Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz RAKONIEWICE (541)

Warszawa 2005 Autorzy: Alicja Maćków*, Marzena Małek**, Aleksandra Dusza***, Anna Pasieczna***, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MGP: M. Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny: J. Koźma ***we współpracy z Elżbietą Gawlikowską*** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska***

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Przedsiębiorstwo Geologiczne Polgeol SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

*** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN 83-

©Copyright by PIG and MŚ, Warszawa, 2005 Spis treści I. Wstę p (A. Maćków )...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Maćków) ...... 5 III. Budowa geologiczna (A. Mać ków)...... 7 IV. Złoża kopalin – (A. Maćków) ...... 10 1. Gaz ziemny...... 11 2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 13 3. Kruszywo naturalne...... 14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Maćków) ...... 16 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (A. Maćków) ...... 17 VII. Warunki wodne (A. Mać ków) ...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne ...... 20 VIII. Geochemia środowiska...... 23 1. Gleby (A. Dusza, A. Pasieczna) ...... 23 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 25 IX. Składowanie odpadów (M. Małek) ...... 28 X. Warunki podłoża budowlanego (A. Maćków) ...... 38 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Mać ków)...... 39 XII. Zabytki kultury (A. Mać ków)...... 43 XIII Podsumowanie (A. Mać ków)...... 45 XIV. Literatura...... 46

I. Wstęp

Przy opracowywaniu arkusza Rakoniewice Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Rakoniewice Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2000 w Katowickim Przedsię- biorstwie Geologicznym (Pinkosz, 2000). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instruk- cję opracowania MGP w skali 1:50 000 (Instrukcja...,2005). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, geochemia środowiska, składowanie odpadów, warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i ad- ministracji państwowej zajmującej się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przy- rodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodaro- waniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofi- zjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania treści mapy zbierano materiały w: Centralnym Archiwum Geologicz- nym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wielkopolskim Urzędzie Woje- wódzkim i jego delegaturze w Lesznie, Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Po- znaniu, Instytucie Upraw i Nawożenia Gleb w Puławach oraz Przedsiębiorstwie Geologicz- nym we Wrocławiu PROXIMA SA. Wykorzystano również informacje uzyskane w staro- stwach powiatowych, urzędach gmin i od użytkowników złóż, uzupełnione i zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotyczące poszczególnych złóż kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych systemu MIDAS, ściśle związanej z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice arkusza Rakoniewice wyznaczają współrzędne geograficzne: 16º15’-16º30’ długości geograficznej wschodniej i 52º00’-52º10’ szerokości geograficznej północnej. Obszar ten leży w południowo-zachodniej części województwa wielkopolskiego, obej- mując częściowo powiaty: grodziski, wolsztyński i kościański. Fragmenty gmin: Rakoniewi- ce, Wielichowo, Kamieniec oraz tereny miasta Rakoniewice i Wielichowo należą do powiatu grodziskiego. Część obszarów gmin Wolsztyn i Przemęt reprezentuje powiat wolsztyński, a niewielki wycinek gminy Śmigiel wchodzi w skład powiatu kościańskiego. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 1998) omawiany obszar położo- ny jest w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie prowincji Niż Środkowoeuropejski. W jego granicach znajdują się częściowo trzy mezoregiony: Pojezierze Poznańskie w makroregionie Pojezierze Wielkopolskie, Dolina Środkowej Obry w makroregionie Prado- lina Warciańsko-Odrzańska i Równina Kościańska należąca do makroregionu Pojezierze Leszczyńskie (Fig. 1). Teren arkusza charakteryzuje się zróżnicowanym ukształtowaniem powierzchni i poło- żony jest na wysokości 65-119 m n.p.m. Część północną i południowo-wschodnią stanowi wysoczyzna morenowa rozdzielona rozległą doliną Obry. Na obszarze wysoczyzny występują pagórki moreny czołowej (na wschód od miejscowości Śniaty – „Góry Rabowe”), formy akumulacji wodnolodowcowej w postaci wałów ozów o długościach dochodzących nawet do jednego kilometra (okolice Goździchowa i Wielichowa) oraz rynny polodowcowe, których dna zajmują cieki, bagna i Jezioro Przemęckie. W północnej części wysoczyzny spotykane są też wydmy o wysokościach względnych dochodzących do szesnastu metrów, na których po- łożony jest najwyższy punkt wysokościowy arkusza - 118,9 m n.p.m. Dolina Obry tworzy rozległe obniżenie o wyraźnej granicy północnej i rozczłonkowanej na południu. Jej dno sta- nowią podmokłe równiny, bezodpływowe zagłębienia wypełnione namułami oraz torfowiska. Towarzyszą im często ciągi wydm o znacznej długości dochodzącej do dwóch kilometrów. W granicach zachowanego ostańca w rejonie Ziemina występują pagórki morenowe nazwane „Ziemińskimi Górami”. Omawiany teren leży w strefie wzajemnego przenikania się wpływów morskich i kon- tynentalnych klimatu umiarkowanego. Średnia temperatura roczna wynosi poniżej 8°C. W ciągu roku notowanych jest 265 dni z temperaturą umiarkowanie ciepłą, 69 dni z przy- mrozkową i 30 dni mroźnych. Wielkość rocznych opadów atmosferycznych jest zróżnicowa-

