzają dla mieszkańców dodatkowych możliwości oraz takie, które prowadzą do włączenia działań społecznych. Tworzenie obiektów sportowych i bibliotek skłania do zwiększenia aktywności ruchowej i intelektualnej, zaś przyciągnięcie turystów zachęca mieszkańców do zakładania działalności gospodarczej. Należy jednak pamiętać o tym, że nawet inwestycja o dość ograniczonym zakresie, taka jak rewitalizacja budynku, może skłonić do działania społecznego – mieszkańcy mogą zacząć w większym stopniu dbać o nieruchomość i jej okolicę.

5.3. Znaczenie zrealizowanych projektów w kontekście podnoszenia poziomu życia społeczności lokalnych i regionalnych.

Rodzaje projektów, które cieszą się największym zainteresowaniem beneficjentów

Wykres 3 uwidacznia, iż ponad 83% spośród projektów realizowanych w ramach Działania 4.3 obejmowało w zakresie rzeczowym renowację dróg, mostów i chodników. Odnotowano również duże zapotrzebowanie na wydatki związane z zielenią i małą architekturą (pojawiły się w 12 projektach), oświetleniem (10), siecią wodociągową i kanalizacją (8) i miejscami postojowymi (7). Jedynie w nielicznych wypadkach inwestycje związane były z placami zabaw (4) oraz obiektami sportowymi (4), które mają pozytywny wpływ na rozwój mieszkańców województwa lubuskiego, zwłaszcza tych najmłodszych. Pozytywnym aspektem jest stosunkowo duża liczba projektów związanych z obiektami kulturowymi i historycznymi. Realizowano je w około 56% przypadków. Tego typu inwestycje mają pozytywny wpływ zarówno na mieszkańców, którzy zaczynają odczuwać bliższy związek z lokalną historią i więcej czasu spędzają na podnoszeniu swojej wiedzy dotyczącej wydarzeń, jakie niegdyś miały miejsce w okolicy, jak i na turystów, którzy chętniej wybierają miejscowości mogące poszczycić się walorami kulturowo-historycznymi.

Wykres 3. Przedmioty realizowanych projektów 16 15 14 12 12 10 10 10 8 8 7 6 4 4 4 4 2 1 0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wniosków złożonych przez beneficjentów

Główne kierunki podejmowanych działań rewitalizacyjnych Do głównych obszarów interwencji w ramach Działania 4.3 należą: • infrastruktura mieszkaniowa i lokalowa, (tylko prace renowacyjne), • infrastruktura wodno-ściekowa, • infrastruktura drogowa, • infrastruktura edukacyjna, • infrastruktura ochrony zdrowia, • pozostała infrastruktura społeczna, • infrastruktura turystyczna, • infrastruktura kulturalna, • gospodarka odpadami, • odbudowa publicznych systemów energetycznych, • modernizacja obiektów użyteczności publicznej, • zagospodarowanie przestrzeni w harmonii z otoczeniem.

Wykres 4. Kierunki podejmowanych działań rewitalizacyjnych wg wniosków beneficjentów

20 18 18 18 16 13 14 11 11 12 10 9 9 8 10 7 8 6 6 4 4 4 2 0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wniosków złożonych przez beneficjentów

Każdy z badanych projektów podejmował zagadnienia polityki równych szans oraz zrównoważonego rozwoju – wywieranie pozytywnego wpływu w tych obszarach jest niezbędne, aby wniosek mógł otrzymać dofinansowanie w ramach Działania 4.3. 71

Jak można zauważyć na wykresie 4, wśród pozostałych kierunków działań związanych z rewitalizacją prym wiedzie zwiększanie atrakcyjności turystycznej. Cel ten pojawił się w 72% projektów. Przyciąganie turystów pozwala lokalnym przedsiębiorcom, zwłaszcza tym z branży gastronomicznej i hotelarskiej, na zwiększenie przychodów i zatrudnienia. Z atrakcyjnością turystyczną bezpośrednio związane są funkcje kulturowe oraz bezpieczeństwo - turyści zdecydują się na wizytę w danej lokalizacji tylko pod warunkiem, że będzie ona oferowała zarówno możliwość ciekawego spędzenia czasu, a oni sami będą mogli czuć się pewnie w nieznanej okolicy. W analizowanych projektach podniesieniu poziomu bezpieczeństwa służyło zarówno rewitalizowanie obszarów do tej pory kojarzonych z patologiami społecznymi, jak również instalowanie systemów monitoringu. W Gorzowie Wielkopolskim zdecydowano się na zadedykowanie całego projektu kwestii podnoszenia bezpieczeństwa. Przebudowa i zmiana sposobu użytkowania budynku pokoszarowego przy ul. Myśliborskiej w Gorzowie Wlkp. na siedzibę filii Samodzielnego Pododdziału Prewencji Policji z Zielonej Góry, I Komisariatu Policji, Laboratorium Kryminalistycznego oraz Archiwum Komendy Wojewódzkiej Policji kosztowała blisko 11 milionów złotych i ma pozwolić na poprawę skuteczności walki z przestępczością. Kolejne wyzwania poruszane w realizowanych projektach to zwiększenie atrakcyjności dla inwestorów (10), zwiększanie przedsiębiorczości (9) i tworzenie nowych miejsc pracy (9). W województwie lubuskim bezrobocie w lutym 2013 roku wyniosło 17%, zaś w powiecie nowosolskim aż 26,3% 50 . W związku z tym kluczowe dla tego regionu jest tworzenie nowych miejsc pracy, niezależnie od tego, czy poprzez zachęcanie do prowadzenia własnej działalności, czy też dodatkowego wspomagania skłonności już istniejących przedsiębiorstw do zwiększania zatrudnienia. Walka z patologiami społecznymi była uwzględniania w projektach dużo rzadziej (6). Jedna czwarta projektów związana była z poprawą infrastruktury edukacyjnej i sportowej. Ich Beneficjenci uwzględnili fakt, że młodzież, która zyskuje szansę na aktywne spędzanie czasu wolnego na grach zespołowych będzie miała mniejszą skłonność do popełniania przestępstw i wykroczeń, zaś wyedukowani obywatele przyczyniają się do wzrostu innowacyjności, która to w XXI wieku jest kluczowym czynnikiem decydującym o konkurencyjności.

Martwić może fakt, iż jedynie 7 projektów uwzględniło politykę społeczeństwa informatycznego, jednak należy pamiętać, iż Działanie 4.3 nie jest na nią ukierunkowane. Wykorzystywanie nowoczesnych rozwiązań informatycznych uatrakcyjnia nawet inwestycje, które na pierwszy rzut oka niewiele mają wspólnego z techniką – na przykład w Parku Kultur Świata w Drezdenku przy każdym obiekcie „Małej Architektury” nawiązującym tematyką do poszczególnych krajów świata

50 Bezrobotni oraz stopa bezrobocia wg województw, podregionów i powiatów, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1487_PLK_HTML.htm?action=show_archive, 26.04.2013 72

Działanie 4.3 a odnowa zdegradowanych obszarów miejskich, wzmocnienie struktur społeczno-ekonomicznych oraz przeciwdziałanie marginalizacji tych obszarów Inwestycje dokonane w ramach Działania 4.3 LRPO pozwoliły na odnowę zdegradowanych obszarów miejskich, wzmocnienie struktur społeczno-ekonomicznych oraz przeciwdziałanie marginalizacji tych obszarów. Poprawiła się zarówno jakość życia mieszkańców jaki i stan gospodarki województwa lubuskiego. Powstały nowe miejsca pracy, zwiększył się poziom bezpieczeństwa mieszkańców. Poprawie uległo również środowisko naturalne.

Opinia mieszkańców gmin objętych rewitalizacją na temat poprawy jakości życia

Wykres 5. Zmiana jakości życia w regionie w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy

Ogólna jakość życia 16% 57% 27%

Konkurencyjność gospodarcza 16% 58% 26% Poprawa Brak zmiany Inwestycje w regionie 26% 47% 27% Pogorszenie

Stan środowiska naturalnego 22% 60% 18%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI z mieszkańcami regionu

Do kryteriów jakości życia w badaniu CATI zaliczono: stan środowiska naturalnego, liczbę nowych inwestycji (m.in. sklepów), ogólną ocenę mieszkańców jakości życia w regionie oraz konkurencyjność gospodarczą tego obszaru. Wyniki dla poszczególnych aspektów przedstawia wykres 5.

Jeżeli chodzi o środowisko naturalne, to 60% mieszkańców jest zdania, że stan środowiska naturalnego w okresie ostatnich dwunastu miesięcy nie uległ zmianie, 22% uważa, że stan środowiska naturalnego poprawił się. Mniej niż jedna piąta ankietowanych stwierdziła, że stan środowiska naturalnego uległ pogorszeniu. Niecała połowa mieszkańców jest zdania, że liczba inwestycji w regionie w okresie ostatnich dwunastu miesięcy pozostała na tym samym poziomie. Dwudziestu siedmiu respondentów na stu uważa, że liczba inwestycji spadła, 26% stwierdziło, że ich liczba wzrosła. Pogląd, że konkurencyjność gospodarcza regionu w okresie ostatnich dwunastu miesięcy pozostała na tym samym poziomie, podziela 58% mieszkańców, 26% jest zdania, że konkurencyjność gospodarcza regionu spadła. Jedynie 16% wyraziło opinię, że konkurencyjność gospodarcza wzrosła. Ponad połowa ankietowanych powiedziała w trakcie wywiadu, że ogólna jakość życia w regionie w okresie ostatnich dwunastu miesięcy pozostała na tym samym poziomie. Niewiele ponad jedna czwarta uważa, że pogorszyła się, zaś zaledwie 16% jest zdania, że poprawiła się.

Aż 71% mieszkańców udzieliło odpowiedzi, że w okresie dwunastu miesięcy nie zaobserwowało u siebie poprawy jakości życia. Dostrzegła ją mniej niż jedna trzecia ankietowanych.

Jedynie 46% mieszkańców słyszało o realizowanych projektach rewitalizacyjnych. Oznacza to, iż ponad połowa okolicznej ludności nie zdaje sobie sprawy z nowych możliwości, jakie zostały utworzono dzięki Działaniu 4.3 LRPO. Osoby, które posiadały wiedzę na temat inwestycji realizowanych w gminach bardzo pozytywnie odniosła się do ich skutków. Przeważająca większość respondentów biorących udział w badaniu ankietowym (89%) odpowiedziała, że dostrzega pozytywne efekty projektu i miał on realny wpływ na życie mieszkańców. Prawie wszyscy respondenci (93%) uważają, że realizacja tego typu projektu to dobry pomysł na przyszłość lub dla innych obszarów województwa.

Na podstawie powyższych danych można uznać, że choć projekty związane z rewitalizacją są uznawane przez respondentów za mające realny, pozytywny wpływ na życie mieszkańców, to nie są czynnikiem decydującym, kiedy chodzi o ocenę personalnej jakości życia (około połowa ankietowanych w ciągu ostatniego roku nie stwierdziła zmian w jej poziomie). Należy też zauważyć, że o realizowanych projektach słyszała jedynie blisko połowa mieszkańców, więc nie mogli oni odczuwać wpływu projektów, których nie znali.

