De Nederlandse Republiek in Beeld Illustraties in De ‘Tegenwoordige Staat Der Vereenigde Nederlanden’, ‘Het Verheerlykt Nederland’ En Vergelijkbare Publicaties

DE NEDERLANDSE REPUBLIEK IN BEELD ILLUSTRATIES IN DE ‘TEGENWOORDIGE STAAT DER VEREENIGDE NEDERLANDEN’, ‘HET VERHEERLYKT NEDERLAND’ EN VERGELIJKBARE PUBLICATIES

Everhard Korthals Altes

Tussen 1738 en 1803 verscheen de Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden, een prestigieus seriewerk van maar liefst 23 delen, waarin een historisch-topografische beschrijving van de gehele Republiek wordt gegeven. De doopsgezinde Amsterdamse geschiedschrijver Jan Wagenaar (1709-1773) en zijn mede auteurs documenteerden hierin op encyclopedische wijze alle op dat moment voorhanden zijnde kennis over de geschiedenis en geografie van stad en platteland en over de aard, de zeden en de bedrijvigheid van de bewoners. Ondanks het boeiende beeldmateriaal ontstond er al kort na de verschijning van de eerste delen vraag naar aanvullende afbeeldingen. Isaak Tirion (1705-1765), de eveneens doopsgezinde en in Amster- dam woonachtige uitgever van de Tegenwoordige staat, voorzag in die behoefte met de publicatie vanHet verheerlykt Nederland, een negendelig seriewerk dat vrijwel alleen beeld en nauwelijks tekst bevat.1 Hij hoopte naar eigen zeggen met deze publicaties te bereiken dat de eigenwaarde en liefde voor het vaderland onder de lezers zou worden vergroot.2

Detail van 6c, zie pagina 224 16% Relatief 28% 100% 24% 11% 1% 8% 98% 2% 0% 0% 1% 0% 20% 0% 16% 0% 8% 68% 100% 0% 0% 100% 0%

48 KABINET 2 23 5 0 0 80 2 0 59 0 46 0 22 Absoluut 195 68 229 288 0 0 31 288 0 224

33% 0% 0% 10% Relatief 90% 0% 0% 11% 2% 39% 0% 4% 14% 2% 0% 0% 47% 8% 100% 100% 2% 0% 39% 100%

GESTICHTEN OUDHEDEN EN OUDHEDEN 0 0 3 29 0 0 5 1 16 Absoluut 19 0 2 7 1 0 0 23 4 32 49 1 0 19 49

- -

100% 100% Relatief 72% 22% 0% 11% 0% 100% 0% 6% 0% 0% 0% 2% 0% 2% 81% 3% 97% 3% 0% 2% 0% 0%

60 64 7 60 0 0 0 4 0

Absoluut SCHATKAMER 43 13 0 0 1 0 2 1 52 58 2 0 1 0 0

HetVerheerlykt Nederland

heel vlot, maar vlot, Wagenaar Jan nadatheel 100% 100% Relatief 100% 13% 4% 15% 12% 2% 11% 0% 0% 32% 31% 9% 0% 0% 19% 12% 2% 35% 88% 15% 0% 0%

550 104 826 826 67 NEDERLAND Absoluut VERHEERLIJKT 258 0 0 266 121 77 0 0 35 156 98 18 15 291 122 483 0 0 91 Tegenwoordige Staat dingen, of op beide. beide. op of dingen, TEGENWOORDIGESTAAT de van project ambitieuze het Aanvankelijkverliep genwoordigestaat vergelijking te maken met drie eeuwse andere projecten, probeer ik te achterhalen achttiende- wat men in die tijd de moeite waard vond om te en verbeelden naar onderzoek verkennend ik doe slotte Ten waarom. vraag de inhoeverre illustraties inachttiende-eeuwse seriewerken overeenkwamen of juist afweken van die in oudere historisch-topografische publicaties. Een vraag die hiermee samenhangt is of de illustratoren baseerdenzich observatie,op eigen afbeel op oudere

- - -

Relatief 100% 18% 10% 100% 16% 100% 26% 0% 30% 15% 8% 6% 5% 2% 36% 5% 14% 11% 7% 2% 5% 4% 74% 6%

Kwantitatief Oudhedenengestichten van Nederland en het Kabinetvan Nederlandsche 3

, de de ,

Absoluut STAAT 0 46 16 62 71 31 10 27 22 14 4 10 9 198 54 27 14 33 11 10 17 9 3 178 TEGENWOORDIGE

Schatkamer der Nederlandsche OudhedenNederlandsche Schatkamerder In de tot nu toe verschenen literatuur over deze tweedeze over literatuur verschenen toe nu tot de In Door deze vragen te beantwoorden en daarnaast een en beantwoorden te vragen deze Door

belangrijke seriewerken ligt de nadruk op de totstand quent af? Hadden zij meer aandacht voor de steden of of steden de voor aandacht meer zij af? Hadden quent zij? verbeeldden gebouwen Welke platteland? het voor gebouwen? afgebeelde de dateren tijd welke uit En de Outheden Kleefsche en koming van de publicaties, en dan met name op de voorbereidende tekeningen die de dens illustratoren hun reizen door tij het land maakten. 1. Getalsmatige vergelijking van de thematiek van afbeeldingen in de onderzoek naar de thematiek van de afbeeldingen in deze seriewerken is nog nauwelijks toe verricht nu tot is vragen en cruciale maar basale aantalandere een evenmin op systematische wijze onderzocht. Welke provincies beeldden de kunstenaars het meest fre

Middeleeuwen Zeventiendeachttiendeeneeuw TOTAAL Datering van de afgebeelde gebouwen Romeinseoudheid Overig TOTAAL markten/pleinen singels en torensStadspoorten, wallen, Kastelenhuizenen Dorpen(dorpsgezicht) Kerken Stadhuizen Onderwerpenafbeeldingendevan Kaarten/stadsplattegronden gezicht) of (stadsprofiel Steden TOTAAL Friesland Groningen Drenthe Zeeland Generaliteitslanden Overijssel Utrecht Gelderland Aantalafbeeldingen provincieper Holland PAGINA’S 211-228 212 BULLETIN KNOB 2015 • 4 213

------1). 1). Opval Het stand 7 , eveneens van eveneens , Gezicht opDelft 2a-c).

van Johannes Vermeer uit om Onder de ‘moderne’ gebouwen 6 3a), is het tegenwoordig wereldbe tegenwoordig het is 3a), 3b). Het water van de Schie 3b). en de Schie Van de afgebeelde gebouwen is een opmer een is gebouwen afgebeelde de Van 5 Gezicht op Delft In het geval van het Gezichtop Delft 8 Gezicht op de Grote Markt en het stadhuis in Haarlem Het best geïllustreerd zijn de steden in de westelijke Meestal baseerden de illustratoren zich op eigen ob eigen op illustratorenzich de Meestalbaseerden meer nog eens versterkte door middel van het zonlicht zonlicht het van middel door versterkte eens nog meer voor de op poorten de terwijl schijnt, toren de op dat Vermeers liggen. schaduw de in grond schilderij het die faam de niet nog beslist 1742 in bezat nu bezit. Integendeel, het heeft gedurende vrijwelde gehele achttiende eeuw een nogal verborgen bestaan geleid. Niet te achterhalen is bijvoorbeeld wie de eige provincies Holland, Zeeland en Utrecht, traditioneel het economische, politieke en culturele centrum van de Republiek. De meer perifere provincies zijn aan servatie, maar soms moeten ze ook gebruik hebben gemaakt van oudere afbeeldingen. Deprent vanJan Caspar Philips naar ontwerp van Cornelis Pronk van de de-eeuwse afbeeldingen Sae Pieter anderen onder van nredam en Gerrit Berckheyde (afb. punt van de kunstenaars is vrijwel identiek. heeft Wel Pronk devroeg-achttiende-eeuwse wen weergegeven en niet de zeventiende-eeuwse situ staat van de gebou atie. roemde streeks 1660/61 hoogstwaarschijnlijk als voorbeeld gebruikt (afb. damse en Rotterdamse poort inzijn beide werken op soortgelijke wijze in beeld gebracht. Toch zijn er ook staatvan actuele de gafPronk verschillen. belangrijke de poorten weer enniet de situatie van Ook ont 1660. breekt bij hem de oever op de voorgrond, omdat zijn vanuit moet Hij stad de lag. bij iets dichter standpunt een bootje naar de stadDoor dit gekeken. ge hebben Kerk Nieuwe de van toren de valt gezichtspunt wijzigde prominente zo’n Vermeer bij dieterwijl op, nauwelijks plaats in de compositie inneemt, een effect datVer delen 178 afbeeldingen voor van de hand van een grote een van hand de van voor afbeeldingen 178 delen hoeveelheid kunstenaars. De belangrijkste zijn Jan Caspar Philips, Cornelis Pronk, Jan de Beijer, AbraSpilman.Hendrik en Haen de ham merkelijk minder goed geïllustreerd (afb. lend is het grote aantal stadsplattegronden en kaar ten, stadsprofielen en -gezichten en het aantal vrij dorpsgezichten. De kleine stad kreeg duidelijk meer aandacht dan het platteland. De meest verbeelde ge bouwtypen zijn kerken en stadhuizen.in woonhuizen en kastelenstadspoorten, Stadswallen, stadstorens, of buiten de stad worden daarentegen relatief weinig verbeeld. driekwart,aantal,grootongeveer middeleeuws, kelijk achttien of zeventiende kwart de in een slechts terwijl de eeuw is gebouwd. zeventien met gelijkenis sterke bijvoorbeeld vertoont zijn zijn bijvoorbeeld het stadhuisin beurs van de en Vlissingen (1594), (1648-1665) Amsterdamvan stadhuis het Rotterdam (1720-1736). de hand vande CasparJan naarPhilips ontwerp een van (afb. Pronk Cornelis - - - 16% 100% 28% 24% 11% 98% 0% 1% 0% 0% 100% 8% 20% 1% 0% 16% 100% 8% 68% 0% Relatief 2% 0% 0% 0%