na od 460 mm (lata suche) do 616 mm (lata wilgotne). Okres wegetacyjny trwa 220 dni. Przeważają wiatry z kierunku zachodniego (Woś, 1994). Lasy nie zajmują dużych powierzchni. Większe kompleksy występują w części połu- dniowej na pograniczu doliny Obry i wysoczyzny.

Fig. 1. Położenie arkusza Rakoniewice na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998)

1 – granica podprowincji; 2 − granica makroregionu; 3 − granica mezoregionu, 4 – większe jeziora Prowincja: Niż Środkowoeuropejski: Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie: Mezoregion Pojezierza Wielkopolskiego: 315.51 – Pojezierze Poznańskie Mezoregiony Pradoliny Warciańsko-Odrzańskiej: 315.62 – Kotlina Kargowska, 315.63 – Dolina Środkowej Obry, 315.64 – Kotlina Śremska Mezoregiony Pojezierza Leszczyńskiego: 315.81 – Pojezierze Sławskie, 315.82 – Pojezierze Krzywińskie, 315.83 – Równina Kościańska Podprowincja: Niziny Środkowopolskie: Mezoregion Niziny Południowowielkopolskiej: 318.11 – Wysoczyzna Leszczyńska

Gleby chronione dla rolniczego użytkowania w klasie I-IVa przeważają w części pół- nocnej i południowej. Ich największe zwarte kompleksy występują na północnym wschodzie. Podmokłe tereny doliny Obry zajmują w przewadze łąki na glebach pochodzenia organicznego. Obszar arkusza ma charakter rolniczy. W jego granicach dominują uprawy typu pszen- no-buraczanego, a jedynie w rejonie Rakoniewic przeważa uprawa żyta i ziemniaków. W okolicach Rakoniewic na większą skalę rozwinęły się uprawy pieczarek i szparagów, a na pozostałym obszarze zgodnie z wieloletnią tradycją - owoców (głównie truskawek i brzo- skwiń). Znaczenie gospodarcze ma także hodowla bydła i trzody chlewnej. Na omawianym obszarze gęstość zaludnienia jest niska i tylko nieznaczny procent lud- ności pracuje poza rolnictwem w usługach i niewielkich zakładach przetwórczo-spożywczych (gorzelnie, mleczarnie, masarnie, młyny, piekarnie). Słabo rozwinięty jest też przemysł wydobywczo-przeróbczy kopalin. Eksploatowane jest tylko złoże kruszywa naturalnego „Zie- min I” i złoże gazu ziemnego „Brońsko”, w przewadze położone na sąsiednim arkuszu. Ośrodkami miejskimi są Rakoniewice (3205 mieszkańców) i Wielichowo (1797 mieszkań- ców). Miasto Rakoniewice znane jest z wytwórni ozdób choinkowych oraz z zakładu produkcji napojów i wód mineralnych „Rakwin”, a Wielichowo pełni funkcje rzemieślniczo- usługowe dla rolniczej okolicy. Przez teren arkusza przebiegają drogi powiatowe z Grodziska Wielkopolskiego do Wolsztyna i Kościana oraz z Rakoniewic przez Wielichowo do Śmigla. Dobrze rozwinięta jest też sieć dróg lokalnych, łączących poszczególne miejscowości. W północno-zachodniej części znajduje się krótki odcinek linii kolejowej na trasie Poznań – Wolsztyn.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Rakoniewice wraz z objaśnieniami (Szałajde- wicz, 2004).