Aspekty życia społeczności lokalnej, które zmieniły się najbardziej pod wpływem realizacji projektów Jeżeli chodzi o poprawę edukacji, to w Kostrzynie i Gorzowie Wielkopolskim wdrożenie projektów miało bezpośredni lub pośredni wpływ na polepszenie infrastruktury edukacyjnej. Zrewitalizowany park miejski w Kostrzynie stanowi dogodne miejsce do prowadzenia lekcji, co potwierdzają wypowiedzi respondentów. Podczas zogniskowanego spotkania grupowego w Drezdenku respondenci wskazali, że istotny jest także aspekt edukacyjny inicjatyw kierowanych przede wszystkim do dzieci i młodzieży. Wszechstronnie rozwijające zajęcia wpływają pozytywnie nie tylko na posiadaną wiedzę ścisłą, ale także umiejętności takie jak kreatywność. Atrakcje o walorach edukacyjnych dostępne są również dla dorosłych mieszkańców i turystów. Należą do nich tradycyjne tablice informacyjne, a także rzeźby symbolizujące kontynenty i słupki multimedialne prezentujące dany obiekt. Pozostali ankietowani odpowiedzieli, że projekty nie miały związku z edukacją, w bezpośredni sposób nie wpłynął zatem na podniesienie poziomu jej jakości. W trakcie zogniskowanego wywiadu grupowego we Wschowie respondenci wskazali, że projekt rewitalizacyjny starówki nie ma bezpośredniego wpływu na poprawę jakości edukacji, ale równolegle realizowany jest inny projekt o nazwie Biblioteka Plus ze środków Ministerstwa Kultury. Nowa biblioteka jest wyposażana w nowoczesny sprzęt, również multimedialny, urządzenia interaktywne, poszerzające dostępną ofertę.

W Kostrzynie i Zielonej Górze jakość infrastruktury mieszkalnej uległa poprawie. Świadczą o tym nowe chodniki, lepsze oświetlenie bloków, otoczenie wokół bloków sprzyjające rodzinom z dziećmi. Obok Parku stanowiącego centrum miasta, znajdują się blokowiska. Mieszka tam dużo rodzin z dziećmi, które mogą korzystać z nowego centrum rekreacji, jakie niewątpliwie stanowi Park. Pojawiły się również opinie stwierdzające, że inwestycje wpłynęły w znaczny sposób na zwiększenie funkcjonalności oraz na poprawę komunikacji na osiedlach.

Poprawie uległ także stan środowiska naturalnego. W Gorzowie podjęto wiele działań proekologicznych, m.in. nasadzono roślinność i odprowadzono kanalizację deszczową. W Zielonej Górze wymieniono infrastrukturę wodno-kanalizacyjną. W Ośnie Lubuskim doszło do ograniczenia emisji spalin emitowanych do powietrza dzięki zwiększeniu płynności i prędkości ruchu drogowego. W Wędrzynie w celu pozytywnego wpłynięcia na środowisko naturalne oraz podniesienia estetyki miejscowości zasadzono drzewa i krzewy.

Projekty zrealizowane w ramach Działania 4.3 przyczyniły się do poprawy stanu środowiska naturalnego dzięki takim działaniom jak np.:

• uporządkowanie systemu wodno-kanalizacyjnego, zastosowanie energooszczędne lampy do oświetlenia, • zmniejszenie zapotrzebowania na energię, wykorzystywanie starej kostki granitowej i starych materiałów (recykling), zmodernizowanie kanalizacji deszczowej, regulacja sieci deszczowej, • ekologiczne nośniki energii, • poprawa infrastruktury drogowej, większa płynność ruchu i mniej zanieczyszczeń, nasadzenie roślinności, zabezpieczenie skarp, przeciwdziałanie podmywaniu linii brzegowej i regulacja linii brzegowej, naturalna powierzchnia kamienna,

Najniższą liczbę pozytywnych odpowiedzi dotyczących efektywności wdrażanych w ramach Działania 4.3 LRPO projektów uzyskało pytanie dotyczące wpływu tych projektów na poprawę stanu środowiska naturalnego. Mimo to dwie trzecie ankietowanych uznało, że stan środowiska uległ bądź ulegnie poprawie.

Podsumowanie Można stwierdzić, iż kierunki podejmowanych działań rewitalizacyjnych nastawione są na redukowanie słabości województwa oraz uwypuklanie jego zalet – Beneficjenci najczęściej decydowali się na inwestycje dotyczące podnoszenia atrakcyjności turystycznej, zwiększania bezpieczeństwa, które jest bardzo istotne zarówno dla obywateli, jak i turystów i inwestorów, poprawę funkcji kulturowych, wzrost atrakcyjności inwestycyjnej, tworzenie nowych miejsc pracy i zwiększanie przedsiębiorczości. Wydatki dotyczyły przede wszystkim podstawowych elementów infrastruktury – dróg, mostów i chodników. W wielu spośród realizowanych projektów zadedykowano fundusze na zieleń i małą architekturę, obiekty związane z kulturą i historią oraz oświetlenie. Wszystkie inwestycje uwzględniały zrównoważony rozwój oraz politykę równych szans. Przykładem działania dotyczącego ostatniego wspomnianego zagadnienia jest usuwanie barier architektonicznych utrudniających funkcjonowanie osobom niepełnosprawnym. Niektóre spośród wdrożonych projektów wpłynęły na polepszenie infrastruktury edukacyjnej oraz stan środowiska naturalnego. Inwestycja Utworzenie Parku Kultur Świata w Drezdenku umiejętnie połączyła te elementy. Na zrewitalizowanym obszarze prowadzone są zajęcia dydaktyczne dla dzieci i młodzieży.

Opinie mieszkańców gmin objętych rewitalizacją na temat poprawy jakości życia są podzielone. Z jednej strony 89% mieszkańców, którzy słyszeli o projektach rewitalizacyjnych dostrzegło pozytywne efekty projektu, 93% spośród nich uważa, że realizacja tego typu projektów to dobry pomysł na przyszłość lub dla innych obszarów województwa. Z drugiej zaś jedynie 16% ankietowanych uważa, iż poprawiła 76

5.4. Dobre praktyki

Dobra praktyka polega na identyfikacji i zastosowaniu takich sposobów/metod/ technik/procedur wykonania określonego działania, które: • zostało zrealizowane w konkretnej jednostce samorządowej, charakteryzując się dużą skutecznością i efektywnością, • posiada znamiona rozwiązania innowacyjnego, nowatorskiego itp., • może zostać z sukcesem zastosowane w innych jednostkach samorządowych. Oznacza to, że tzw. dobra praktyka to uniwersalny proces, technika lub innowacja, pozwalająca na osiągnięcie wyznaczonego celu w sposób skuteczny i efektywny. Dobrymi praktykami są więc wszelkie przedsięwzięcia cykliczne lub jednorazowe, które: • pozwalają na skuteczną i efektywną realizację zadań i osiąganie celów, • mają charakterystykę uniwersalności, a przez to powtarzalności, czyli można je zastosować w wielu organizacjach i instytucjach (np. w urzędach). Dobre praktyki dają więc potwierdzoną poprawę w określonej dziedzinie np. w zakresie kosztów, terminów, jakości, wydajności, efektywności, bezpieczeństwa, środowiska czy innych mierzalnych czynników wpływających na stan organizacji.

Według respondentów wywiadów indywidualnych, przejawem dobrych praktyk było określenie właściwych miejsc do rewitalizacji oraz możliwość skorzystania z dofinansowania. Blisko trzy czwarte przedstawicieli instytucji korzystających z projektów, którzy wzięli udział w badaniu ilościowym techniką CAWI wskazuje poprawę infrastruktury jako dobrą praktykę, zaś 13% stwierdza, że jej przejawem jest dotacja. Natomiast pozostałe 13% odpowiedziało, że trudno powiedzieć, co jest przejawem dobrych praktyk (wykres 7).

Wykres 6. Dobre praktyki zastosowane w ramach niniejszego projektu

Dotacja 13% 13% Poprawa infrastruktury Trudno powiedzieć 74%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiety CAWI

Jako przykłady dobrych praktyk ankietowani wskazali: • dotację w ramach projektów unijnych, która pomniejszała koszty właścicielom nieruchomości, • większe możliwości dla MŚP, • uczynienie obiektu miejscem spotkań kulturalnych mieszkańców, • tworzenie przestrzeni wypoczynkowej dla mieszkańców, • poprawę jakości życia mieszkańców, • umożliwienie realizacji wielu imprez lokalnych, • nadanie nowych funkcji przestrzeniom publicznym, • stworzenie placu zabaw dla dzieci, trasy spacerowej, • poprawę funkcjonalności, • tworzenie otoczenia przyjaznego dla zwiedzających, • odnowienie w ramach projektu rewitalizacyjnego zabytkowych ulic, deptaków i ścieżek, co wpływa na bezpieczeństwo w ruchu drogowym, pieszym na terenie miasta oraz estetykę zabytkowego miasta pod względem turystycznym, • odkrycie nowych obiektów, które mogą zmienić funkcjonalność otoczenia (przykładem może być odkrycie barokowej fontanny w Kożuchowie, o której istnieniu nie wiedziano; po jej odkryciu i przebadaniu podjęta została decyzja o jej odbudowaniu, a ponieważ usytuowana była w pasie drogowym, postanowiono utworzyć w tym miejscu deptak).

Dobre praktyki dla inwestycji uznanych za kluczowe dla województwa zostały opisane szerzej w rozdziale 6.

Partnerstwo w realizacji projektu Projekty Rewitalizacja dzielnicy portowej w zabytkowej części miasta Nowa Sól , Rewitalizacja Starego Miasta w Nowym Miasteczku oraz Rewitalizacja Starówki Miejskiej w Żaganiu – etap I były realizowane przy współpracy z okolicznymi podmiotami: Wspólnotami Mieszkaniowymi, Spółdzielnią Mieszkaniową, Zakładem Gospodarki Mieszkaniowej, a nawet parafią. Taka kooperacja pozwala na lepsze zidentyfikowanie potrzeb mieszkańców, a tym samym zwiększa wartość dodaną realizowanych działań. Wpływa również pozytywnie na sprawność wdrażania inwestycji.

Odpowiednie identyfikowanie potrzeb mieszkańców na etapie tworzenia Lokalnych Programów Rewitalizacji oraz wdrażania projektów W celu odpowiedniego zidentyfikowania potrzeb mieszkańców należy zadbać o to, aby konsultacje społeczne miały jak największy zasięg. Jako dobry przykład można wskazać tutaj Kożuchów, gdzie zarówno przeprowadzono konsultacje społeczne z organizacjami, instytucjami i podmiotami gospodarczymi, jak i zrealizowano badanie ankietowe, w którym pytano mieszkańców o ich opinię na temat gminy i oczekiwanych kierunków jej rozwoju. W Lokalnym Programie Rewitalizacji zwrócono uwagę na niską aktywność społeczną, o której świadczy fakt, iż w ciągu 3 tygodni w badaniu wzięło udział jedynie 137 osób. W związku z tym jako kolejną dobrą praktykę można wskazać udostępnienie formularzy ankietowych w jak największej liczbie instytucji (np. biblioteki, szkoły, urzędy pracy) oraz aktywne zachęcanie obywateli do wyrażania swej opinii, tak aby próba była jak największa.