KABINET 2 0 46 48 288 229 23 0 2 0 0 288 22 59 31 80 195 68 0 5 0 0 Absoluut 0 224 4

10% 90% 100% 2% 33% 100% 14% 2% 39% 0% 0% 0% 0% 100% 0% 39% 0% 4% 2% Relatief 47% 8% 0% 11% 0%

49 0 49 OUDHEDEN EN OUDHEDEN GESTICHTEN Absoluut 0 5 0 32 0 16 19 23 7 4 3 29 0 0 2 1 0 1 19 0 1 Het Het eerste deel van de serie is een inleiding over de Noordelijke Noordelijke Nederlanden in hun geheel. Het tweede behandelt de Generaliteitslanden, het derde Gelder gen en Drenthe. In totaal komen er in de verschillende de in er totaalkomen In Drenthe. en gen land, het vierde tot en met het achtste Holland. Dan volgen Zeeland en Utrecht met elk twee delen. Vanaf verschenen 1785 ten slotte de beschrijvingen van de noordelijke provincies Friesland, Overijssel, Gronin eindelijk eindelijk over te halen opnieuw bijdragen te leveren, project het was overleed, 1765 in uitgever de toen maar kwamen steeds met De af. laatste niet lang delen nog langeretussenpozen stand.tot zich zich in als1744 auteur had teruggetrokken, liep het steeds meer vertraging op. Tirion wist Wagenaar uit

Relatief 100% 100% 100% 0% 6% 0% 11% 0% 72% 22% 0% 3% 97% 0% 81% 3% 0% 0% 0% 2% 0% 2% 2% 0%

64 60 Absoluut 60 0 4 0 7 0 0 SCHATKAMER

2 58 0 52 2 0 0 0 1 0 43 1 13 1 0

Relatief 100% 100% 12% 100% 2% 11% 15% 13% 4% 0% 88% 2% 35% 15% 9% 0% 0% 0% 0% 19% 32% 12% 31% 0%

Absoluut 826 67 550 104 826 VERHEERLIJKT NEDERLAND 0 18 15 291 122 483 91 266 121 77 0 0 0 0 156 98 258 0 35

Relatief 100% 26% 100% 18% 100% 10% 16% 11% 7% 2% 5% 4% 0% 74% 30% 8% 6% 6% 5% 2% 36% 5% 14% 15%

Absoluut TEGENWOORDIGE STAAT 27 22 14 4 10 9 198 0 46 16 62 54 27 14 33 11 10 17 9 3 178 71 31 10

Zeventiendeachttiendeeneeuw TOTAAL Aantalafbeeldingen provincieper Holland Utrecht Gelderland Zeeland Generaliteitslanden Overijssel Friesland Groningen Drenthe TOTAAL Onderwerpenafbeeldingendevan Kaarten/stadsplattegronden gezicht) of (stadsprofiel Steden Dorpen(dorpsgezicht) Kerken Stadhuizen markten/pleinen singels en torensStadspoorten, wallen, Kastelenhuizenen Overig TOTAAL Datering van de afgebeelde gebouwen Romeinseoudheid Middeleeuwen

2a Jan Caspar Philips naar ontwerp van Cornelis Pronk, Gezicht op de Grote Markt en het stadhuis in Haarlem, in de Tegenwoordige staat

2b Jan van de Velde II naar Pieter Saenredam, Gezicht op de Grote Markt en het stadhuis in Haarlem, 1628 (Rijksmuseum Amsterdam).

2c Gerrit Berckheyde, Gezicht op de Grote Markt en het stadhuis in Haarlem, 1671 (Frans Hals Museum).

214 BULLETIN KNOB 2015 • 4 215

------uit van - komen in Tegenwoor 14 te wordenverge Gezicht op Rhenen op Gezicht Bij deze schilderijen 15 Het Het verheerlykt Nederland Minder goed verklaarbaar geen kaarten of stadsplatte 13 5a-c 5a-c ). Tegenwoordigestaat is de nadruk op gebouwen uit Oudheden en gestichten van Ne lijkt in Landschap met een stad aan een ri een aan stad een met Landschap 1). Stadsprofielen of -gezichten zijn of zijn -gezichten Stadsprofielen 1). 4a-d). 4a-d). Gezicht op Rhenen vanaf de Galgenberg Overeenkomstig zijn de encyclopedische encyclopedische de Overeenkomstigzijn Het verheerlykt Nederland verheerlykt Het 16 en van Hugo Franciscus van Heussen (1715-1725) van Franciscus Hugo van (1715-1725) Heussen Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche outheden uit omstreeks 1620/30 of het het of omstreeks 1620/30 uit Tegenwoordige staat In tegenstelling tot de de tegenstellingtot In De kunstenaars baseerden zich vrijwel altijd op ei Het verheerlyktHet Nederland moet men zich realiseren dat een groot deel van de lucht later is toegevoegd om ze aan smaak aan de te passen. Opvallend veranderde is dat De Beijer lijkt terug te grijpen op het voor Seghers en zijn generatie kenmerkendehorizontale formaat. nadering verschillen de drie publicaties echter enigs zins van historisch-topografische projecten,ginsel evenveel aandacht voor diede eigentijdse insituatie be van het land en zijn bewoners hadden als voor zijn ge het kwantitatieve Uit schiedenis oudheden. en onder gen observatie, maar zullen soms ook gebruik hebben hebben gebruik ook soms zullenmaarobservatie, gen gemaakt van oudere afbeeldingen.daarvan is het Een voorbeeld lijkenis vertonen met die van schilderijen van Hercu les Seghers als het vier VERGELIJKBAREACHT VROEGE DE INPROJECTEN TIENDEEEUW publicaties drie er waren eeuw achttiende de in Eerder de met om lenen goed zich die verschenen dige staat leken: de SchatkamerNederlandscheoudheden der de (1711), Smids Ludolf derland het en vincie worden verklaard. stadsHaagse geen Tirion Dat voegen. te toelustraties zijn met maken te mogelijk had publiceerde, gezichten wij te Haag aanDen publicatie afzonderlijke een plan den, maar daarvan kwam niets terecht. gronden (afb. voor er wel, maar veel geringer in aantal dan de dorpsge de in platteland het voor aandacht geringe De zichten. Tegenwoordige staat enigszins te worden gecompenseerd. Illustraties van zijn singels of torens wallen, stadspoorten, en kerken betrekkelijk talrijk, maar vooral het in danpregnanter Nog enorme op. valt stad de aantal buiten kastelen de de Middeleeuwen, terwijl monumenten uit de zeven tiende of achttiende eeuw ondervertegenwoordigd lij (afb. zijn te ken van Hendrik Spilman naar ontwerp van Jan de Beijer waarvanuit 1750, motief en compositie een zekere ge van Mattheus Brouërius van Nidek en Isaac Le Long (1727-1733). wijze van documenteren en de ambitie om de gehele Republiek te behandelen. Door hun antiquarische be is waarom afbeeldingen van grote Hollandse plaatsen Hollandse waarom van afbeeldingen grote is als Amsterdam, Haarlem en Den Haag Inontbreken. het geval van Amsterdam en Haarlem kon dit hiaat enigszins worden ondervangen door Rademakers il omstreeks 1625/30 omstreeks (afb. 1625/30