Omawiany teren położony jest w środkowej części monokliny przedsudeckiej. Podłoże tej jednostki stanowią skały metamorficzne wieku prekambryjskiego, do których należą prote- rozoiczne łupki krystaliczne i fyllity stwierdzone wierceniami w granicach arkusza. W części północnej na krystalicznym podłożu leżą niezgodnie lądowe i płytkomorskie utwory karbonu dolnego (mułowce, iłowce i piaskowce), a na pozostałym obszarze osady permo-mezozo- iczne. Do najstarszych utworów permu należy lądowa seria piaskowcowo-mułowcowo-

iłowcowa, powyżej której występują morskie osady związane z transgresją morza cechsztyń- skiego. Reprezentowane są one przez cztery cyklotemy zbudowane z: piaskowców, łupków miedzionośnych, anhydrytów, dolomitów, wapieni oraz soli kamiennych i potasowych. Osady triasu rozpoczyna facja pstrego piaskowca – w dolnej i środkowej części: iłowce, iłołupki, mułowce, piaskowce i osady ilasto-margliste, a wyżej: iłołupki, iłowce, wapienie i anhydryty. W wapieniu muszlowym nastąpiła ponownie transgresja morska, podczas której osadziły się głównie wapienie, wapienie dolomityczne oraz margle. Osady kajpru (trias środkowy i górny) tworzą: iłowce, mułowce, piaskowce oraz gipsy i anhydryty. Powyżej nich, w centralnej i pół- nocnej części obszaru arkusza, występują osady jury dolnej wykształcone jako: piaskowce, mułowce i iłowce. Na osadach triasu i jury dolnej leży pokrywa skał osadowych kenozoiku, należących do paleogenu (oligocen), neogenu (miocen) i czwartorzędu. Na powierzchni terenu odsłaniają się w przewadze skały czwartorzędowe, a lokalnie tylko należące do trzeciorzędu (pale- ogen+neogen1) (Fig. 2). Osady oligocenu górnego to: piaski z glaukonitem i mułki o miąższości poniżej 30,0 m. Osady miocenu wykształcone są w postaci serii warstw lądowych z wkładkami osadów morskich, których miąższość dochodzi lokalnie do ponad dwustu metrów. Miocen dolny repre- zentują: piaski, mułki, iły i węgiel brunatny (warstwy rawickie i ścinawskie). Osady miocenu środkowego, zalegające na całym obszarze arkusza, tworzą: iły, mułki, piaski i węgiel brunatny (warstwy pawłowickie, adamowskie, środkowopolskie i dolna część warstw poznańskich – poziom iłów szarych). Miocen górny reprezentuje kompleks iłów i mułków (warstwy poznań- skiej) o znacznej miąższości dochodzącej do ponad stu metrów. Osady te występują prawie na całym obszarze arkusza, za wyjątkiem lokalnych obniżeń w północno-zachodniej części, gdzie zostały wyerodowane. Na powierzchni terenu iły mioceńskie odsłaniają się w środko- wej i południowej części omawianego obszaru. Osady czwartorzędu pochodzą z okresu plejstoceńskich zlodowaceń: południowopol- skich, środkowopolskich i północnopolskich oraz holocenu. Utwory zlodowaceń południowopolskich występują pod przykryciem młodszych osa- dów w północnej i środkowej części terenu arkusza. Wykazują one wyraźną dwudzielność odpowiadającą zlodowaceniom Nidy i Sanu. Podczas pierwszego z nich powstały gliny zwa-

1 W związku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Międzynarodową Unię Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tekście objaśniającym do arkusza zachowuje się dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzeciorzędu) sygnalizowane są w nawiasach.

łowe o maksymalnej miąższości 14 m. Profil zlodowacenia Sanu rozpoczynają piaski i mułki zastoiskowe, powyżej których osadziły się piaski i żwiry wodnolodowcowe, występujące głównie na północy i w centrum omawianego obszaru. Sedymentację z okresu tego zlodowacenia kończą gliny zwałowe, pyłowato-piaszczyste ze żwirem i otoczakami, o znacznych miąższościach.

Fig. 2. Położenie arkusza Rakoniewice na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986)

Czwartorzęd; holocen: 1 – mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy, 2 – piaski akumulacji eolicznej (częściowo również plejstocen); plejstocen; zlodowacenie północnopolskie: 3 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, 4 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej zlodowacenia północnopol- skiego, 5 – piaski i żwiry ozów, 6 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej stadiału głównego fazy leszczyńskiej, 7 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej zlodowacenia środkowopol- skiego, 8 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste piaski z głazami akumulacji lodowcowej stadiału maksymalnego; Trzeciorzęd: pliocen 9 – iły, iłowce, piaski, lokalnie z wkładkami węgli brunatnych, 10 – większe jeziora