Podsumowanie Dobra praktyka to uniwersalny proces, technika lub innowacja, powalająca na osiągnięcie wyznaczonego celu w sposób skuteczny i efektywny. Beneficjenci jako dobre praktyki wskazali określenie właściwych miejsc do rewitalizacji oraz możliwość skorzystania z finansowania, zaś przedstawiciele instytucji zlokalizowanych w rewitalizowanych gminach zwracali uwagę przede wszystkim na poprawę infrastruktury. Jako dobre praktyki wskazywano między innymi tworzenie przestrzeni wypoczynkowej dla mieszkańców, czynienie obiektów miejscem spotkań kulturalnych, a nawet odkrywanie i odbudowę obiektów o znaczeniu historycznym, które w istotny sposób zmieniają funkcjonalność otoczenia.

Przykładem dobrej praktyki dostrzeżonym w trakcie pracy nad niniejszym raportem jest realizowanie inwestycji przy współpracy z okolicznymi podmiotami. Kooperacja umożliwia lepsze zidentyfikowanie potrzeb okolicznej ludności oraz sprawia, iż wzrasta sprawność wdrażania inwestycji.

Kolejnymi dobrymi praktykami było odpowiednie identyfikowanie potrzeb okolicznej ludności poprzez prowadzenie konsultacji społecznych zarówno z mieszkańcami, jak i organizacjami, instytucjami i podmiotami gospodarczymi, jak również prowadzenie badań opinii społecznej dotyczących kluczowych dla gminy kwestii. Należy zadbać o to, aby badana próba była reprezentatywna – będzie można wówczas stwierdzić, iż potrzeby zostały dobrze rozpoznane.

5.5. Charakterystyka Lokalnych Programów Rewitalizacji

Definicja Lokalnego Programu Rewitalizacji Lokalny Program Rewitalizacji (LPR) to wieloletni program przyjęty i koordynowany przez samorząd terytorialny (głównie lokalny), mający na celu rewitalizację określonego obszaru zdegradowanego lub obszarów zdegradowanych, realizowany zgodnie z określonym harmonogramem czasowym i finansowany z określonych źródeł 51 .

Identyfikowanie potrzeb mieszkańców na etapie tworzenia LPR i wdrażanie planowanych działań Dla procesu wdrażania Lokalnego Programu Rewitalizacji niezwykle istotna jest komunikacja społeczna tj. udział i współpraca wszystkich jego uczestników. Stronami programu są m.in. przedstawiciele wydziałów i jednostek Urzędu Miasta, przedstawiciele wspólnot mieszkaniowych zlokalizowanych na obszarach rewitalizacji, właściciele nieruchomości, podmioty gospodarcze, a także mieszkańcy miasta. Zasadniczym celem komunikacji społecznej jest partycypacja społeczności lokalnej w procesie rewitalizacji, gdyż to właśnie społeczność lokalna jest użytkownikiem danej przestrzeni i należy zapewnić jej aktywny udział w tym procesie.

Wszyscy respondenci stwierdzili, że potrzeby mieszkańców zostały bardzo dobrze zidentyfikowane na etapie tworzenia Lokalnych Programów Rewitalizacji, np. poprzez realizację ankiet lub konsultacje społeczne.

Dla realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji służą przede wszystkim następujące instrumenty: • organizacyjne, związane ze wskazaniem podmiotów realizujących LPR i ich zadań, • finansowe, związane z wprowadzeniem zadań do planów i budżetów gminy, budżetów i planów innych jednostek oraz uzyskania wsparcia zewnętrznego, • prawno - administracyjne, związane z uwzględnieniem odpowiednich przepisów przy realizacji zadań,

51 Wytyczne do Tworzenia Lokalnych Programów Rewitalizacji dla Województwa Lubuskiego na lata 2007-2013 , Zielona Góra, wrzesień 2010, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=56&Itemid=122&limitstart=10, s. 5 80

• informacyjno-edukacyjne, związane z monitorowaniem i promocją.

Informacje o przeprowadzonych konsultacjach społecznych Konsultacje społeczne są elementem kluczowym przy tworzeniu Lokalnych Programów Rewitalizacji, gdyż pozwalają na prawidłowe zidentyfikowanie obszarów działań kluczowych dla społeczności lokalnej. W przypadku powiatu sulęcińskiego, do którego należy Wędrzyn, w tworzenie strategii lokalnej byli zaangażowani przedstawiciele następujących podmiotów 52 : • Starostwa Powiatowego w Sulęcinie, • Urzędu Miejskiego w Sulęcinie, • Urzędu Miejskiego w Torzymiu, • Urzędu Miejskiego w Lubniewicach, • Urzędu Gminy w Krzeszycach, • Urzędu Gminy w Słońsku, • Komendy Powiatowej Policji, • Komendy Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej, • Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej, • Domu Pomocy Społecznej w Tursku, • Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie, • Warsztatów Terapii Zajęciowej, • Powiatowego Urzędu Pracy, • Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej, • Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Mickiewicza, • Zespołu Szkól Licealnych i Zawodowych im. Unii Europejskiej, • Specjalnego Ośrodka Szkolno Wychowawczego, • CZG-12 (Celowy Związek Gmin w Długoszynie).

W Kożuchowie przeprowadzono konsultacje społeczne z organizacjami, instytucjami i podmiotami gospodarczymi, które zgłosiły swój udział w programie rewitalizacji, tj.: • Urząd Miasta i Gminy w Kożuchowie – Wydziały Urzędu, • Gminne Jednostki Organizacyjne, • Instytucje kultury, • Instytucje oświatowe, • Instytucje ochrony zdrowia, • Stowarzyszenia i Fundacje, • Urzędy i instytucje użyteczności publicznej,

52 Strategia Zrównoważonego Rozwoju Powiatu Sulęcińskiego na lata 2009-2014 , http://bip.powiatsulecinski.pl/system/pobierz.php?plik=RP_26_156_12.pdf&id=3061, 06.06.2013, s. 8 81

• Kościoły i związki wyznaniowe, • Spółdzielnie mieszkaniowe, • Wspólnoty mieszkaniowe, • Podmioty gospodarcze.

W ramach konsultacji w Nowej Soli przeprowadzono badania ankietowe za pomocą kwestionariusza, z wykorzystaniem Internetu oraz w formie drukowanej. W punktach obsługi Urzędu Miasta zostały umieszczone skrzynki na opinie. Na stronie internetowej UM stworzono otwarte dla wszystkich Forum Internetowe, pozwalające na swobodną wypowiedź. Cyklicznie odbywały się także coroczne spotkania grup eksperckich oraz innych podmiotów działających w szeroko rozumianym obszarze działań rewitalizacyjnych.

W Kożuchowie pytano mieszkańców o to, jak oceniają warunki życia w ostatnich 10 latach, jaką mają opinię na temat inwestycji prowadzonych przez gminę, jak oceniają gminę Kożuchów na tle innych gmin, jakie są największe walory gminy, z których działalności prowadzonych na terenie gminy korzystają najczęściej, z jakich źródeł uzyskują informacje na temat gminy i w jakim kierunku powinna rozwijać się gmina.

W Ośnie Lubuskim osoby odbywające staż w Urzędzie Miasta i Gminy rozdawały mieszkańcom miasta ankiety. Respondenci w skali od 1 do 10 oceniali wszystkie projekty planowane na rewitalizowanym obszarze. Wypowiadali się, czy ich zdaniem działania przyczynią się do poprawy sytuacji miasta, czy też nie będą miały na nią wpływu. Najwyżej oceniony projekt ( Rewitalizacja zabytkowego układu komunikacyjnego „Starego Miasta” w Ośnie Lubuskim ) został zrealizowany. Dwudziestu mieszkańców napisało własne propozycje rozwiązań na rewitalizowanym obszarze. Świadczy to o aktywności społeczności lokalnej, której skłonna jest dzielić się własnymi przemyśleniami, jeśli tylko otrzyma taką szansę.

W Żarach zrewitalizowano starówkę, ponieważ według Beneficjentów była ona najbardziej zdegradowanym obszarem w mieście pod względem infrastruktury technicznej.

W Gorzowie Wlkp. potrzeby mieszkańców zostały zidentyfikowane także na podstawie konsultacji społecznych, podczas których mieszkańcy mogli składać wnioski i uwagi do Programu.

W Kostrzynie newralgicznymi punktami, według ankiet przeprowadzonych wśród mieszkańców, były Park Miejski oraz Plac Wojska Polskiego i właśnie te miejsca w mieście zostały zrewitalizowane.

Zgodność Lokalnych Programów Rewitalizacji z wytycznymi zawartymi w dokumentach programowych Warunkiem skutecznej realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji jest zgodność programu z dokumentami i programami planistycznymi będącymi podstawą polityki regionalnej na wszystkich szczeblach administracji państwowej. W niniejszym podrozdziale dokonano oceny zgodności Lokalnych Programów Rewitalizacji z wytycznymi zawartymi w innych dokumentach strategicznych.

Analizie poddano następujące Lokalne Programy Rewitalizacji: • Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Drezdenko na lata 2009 – 2015 z perspektywą do 2020 r., • Lokalny Program Rewitalizacji Obszarów Zdegradowanych – Miejskich, Poprzemysłowych i Powojskowych Miasta Gorzowa Wielkopolskiego na lata 2010 – 2015, • Lokalny Program Rewitalizacji miasta Kostrzyn nad Odrą na lata 2009 – 2013, • Lokalny Program Rewitalizacji 2009-2013 Miasto i Gmina Kożuchów, • Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Nowe Miasteczko, • Lokalny Program Rewitalizacji dla śródmieścia miasta Nowa Sól na lata 2009- 2015, • Lokalny Program Rewitalizacji dla Miasta Ośno Lubuskie na lata 2009-2015, • Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Sulechów na lata 2007 – 2015, • Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Sulęcin na lata 2007-2013 (w gminie Sulęcin znajduje się Wędrzyn), • Zintegrowany Lokalny Program Rewitalizacji na lata 2007 – 2013 gminy Świebodzin, • Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Wschowa, • Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Zielona Góra na lata 2008-2015, • Lokalny Program Rewitalizacji dla Miasta Żagań, • Program Rewitalizacji Obszarów Miejskich w Gminie Żary o statusie miejskim na lata 2008-2013, • Zintegrowany Program Rewitalizacji Miasta i Gminy Dobiegniew na lata 2007- 2013, • Gmina Iłowa Lokalny Program Rewitalizacji, • Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Słubice na lata 2010-2013, • Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Krosno Odrzańskie na lata 2007-2013, 83

• Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Szlichtyngowa na lata 2010-2015, • Lokalny Program Rewitalizacji Miasta i Terenów Wiejskich Gminy Międzyrzecz na lata 2008-2013, • Aktualizacja dla Lokalnego Programu Rewitalizacji Miasta Strzelce Krajeńskie na lata 2008-2015.

Lokalne Programy Rewitalizacji opracowane zostały według Wytycznych do tworzenie Lokalnych Programów Rewitalizacji dla Województwa Lubuskiego na lata 2007-2013. Ich zgodność z dokumentami o charakterze lokalnym, regionalnym i krajowym zaprezentowano w dalszej części podrozdziału.

Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Drezdenko na lata 2009 – 2015 z perspektywą do 2020 r. odnosi się do następujących dokumentów: • Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, • Strategia Zrównoważonego Rozwoju Powiatu Strzelecko-Drezdeneckiego, • Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Strzelecko-Drezdeneckiego, • Strategia Rozwoju Miasta i Gminy Drezdenko, • Plan Rozwoju Lokalnego Miasta i Gminy Drezdenko, • Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, • Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego.

Lokalny Program Rewitalizacji Obszarów Zdegradowanych – Miejskich, Poprzemysłowych i Powojskowych Miasta Gorzowa Wielkopolskiego na lata 2010 – 2015 wykazuje zgodność z następującymi dokumentami: • Studium uwarunkowań i kierunkami zagospodarowania przestrzennego, • Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, • Strategia Zrównoważonego Rozwoju Miasta Gorzowa Wlkp. na lata 2010- 2020, • Strategia Polityki Społecznej Województwa Lubuskiego na lata 2005-2013, • Strategia Rozwoju Kultury Województwa Lubuskiego, • Strategia Rozwoju Turystyki w Województwie Lubuskim na lata 2006-2013, • Lubuski Regionalny Program Operacyjny, • Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia na lata 2007-2013, • Strategia Rozwoju Kraju na lata 2007-2013, • Polska 2025 – długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju.

LPR Gorzowa Wielkopolskiego ujmuje następujące cele horyzontalne, do których odnoszą się Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia na lata 2007-2013 : 1. Poprawa jakości funkcjonowania instytucji publicznych oraz rozbudowa mechanizmów partnerstwa, 84

2. Poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej, 3. Budowa i modernizacja infrastruktury technicznej i społeczne, mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski, 4. Podniesienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw, w tym szczególnie sektora wytwórczego o wysokiej wartości dodanej oraz rozwój sektora usług, 5. Wzrost konkurencyjności polskich regionów i przeciwdziałanie ich marginalizacji społecznej, gospodarczej i przestrzennej.

Odnosi się również do następujących priorytetów wyznaczonych w Strategii Rozwoju Kraju na lata 2007-2013 : 1. Wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarki, 2. Poprawa stanu infrastruktury technicznej i społecznej, 3. Wzrost zatrudnienia i podniesienia jego jakości, 4. Budowa zintegrowanej wspólnoty społecznej i jej bezpieczeństwa i jej bezpieczeństwa, 5. Rozwój regionalny i podniesienie spójności terytorialnej.

Lokalny Program Rewitalizacji miasta Kostrzyn nad Odrą na lata 2009 – 2013 jest zgodny z priorytetami i celami rozwojowymi zapisanymi w następujących dokumentach: • Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, • Strategia zrównoważonego rozwoju powiatu gorzowskiego, • Strategia rozwoju miasta Kostrzyn nad Odrą, • Program ochrony środowiska dla gminy miejskiej Kostrzyn nad Odrą na lata 2004 – 2011, • Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Kostrzyn nad Odrą, • Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego.

Lokalny Program Rewitalizacji 2009-2013 Miasto i Gmina Kożuchów powiązany jest z następującymi dokumentami określającymi warunki rozwoju regionu, miasta i gminy Kożuchów, jak też całego kraju: • Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, • Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Nowosolskiego 2008-2011, • Strategia Ekorozwoju Miasta i Gminy Kożuchów, • Plan Rozwoju Lokalnego dla Miasta i Gminy Kożuchów, • Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Kożuchów,

• Program Ochrony Środowiska wraz z Projektem Planu Gospodarki Odpadami Miasta i Gminy Kożuchów, • Lokalna Strategia Rozwoju Lokalnej Grupy Działania „Porozumienie Wzgórz Dalkowskich”, • Plan odnowy Miejscowości Czciradz 2008-2013, • Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015, • Narodowa Strategia Spójności 2007-2013, • Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007 – 2013.

Działania wskazane do realizacji w ramach kożuchowskiego programu rewitalizacji są działaniami zgodnymi z Priorytetem 2 Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 : Poprawa stanu infrastruktury podstawowej: technicznej i społecznej w zakresie inwestycji w infrastrukturę: 1. transportową, 2. techniczną – kluczową z punktu widzenia lokalizacji inwestycji, 3. ochrony środowiska, 4. edukacyjną – obiekty edukacyjne i infrastruktura informatyczna zapewniająca łatwy i równy dostęp wszystkich obywateli do edukacji, a także przyczyniające się do podnoszenia jakości kształcenia, 5. kultury – obiekty kultury o znaczeniu lokalnym, regionalnym i krajowym, 6. zdrowia – obiekty służące świadczeniu usług zdrowotnych podnoszące dostępność tych usług dla wszystkich grup ludności oraz poprawiające jakość usług zdrowotnych, infrastruktura z zakresu ratownictwa medycznego, 7. socjalną – obiekty służące świadczeniu usług dla osób starszych, niepełnosprawnych oraz dla dzieci i młodzieży, w tym również dla osób wykluczonych społecznie, ponoszące dostępność tych usług i ich jakość oraz zmniejszające skalę występującego w kraju zjawiska wykluczenia, 8. sportową – obiekty sportowe o znaczeniu lokalnym, regionalnym i krajowym, w tym obiekty umożliwiające aktywne spędzanie czasu wolnego, 9. infrastruktury mieszkaniowej.

Zadania objęte Lokalnym Programem Rewitalizacji dla tego obszaru wpisują się w programy Narodowej Strategii Spójności 2007-2013 : 1. Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej, w ramach których realizowane będą m.in. programy współpracy przygranicznej, których celem jest wspieranie zintegrowanego i zrównoważonego rozwoju w sferze gospodarczej, społecznej i kulturalnej, zmierzające do zwiększenia konkurencyjności obszarów przygranicznych oraz poprawy jakości życia mieszkańców. Programy współpracy międzyregionalnej, których celem jest poprawa efektywności polityki regionalnej 86

przez wspieranie sieci współpracy oraz wymianę doświadczeń między regionami z terytorium całej UE. Współpraca ta dotyczyć będzie przede wszystkim innowacyjności, technologii, środowiska, zapobiegania ryzyku, odnowy zasobów miejskich, 2. Program Operacyjny Kapitał Ludzki.

Lokalny Program Rewitalizacji dla śródmieścia miasta Nowa Sól na lata 2009-2015 powiązany jest z następującymi dokumentami:

• Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, • Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Nowosolskiego na lata 2008 – 2011, • Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Nowa Sól – Miasto.

Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Nowe Miasteczko jest zgodny z następującymi dokumentami planistycznymi: • Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, • Strategia Rozwoju Powiatu Nowosolskiego, • Strategia Rozwoju Miasta i Gminy Nowe Miasteczko, • Plan Rozwoju Lokalnego Miasta i Gminy Nowe Miasteczko, • Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta i Gminy Nowe Miasteczko.

Lokalny Program Rewitalizacji dla Miasta Ośno Lubuskie na lata 2009-2015 odnosi się do następujących dokumentów strategicznych dotyczących rozwoju przestrzenno- gospodarczego regionu: • Strategia Rozwoju Kraju na lata 2007-2015, • Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007 – 2013, • Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, • Strategia Polityki Społecznej Województwa Lubuskiego na lata 2005-2013, • Strategia Zrównoważonego Rozwoju Gminy Ośno Lubuskie do roku 2010, • Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Ośno Lubuskie na lata 2007-2013.

LPR Ośna Lubuskiego oraz Strategię Rozwoju Kraju na lata 2007-2015 łączą następujące priorytety: • Poprawa stanu infrastruktury technicznej i społecznej, • Wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakości, • Budowa zintegrowanej wspólnoty społecznej i jej bezpieczeństwa, • Rozwój regionalny i podniesienie spójności terytorialnej. 87

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Sulechów na lata 2007 – 2015 odnosi się do następujących dokumentów: • Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, • Strategia Zrównoważonego Rozwoju Powiatu Zielonogórskiego, • Zaktualizowana Strategia Rozwoju Gospodarczego Gminy Sulechów na lata 2005- 2015, • Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, • Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Sulechów na lata 2005- 2012, • Program „Bezpieczna Gmina Sulechów”, • Program Ochrony Zdrowia Gminy Sulechów na lata 2007-2010, • Wieloletni program gospodarowania mieszkaniowym zasobem Gminy Sulechów na lata 2007-2012, • Program Ochrony Środowiska wraz z Planem Gospodarki Odpadami Gminy Sulechów.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Sulęcin na lata 2007-2013 powiązany jest z następującymi dokumentami strategicznymi: • Strategia Rozwoju Kraju na lata 2007-2015, • Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007 – 2013, • Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, • Strategia Polityki Społecznej Województwa Lubuskiego na lata 2005-2013, • Strategia Rozwoju Powiatu Sulęcińskiego, • Program Rozwoju Lokalnego Powiatu Sulęcińskiego na lata 2007 – 2013, • Strategia Zrównoważonego Rozwoju Gminy Sulęcin, • Program Ochrony Środowiska dla gminy Sulęcin na lata 2006-2013.

LPR Gminy Sulęcin uwzględnia następujące priorytety Strategii Rozwoju Kraju na lata 2007-2015 : 1. Poprawa stanu infrastruktury technicznej i społecznej, 2. Wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakości, 3. Budowa zintegrowanej wspólnoty społecznej i jej bezpieczeństwa, 4. Rozwój regionalny i podniesienie spójności terytorialnej.

Zintegrowany Lokalny Program Rewitalizacji na lata 2007 – 2013 gminy Świebodzin odnosi się do następujących dokumentów: • Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020 , • Strategia Zrównoważonego Rozwoju Powiatu Świebodzińskiego, 88

• Strategia zrównoważonego rozwoju Gminy i Miasta Świebodzin, • Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Wschowa nawiązuje do następujących strategicznych dokumentów dotyczących rozwoju przestrzenno – społeczno - gospodarczego miasta i regionu : • Strategia Sukcesu Gminy Wschowa, • Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, • Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego, • Strategia Powiatu Wschowskiego, • Strategia rozwoju kultury Województwa Lubuskiego, • Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, • Program opieki nad zabytkami województwa lubuskiego na lata 2009-2012., • Strategia Polityki Społecznej Województwa Lubuskiego na lata 2005 -2013.

Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Zielona Góra na lata 2008-2015 zgodny jest z następującymi dokumentami: • Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, • Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Zielona Góra, • Strategia Integracji i Polityki Społecznej miasta Zielona Góra na lata 2004-2015 • Strategia Rozwoju Miasta Zielona Góra, • Program Zapobiegania Przestępczości oraz Porządku Publicznego i Bezpieczeństwa Obywateli w Mieście Zielona Góra, • Miejski Program Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych.

Lokalny Program Rewitalizacji dla Miasta Żagań powiązany jest z następującymi dokumentami: • Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006, • Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego, • Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, • Strategia Polityki Społecznej Województwa Lubuskiego na lata 2005-2013, • Strategia Rozwoju Gminy Żagań na lata 2004-2006, • Elementy Strategii Rozwoju Miasta Żagań, • Strategia i Program Działań Rewitalizacyjno – Inwestycyjnych terenu Starego Miasta w Żaganiu, • Strategia rozwiązywania problemów społecznych w Mieście Żagań.