------Niet 10

12 . De keuze . Het aantal Het . Het verheerlykt als uitgangspunt zal echter niet erg Het Het verheerlykt Neder

9 Tegenwoordigestaat Tegenwoordige staat . Uit . de Uit tekst van de titelpagina Gezicht op Delft kon kon dienen als aanvulling van het Tegenwoordige staat Het aantal verzamelaars dat destijds 11 werd tot een minimum beperkt. Om zo vol Het verheerlykt Nederland of kabinet van he Kabinet van Nederlandsche outheden en gezich toevoegen aan de de aantoevoegen uit 1725 opnieuw drukken. Die kon men vervolgens men kon Die drukken. opnieuw 1725 uit eenbracht,wasnamelijkgroot.bijzonder Toch is Pronk niet de enige achttiende-eeuwse kun achttiende-eeuwse enige de Pronk niet is Toch Op de graveur Jan Caspar Philips na was het teamil het wasna CaspargraveurPhilips Jan de Op historisch-topografisch beeldmateriaal in een atlas bij teriaal. Zo kan het grote aantal illustraties van die pro die vanaantalillustraties grote het kan Zoteriaal. sel, sel, Friesland, Groningen en Drenthe zelfs ontbreken uitgever de van overlijden het door men omdat geheel, Tirion in aan 1765 de publicatie van deze delen niet toekwam. meer was weduwediens Waarschijnlijk het die na de dood van haar man besloot de delen over Utrecht uit te breiden met nogal heterogeen beeldma lustratoren identiek met dat van de eerdere publicatie. publicatie. eerdere de van dat met identiek lustratoren Van de in totaal afbeeldingen826 hadongeveer twee Utrecht. en Holland provincies de betrekking op derde Gelderland, Zeeland en Generaliteitslanden aanzienlijk minder aandacht. kregen Illustraties van Overijs rende tekst. samen met de illustraties van steden,dorpen enkastelen zonder uitgebreide verkla ten land kopers van de ledig ledig mogelijk beeldmateriaal te kunnen Rade Abraham uit illustraties opnemen, de bovendien Tirion liet makers en en de inleiding wordt wat duidelijk de doelstellingen van waren. publicatie de De grote afbeelhoeveelheid beeldmateriaal in de dingen van steden, dorpen en kastelen in Hetverheer lykt Nederland dendaagsche gezichten HET VERHEERLYKTHET NEDERLAND eerste het Tirion Isaac uitgever de bij verscheen 1745 In deel van renAbraham Rademaker en Abraham de Haen maak hetzelfdeonderwerp,tekeningenvanverscheidene ten waarbij naast opvallende overeenkomsten opnieuw nemen. waar te significante zijn verschillen ook stenaarVermeersdie naar was bij wie Pronk het kan hebben gezien. Ver meers schilderkunst genoot in de achttiende eeuw sowieso weinig geringemaar hoeveelheid een hij dat feit vanwege het bekendheid, waarschijnlijk eeuw negentiende de in gemaakt.Pas had schilderijen vooral beroemdstevan een tot uit Delftse schilder de groeide meesters van de Gouden Eeuw. voor eigen werk lijkt te hebben gekozen. Onder ande duidelijk is of het achttiende-eeuwse duidelijk wel zich publiek realiseerde dat de Delftse stadsgezichten van Pronk, van werk het op leken sterk zo Haen De en Rademaker zeventiende-eeuwsehun voorganger. van afbeeldingen werd dan ook bepaald door de tekst van de eerdere publicatie. De tekst in Nederland groot zijn geweest. Tirion voelde waarschijnlijk aan dat er voldoende vraag was naar afbeeldingen van 3a Jan Caspar Philips naar ontwerp van Cornelis Pronk, Gezicht op Delft, 1742, in de Tegenwoordige staat

zoek blijkt evenwel dat die ietwat andere benadering Slechts een klein deel van de afbeeldingen was eigen- tot betrekkelijk geringe verschillen in de keuze van il- tijds, van de hand van Jacobus Schijnvoet. lustraties leidde (afb. 1). Ik zal de drie publicaties nu in Nog veel duidelijker dan in de Tegenwoordige staat en BULLETIN KNOB 2015 KNOB BULLETIN chronologische volgorde de revue laten passeren. Het verheerlykt Nederland ligt de nadruk van de afbeel- Het titelblad van het boek van de Amsterdamse arts dingen in de Schatkamer op de provincies Holland en en amateur-oudheidkundige Ludolf Smids vermeldt Utrecht (afb. 1). De overige provincies komen er be- dat het om een ‘woordenboek’ gaat: een encyclopedie kaaid van af. Kaarten of stadsplattegronden komen in alfabetische volgorde, waarin de Nederlandse ste- niet voor in deze publicatie en ook stads- of dorpsge- den, dorpen, kastelen, sloten, herenhuizen, oude vol- zichten ontbreken. In vergelijking met andere serie-

keren, rivieren, ‘vermaarde lieden in staat en oorlog’, werken gaat er uitzonderlijk veel aandacht uit naar

•

4 oudheden en gewoontes worden behandeld. De zestig kastelen en onder de afgebeelde kastelen, (voormali- illustraties waren grotendeels ontworpen door de ze- ge) abdijen en kloosters bevindt zich een groot aantal 216 ventiende-eeuwse kunstenaar Roelant Roghman. ruïnes. Alle afgebeelde gebouwen stammen uit de 3b Johannes Vermeer, Gezicht op Delft, ca. 1660-1661 (Mauritshuis)

Middeleeuwen, op twee monumenten uit de Romeinse ste kerken, kloosters en andere geestelijke gebouwen Oudheid en de Prehistorie na: de Brittenburg bij Kat- in de Republiek behandeld. De titelpagina’s van de wijk en een Drents hunebed.17 twee delen over de provincie Zeeland wijken af van die De publicatie van Hugo Franciscus van Heussen, die van de overige delen, omdat specifiek melding wordt 2015 KNOB BULLETIN door Hendrik van Rijn uit het Latijn werd vertaald en gemaakt van de beschrijving van de ‘oudheden, op- aangevuld, is anders van aard dan het boek van komsten, en benaamingen van de eylanden onder Zee- Smids.18 In de eerste drie delen, getiteld Batavia Sacra, land behoorende, en van de Steden en Dorpen, in die of kerkelyke historie en oudheden van Batavia: behelzen- eylanden gelegen’. de de levens van onze eerste geloofsverkondigers; mits- Van Heussen behandelt achtereenvolgens de streken

gaders van de Utregtsche bisschoppen (1715-1716) zet of provincies Utrecht, Rijnland, Zuid-Holland en

•

Van Heussen, priester en geschiedschrijver, de ge- Schieland, Delft, Delftland en Den Haag, Kennemer- 4 schiedenis van het katholieke geloof in Nederland uit- land, Amstelland, Noord-Holland en West-Friesland, een. In de overige veertien delen worden de belangrijk- Zeeland, Friesland, Groningen en Overijssel. In het ge- 217 218 4a-b Hendrik Spilman naar ontwerp van Cornelis Pronk, Twee gezichten op Rijnsburg, 1750, in Het verheerlykt Nederland BULLETIN KNOB 2015 KNOB BULLETIN

•

4c-d Hendrik Spilman naar ontwerp van de monogrammist JBD, Twee gezichten op de stad Zutphen, 1744, in Het verheerlykt 219 Nederland 5a Hendrik Spilman naar ontwerp van Jan de Beijer, Gezicht op Rhenen vanaf de Galgenberg, 1750, in Het Verheerlijkt Nederland