Osady zlodowaceń środkowopolskich występują na całym obszarze, głównie pod przykryciem osadów młodszych, a jedynie w centralnej części odsłaniają się na powierzchni terenu. Sedymentację z okresu zlodowacenia Odry rozpoczynają piaski i żwiry wodnolodowcowe, powyżej których zalegają mułki i piaski zastoiskowe. Przykryte są one w przewadze glinami zwałowymi pyłowato-piaszczystymi ze żwirem i otoczakami. Utwory zlodowacenia Warty mają nieliczne wychodnie tylko w centralnej części obszaru arkusza, gdzie zostały od- słonięte w wyniku procesów erozyjnych. Do najstarszych należą: mułki, piaski i iły zastoiskowe, powyżej których występują w postaci niewielkich płatów piaski i żwiry wodnolodowcowe o kilkumetrowej miąższości. Największe rozprzestrzenienie mają gliny zwałowe, wykształcone podobnie jak gliny ze starszych zlodowaceń. Ich maksymalna miąższość wynosi 40 m. Na omawianym terenie zaznaczył się również interglacjał eemski w postaci akumulacji piasków i mułków (ze zwęglonymi szczątkami roślin) rzecznych. Profil zlodowaceń północnopolskich rozpoczynają osady zastoiskowe zlodowacenia Wisły, widoczne w krawędzi pradoliny we wschodniej części obszaru. Powyżej zalegają piaski i żwiry wodnolodowcowe (dolne), o miąższości dochodzącej lokalnie do ponad dwudziestu metrów. Leżą na nich gliny zwałowe o maksymalnej grubości 10,5 m, występujące na całej powierzchni obszaru z wyjątkiem doliny Obry. Gliny przykryte są lokalnie piaskami, żwirami i głazami lodowcowymi. Tworzą one charakterystyczne pagórki o względnych wy- sokościach 25 m w okolicach Ziemina i Śniat. Kolejnym ogniwem w profilu tego zlodowacenia są piaski i żwiry ozów tworzące kilka wydłużonych pagórków w rejonie Kamieńca i okolicy Puszczykowa. Sedymentacje kończą piaski i żwiry wodnolodowcowe (górne) o miąższo- ści 2-5 m i zalegające powyżej piaski i żwiry rzeczno-wodnolodowcowe (pradolinne). Te ostatnie tworzą taras leżący od 2 do 5 m nad poziom Kanałów Obry. Ich miąższość wynosi średnio 10 m. Na przełomie plejstocenu i holocenu miała miejsce głównie akumulacja eoliczna, w wyniku której powstały piaski eoliczne i piaski eoliczne w wydmach. Na obszarze arkusza wy- stępują one na wysoczyźnie morenowej w części północnej oraz na tarasie pradolinnym w okolicy miejscowości Śniaty. Osady holoceńskie są w przewadze pochodzenia rzecznego. Należą do nich piaski i żwiry rzeczne tworzące taras zalewowy o wysokości 1-2 m n. p. rzeki w obrębie pradoliny oraz iły, mułki, miejscami z domieszką piasków (mady) w okolicy wsi Karśnice na tarasie zalewowym doliny Obry. Ponadto występują miejscami osady organiczne w postaci: namu- łów, kredy jeziornej, gytii i torfów. Ich miąższość wynosi 1-3 m.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Rakoniewice udokumentowano czternaście złóż kopalin (tabela 1). Znajdują się wśród nich cztery złoża gazu ziemnego („Ruchocice”, „Wielichowo”, „Łęki”, „Brońsko”), trzy złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej („Rakoniewice”, „Augustowo II”, „Wilkowo Polskie”) oraz siedem złóż kruszywa naturalnego („Ziemin I”, „Reńsko II”, „Reńsko IV”, „Reńsko III”, „Ziemin” „Poladowo”, i „Śmigiel III”). Do kopalin podstawo- wych należy gaz ziemny, pozostałe kopaliny to kopaliny pospolite. Złoża kruszywa naturalnego „Reńsko I” i kredy jeziornej „Sączkowo”, po zakończonej eksploatacji, wykreślone zostały z bilansu zasobów. Klasyfikacja złóż uzgodniona została z Geologiem Wojewódzkim.