LPR Miasta Żagań uwzględnia następujący cel strategiczny Narodowego Planu Rozwoju na lata 2004-2006 : Rozwijanie konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zdolnej do długofalowego, harmonijnego rozwoju, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz poprawę spójności społecznej, ekonomicznej i przestrzennej z Unią Europejską na poziomie regionalnym i krajowym.

Program Rewitalizacji Obszarów Miejskich w Gminie Żary o statusie miejskim na lata 2008-2013 nawiązuje do następujących dokumentów: • Strategia Rozwoju Społeczno – Gospodarczego miasta Żary na lata 2007 – 2013, • Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na terenie Gminy Miejskiej Żary na lata 2006 – 2013, • Program Rozwiązywania Problemów Społecznych w Gminie Miejskiej Żary na 2008 rok.

W treści każdego z analizowanych Lokalnych Programów Rewitalizacji z wyjątkiem Programu Rewitalizacji Obszarów Miejskich w Gminie Żary o statusie miejskim na lata 2008-2013 odniesiono się bezpośrednio do Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020. Jedynie Lokalny Program Rewitalizacji Obszarów Zdegradowanych – Miejskich, Poprzemysłowych i Powojskowych Miasta Gorzowa Wielkopolskiego na lata 2010 – 2015 , Lokalny Program Rewitalizacji 2009-2013 Miasto i Gmina Kożuchów, Lokalny Program Rewitalizacji dla Miasta Ośno Lubuskie na lata 2009-2015, Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Sulęcin na lata 2007-2013 oraz Lokalny Program Rewitalizacji dla Miasta Żagań w swojej treści bezpośrednio odniosły się do wytycznych zawartych w dokumentach o charakterze krajowym, żaden z nich nie odniósł się do dokumentów Unijnych. Nie oznacza to jednak, iż nie występuje tutaj zgodność. Dokumenty o charakterze lokalnym nawiązują przede wszystkim do celów wyznaczonych w innych dokumentach lokalnych oraz dokumentach regionalnych, które w swojej treści poruszają problemy specyficzne dla danego województwa i jego poszczególnych obszarów. Dla województwa lubuskiego szczególnie istotne są: • Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013 , który jest elementem realizacji następujących strategicznych dokumentów na poziomie kraju oraz Unii Europejskiej: Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia 2007-2013, Krajowego Program Reform Europa 2020, Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 oraz Strategicznych wytycznych Wspólnoty na lata 2007-201353 ,

53 Uszczegółowienie Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 „Szczegółowy opis osi priorytetowych , Zielona Góra, marzec 2013, http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=66&Itemid=150, 06.06.2013, s. 8 90

• Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020. Można zidentyfikować liczne zadania znajdujące się w dokumentach o charakterze narodowym i ponadnarodowym, których wykonanie przewidziane zostało w Lokalnych Programach Rewitalizacji.

Do wytycznych zawartych w Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia 2007-2013 , które pojawiają się w LPR należą: • Poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej: o Wzrost poziomu edukacji społeczeństwa oraz poprawa jakości kształcenia, o Aktywna polityka rynku pracy, o Tworzenie warunków sprzyjających przedsiębiorczości, o Przeciwdziałanie ubóstwu i zapobieganie wykluczeniu społecznemu. • Budowa i modernizacja infrastruktury technicznej i społecznej mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski: o Wsparcie podstawowej infrastruktury społecznej, o Rozwój sektora usług. • Wzrost konkurencyjności polskich regionów i przeciwdziałanie ich marginalizacji społecznej, gospodarczej i przestrzennej: o Przeciwdziałanie marginalizacji i peryferyzacji obszarów problemowych, o Wspomaganie zmian strukturalnych.

Krajowy Program Reform Europa 2020 zawiera następujące wytyczne realizowane na poziomie lokalnym w województwie lubuskim: • Infrastruktura dla wzrostu zrównoważonego: o Rozwój i modernizacja infrastruktury ochrony środowiska, o Rozwój i modernizacja infrastruktury transportowej, o Rozwój i modernizacja infrastruktury społecznej. • Aktywność dla wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu: o Nowoczesny rynek pracy, o Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu.

Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 zawiera następujące elementy wspólne z Lokalnymi Programami Rewitalizacji: • Wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarki: o Rozwój przedsiębiorczości, o Rozwój społeczeństwa informacyjnego, o Rozwój sektora usług. • Poprawa stanu infrastruktury technicznej i społecznej: o Infrastruktura transportowa, 91

o Infrastruktura mieszkaniowa, o Infrastruktura ochrony środowiska, o Infrastruktura edukacji, o Infrastruktura ochrony zdrowia i socjalna, o Infrastruktura kultury, turystyki i sportu. • Wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakości: o Tworzenie warunków sprzyjających przedsiębiorczości, o Inicjatywy na rzecz równości szans na rynku pracy. • Rozwój regionalny i podniesienie spójności terytorialnej: o Podniesienie konkurencyjności polskich regionów, o Wyrównanie szans rozwojowych obszarów problemowych.

Strategiczne wytyczne Wspólnoty na lata 2007-2013 zawierają następujące wytyczne, których treść można wskazać również w Lokalnych Programach Rewitalizacji: • Uczynienie z Europy i jej regionów bardziej atrakcyjnego miejsca dla inwestycji i pracy: o Rozszerzenie i poprawa infrastruktury transportu. • Podnoszenie poziomu wiedzy i innowacyjności na rzecz wzrostu gospodarczego: o Ułatwienie innowacji i promowanie przedsiębiorczości. • Większa liczba lepszych miejsc pracy: o Zwiększenie zdolności dostosowawczych pracowników i przedsiębiorstw oraz elastyczności rynku pracy, o Zwiększenie inwestycji w kapitał ludzki poprzez lepszą edukację i podnoszenie umiejętności.

Jak można zaobserwować, Lokalne Programy Rewitalizacji poruszają liczne problemy występujące w dokumentach lokalnych, regionalnych, narodowych i międzynarodowych. Na przykład LPR Sulechowa obejmuje działania dotyczące: • Rozwoju infrastruktury technicznej, • Remontów i renowacji istniejących zasobów mieszkaniowych, • Infrastruktury społecznej, kulturalnej, turystycznej, • Wspierania przedsiębiorczości, • Turystyki bądź innych sektorów gospodarki lokalnej, • Rozwoju zasobów ludzkich, • Przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, • Walki z patologiami społecznymi, • Zapobiegające zjawisku bezrobocia, • Na rzecz aktywizacji środowisk dziecięcych i młodzieżowych. 92

Cele strategiczne mają przyczyniać się do: • Ożywienia sfery kulturowej i oświatowej, • Tworzenia warunków do rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, • Poprawy funkcjonalności i estetyki przestrzeni publicznej, • Zmniejszenia negatywnych tendencji społecznych, • Ożywienia sfery społeczno-kulturalnej, • Zwiększenia udziału społeczności lokalnej w życiu kulturalnym, • Zapewnienia nowych miejsc pracy, • Pobudzenia ruchu turystycznego, • Uzyskania ładu przestrzennego.

W Świebodzinie zaplanowano m.in. następujące działania: • Ochrona środowiska przyrodniczego i historyczno-kulturowego, • Odnowa i rozwój terenów zielonych, zabudowy oraz dóbr kultury, • Restrukturyzacja obszarów poprzemysłowych i pokolejowych, • Stabilizacja i konsolidacja obszarów zabudowy pozaśródmiejskiej, • Rozwój infrastruktury rekreacyjnej i turystycznej, • Odnowa i rozwój zasobów atrakcyjnego mieszkalnictwa na obszarze śródmieścia, • Zrównoważony rozwój funkcji w śródmieściu – mieszkalnictwo – uspokojenie transportu – zrównoważona struktura drobnego handlu, usług i gastronomii, • Wspieranie inicjatyw obywatelskich w zakresie rozwoju aktywności kulturalnych i oświatowych, • Realizacja programu rozwoju miasta w oparciu o szeroką aktywizację i partycypację społeczną, • Włączenie lokatorów i właścicieli do działań w zakresie odnowy zasobów mieszkaniowych.

Tworzenie Lokalnych Programów Rewitalizacji pozwala na zdiagnozowanie w poszczególnych gminach, a następnie wskazanie miejsc, w których koncentrują się problemy i przygotowanie projektów ich dotyczących. Jak udowodniono w niniejszym podrozdziale, są one opracowywane w nawiązaniu do innych dokumentów strategicznych. Oznacza to, iż obszary problemowe zostały zdiagnozowane dzięki licznym niezależnym badaniom, a w związku z tym przeznaczenie na nie funduszy jest w pełni uzasadnione.

Bariery skutecznego wdrażania LPR Podczas wywiadów indywidualnych Beneficjenci pytani byli o bariery skutecznego wdrażania Lokalnych Programów Rewitalizacji. Sześciu z nich wskazało na bariery 93

Raport końcowy z badania „Wpływ projektów zrealizowanych w ramach Priorytetu IV. LRPO Działanie 4.3 Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich i wiejskich na ożywienie gospodarcze zdegradowanych obszarów oraz na uzdrowienie ich funkcji społecznych i kulturalnych” finansowe. Budżety gmin obciążone są wieloma wydatkami, w związku z czym poszukuje się innych źródeł finansowania, wśród których kluczową rolę odgrywa LRPO. Jeden z Beneficjentów zwrócił uwagę na problem z pozyskaniem funduszy na działania miękkie, jak na przykład szkolenia dla bezrobotnych. Aby rozwiązać ten problem, Urząd Pracy rozpoczął tworzenie programu aktywizacji zawodowej. Udało się również uzyskać wsparcie Organizacji Pracodawców Ziemi Lubuskiej, która utworzyła nowy oddział i zajmuje się pomaganiem przedsiębiorcom w opracowywaniu dokumentacji oraz wskazywaniem im potencjalnych źródeł dofinansowania. Niekiedy barierę stanowi struktura własności – mieszkańcy, którzy nabyli mieszkania nie mogą pozyskać środków unijnych na prace remontowe. Za problem uznano także brak inicjatora działań inwestycyjnych. W tym wypadku za rozwiązanie uznano podjęcie pierwszych kroków przez gminę, co pociąga za sobą wydatki ze strony innych podmiotów. Wskazano również na barierę mentalną – po zakończeniu inwestycji część osób zamieszkujących zrewitalizowane budynki nie zaakceptowała podniesienia standardu życia, nie dbała o swoje miejsce zamieszkania. Beneficjent próbował walczyć z tym negatywnym zjawiskiem poprzez zamianę, kupno i wynajem mieszkań. Za bariery uznano także konieczność odnalezienia programu odpowiadającego konkretnej sytuacji oraz wymagania formalne, zniechęcające do podejmowania działań lub je utrudniające. Wskazano, iż w sytuacji, gdy w związku ze zmianą przepisów prawa Urząd Marszałkowski ma obowiązek wprowadzić nowe wytyczne, gmina również musi zmienić swoje wytyczne i ponownie przeprowadzić konsultacje społeczne, aby móc ubiegać się o dotacje. Zdarza się, iż po zakończeniu działań nad Lokalnym Programem Rewitalizacji wspólnoty mieszkaniowe zgłaszają się z problemami, na które nie można przeznaczyć pieniędzy, gdyż nie zostały ujęte w dokumencie. Aby rozwiązać ten problem analizuje się zgłoszenia i, po pozytywnym rozpatrzeniu, włącza do LPR.