5b Hercules Seghers, Landschap met een stad aan een rivier, ca. 1620/30 (Staatliche Museen, Gemäldegalerie Berlijn) BULLETIN KNOB 2015 KNOB BULLETIN

•

220 5c Hercules Seghers, Gezicht op Rhenen, ca. 1625/1630 (Staatliche Museen, Gemäldegalerie Berlijn)

------23 Hierin speelt 6c en 7c), maar 7c), en 6c 24 van Georg Braun en en Braun Georg van

Hierinzowel komen 22 26 naar de situatie in 1619 7b). Het Het verheerlykt Nederland Gezicht op de Binnen-Amstel en Civitates Orbis Terrarum Orbis Civitates Naast een grote hoeveelheid plattegronden van plattegronden hoeveelheid grote een Naast 25 Tegenwoordige staat Kleine Houtpoort in Haarlem Bij het makenhet voor ontwerphet Bij van van prentje zijn In het aan de land- of streekbeschrijving verwante Een heel vroege en bijzonder invloedrijke historisch- invloedrijke bijzonder en vroege heel Een beschreef Guicciardini Nederlanden Noordelijke De Een Een ander voorbeeld is baseerde Rademaker zich mogelijk op een tekening (afb. Vinne der van Laurens Vincent van soortgelijke composities, onder anderen van Berckheyde,kunneninvloed ookgehad.hebben Gerrit de Frans Hogenberg uit 1572-1617. uit Frans Hogenberg genre van de stedenatlas ligt de nadruk tekst, niet maar op op het de beeld. Een vroeg voorbeeld is het zesdelige topografischepublicatie wasde beschrijving vande Nederlanden van de in Antwerpen woonachtige Flo illustraties beknopt en slechts daarbij zelfshij liet ge zoals voor, in Amsterdam in gebouwen van beeldingen op Waag de met stadhuis het Kerk, Nieuwe en Oude de de Dam en de zojuist voltooide Koopmansbeurs van Keyser.Hendrickde tale in de Nederlanden verschenen. In het nu volgende volgende nu het In verschenen. Nederlanden de in tale verkend. wijze chronologische op traditie deze wordt Lodovico Guicciardini 1567. rentijn uit de bij nauw die illustratiesdrie van middel door bracht tekst aansluiten. Te zien zijn een stadsplattegrond, een gezicht op de Onze-Lieve-Vrouwe-kathedraal en een afbeelding van het zojuist voltooide, monumenta wilbelangrijkstestadhuis.zeggen:Dat het le religieu belangrijkste het zeen openbareprofane gebouw van stad. de heel achterwege. Toen de in eerste 1612 Nederlandse vertaling van zijn boek verscheen, werd besloten een ne te op afbeeldingen hoeveelheid grotereaanzienlijk men. verschillen. Ook is Rademakers standpunt iets verder van het stadhuis vandaan, waardoor de lengte van de dakenbenadrukt.sterkerwordt tingwerken, werd in gesloopt. 1630-1631 Rademaker moest zich dus baseren op vroeg-zeventiende-eeuwse voorbeelden, waarschijnlijk een schilderij of een teke ning van een onbekende kunstenaar, mogelijk Hen (afb. Vroom Cornelisz. drick VERKENNENDTRADITIEONDERZOEKNAAR DE De zijn zijn typische producten van de achttiende eeuw. Het zijn ambitieuze werken, die getuigen van een tot dan toe drangongekende zode Republiek gehele volledig Tegelijkertijd illustreren. te en beschrijven te mogelijk worden traditie lange een in publicaties deze kunnen geplaatst van geïllustreerde historisch-topografische ge groten in eeuw vanaf zestiende die de publicaties, Noord-Nederlandsesteden komen er onder andere af Antwerpen de hoofdrol. De stad wordt in beeld ge met het Rondeel en de Doelentoren in Amsterdam (afb.voormalige vesvande onderdeel een gebouw, Dit 6b). ------1). Er 1). 6a en Archi 19 1). 1). Kaarten of stadsplatte kregen Holland en Utrecht is een opvallend groot aantal Kabinet van Nederlandsche outhe De Dam met het oude stadhuis in Am verschenen, waarin verschenen, exact af dezelfde Schatkamer verreweg de grootste hoeveelheid af Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche

20 uit 1727-1733 aan de orde. Iets eerder, in 1725, , dat sterke gelijkenissen vertoont met een Kabinet Hierop is de toestand van de Dam tussen 1615 en en 1615 tussenDam de toestandvan de is Hierop 21 Rademaker baseerde zijn ontwerpen regelmatig op Als laatste vroeg-achttiende-eeuws seriewerk komt Bij Bij de stadsplattegronden zowelzijn kaarten te vin Evenals in de de inEvenals ker geen exacte kopie van het schilderij. Allereerst valtAllereerst schilderij. het van exactekopie geen ker op dat de sneeuw ontbreekt en de figurenmenselijke sterdam schilderij van Jan Abrahamsz. Beerstraten (afb. de gebouwen uit de Middeleeuwen. Slechts vijf gebou wen waren van betrekkelijk recente datum. menten Monu uit de Oudheid ontbreken bij Rademaker. zeventiende-eeuwse voorbeelden. Soms vroegere kon de maar actuele hij de niet ook hij omdat anders, niet voorbeeld Een weergeven.wildegebouw staat van een van prentje het is dervertegenwoordigd (afb. in als Net voor. niet publicatie deze in komen gronden Nederland verheerlykt Het profielenof -gezichten vrij klein is. Een andereover kastelen. afgebeelde hoeveelheid grote de is eenkomst Daarnaast komen er betrekkelijk veel afbeeldingen van en stadspoorten kerken Net als voor. in de eerder behandelde publicaties stammen vrijwel alle afgebeel 7a). beeldingen en waren de overige provincies zwaar on dorpsgezichten opgenomen, terwijl het aantal stads den en gezichten en den grotetussenverschil Het waren.vinden te beeldingen van uitbreiding tekstuele in de zit tweede publicaties de hand van de oudheidkundige Mattheus Brouërius Long. Le Isaac met samenwerkte daarbij die Nidek, van Alle afbeeldingen waren van de hand van Abraham Rademaker. zonderlijk zonderlijk zijn de drie verbeeldingen van monumen in Nehellenia-altaren de Oudheid: Romeinse de uit ten Christus. na eeuw tweede-derde de uit Zeeland tectuur uit de zeventiende of Heussen. achttiende Van bij breekt eeuw ont het zesdelige outheden den die de actuele toestandten die een eerdere fase van ontwikkeling laten zien. van de stadZo is een plattegrond tonen,van Middelburg van omstreeks als kaar het jaar 1400 Opnieuwopgenomen. stammen vrijwel alle afgebeelde gebouwen uit de Middeleeuwen. Uit was het tweedelige fielen of fielen -gezichten te vinden, maarslechts een enkel aantalgrootaf Logischerwijseen dorpsgezicht. toont beeldingen kerken, kloosters en abdijen. Illustraties vanstadhuizen, markten, pleinen,stadspoorten, wal torensdaarentegen.ontbrekenof len hele hele boek staan in totaal 49 afbeeldingen, waarvanHolland en Zeeland de hoofdmoot vormen (afb. zijn zowel kaarten, stadsplattegronden als stadspro 1640 1640 weergegeven, dat wil zeggen kort voor de Rademabouw van prent de is Toch stadhuis. nieuwe het van in het