1. Gaz ziemny.

Udokumentowane na obszarze arkusza złoża gazu ziemnego pochodzą z okresu permu. Skałą zbiornikową są organogeniczne wapienie cechsztynu, związane genetycznie z pale- opodniesieniem w podłożu cechsztyńskim. W ich stropie występują anhydryty cyklotemu Werra, a poniżej spągu zalegają nieprzepuszczalne pakiety reliktowej serii osadowej, zalicza- nej umownie do czerwonego spągowca, bądź utwory karbońskie. Woda złożowa podścielają- ca w obrębie wapieni nie występuje, z wyjątkiem północnej części złoża „Brońsko”. Złoże „Ruchocice” rozpoznano w kategorii B na powierzchni 350 ha (Strzelecka, 2003). Jego strop zalega na głębokości 2467,25-2514,5 m, a miąższość wynosi 4,8-30,0 m, śred- nio11,78 m. Gaz ziemny jest metanowo-azotowy o wartości opałowej 26,07 MJ/m3 i zawiera (w % objętości): 70,57% metanu, 1,02% etanu, 0,06% propanu, 27,56% azotu, 0,62% dwutlenku węgla i 0,14% helu. Nadaje się on do celów energetycznych. Złoże jest małokonflik- towe. Złoże „Wielichowo” udokumentowane zostało w kategorii B na powierzchni 556 ha, (Liberska, 2001). Jego strop zalega na głębokości 2240,8-2317,6 m, a miąższość waha się w granicach 6,6-52,5 m, średnio 16,3 m. Kopalinę stanowi gaz ziemny metanowo-azotowy o sumie węglowodorów 74,14% obj., bez siarkowodoru, o wartości opałowej 26,94 MJ/m3. Zawiera on (w % objętości): 73,09% metanu, 0,98% etanu, 0,05% propanu, 25,19% azotu, 0,51% dwutlenku węgla, 0,15% helu i jest przydatny na potrzeby energetyki. W klasyfikacji sozologicznej złoże uznano za małokonfliktowe.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz ich klasyfikacja

Zasoby geologiczne Stan Wydobycie Klasyfikacja złóż Przyczyny Numer Wiek bilansowe Kategoria zagospodaro- Zastosowanie złoża Rodzaj kompleksu (tys. t, konfliktowości Nazwa złoża (tys. t, rozpoznania wania 3 kopaliny 3 mln m **) złoża na kopaliny litologiczno tys. m *, złoża mapie -surowcowego mln m3**) Klasy Klasy 1-4 A-C wg stanu na rok 2003 (Przeniosło, 2004) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Rakoniewice* g(gc) Q 282* C1 N - Scb 4 A - 2 Augustowo II i(ic) g(gc) Ng, Q 1099* A, B, C1 N - Scb 4 B Gl

4 Reńsko II pż Q 126 C1* Z - Skb 4 A - 5 Reńsko III p Q 282 C1* G* - Skb 4 A - 6 Reńsko IV p Q 803 C1 N - Skb 4 A -

12 12 7 Ziemin p Q 735 C1 N - Skb 4 A - 8 Wilkowo Polskie i(ic) Ng 425* A, B, C1 Z - Scb -* -* - 9 Poladowo p Q 215 C1* N - Skb 4 A - 11 Ruchocice* G P 833** B N - E 2 A - 12 Wielichowo G P 1400** B G* - E 2 A - 13 Łęki* G P 104** A, B N - E 2 A - 14 Brońsko* G P 14683,01** B G 31,72** E 2 A -

15 Ziemin I p Q 7673 C1 G 86 Skb, Sd 4 A - 16 Śmigiel III p Q 390 C1 N - Skb, Sd 4 A - Reńsko I pż, p Q - - ZWB - - - - - Sączkowo kj Q - - ZWB - - - - - Rubryka 2 * - złoże położone częściowo w granicach arkusza Rubryka 3: G – gaz ziemny, i(ic) – iły ceramiki budowlanej, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, pż – piaski i żwiry, p – piaski, kj – kreda jeziorna Rubryka 4: Q – czwartorzęd, Ng – neogen, P – perm Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – A, B, C1, kopalin płynnych: gaz – A, B; złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) - C1* Rubryka 7: złoża: G – zagospodarowane, G* - przygotowane do podjęcia eksploatacji, N –niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykreślone z bilansu (lokalizowa- ne na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: kopaliny: E – energetyczne, Scb – ceramiki budowlanej, Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe Rubryka 10: złoża: 2 – złoża rzadkie w skali kraju lub skoncentrowane w określonym rejonie, 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne, * – nie klasyfikowano ze względu na zakończoną eksploatację i rekultywację wyrobiska Rubryka 11: złoża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe, * – nie klasyfikowano ze względu na zakończoną eksploatację i rekultywację wyrobiska Rubryka 12: L – ochrona lasów, Gl – ochrona gleb