Podsumowanie Lokalny Program Rewitalizacji (LPR) to wieloletni program przyjęty i koordynowany przez samorząd terytorialny (głównie lokalny), mający na celu rewitalizację określonego obszaru zdegradowanego lub obszarów zdegradowanych, realizowany zgodnie z określonym harmonogramem czasowym i finansowany z określonych źródeł.

Wszyscy Beneficjenci Działania 4.3 stwierdzili, iż zadbano o bardzo dobrą identyfikację potrzeb mieszkańców na etapie tworzenia Lokalnego Programu Rewitalizacji. Społeczność lokalna jest użytkownikiem rewitalizowanych obszarów, potrafi wskazać działania kluczowe, dlatego należy zapewnić jej możliwość współpracy w tworzeniu LPR. Istotna jest także opinia przedstawicieli lokalnych podmiotów, pozyskiwania podczas prowadzonych konsultacji. Prowadzenie anonimowych badań ankietowych pozwala mieszkańcom na wyrażenie opinii w sprawach, których być może

Po dokonaniu analizy porównawczej Lokalnych Programów Rewitalizacji oraz Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia 2007-2013, Krajowego Program Reform Europa 2020, Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 oraz Strategicznych wytycznych Wspólnoty na lata 2007 stwierdzono zgodność między treścią LPR a wytycznymi zawartymi w pozostałych dokumentach. Oznacza to, iż obszary, których dotyczą inwestycje zostały uznane za kluczowe przez liczne niezależne zespoły opracowujące plany działań, w związku z czym przeznaczanie na nie funduszy jest uzasadnione.

Najczęściej wskazywaną barierą skutecznego wdrażania Lokalnych Programów Rewitalizacji są ograniczenia finansowe. Występują problemy z pozyskiwaniem funduszy na działania miękkie. Utrudnienia wynikają także ze struktury własności – mieszkańcy, którzy nabyli mieszkania od gminy nie mają możliwości pozyskania środków unijnych na prace remontowe. Występują kłopoty ze znalezieniem inicjatora działań inwestycyjnych. Bariera mentalna związana jest z brakiem akceptacji podniesienia standardu życia, przejawiającym się w niedbaniu o zrewitalizowane miejsce zamieszkania. Trudności związane są także z konieczności odnalezienia programu odpowiadającego konkretnej sytuacji oraz wymaganiami formalnymi, zniechęcającymi do podejmowania działań. Konieczność aktualizacji LPR pojawia się również, gdy już po uchwaleniu dokumentu strategicznego wspólnoty mieszkaniowe oraz inne podmioty zgłaszają się z problemami nieujętymi w LPR.

6) Analiza przypadku (case study)

Ścieżka realizacji projektu w ramach trybu indywidualnego 54 Projekty indywidualne to inwestycje o strategicznym znaczeniu dla realizacji Programu, wskazane przez Instytucję Zarządzającą zgodnie z kryteriami strategicznymi oraz zatwierdzone przez Komitet Monitorujący Program. Są to przedsięwzięcia, których realizacja jest ważna i uzasadniona z punktu widzenia realizacji strategii danego sektora lub obszaru oraz które w znaczący sposób przyczynią się do osiągnięcia celów osi priorytetowej, w ramach której dany projekt jest realizowany. Umieszczenie projektu na liście jest jedynie warunkową deklaracją jego dofinansowania i związane jest z zarezerwowaniem środków w ramach budżetu programu na jego realizację. Takie projekty nie podlegają późniejszej procedurze konkursowej i nie konkurują w niej o środki.

Analiza wybranych projektów Poniżej znajduje się analiza sześciu projektów wdrożonych w ramach Działania 4.3. Wybrano je ze względu na szczególne znaczenie dla województwa lubuskiego.

1. Rewitalizacja Bulwaru Nadwarciańskiego Wschodniego w Gorzowie Wlkp. poprzez adaptację infrastruktury technicznej na cele kulturowe, rekreacyjne i turystyczne

Faza koncepcyjna 55 : • Rewitalizacja wschodniej części bulwaru jest kontynuacją komplementarnych działań (wcześniej: modernizacja Mostu Staromiejskiego i przebudowa bulwaru w części zachodniej). Faza poprzedzająca wdrożenie projektu 56 : • W ramach przygotowań do realizacji projektu przeprowadzono szereg analiz służących ocenie uwarunkowań społeczno-ekonomicznych realizacji i oddziaływania inwestycji. Są to analizy m.in.: o Grup docelowych Wyodrębnienie grup docelowych, do których projekt był skierowany i przeprowadzenie ich analizy społeczno-ekonomicznej i demograficznej. o Problemów

54 Portal Funduszy Europejskich, Program Innowacyjna Gospodarka, http://www.poig.gov.pl/wstepdofunduszyeuropejskich/strony/rodzaje_projektow.aspx, 24.05.2013 55 Osiedle XXI wieku w Wędrzynie , hhtp://promilitaria21.org/fresh/showpage.php?pageID=56&idgtxe10=4349, 24.05.2013 56 Portal Samorządowy.pl, http://www.portalsamorzadowy.pl/serwis/top-inwestycje-komunalne-2012/nominacje/30298.html, 24.05.2013 96

Określenie kluczowych problemów charakteryzujących obszar realizacji inwestycji za pomocą wskaźników decydujących o jego rewitalizacji, zarówno ze względów przestrzennych, jak i społecznych. o Opcji Przeprowadzenie analizy 2 wariantów realizacji inwestycji w celu wybrania optymalnej opcji. Przyjęcie do realizacji wariantu najkorzystniejszego pod względem finansowym. Przeprowadzenie analizy trwałości projektu i ryzyka oraz analizy kosztów i korzyści składającej się z analizy ekonomicznej, analizy efektywności kosztowej oraz opisu ilościowych i jakościowych skutków realizacji inwestycji. Realizacja: • Umieszczenie ogłoszenia na stronie internetowej. • Przekazanie projektu do realizacji. Uzyskane efekty: • Zbudowanie ciekawej architektonicznie infrastruktury technicznej pełniącej różnorodne funkcje usługowe, kulturowe, rekreacyjne i turystyczne. W połączeniu z częścią zachodnią i Mostem Staromiejskim bulwar stanowi nową jakość przestrzenno-funkcjonalną miasta. • Rewitalizacja Bulwaru Nadwarciańskiego Wschodniego w Gorzowie Wlkp. poprzez adaptację infrastruktury technicznej na cele kulturowe, rekreacyjne i turystyczne została nominowana w konkursie Top Inwestycje Komunalne 2012. Mocne strony projektu i czynniki sukcesu: • Wykorzystanie potencjału tkwiącego w zdegradowanych terenach północnego brzegu Warty poprzez nadanie im nowych, społecznie użytecznych funkcji sprzyjających ożywieniu gospodarczemu. • Zastosowane rozwiązania i realizacja projektu na taką skalę i w takim zakresie nie mają swojego odpowiednika w całym województwie lubuskim. Wnioski: • Według opinii ekspertów, jest to bardzo dobry projekt. Działanie inwestycyjne urozmaici życie seniorów, często pomijanych przy wielu obecnych inwestycjach. Ponadto, projekt ten łączy aspekt społeczny i inwestycyjny. • Działania wpisane w projekt, prócz charakteru rewitalizacyjnego, mają również głębsze znaczenie - to utworzenie innowacyjnego produktu turystycznego, promującego Gorzów i województwo lubuskie. Można wymienić wydarzenia kulturalne, społeczne i inne, które mają bezpośredni związek z realizacją projektu: o Weekend Mocnych Wrażeń – impreza towarzysząca Drużynowemu Pucharowi Świata na Żużlu – cykl koncertów i pokazów motoryzacyjnych.

o Missisipi Warta Blues - impreza kulturalno – turystyczna. Spływ barkami rzeką Wartą połączony z przeglądem kapel muzycznych. o Moto Racing Show – pokaz driftu i jazdy na motocyklach. Dobre praktyki: • Koncepcja projektu powinna wynikać z realnych potrzeb regionu. Oznacza to, że projekt powinien być planowany w odpowiedzi na zdiagnozowane problemy i potrzeby społeczności, a nie w odpowiedzi na ogłoszoną rundę aplikacyjną.

2. Utworzenie Parku Kultur Świata (Park of World Culture) poprzez rewitalizację zabytkowego założenia parkowego w Drezdenku - I etap

Faza koncepcyjna 57 : • Opracowanie projektu. • Złożenie wniosku aplikacyjnego o dofinansowanie. • Podpisanie umowy o dofinansowanie projektu z Województwem Lubuskim. • Ogłoszenie przetargu na roboty budowlane., Faza poprzedzająca wdrożenie projektu: • Zamieszczenie ogłoszenia o przetargu na stronie internetowej. Realizacja: • Przekazanie projektu do realizacji. Uzyskane efekty: • Obiekt ten niewątpliwie posiada nieocenione walory rozrywkowo – edukacyjno - turystyczne nie tylko dla młodych mieszkańców, ale również dla dojrzałych poszukiwaczy wiedzy i przygód. Park można traktować też jako walor turystyczny, który przyciąga do województwa lubuskiego turystów z całej Polski. • Park jordanowski w Drezdenku został zmieniony w każdym aspekcie. Znalazły się tam elementy małej architektury świata, tj. miniatury obiektów z całego świata, m.in. Statua Wolności, Wieża Eiffla, Wielki Sfinks, Taj Mahal 58 , Mocne strony projektu i czynniki sukcesu: • Zrewitalizowany Park jest obiektem innowacyjnym nie tylko w skali województwa, ale także w skali całego kraju. Wnioski: • Wdrożenie projektu miało na celu zagospodarowanie przestrzeni miejskiej oraz podwyższenie estetyki miasta.

57 Strona Internetowa Urzędu Miejskiego Drezdenko, http://www.drezdenko.pl/406,utworzenie-parku-kultur-swiata-park-of- world-culture-poprzez-rewitalizacje-zabytkowego-zalozenia-parkowego-w-drezdenku.html, 24.05.2013 58 Otwarcie Parku Kultur Świata w Drezdenku. Statua Wolności, Wieża Eiffla, Wielki Sfinks... , http://strzelcekrajenskie.naszemiasto.pl/artykul/galeria/1385937,otwarcie-parku-kultur-swiata-w-drezdenku-statua- wolnosci,2553469,id,t,zid.html#galeria, 26.04.2013 98

• Projekt przyczynił się także w sposób pośredni do poprawy edukacji poprzez możliwość urozmaicenia lekcji szkolnych, które mogą odbywać się na terenie Parku i wspomagać przyswajanie informacji o najważniejszych budowlach na świecie. • Stworzenie małej architektury świata może też przyczynić się do rozwoju turystyki poznawczej. Dobre praktyki: • Nadano nowe funkcje przestrzeni publicznej, co umożliwia realizację imprez kulturalnych. • Miasto zostało ożywione pod względem turystycznym, co stanowi zachętę do inwestowania w mieście.