BULLETIN KNOB 2015 • 4 222 BULLETIN KNOB 2015 • 4 223

------De Te 33 en drie

Kabinet van Beschryving Het verheer 34 1). Geprobeerd is Geprobeerd 1). enin Duidelijk is dat de keu 36 Het verheerlykt Nederland van Thomas Ernst van Goor en Het verheerlykt Nederland enverheerlykt Het komen relatief veel dorpsgezichten Hierin treffen we stadsplattegronden en 35 37 Tegenwoordige staat Om te achterhalen wat voor soort afbeeldingen er soortin er afbeeldingen voor wat achterhalen te Om De Vastgesteld kan worden dat van alle provincies Hol provincies alle van dat kan worden Vastgesteld achttiende-eeuwse stadsbeschrijvingen (wille één kanslechts Hier voorkomen,nodig. onderzoek verder is kunnenlangein een traditie van geïllustreerde histo NederlandscheKleefscheen outheden de In geplaatst. worden publicaties risch-topografische oudste voorbeelden, zoals de beschrijving van de Ne afbeeldin alleen waren Guicciardini, door derlanden gen van de belangrijkste religieuzeopenbare gebouwen van en de wereldlijke stad geplaatst, zoals de en hoofdkerken het stadhuis, maar in de loop van de gebieden of typegebouwen het werd eeuw zeventiende ze van afbeeldingen dezein stadsbeschrijving niet af wijktzeventiende-eeuwsevanin die stadsbeschrijvin gen. CONCLUDERENDEOPMERKINGEN Centraal in deze bijdrage staat het kwantitatieve on derzoek naar de thematiek van afbeeldingen in de genwoordigestaat of afgebeeld, werden frequent meest het provincies ke platteland het voor of steden de voor aandacht meer er tijd welke uit en verbeeld werden gebouwen welke was, afgebeeldede gebouwen stammen. centrum culturele en politieke economische, het land, van de Republiek, steevast de meeste aandacht kreeg. De belangstelling voor het platteland en de periferie nam echter wel steeds meer toe, zeker in vergelijking het in name Met eeuw. zeventiende de met lykt Nederland voor. ondanks de economische stagnatie of achteruitgang van de meeste steden. Een groot deel vanschrijvingen behandelt dezeniet een stad be in Holland, het centrum van de maarRepubliek, in de periferie. moede en verval speelden in de verbeelding van de achttiende-eeuwse stad geen rol. De stadsbeschrijvin vooral gen weerspiegelden het gewenste beeld van de clientèle uit de stedelijke elite en burgerij. keurig) voorbeeld worden uitgelicht: de der stad en lande vanuit Breda 1744. -profielen aan die niet alleen eenweergeven, maar actuele ook die uit Zohet verleden. kunnen toestand de groei en veranderingen in beeld worden gebracht. Daarnaast zijn er afbeeldingen van de belangrijkste zoals opgenomen, in gebouwen profane en religieuze de Grote Kerk en het Kasteel. nadruk in veel publicaties op de vroegere welvaart en macht kan verklaard worden vanuit het besef dat de werkelijke bloei over zijn hoogtepunt heen was. Ar vergelijkbare achttiende-eeuwse publicaties van de hand van respectievelijk (afb. Long Le en Smids, Nidek van Brouërius Van Heussen wel vraag de op geven en te antwoordgefundeerd een om ------Daarnaast zijn il 28

In 1611 publiceerde 32 27 . Beschr yvinge ende lof der stad 2a-c). Typisch voor Haarlem is Haarlem voor Typisch 2a-c). II naar Pieter Saenredam toont uit 1628 wijkt echter iets af, omdat In de jaren 1660-1670 ontstond een wa 31 Historische beschrijvinghe der seer wijt be wijt seer Historischebeschrijvingheder Vervolgens verschenen er in de loop van de ze 30 Typisch voor het laatste genre is de grote aan grote de is genre laatste het voor Typisch 29 Het Het type gebouwen op illustraties in stadsbeschrij Opmerkelijk is Opmerkelijk dat er in de achttiende eeuw talloze Na Amsterdam volgden andere Noord-Nederlandse De eerste beschrijving van één enkele stad in de kaarten als stadsprofielen van talloze Nederlandse ste nieuwe stadsbeschrijvingen bijkwamen, verschenen, waren eeuw zeventiende de veel in er dan zelfs meer gen, bolwerken, poorten, singels, buitenplaatsen enafgebeeld. omgeving de in kastelen vingen van werd na verloop divers. meer tijd Naast de belangrijkste religieuze en gebouwenwereldlijke van de stad als en de het (hoofd)kerken stadhuis, werden steeds vaker marktplaatsen, liefdadigheidsinstellin re hausse aandie re hausse Amsterdamse stadsbeschrijvingen, van voltooiing de met worden kan gebracht verband in Amsterdam.van uitleg vierde de ventiende ventiende eeuw ook in andere Hollandse steden als Dordrecht, Delften Rotterdam omvangrijke stadsbe schrijvingen. als die van Brederode en het Huis ter Kleef, veel aan dacht in deze publicatie kregen, zowel in beeld. tekst als een vrijwel identiek standpunt als latere schilderijen van Saenredam en Gerrit Berckheyde en het ontwerp (afb. Pronk Cornelis van lof. dacht voor de deugdzaamheid van de burgers van de stad. Ook in deze publicatie spelen afbeeldingen een en stadsplattegronden opnieuw zijn Er rol. belangrijke belangrijkstede religieuze ook en te vinden -profielen en profane gebouwen en plekken worden afgebeeld, zoals de Grote Kerk en het Markt. stadhuis De prent van met de Grote de Markt en Grote het stadhuis van Jan van de Velde Haerlem in Holland hierin het genre van de stadsbeschrijving wordt ge combineerd met dat van het stedendicht en steden dat de ruïnes in het groene ommeland van de stad, zo steden als Leiden en Haarlem met soortgelijke publi soortgelijke met Haarlem en Leiden als steden Ampzings Samuel caties. wen, wen, zoals de Waag op de Dam, Oudemannenhuis, het het Weeshuis, Rasphuis het en de gloednieuwe Beurs. tueel uitbreidingsplan van de stad. lustraties te vinden van een aantal belangrijke gebou gronden, die evenals de tekst aan beide aspectentekstaan aanevenals beide diede gronden, geven, dacht maar ook aan actualiteit. de Ze de tonen een laatmiddeleeuwsemet plattegrondcombinatie in Amsterdams stadsprofiel vanaf het IJ en een uiterst ac neerd. Bijzonder neerd. interessantBijzonder zijn de twee stadsplatte Noordelijke Noordelijke Nederlanden is die van Johannes Isacius de Pontanus, roemde coop-stadt Amsterdam den voor, verspreid over geheel het land. het geheel over verspreid voor, den hij die tekst in het Latijn, maar drie jaar later verscheen verscheen later jaar drie maar Latijn, het in tekst die hij een Nederlandse vertaling. In deze stadsbeschrijving wordt topografie opnieuw met geschiedenis gecombi 6a Abraham Rademaker, De Dam met het oude stadhuis in Amsterdam, 1725, in het Kabinet van Nederlandsche en Kleef- sche Outheden

6b Abraham Rademaker, Gezicht op de Binnen-Amstel met het Rondeel en de Doelentoren in Amsterdam, 1725, in het Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche outheden.

6c Abraham Rademaker, Kleine Hout- poort in Haarlem, 1725, in het Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche out heden.

224 7a Jan Abrahamsz. Beerstraten, De Dam met het oude stadhuis in Amsterdam, ca. 1630-1650 (Amsterdam Museum)

7b Hendrick Cornelisz Vroom (toegeschreven aan), Gezicht op de Binnen-Amstel met het Rondeel en de Doelentoren in Amsterdam, ca. 1615-1630 (Amsterdam Museum)

7c Vincent Laurens van der Vinne, Kleine Houtpoort in Haarlem, ca. 1680 (Noord-Hollands Archief Haarlem) BULLETIN KNOB 2015 KNOB BULLETIN

•

225 ------

- - , - 29 9 (2000), achttiende- Hun voor 38 tussenmiddel Zeeland of een raadhuiseen of voorko Delineavit et Sculpsit et Delineavit HeerdeHistorisch (septem 108 Uiteraardgrensde is eeuwsezeventiende- en en ‘CornelisPronk Abraham en Haande inZeeland in1729’, Scheltema, rond ‘Heerde H.G. 37-46; Andries Schoemaker tekede en 1730. Zoetermeer206-217. 2014, Klapwijk 191-192. (noot 3), 1987 Sommige afbeeldingen zijn in verschil categorieën lende teplaatsen. eenOp gezicht van een markt kan bijvoorbeeld kerk ookeen Afhankelijkmen. van de nadruk een die gebouw krijgt, heb ik besloten de af beeldingtweeinof één categorieën te plaatsen. eeuwse gebouwen lang niet altijd scherp te trekken. Sommige gebouwen zijn bij voorbeeldMiddeleeuweninde gebouwd ningenvan Cornelis Pronk Abraham en Haen’, de Scheltema, G. ‘Gezigten 3-28; ber2003), vanDenHaag.Enkele aspecten van een serieschetsen van Cornelis Pronk uit 1741-1742’, L.M. Schoemaker, ‘Cornelis 13-41; (2005), PronkAbraham en inHaenZuid- de Holland.Sporen van tekenreis,een mei in: E. Buijsen1730’, e.a. Kunst (red.), op papier in de achttiende eeuw/Art onPaper in the Eighteenth Century. Liber Amico rumaangeboden aan Charles Dumas ter gelegenheidvan zijn 65steverjaardag 6 4 5 liefhebbers van middeleeuwse archi