Złoże „Łęki” udokumentowano w kategorii A i B na powierzchni 126 ha (Tenerowicz, 2003). Jego strop zalega na głębokości 2437,5-2442,3 m, a miąższość wynosi średnio 4,89 m. Jest to gaz metanowo-azotowy o sumie węglowodorów 76,61% obj., bez siarkowodoru, o wartości opałowej 27,83 MJ/m3. W jego składzie znajduje się (w % objętości): 75,57% metanu, 0,96% etanu, 0,053% propanu, 22,28 azotu, 0,98% dwutlenku węgla i 0,14% helu. Gaz nadaje się do celów energetycznych. Złoże jest małokonfliktowe w stosunku do elementów środowiska. Złoże „Brońsko” udokumentowano w kategorii B (Chmielowiec, 2002). Jest ono poło- żone w przewadze na obszarze sąsiedniego arkusza Kościan. Powierzchnia złoża wynosi 2 414 ha, a średnia miąższość – 33,20 m. Kopalinę stanowi gaz ziemny metanowo-azotowy o wartości opałowej 27,52 MJ/m3, zawierający w składzie (w % objętości): 74,7% metanu, 0,99% etanu, 23,80% azotu, 0,28% dwutlenku węgla i 0,14% helu. Woda złożowa występuje w północnej części złoża na głębokości – 2204,5 m, stanowiąc jego dolną granicę. Gaz jest wykorzystywany na potrzeby energetyki. W klasyfikacji sozologicznej złoże zaliczono do małokonfliktowych.

2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej

Złoże czwartorzędowych glin „Rakoniewice” udokumentowano w kategorii C1 w trzech polach zasobowych, o całkowitej powierzchni 10,3 ha (Dunin, 1983). Największe z nich o powierzchni ok. 7 ha, położone jest prawie w całości na sąsiednim arkuszu Wolsztyn. Miąż- szość złoża zmienia się w granicach 2,0-4,5 m, średnio 2,72 m. W nadkładzie o grubości 0,3- 3,0 m, średnio 1,2 m występują: gleba, piaski, i gliny piaszczyste. Stosunek grubości nadkła- du do miąższości złoża (N/Z) wynosi 0,37. Podstawowe parametry jakościowe kopaliny przedstawiają się następująco: zawartość marglu w ziarnach o średnicy powyżej 5 mm wynosi 0,36-2,66%, średnio 1,23%, wartość wody zarobowej mieści się w granicach 13,06-16,5%, średnio 14,98%, a skurczliwość wysychania ma wartość w przedziale 3,73-5,93%, średnio 4,8%. Tworzywo ceramiczne po wypaleniu w temp. 950°C osiąga wytrzymałość na ściskanie 8,85-14,25 MPa, średnio 10,66 MPa. Kopalina może być wykorzystana do produkcji ceramiki budowlanej. Złoże jest częściowo zawodnione i pomimo częściowego występowania na glebach chronionych dla rolniczego użytkowania uznano je za małokonfliktowe. Złoże iłów neogeńskich i glin czwartorzędowych „Augustowo II” udokumentowane w kat. A, B, C1 (Niedzielski, 1958), położone jest w Wielichowie. Jego powierzchnia wynosi 9,7 ha, a miąższość waha się w granicach 8,0-17,7 m, średnio 12,4 m. W nadkładzie o grubo- ści 0,3-7,0 m, średnio 2,7 m, występują: gleba, piaski pylaste oraz piaski drobno- i średnio-

ziarniste gliniaste i gliny piaszczyste. Iły zawierają 0,17-0,93% siarczanów i maksymalnie 19,8% węglanu wapnia. Ich skurczliwość wysychania wynosi 7,0-13,5%. Tworzywo ceramiczne po wypaleniu w temp. 950°C posiada wytrzymałość na ściskanie 15,4-29,7 Mpa i na- siąkliwość 6,0-18,6%. Gliny zawierają 0,58-1,10% siarczanów i 3-4,15% węglanu wapnia. Ich skurczliwość wysychania wynosi 5,5-7,5%. Tworzywo ceramiczne po wypaleniu w temp. 950°C posiada wytrzymałość na ściskanie 15,0-18,0 MPa i nasiąkliwość 12,0-13,0%. Kopali- na jest przydatna na potrzeby ceramiki budowlanej. Złoże jest niezawodnione i należy do konfliktowych ze względu na ochronę gleb.

Złoże „Wilkowo Polskie” rozpoznano w kategoriach A, B, C1 na powierzchni 3,8 ha (Jurkiewicz, 1956). Kopalinę główną stanowią iły neogeńskie, którym towarzyszą piaski do schudzania surowca ilastego. Miąższość iłów mieści się w granicach 3,6-21,7 m, średnio 12,7 m, a grubość nadkładu wynosi 0,3-2,7 m, średnio 0,6 m. Stanowią go: gleba, mułki, piaski i gliny piaszczyste. Stosunek N/Z ma wartość 0,05. Kopalina zawiera: średnio 0,4% ziarn marglu o średnicy powyżej 5 mm i średnio 0,026% siarczanów (w przeliczeniu na SO3). War- tość wody zarobowej wynosi 30,0-38,7%, średnio 33,6%, a skurczliwość wysychania osiąga średnio 10,1%. Tworzywo ceramiczne po wypaleniu w temp. 950oC charakteryzuje wytrzy- małość na zgniatanie 17,0-19,6 MPa, średnio 18,4 MPa i nasiąkliwość 6,5-10,3%, średnio 8,2%. Kopalina jest przydatna na potrzeby ceramiki budowlanej. Złoże nie zostało sklasyfi- kowane pod względem sozologicznym z powodu zakończonej eksploatacji i rekultywacji wyrobiska.