3. Rewitalizacja Miasta Zielona Góra – Etap I i II

Faza koncepcyjna: • Zidentyfikowanie potrzeb mieszkańców oraz wyznaczenie obszarów i budynków najbardziej zdegradowanych, a następnie opracowanie projektu rewitalizacji. Faza poprzedzająca wdrożenie projektu: • Przesłanką do podjęcia działań rewitalizacyjnych były deficyty w infrastrukturze gospodarczej i społecznej. • Podpisanie umowy o dofinansowanie projektu z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach LRPO 2007-2013. • Powtórnie starano się o umieszczenie projektu rewitalizacji Starówki na liście indykatywnej, ponieważ magistrat nie uzupełnił w terminie odpowiedniej dokumentacji. • Po konsultacjach społecznych projekt rewitalizacji zielonogórskiej starówki znalazł się na stałe na liście indykatywnej LRPO. Realizacja: • Zamieszczenie ogłoszenia o przetargu na roboty budowlane. • Oddanie projektu do robót budowlanych, rozpoczęcie prac renowacyjnych na Starówce. • Kolejność wdrażania poszczególnych projektów zapisanych w LPR była zgodna z zasadami wydatkowania środków. • Realizacja projektów uzależniona była od instytucji, które je zgłosiły.

Uzyskane efekty : • Wdrożenie projektu przyczyniło się do uatrakcyjnienia wizerunku miasta, co może zapoczątkować rozwój gospodarczy regionu. Miasto nabrało europejskiego charakteru. Wyremontowano wiele budynków i kamienic, które są 99

jednym z wewnętrznych potencjałów regionu. Infrastruktura po remoncie została przeznaczona na działania w zakresie rozwoju kultury. Mocne strony projektu i czynniki sukcesu: • Przywrócenie piękna zielonogórskiej starówki, wykorzystując nowoczesne materiały, technologie, konstrukcje, ale przede wszystkim nowoczesne idee w zakresie projektowania urbanistycznego. Wnioski: • System wsparcia, obejmujący 30 zadań dofinansowanych z budżetu miasta, sprawdził się, wyraźnie widać jego pozytywne efekty. Dobre praktyki: • Wdrażanie projektu przejawiało się w prowadzeniu trwałych i wieloletnich działań, pozwalających poprzez inwestycje, nadać obiektom i terenom nowe funkcje oraz poprzez aktywną politykę społeczną, osiągnąć ożywienie gospodarcze i społeczne, a także zwiększyć ich potencjał turystyczny i kulturowy.

4. Rewitalizacja dzielnicy portowej w zabytkowej części miasta Nowa Sól

Faza koncepcyjna: • Opracowanie koncepcji w oparciu o ramy prawne oraz opinie mieszkańców.

Faza poprzedzająca wdrożenie projektu: • Wpisanie projektu na IPI LRPO 2007-2013. • Uzyskanie dofinansowania dla projektu. • Zamieszczenie ogłoszenia o przetargu na roboty budowlane. • Oddanie projektu do realizacji, prace przy odnawianiu dzielnicy portowej. Realizacja: • Na podstawie przeprowadzonej analizy dotyczącej m.in. wskaźników bezpieczeństwa, bezrobocia, ubóstwa i stanu infrastruktury, wyznaczono obszary kryzysowe. • Poczyniono szereg przygotowań pod inwestycje. • Realizowano działań i robót mających na celu rewitalizację zdegradowanej dzielnicy portowej. Uzyskane efekty: • W sferze gospodarczo ekonomicznej rewitalizacja w dużym stopniu przyczyni się do: stworzenia nowych miejsc pracy, pobudzenia ruchu turystycznego, poprawienia estetyki miasta, przywrócenia nieruchomościom ich utraconej wartości, poprawy standardów zasobów mieszkaniowych. Wzrośnie liczba przedsięwzięć organizowanych w obszarze inwestycji oraz podniesiony zostanie prestiż dzielnicy portowej. 100

Mocne strony projektu i czynniki sukcesu: • Prawidłowe wyznaczenie obszaru przeznaczonego na rewitalizację, który posiada ogromny potencjał wewnętrzny. Obszar Miasta Nowa Sól objęty rewitalizacją to nadodrzański fragment miasta o charakterze usługowo - przemysłowo - portowym położony na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych, o dużym potencjale rozwojowym, otwarty dla inwestorów, przyjazny dla przyrody i mieszkańców. Uważa się, że w przyszłości ta część miasta stanie się centrum sportu i rekreacji wodnej oraz ośrodkiem rozwoju żeglugi rzecznej opartej na tradycji i historii transportu soli. Jest to aktywny obszar europejskiej współpracy terytorialnej. Wnioski: • Eksperci, którzy wzięli udział w panelu stwierdzili, że ten projekt jest bardzo dobrym przykładem projektu o kompleksowym charakterze. Łączy przeprowadzenie działań inwestycyjnych z aktywizacją ludności. Sądzą oni, że wdrożenie tego projektu przyczyniło się do ograniczenia patologii. Przewidziano działania miękkie oraz warsztaty związane z poszukiwaniem pracy. • W sferze gospodarczo ekonomicznej rewitalizacja, w dużym stopniu przyczyni się do: stworzenia nowych miejsc pracy, pobudzenia ruchu turystycznego, poprawienia estetyki miasta, przywrócenia nieruchomościom ich utraconej wartości, poprawy standardów zasobów mieszkaniowych. A co za tym idzie, wzrośnie liczba przedsięwzięć organizowanych w obszarze inwestycji oraz podniesiony zostanie prestiż dzielnicy portowej 59 . Dobre praktyki: • Wdrażanie projektu przejawiało się w prowadzeniu trwałych i wieloletnich działań, pozwalających poprzez inwestycje nadać obiektom i terenom nowe funkcje. Dzięki aktywnej polityce społecznej osiągnięto ożywienie gospodarcze i społeczne gminy, a także zwiększono jej potencjał turystyczny i kulturowy.

5. Rewitalizacja Starego Miasta we Wschowie

Faza koncepcyjna: • Zidentyfikowanie obszaru rewitalizacji. • Przygotowanie ogólnego harmonogramu działań. • Określenie celów i zakresu na podstawie LPR. • Dokonanie szczegółowej specyfikacji projektu.

59 Nowa Sól – Miejski Serwis Internetowy, http://www.nowasol.pl/miejskie-inwestycje/rewitalizacja-dzielnicy-portowej.html, 24.05.2013 101

Faza poprzedzająca wdrożenie projektu 60 : • Złożenie wniosku o rewitalizację Wschowskiej Starówki. • Wpisanie projektu do IPI LRPO na lata 2007-2013. • Podjęcie uchwałę przyznającej dofinansowanie na realizację projektu przez Zarząd Województwa Lubuskiego. Realizacja: • Zamieszczenie ogłoszenia o przetargu na roboty budowlane. • Oddanie projektu do realizacji. Uzyskane efekty: • Zakończenie przebudowy i remontu nawierzchni ulic i chodników. • Wykonanie elewacji kamienic w obrębie starego miasta, co wpłynęło na poprawę warunków życia mieszkańców. Mocne strony projektu i czynniki sukcesu: • Program rewitalizacji lokalnej był konsultowany z przedstawicielami różnych środowisk, były zgłaszane do niego uwagi i propozycje. • Projekt bardzo efektywnie pogodził ulepszenie infrastruktury mieszkalnej, edukacyjnej oraz wzbogacenie naturalnego środowiska, użytkowanego przez społeczność lokalną. Wnioski: • Choć projekt jeszcze nie został całkowicie wdrożony, to efekty inwestycji potwierdzają jego kompleksowy charakter i mają potencjał do poprawy konkurencyjności gospodarczej miasta w przyszłości. Dobre praktyki: • W trakcie wywiadu fokusowego jako przejaw dobrych praktyk wskazano na dwie istotne kwestie. Pierwszą z nich jest wielowarstwowość współpracy, która uzależniona jest od rodzaju działań w trakcie realizacji projektu. Druga kwestia dotyczy ścisłego wykonywania projektu rewitalizacyjnego w zakresie, który został zgłoszony do Urzędu Marszałkowskiego wraz z wnioskiem aplikacyjnym. Jeżeli w trakcie działań jest potrzeba wykonania innych prac, spoza zakresu, to reakcja jest natychmiastowa i zawsze tego rodzaju kwestie konsultowane są z Urzędem Marszałkowskim. • Wskaźnikiem oddziaływania w przypadku rewitalizacji starówki wschowskiej będzie powstanie kompleksowego produktu turystycznego opartego na cennych, historycznych zabytkach, który zapoczątkuje proces rozwoju społeczno- gospodarczego centrum Wschowy. Wykonanie kompleksowych, zakrojonych na szeroką skalę prac przywróci starówce ład przestrzenny i pozwoli osiągnąć założone cele. Aktywne przeciwdziałanie marginalizacji społecznej

60 Strona Urzędu Miasta i Gminy Wschowa, http://www.wschowa.pl/witamy/artykul/inwestycje-unijne, 24.05.2013 102

i ekonomicznej we Wschowie przyczyni się do rozwoju regionu w wymiarze społeczno-gospodarczym i kulturalnym. Rewitalizacja ma też wpływ na kreowanie pozytywnego wizerunku regionu.

6. Rewitalizacja Starówki Miejskiej w Żaganiu – etap I

Faza koncepcyjna: • Przesłanką do podjęcia działań rewitalizacyjnych w Żaganiu – poza aspektami wynikającymi z zaniedbań i deficytów w sferze infrastrukturalnej, gospodarczej i społecznej – była także potrzeba nowego zdefiniowania funkcji miasta z uwzględnieniem szeregu walorów, które przy umiejętnym ich wykorzystaniu mogą stać się rzeczywistym motorem rozwoju. Faza poprzedzająca wdrożenie projektu: • Inicjalizacja: o ogólny harmonogram działań, o określenie celów i zakresu na podstawie Lokalnego Programu Rewitalizacji, o uzyskanie poparcia (wspólnoty mieszkaniowe). • Planowanie: o szczegółowa specyfikacja projektu (zakres rzeczowy i finansowy, koncepcja), o projekt budowlany (łącznie z kosztorysami i pozwoleniami na budowę), o dokumenty dotyczące OOŚ oraz Natura 2000. • Wynik: Studium wykonalności, szczegółowy harmonogram działań, Umowa na rzecz realizacji przedsięwzięcia i powołanie Komitetu Sterującego działaniami w ramach projektu. Realizacja: • Wniosek o dofinansowanie ze środków LRPO, • Pozyskanie dofinansowania w ramach LRPO, • Realizacja inwestycji budowlanych: o przygotowanie przetargów na nadzór inwestycyjny i wykonawstwo, o realizacja budowlana, o nadzór nad prowadzonym inwestycjami, • Wynik: pozyskanie dofinansowania, zakończenie etapu inwestycyjnego i nadzoru nad trwałością projektu. • Sprawowanie kontroli nad realizacją i zarządzanie ryzykiem. Uzyskane efekty: • Wyprowadzenie obszaru żagańskiej starówki ze stanu kryzysowego poprzez usunięcie zjawisk, które spowodowały jego degradację.