, - - - -

de de oude, onregelmatige en vaak verval

nr. 6 gaf mijns inziens een eerste aanzet tot de J. de Beijer. gebouwen ‘schilderachtig’ vond. Delineavit

,Utrecht )’, Het Het is de vraag in hoeverre ook de architectuurstijl II een een rol speelde. In zowel de zeventiende als de acht geerden als compositiemodel voor de weergave van de de vanweergave de voor compositiemodel als geerden actuelesituatie. tiende eeuw domineerde de classicistische bouwstijl in de en Republiek de gotiek werd over het algemeen oninteressant of zelfs afstotelijk gevonden. Toch be stond er ook, ondanks de veelgehoorde kritiek op de gotiek, een groep tectuur, die len keur negentiende-eeuwse herwaardering van de gotische Nederland. architectuurstijlin De illustratoren van achttiende-eeuwseopgedaanobservatie, eigen op meestal seriewerken zich baseerden echter zij waren Soms land. het door reizen hun tijdens aangewezen op oud beeldmateriaal, bijvoorbeeld als men de vroegere staat van een inmiddels afgebroken Daarnaastweergeven. wilde gebouw gewijzigd sterk of waren er zeventiende-eeuwse stadgezichten die zo’n indruk moeten hebben gemaakt bijvoorbeeld in beïnvloed dat kunstenaarshebben eeuwse ze achttiende- voor oude De standpunt. bepaald een van kiezen het beelden werden niet letterlijk gekopieerd, maar fun Bulletin van het van Bulletin Jande Beijer in

------ , 6 delen, Alphenaan delen, 6 , Leids Kunsthistorisch Leids ( be 44 (1996), 91-119; L. Kooij 91-119; 44 (1996), Delineavit et Sculpsit et Delineavit dadig nr. 7 (december 1991), 16-35; 16-35; 1991), (december 7 nr. )’, Achttiende-eeuwse kunstin I 4 [1985]), Delft 1987, 179-199; 179-199; Delft1987, 4 [1985]), Pronkmet pen en penseel.Cornelis Pronk (1691-1759) tekent Noord-Holland tekent (1691-1759) Pronk A.AmsterdamBeenhakker, 1997; Rijksmuseum mans,BrokkenH.M.E.A. en Jong de (red.), boekjes van Cornelis Pronk (1691-1759) boekjesvan Cornelis Pronk (1691-1759) inhet Abraham en (1707-1748) Haen de Rijksprentenkabinet’, L.Kasteleyn, Pronkende‘Een Haen. Nieuwe toeschrijvingen van zes schets fer (red.), (red.), fer de Nederlanden de C.C.S.Wilmer (red.), bekende een van Utrecht.Stadsgezichten tekenaar uitde 18de eeuw Jaarboek et Sculpsit et (Gemeentelijke Archiefdienst)/Alphen(Gemeentelijke Romers,H. aan1987; Rijn de Achttiende-eeuwsesteden, van gezichten huizen en dorpen L.Kasteleyn, 1987-2000; Rijn de ‘“Opdat waarheidde klaar inuwe tekening spe Detopografische le”. tekenkunst de in gedurendeRepubliek tweedehet kwart theorieëneeuwde en van18de vande Newton ( L.Kasteleyn, 10-29; 1991), (december ‘“Opdatwaarheidde klaar inuwe teke Detopografische ningspele”. teken kunstgedurendeRepubliek inde het tweedekwart eeuwde en van 18de de theorieënvan Newton ( enverheerlykt Het ------, - - ) XI

, 23 de 23 , Heden , Amster Hetver Jan de Het Het verheerlykt Nederland ); Tegenwoordige ’, in:’, C. Schef ] en XI-XXXII , deel 1 (= deel (= 1 deel , 9 delen, Amsterdam delen, 9 Tegenwoordige staat , Langsvelden enwegen. de

, deel , , poorten, kastebuitenplaatsen singels, en . Afbeeldingen van kerken en stadhuizen instellingen, (voormalige) kloosters en abdijen, n , Venlo 1980; L.P. Kasteleyn, L.P. ‘Korte 1980; Venlo , e De naar mijn mening meest verrassende uitkomst is uitkomst verrassende meest mening naarmijn De Hedendaagse historie,of Hedendaagse Nederland 1738, ‘Voorreden’. Zie ook:Zie E.Koolhaas- ‘Voorreden’. 1738, Grosfeld,tuin‘Vande naar wildernis.de Overwaarderingde natuurvoorde en landschaphet inNederland acht inde Loos, te en Rijdt R.J. in:W. tiendeeeuw’, vanM. Heteren, Deverbeelding van het landschap dein eeuwnegentiende achttiendeen dam (Rijksmuseum) 57-58. 1997, not bolwerken dat werd geïllustreerd steeds verder uitgebreid. Die ontwikkeling zette door in de achttiende-eeuwse se Zie onder andere: G. de Wert,andere:de onder ZieG. Roer Emmeriktot van Tekeningen Beijer. mond handleiding der onderscheidenhet bij tekeningenin: van Pronk DeHaen’, en Enkelaar- vanJ. Wyck en der H.W.M. Lagendijk,buitenplaatsen Overijsselse 168-171; Alphenaan 1983, Rijn de Klapwijk,P.J. ‘De totstandkoming van Nederland Verheerlijkt Het TegenwoordigeStaat GraagzouikPaul Knolle Reinout en Ruttewillen danken suggestiesvoorhun naaraanleiding van eerdereeen versie vanartikel.dit [ Nederlanden Vereenigde der staat heids uitgeversweest,afnemersals voor van zowelvoor his torisch-topografische publicaties. Daaronder waren oudheidkundigen. veel ook dan trekkelijk oud was en uit de Middeleeuwen stamde, terwijl zeventiende- of achttiende-eeuwse gebouwenhistorisch-topografiDe vaakvoorkomen. minder veel vanweinig opzicht dit inverschillen seriewerken sche antiquarische de Heussen van publicaties Van Smids, van ouderdom De Long. Le en vanNidek Brouërius en een gebouw moet een belangrijk criterium zijn ge len in de omgeving van de stad frequent geïllustreerd. frequent stad omgevingde van de in len daarente kregen stad de in particulieren van Huizen gen nauwelijks aandacht. Deze keuze van illustraties hoofdaccen tekstuele de aan bij goed overigens sloot ten. dat het vanmerendeel de afgebeelde gebouwen in de Tegenwoordige staat riewerkenals namen weliswaar nog steeds een belangrijke plaats in, maar daarnaast werden marktplaatsen, lief len, Amsterdam 1738-1803 (in: (in: Amsterdam len, 1738-1803 daagschehistorie, tegenwoordigeof staat volken alle van heden van kabinet of Nederland heerlykt daagschegezichten 1745-1774. 3 2 1