3. Kruszywo naturalne

Złoża kruszywa naturalnego związane są z plejstoceńskimi osadami lodowcowymi i wodnolodowcowymi zlodowacenia Wisły.

Złoże piasków „Ziemin I” udokumentowano w kategorii C1 na powierzchni 33,96 ha (Mazur, 2000). Jego miąższość kształtuje się w granicach 2,0-26,2 m, średnio 13,4 m, a gru- bość nadkładu wynosi 0,2-4,9 m, średnio 1,6 m. Nadkład stanowią: gleba, piaski pylaste i gliniaste, glina oraz mułki. Stosunek N/Z równa się 0,01. Zawartość ziarn o średnicy poniżej 2 mm wynosi 47,7-100,0%, średnio 83,5%, pyłów mineralnych 0,6-13,0%, średnio 2,6%, a zawartość siarki całkowitej (w przeliczeniu na SO3) kształtuje się w granicach 0,08-0,45%, średnio 0,24%. Kopalina ma zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Złoże jest czę- ściowo zawodnione i małokonfliktowe. Złoże piasków i żwirów „Reńsko II” o zasobach zarejestrowanych, położone jest mię- dzy miejscowościami Ziemin i Reńsko (Graczyk, Mazur, 1998). Jego powierzchnia wynosi

6,21 ha, a miąższość 0,0-8,5 m. Nadkład o grubości do 4,6 m został prawie całkowicie zdjęty. Średnia zawartość ziarn o średnicy do 2 mm wynosi 67,7%, a pyłów mineralnych 2,1%. Złoże jest częściowo zawodnione. Kopalina jest przydatna na potrzeby budownictwa. W klasyfikacji sozologicznej złoże zaliczone zostało do małokonfliktowych. Położone na wschód od złoża „Reńsko II” złoże piasków „Reńsko IV” o powierzchni

5,2 ha zostało udokumentowane w kategorii C1 (Mazur, 1995). Jego miąższość zmienia się w granicach 4,0-14,0 m, średnio 9,2 m. W nadkładzie o grubości 0,3-3,5 m, średnio 1,2 m, występuje gleba oraz piaski pylaste i gliniaste. Stosunek N/Z ma wartość 0,05. Kopalina zawiera: 64,3-100,0%, średnio 86,2% ziarn o średnicy poniżej 2 mm i 1,5-4,4%, średnio 3,0% pyłów mineralnych. Gęstość nasypowa w stanie zagęszczonym wynosi średnio 1,81 T/m3. Piaski są przydatne w budownictwie. Złoże jest częściowo zawodnione i małokonfliktowe. Złoże piasków „Reńsko III” o zasobach zarejestrowanych, położone jest w sąsiedztwie złoża „Reńsko IV” i ma powierzchnię 1,28 ha (Mazur, 1991). Jego miąższość waha się w granicach 7,0-17,8 m, średnio 11,6 m, a nadkład stanowią gleba i piasek pylasty o grubości 0,2- 1,2 m, średnio 0,4 m. Stosunek N/Z jest równy 0,037. Kopalina zawiera średnio: 91,6% ziarn o średnicy poniżej 2 mm i 2,4% pyłów mineralnych. Piaski są przydatne na potrzeby budownictwa. Złoże jest niezawodnione i małokonfliktowe. Złoże piasków „Ziemin” położone jest w sąsiedztwie wyżej opisanych złóż. Zostało udokumentowane w kategorii C1 na powierzchni 2,72 ha (Mazur, 2001). Jego miąższość wynosi od 4,4 do 29,8 m, średnio 16,1 m, a grubość nadkładu 0,2-4,9 m, średnio 1,7 m. Nadkład stanowią: gleba, piaski gliniaste i gliny. Stosunek N/Z jest równy 0,06. Zawartość ziarn o średnicy poniżej 2 mm wynosi 21,2-100,0%, średnio 79,6%, pyłów mineralnych jest 0,6-