103

• Zachowanie dziedzictwa kulturowego przez remonty, modernizację i konserwacje zabytkowych obiektów i przestrzeni publicznej oraz poprawa środowiska naturalnego. Mocne strony projektu i czynniki sukcesu: • Mocną stroną i zarazem czynnikiem sukcesu było rzetelne podejście Żagańskiego Towarzystwa Budownictwa Społecznego w promowaniu i realizacji projektu. Wnioski: • Kluczem powodzenia projektu była współpraca. • Problematyczna okazała się wielość podmiotów o statusie prawnym. Dobre praktyki: • Przejawem dobrych praktyk jest fakt, że rewitalizacja odbyła się we współpracy z łącznie dwudziestoma ośmioma partnerami z gminy Żagań o statusie miejskim, ze Starostwa Powiatowego i Spółdzielni Mieszkaniowych oraz Wspólnot Mieszkaniowych.

104

7) Wewnętrzny potencjał, szanse oraz zagrożenia na drodze ku rewitalizacji obszarów zdegradowanych w województwie lubuskim

Mocne i słabe strony regionu lubuskiego oraz szanse i zagrożenia na drodze ku rewitalizacji Wskutek analizy materiałów pierwotnych i wtórnych dotyczących województwa lubuskiego sporządzono listę czynników oceny mocnych i słabych stron oraz istniejących szans i zagrożeń w kontekście przeprowadzenia rewitalizacji poszczególnych zdegradowanych obszarów na jego terenie.

Efektem jest przedstawiona poniżej analiza SWOT dla województwa lubuskiego (tabela 8). Największy problem zewnętrzny stanowi słaba kondycja gospodarki polskiej. W przypadku słabych stron warto zwrócić uwagę na słabą infrastrukturę miejską, techniczną oraz społeczną. Należy także podjąć walkę z wysokim bezrobociem. Najwięcej mocnych stron dotyczy środowiska naturalnego oraz znacznego potencjału turystycznego. W związku z tym największe szanse województwa na rewitalizację obszarów zdegradowanych są ściśle powiązane z branżą turystyczną. Wskazane są działania mające na celu zaangażowanie władz lokalnych oraz innych podmiotów, aby w pełni wykorzystać potencjał rozwoju w tej dziedzinie, ponieważ może być on kluczowym czynnikiem rozwoju województwa. Powinny zostać wykorzystane naturalne warunki do rozwoju ekologicznego rolnictwa.

105

Tabela 8. Analiza SWOT dla zdegradowanych obszarów województwa lubuskiego w celu określenia potencjału i szans na pozytywne przeprowadzenie rewitalizacji Mocne strony Słabe strony

• kultura i turystyka na wysokim poziomie: duży potencjał • duży odsetek osób bezrobotnych turystyczny w postaci zasobów naturalnych i bogatego • liczne zdegradowane obszary powojskowe i popegeerowskie dziedzictwa kulturowego, stosunkowo duża liczba projektów • brak lokalnych funduszy na realizacje inwestycji związanych z obiektami kulturowymi i historycznymi • niewykorzystany potencjał rozwoju turystyki w województwie • stosunkowo mało przekształcone środowisko przyrodnicze • duże braki w podstawowej infrastrukturze miejskiej, tj. (przewaga tzw. krajobrazu naturalnego) zniszczone budynki mieszkalne (głównie kamienice) oraz • rewitalizacja zachęca do rozwijania nowych form aktywności infrastruktura drogowa gospodarczej generujących nowe miejsca pracy • słabo rozwinięta infrastruktura techniczna i społeczna • duże zaangażowanie mieszkańców zdegradowanych obszarów, na obszarach wiejskich wykazywane np. poprzez zgłaszanie własnych propozycji działań • wysoki udział tzw. krajobrazu naturalnego oraz obszarów rewitalizacyjnych podczas konsultacji społecznych chronionych jako bariera dla inwestycji • możliwość znalezienia przez Beneficjentów Działania 4.3 • niski poziom inwestycji na obszarach wiejskich partnerów wśród podmiotów lokalnych, podnosząca • peryferyjne położenie, które grozi zepchnięciem do roli obszaru efektywność realizowanych projektów tranzytowego • przygotowywanie Lokalnych Programów Rewitalizacji zgodnie • mała mobilność zawodowa społeczności lokalnych z wytycznymi zawartymi w innych dokumentach programowych • niska kreatywność mieszkańców popegeerowskich w zakresie sprawia, iż planowane i realizowane inwestycje mają pozytywne poszukiwania pozarolniczych źródeł utrzymania wpływ na kluczowe problemy gmin • bariery architektoniczne narażające osoby niepełnosprawne na wykluczenie z życia społecznego i kulturalnego Szanse Zagrożenia

• zwiększenie atrakcyjności turystycznej regionu w UE • słaba kondycja gospodarki w Polsce i na świecie w kontekście przygranicznego położenia województwa • utrudnienia prawne i organizacyjne w skutecznym wdrażaniu • możliwość korzystania z doświadczeń niemieckich w zakresie funduszy UE

106

rewitalizacji starej zabudowy mieszkaniowej dzięki • wymóg odpowiedniej zdolności administracyjnej utrudnia przynależności do Euroregionu Pro Europa Viadrina nawiązywanie współpracy międzynarodowej przez mniejsze • możliwość pozyskiwania środków na rewitalizację ze źródeł miasta i powiaty innych niż LRPO (np. Interreg IV A i B) • współpraca przygraniczna i transnarodowa służy realizacji przedsięwzięć z zakresu rewitalizacji (np. w wypadku par miast Frankfurt/Słubice i Guben/Gubin) • poprawa atrakcyjności regionów dzięki działaniom rewitalizacyjnym pozwala na przyciąganie inwestorów, którzy dokonują kolejnych wydatków, czym przyczyniają się do ożywienia gospodarczego

Źródło: Opracowanie własne

107

8) Wnioski i rekomendacje Niniejszy raport dotyczył czterech kluczowych zagadnień: • skuteczności i efektywność wsparcia inwestycji w ramach rewitalizacji na podstawie projektów, które uzyskały dofinansowanie w ramach Działania 4.3 LRPO. • osiągniętych oraz potencjalnych efektów wynikających z realizacji inwestycji w ramach Działania 4.3 LRPO. • znaczenia zrealizowanych projektów w procesie podnoszenia poziomu życia społeczności lokalnej/regionalnej. • dobrych praktyk oraz sformułowania rekomendacji w obszarze optymalnego ukierunkowania wsparcia w przyszłej perspektywie w obszarze działań rewitalizacyjnych w województwie lubuskim.

Szczegółowe wnioski i rekomendacje dotyczące wspomnianych zagadnień zaprezentowano w tabeli 9.

108

Tabela 9. Wnioski i rekomendacje Adresat Lp. Wniosek Rekomendacja Sposób wdrożenia Termin realizacji Stan docelowy rekomendacji Beneficjenci zgłaszają W związku z dużym Ogłoszenie konkursu 2013 IZ LRPO Zaspokojenie potrzeb zapotrzebowanie na środki zapotrzebowaniem i z uwagi w ramach Działania 4.3 gmin na środki umożliwiające realizację na wygospodarowanie Lubuskiego finansowe na projektów rewitalizacyjnych środków finansowych należy Regionalnego rewitalizację w ramach w ramach perspektywy ogłosić konkurs w ramach Programu obecnej perspektywy 1. finansowej 2007-2013 Działania 4.3 w ramach Operacyjnego na lata finansowej. (s. 60-62). obecnej perspektywy 2007-2013. finansowej.

Inwestycje realizowane w W miarę możliwości należy Przeznaczenie 2014-2020 IZ RPO Dalsza realizacja ramach Działania 4.3 przeznaczyć środki określonej puli projektów są efektywne, dzięki finansowe w przyszłej środków na wsparcie rewitalizacyjnych nim wzrosła jakość perspektywie na wsparcie działań na terenie województwa infrastruktury, działań rewitalizacyjnych. rewitalizacyjnych. lubuskiego. 2. konkurencyjność regionu jako miejsca zamieszkania, konkurencyjność inwestycyjna i turystyczna (s. 54-56). W związku z tym, iż jedynie Należy zintensyfikować Zwiększenie 2013-2020 IZ LRPO Większa liczba niecałe 46% mieszkańców działania informacyjne intensywności działań IZ RPO mieszkańców będzie słyszało o projektach i promujące Program oraz informacyjnych wiedziała o projektach realizowanych na terenach Działanie realizowane i promujących Program realizowanych na terenie 3. gmin, w których mieszkają, w obecnej oraz przyszłej oraz Działanie gmin. nie będą oni mogli w pełni perspektywie finansowej. na obszarach skorzystać z oferowanych rewitalizowanych. przez nie możliwości (s. 74). 109

Analiza materiałów Powinien zostać utworzony Przeprowadzanie 2013-2014 IZ LRPO Powstanie kodeksu pierwotnych oraz wtórnych kodeks dobrych praktyk indywidualnych dobrych praktyk pozwoliła na związanych z realizowaniem wywiadów dotyczących realizacji zidentyfikowanie dobrych projektów w ramach LRPO. pogłębionych projektów w ramach praktyk, które mogą stać się z Beneficjentami LRPO, z którego będą 4. wzorem przy planowaniu i projektów mogli korzystać wdrażaniu przyszłych zrealizowanych Beneficjenci. inwestycji (s. 77-79, 96- w ramach LRPO, które 104). posłużą identyfikacji dobrych praktyk. Źródło: Opracowanie własne

110

9) Wykaz rysunków, tabel i wykresów

Wykaz rysunków Rysunek 1. Gminy, w których realizowano projekty ...... 39

Wykaz tabel Tabela 1. Powierzchnia, ludność i stopa bezrobocia w powiatach województwa lubuskiego ...... 35 Tabela 2. Kultura i turystyka w powiatach województwa lubuskiego ...... 36 Tabela 3. Liczba Lokalnych Programów Rewitalizacji w poszczególnych powiatach ...... 40 Tabela 4. Mocne i słabe strony gmin ...... 45 Tabela 5. Wartość i rodzaje projektów realizowanych w ramach Działania 4.3 LRPO .... 60 Tabela 6. Przedmioty inwestycji w ramach poszczególnych projektów ...... 64 Tabela 7. Kierunki działań rewitalizacyjnych podejmowanych w poszczególnych projektach ...... 66 Tabela 8. Analiza SWOT ...... 106 Tabela 9. Wnioski i rekomendacje ...... 109

Wykaz wykresów Wykres 1. W jaki stopniu podjęte działania przyczyniły się do rewitalizacji zdegradowanych obszarów? ...... 56 Wykres 2. Czy projekty, w ramach których realizowane były na etapie przygotowania konsultacje społeczne są bardziej efektywne od tych, przy których takich konsultacji nie było? ...... 57 Wykres 3. Przedmioty realizowanych projektów...... 70 Wykres 4. Kierunki podejmowanych działań rewitalizacyjnych wg wniosków beneficjentów...... 71 Wykres 5. Zmiana jakości życia w regionie w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy ...... 73 Wykres 6. Dobre praktyki zastosowane w ramach niniejszego projektu ...... 78

111