BULLETIN KNOB 2015 • 4 226 BULLETIN KNOB 2015 • 4 227 - - - - -

- - - - - -

Jaar , Ne Biblio Civitates Civitates 20 (1993), 268- 20 (1993), 85 (4) 1998, 1998, (4) 85 , Amsterdam 1612. , Haarlem, (Frans 66 (1974), 96-116, 96-116, 66 (1974), 9 (1993), 97-116; 97-116; 9 (1993), ; 48 [1997]), Zwolle [1997]), 48 ; NederlandsKunst Thepublic and private , Bussum 45-47. 2010, De grote uitleg van ( , 6 delen, 1572-1617. Zie 1572-1617. delen, 6 , Historische beschrijvinghe beschrijvinghe Historische Beschryvingeende lof der : ‘Stedentrots: steden& , ’s-Gravenhage 1953 (tweede ’s-Gravenhage, 1953 RKD Amstelodamum Maandblad voor voor Maandblad Amstelodamum , Haarlem 1628. Zie: H. vanH. Zie: Nierop, Haarlem, 1628. , Amsterdam, stadsvoorZiede 1614. landsesteden 1600-1850’. pracht:kunstenaarsvermeldingen in stadsbeschrijvingen van Noord-Neder graphie van Noord-Nederlandsche Noord-Nederlandsche van graphie der einde het tot plaatsbeschrijvingen 18de eeuw monografiede en editie) website de op vanhet Amsterdam.Stadsontwikkeling de in verder:Zie 25. 24), (noot Verbaan2011 F. van Hattum, en Nijhoff W. J.E. Abrahamse, J.E. zeventiendeeeuw Ampzing,S. stadHaerlem Hollandin Mitsgaders ... Laurens Laure-kranzScriveriivoor Petri Koster ‘How to honor one’s city. Samuel Amp zing’svision the on history Haarlem’, of geschiedenis Theoretische 282. Leeflang,H. ‘Het aardse paradijs.Het Haarlemselandschap en 16de- inde literatuur17de-eeuwse beeldende en in:K.Levy-van kunst’, Halm (red.), Detrots van Haarlem LeefH. 115-126; Hals1995, Museum) lang,‘Dutchlandscape: the urban Haarlemview. and itsenvirons inlite ratureand art, fifteenth-seventeenth century’,in: R. Falkenburg e.a.(red.), Nederlandse de in landschap en Natuur kunst1500-1850 18-22. 24), (noot Verbaan2011 96-116; 27), (noot Eeghen 1974 Van van Zande,J. der ‘Amsterdamse stads geschiedbeschrijving voor Wagenaar’, Regionaal-historischtijdschrift Holland. Haitsma Mulier1998 218-230; (1985), 17 106-115. (noot 27), Neder-Landen,anderssins ghenoemt Nederland-Duitslandt Hogenberg, F. Braun en G. Pontanus, J.I. coop-stadtAmster beroemde wijt seer der OrbisTerrarum stedenatlasvoorde als genre: Verbaan 2011 (noot 78-79. 24), dam beschrijving als genre:E.O.G. Haitsma Mulier, ‘De eerste Hollandse stadsbe schrijvingenzeventiendede uit eeuw’, zeventiendeeeuw De Haitsma ‘Dezeventiende- Mulier, E.O.G. eeuwse stadsbeschrijvingen van Amster dam’, tionstownsof inthe seventeenth-centu ryin:A.province Wheelock Holland’, of (red.), A.Seeff en Dutchin culture theof Golden Age wark/Londen Verbaan 2011 2000, 24-32; illustratiesvoorZiede 10-18. 24), (noot inPontanus: van I.H. Eeghen, ‘Illustra tiesvan beschrijvingen17de-eeuwse de plaatwerkenen van Amsterdam’, Jaarboek historisch 1998, 53-115. de kennis van Amsterdam van kennis de E.O.G.106-115; Haitsma Mulier, ‘Descrip boek Amstelodamum boek namemet 97.

31 32 27 29 33 30 28 26

- , - -

, -

De Langs , Amsterdam, , Amsterdam, Erfgoed.Een Descrittione di

, Haarlem, (Frans , Hilversum, 2011, , Noorden 2002, 25; Noorden25; 2002,, De Bataafse hut. Denken Miscellanea I.Q. van van I.Q. Miscellanea De oude meesters van , Amsterdam, 1969, Amsterdams Historisch Historisch Amsterdams Beschrijvingevan alle de , 1567. Zie E.ZieVerbaan, 1567. , De verzameling Van Eeghen. Beerstraaten. Kunstschildersuit , Varik 2012, 140-141, nr. 63 (een (een 63 nr. 140-141, Varik , 2012, , Amsterdam, verder:Zie 201. 2008, Opkomst en bloei van het Noordne A. van der Woud, A.vanWoud, der overhet oudste Nederland (1750-1850) Amsterdam/Antwerpen en 21 24. 1998, L.Guicciardini (vertaling van Cornelis Kiliaenuitbreiding en Petrusdoor Montanus), LodovicoGuicciardini, inferiore nia de-eeuwseRepubliek 59-64. Museum. Schilderijen daterend van voor voor van daterend Museum.Schilderijen 1800.Voorlopige catalogus R.Wattenmaker 39; nr. 35, 1975/1979, e.a., derlandsestadsgezicht eeuw 17de dein AmsterdamHistorisch (Amsterdams (ArtMuseum)/Toronto Gallery On of van G. der 100; nr. 202-203, tario)1977, Most, zeventiendeeeuw de Middelkoop, N. 494; nr. 357, 21), (noot Blankert1975-79 122-123, 21), (noot Wattenmaker1977 Bakker,B. E.Fleurbaay 36; A.W. nr. en Gerlagh, E.van ‘HaarlemseBerg, den stads poorten.Eenserie tekeningen van VincentJansz van Vinne der (1736-1811),’ P.J.J. Scheller en Miedema,in:H. R.W. van(red.), Thiel tutti i Paesi Bassi, altrimenti detti Germa woonplaatsvan faam.de Degrondslagen zeventien de in stadsbeschrijving de van dingenvan deze altaren Langereiszie: 73-74. 2007 (noot 17), A.Blankert, tot Amsterdam. stad Schilderijen de L.van Oosterzee Gerlagh,B. en AltenaRegteren Grijzenhout 114. 2007 (noot 17), Voor eerdere beschrijvingen en verbeel ‘HistorischE.A. Jong, de landschap. Haarlemals hoofdstad van Hollandshet in:K.Levy-van Arcadië’, Halm (red.), Detrots van Haarlem Beelaerts 127-133; Hals1995, Museum) vanBlokland Dumas en 10), 2006 (noot 27-29. 1800 Amsterdamsevan grachten. Tekeningen OudheidkundigKoninklijkhet Genoot ‘Sprokkelingen Plomp, M. 162-163; Kleinede rond Houtpoort teHaarlem’, Teylers Museum Magazijn (1987), 15 en 45 7), (noot Lawrence 1991 12-15; afb. 38. Van der Woud 1998 (noot 16), 39 en 44-45; 44-45; en 39 16), (noot 1998 Woud der Van Langereis,S. ‘Antiquitates. Voorvader Grijzenhout (red.), in:F. oudheden’, lijke begrip een van Erfgoed.geschiedenis Een schap voorstudie,mogelijkvan handde van AbrahamRademaker). Amsterdam 2007, 57-83, met namemet 79-80; Amsterdam57-83, 2007, Grijzenhout, ‘Vaderlandse F. oudheden’, Grijzenhout (red.), in:F. begrip een van geschiedenis 2007, 109-132, met namemet 116-117. 109-132, 2007, Amsterdamse tekeningen 1600-1950 Amsterdamse tekeningen Zwolle 1988, 61-62, nr. 6; Middelkoop 6; nr. 61-62, Zwolle1988, 255. 21), 2008(noot

17 21 18 19 22 25 23 20 24

- -

- - - - -

, -

Oud

, 18 18 , Johan Tegende (1994), , Delft, II , Maarssen/ , Amstelo PieterSaenre Leids Kunst ( , Utrecht 88. 2007, Achttiende-eeuwse , Zwolle, 2006, ; 4 [1985]), Delft 1987, 1987, Delft [1985]), 4 ; , 6 delen, 1727-1733. 1727-1733. delen, 6 , Het verheerlykt Neder verheerlykt Het 68 (1953), 149-157; Ro 149-157; 68 (1953), , Den Haag (Mauritshuis)/ De stad Delft. Cultuur en Kasteeltekeningen van van Kasteeltekeningen , Den Haag (Mauritshuis)/ , Doornspijk 30-31, 1991, 100-3/4 (2013), 99-133. 100-3/4 (2013), , 1711; H.F. van Heussen, H.F. 1711; , Vermeer and the Delft School Schatkamer der Nederlandsche Nederlandsche der Schatkamer Kabinet van Nederlandsche en en Nederlandsche van Kabinet 65 (1950), 216-226 216-226 OudHolland (1950), 65 GerritAdriaensz. Berckheyde Hollandsestadsgezichten uitde zich – in tegenstelling tot soortge OudHolland en later en gerenoveerd uitgebreid.of Als middeleeuwsede kenmerkenvan het gebouwafbeeldinginde worden bena drukt,ikookzohetgecategoriseerd. heb en J.G. van Gelder, ‘Herculesvan Seghers Gelder, erbij J.G. eraf’,en ‘“De Atlas van Amsterdam” en zijn encyclopedische wortels’, Klapwijk 193-194. (noot 3), 1987 namemet 13-41, 3), Scheltema(noot 2005 17-18. deel 3), (noot mers1987-2000 Klapwijk 182. (noot 3), 1987 andere:recentZie Bakker, onder B. damum. Maandblad voor de kennis van van kennis de voor Maandblad damum. Amsterdam (Stedelijk MuseumPrinsenhof)Het (Stedelijk 1982, Kaldenbach, C.J. 208-218; afb. en 132-135 ‘AbrahamRademaker (1676/77-1735). Nieuwebiografische gegevens een en verkenningvangetekende werk,’ zijn (red.), in: Scheffer C. Nederlanden de kunst in C.J. Kaldenbach, C.J. ‘GezichtenDelft op in Spaander in:I.V.T. eeuw’, 18e en 17e de R.Leeuw, en maatschappij van tot 1667 1813 (1638-1698) 7; A. van en afb. Wheelock A. Suchtelen e.a., BroosA.K. en Wheelock jr., B.P.J. dam. De schilder inzijn tijd Den Haag 42-43 C. en 1989, Law 57-59; rence, Kooijmans, De Jong en Brokken 1997 241. (noot 3), Vermeer nes Washington(National Gallery Art)/of en Plomp Liedtke, M.C. W. Zwolle1995; A. Rüger, (Metropolitan New York Museum)/ Londen(National Gallery) 2000. G. Schwartz G. Bok, M.J. en Eeuw Gouden Washington(National Gallery Art)/of 166-169. 39, Zwolle nr. 2008, L. Smids, oudheden heden en gestichten van Nederland van gestichten en heden I. van M.B.en Nidek 1715-1725; delen, LeLong, outheden Kleefsche voorZiedeze publicaties andere: onder helling van de Heuvelrug. Rhenen in oude oude RhenenHeuvelrug.in de van helling 1600-1900 tekeningen benadrukt 3) Kasteleyn(noot datde 1991 illustratorenvan land lijke, eerdere publicaties – vrijwel altijd observatieeigen op hebbengebaseerd, maaronderzoekthij nietzewellicht of gebruikhebbengemaakt van oudere afbeeldingen om bijvoorbeeld hun standpunttebepalen. nrs.533-533a; L.M. Schoemaker, Abraham RademakerAbraham 31-32. historisch Jaarboek historisch Beelaerts W. van Blokland en 165-178; Dumas, Ch.

7 8 9 14 10 16 11 15 13 12

------

Het Ver 23 (1995), Hetschilder OverHolland and Simiolus . Amsterdam. 1994, Het Verheerlykt Het Nederland Verheerlykt Het Het Verheerlykt Nederland and and en W. van Leeuwen (red.), van Leeuwen W. (red.), en achtige.Studies over het schilderachtige in de Nederlandse kunsttheorie en archi B. Bakker,B. ‘Schilderachtig. Discussies termover begrip en zeventiendeinde in:vanC. van Eck,eeuw’, Eynde J. den 1650-1900 tectuur 11-24; B. Bakker,B. ‘Schilderachtig. 11-24; Discussionsseventeenth-centurya of term and concept’, E.Korthals Altes, ‘Zeventiende- 147-162; eeuwseHollandse architectuur inde tekenkunst’, en schilder- 38-51. 6 (2008), De Tegenwoordige Staat - ,

Surprisingly, most of the buildings depicted in 24 (1973), 24 (1973), Nederlands Nederlands ings were far rarer. The historical-topographical The rarer. seriesfar were ings differ little in this respect comparable from antiquari an publications. A building’s age must consequently have been an important criterion for bothers the publish and the purchasers of works. historical-topographical ever,interest in the countryside and the urban periph ery was on the rise, especially in comparison with the seventeenthcentury. De Tegenwoordige Staat cal-topographical publications. The oldest Dutch ex amples featured pictures of only the most important as such city, a inbuildings secularpublic and religious themain church and the the seventeenth centurytown the types hall, of buildings inillus continued trendbut That considerably. expandedtratedin the course of publications like .Nederland Althoughheerlykt pictures of churches and town halls still figuredprominently, other buildings like marketplaces, charitable institutions, monasteries (former) and abbeys, bastions, town gates, vicinity tree-the incastles and canals,country houses lined of the city were also frequently illustrated. are located within the tradition of illustrated histori Tegenwoordige Staat were quite old, dating back to the Middle Ages, while pictures of seventeenth- and eighteenth-century build Thepolitics of ------16 (1984), 17-38; Van Van 17-38; (1984), 16 Documentatieblad Werkgroep Werkgroep Documentatieblad Het Verheer Het AchttiendeEeuw E.de Jongh, ‘“’t Gotsche krulligh mall.” Dehouding tegenover gotiekde in zeventiende-eeuwsehet in: Holland’, C.A.H.Broos e.a.(red.) theorie’, Kunsthistorisch Jaarboek Kunsthistorisch Knolle,begrip ‘Het “Gotisch” P. 85-145; 18de-eeuwseinde Nederlandse kunst memory.Thewritings partitionof in landenR.zie:Esser, seventeenth-century the LowCountries Leiden/Boston2012. der Woud 1998 (noot 16), 139-153; 139-153; 16), (noot 1998 Woud der

s s

De Tegenwoordige Staat der t Al (The Current State (The the of Unit , Nijmegen Nijmegen , is kunsthistoricus. Sinds 2005 2005 kunsthistoricus. Sinds is s s s e t thal (The (The Netherlands Exalted, 9 vol., 1745– r s Al , Den Haag 1744. l Beschryving der stad stad Beschryvingder “... een thans niet Ko Achter de façade van de tha r hard in de achttiende eeuw It is clear that of all the provinces Holland, the eco , Breda (Breda’s Museum) 2013. ver . E. Ko During the eighteenth century there appeared a very substantial illustrated historical-topographical de scription of the Republic, Nederlanden Vereenigde ed Netherlands,Augmenting 23 this vol., 1738–1803). was a richly illustrated serial publication, a quantitativeintoresearch articlepresents This 1774). crucialregarding questionsbut basic these of number frequent most featured provinces Which publications. THE DUTCH REPUBLICPICTURES. THE IN DUTCH DER ‘DE IN VEREENIGDE TEGENWOORDIGE STAAT ILLUSTRATIONS NEDERLANDEN’, ‘HET VERHEERLYKT NEDERLAND’ SIMILARAND PUBLICATIONS E lykt Nederland illustrations, the of focus main the cities the Were ly? or did the countryside also receive some Which attention? buildings were depicted? And how old those buildings? were By answering these questions and al tors relied on their own observations or on older depic theirownobservations older on reliedon tors or both. on or tions, nomic, political and cultural centre of the Republic, invariably received theshare lion’s of attention. How rial publications were consistent with or, conversely, differed from those inolder historical- topographical publications.A related question is whether the illustra so comparing them with three antiquarian publica tions by, respectively, Ludolf Smids, Hugo Franciscus van Heussen, and Mattheus Brouërius van Nidek and Isaac Le anLong, attempt is made to discover what in worththosedayswas considered illustrating why. and articleThe with concludes an exploratory study of the extent illustrations to which in eighteenth-century se r meer bestaande schilderij”. Eerste ver Eerste schilderij”. bestaande meer kenningenvan het schilderij “Christus en de Samaritaanse vrouw bij de stad Breda 2011, 19. en lande van Breda Voor zeventiende-eeuwse beschrij- vingenvan zowel centrum als periferie Neder Zuidelijke en Noordelijkein de bedrijf Th.E.van Goor, Grosfelde.a., J. G. Medema, G. Hollandsestad. Hetstedelijk bouw is hij universitair docent aande Faculteit Bouwkunde Delft. Universiteit Technische de van D

37 35 36 34

BULLETIN KNOB 2015 • 4 228