8,2%, średnio 2,4%, a związków siarki (w przeliczeniu na SO3) 0,08-0,45%, średnio 0,28%. Gęstość nasypowa w stanie utrzęsionym wynosi średnio1,89 T/m3. Kopalina jest przydatna w budownictwie. Złoże jest częściowo zawodnione i małokonfliktowe w stosunku do elemen- tów środowiska. Złoże piasków „Poladowo” o zasobach zarejestrowanych rozpoznane zostało na powierzchni 1,3 ha (Kirschke, 1985). Jego miąższość waha się w granicach 7,7-10,2 m, średnio 9,1 m, a grubość nadkładu wynosi 1,3-3,5 m, średnio 2,5 m. W nadkładzie występuje gleba, piaski pylaste i drobnoziarniste. Stosunek N/Z wynosi 0,27. Zawartość ziarn o średnicy poni- żej 2 mm kształtuje się w granicach 74,9-92,6%, średnio 82,3%, pyłów mineralnych 1,0-

2,2%, średnio 1,7%, a zawartość siarki całkowitej w przeliczeniu na SO3 wynosi 0,52-0,81%, średnio 0,72%. Gęstość nasypowa w stanie utrzęsionym ma wartość średnio 1,79 T/m3. Pia- sek nadaje się na potrzeby budownictwa. Złoże jest suche i małokonfliktowe.

Złoże piasków „Śmigiel III” położone jest w odległości ok. 800 m w kierunku wschodnim od wyżej opisanego złoża. Zostało ono udokumentowane w kategorii C1 na powierzchni 2,95 ha (Krzyśków, 1998). Jego miąższość wynosi 5,9-9,3 m, średnio 8,0 m. W nadkładzie o grubości 0,2-3,6 m, średnio 1,3 m, występuje gleba i piaski gliniaste. Stosunek N/Z równa się 0,14. Parametry jakościowe kopaliny przedstawiają się następująco: zawartość ziarn o średnicy poniżej 2 mm wynosi 81,8-97,0%, średnio 92,9%, a pyłów mineralnych 1,5-12,0, średnio 3,5%. Piaski nie zawierają zanieczyszczeń obcych i organicznych. Kopalina jest przydatna na potrzeby budownictwa i drogownictwa. Złoże jest suche i małokonfliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza eksploatowane jest złoże gazu ziemnego „Brońsko” i złoże kruszywa naturalnego „Ziemin I”. Do podjęcia eksploatacji przygotowane jest złoże gazu ziemnego „Wielichowo” i złoże piasków „Reńsko III”. Użytkownikiem złoża „Brońsko” jest Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. z Warszawy. Koncesja udzielona przez Ministra Środowiska ważna jest do września 2038 roku. Obszar i teren górniczy mają powierzchnię około 2 620 ha. Do eksploatacji udo- stępnionych jest piętnaście otworów, z których siedem znajduje się na obszarze arkusza Ra- koniewice. Próbną eksploatację gazu ziemnego rozpoczęto na początku 2001, a ciągłe wydobycie kopaliny prowadzone jest od września 2003 r. Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. w Warszawie uzyskało też koncesję, udzieloną decyzją Ministra Środowiska, na wydobywanie gazu ziemnego ze złoża „Wieli- chowo”, ważną do lutego 2029 r. Ustanowione obszar i teren górniczy mają powierzchnię 625,7 ha. Obecnie złoże jest przygotowywane do podjęcia eksploatacji. Złoże „Ziemin I” eksploatuje, na podstawie koncesji ważnej do 2020 r., firma „Krusz- geo” Wielkopolskie Kopalnie Spółka z o.o. z Poznania. Obszar górniczy został ustanowiony na powierzchni 32,64 ha, a teren górniczy wynosi 46,22 ha. Odkrywkowa eksploatacja pro- wadzona jest od I kwartału 2004 roku. Wyrobisko ma charakter wgłębny i jest suche. Urobek transportowany jest do zakładu przeróbczego, gdzie odbywa się frakcjonowanie kruszywa na mieszanki drobne i grube. Zakład zlokalizowany jest na terenie sąsiedniego złoża „Reńsko II”. Nadkład i humus są wykorzystywane do bieżącej rekultywacji wyrobiska. Część kopaliny wydo- bywana będzie poniżej zwierciadła wody. Do podjęcia eksploatacji przygotowane jest złoże „Reńsko III”. Koncesji na wydobywanie kopaliny, ważnej do końca 2010 roku, udzielono firmie „Kruszgeo” Spółka z o.o. z Po- znania. Powierzchnia obszaru i terenu górniczego wynosi 1,27 ha.

Złoże „Reńsko II” było eksploatowane przez „Kruszgeo” Spółka z.o.o. zgodnie z udzie- loną w 1992 r. koncesją. Wydobycie zostało zaniechane w 1995, gdy pozostały jedynie zasoby uwięzione pod zakładem przeróbczym i pomieszczeniami warsztatowo-gospodarczymi. Będą one wyeksploatowane po likwidacji zakładu przeróbczego i jego zaplecza. W wyniku dotychczasowej eksploatacji powstało wyrobisko z trzema zbiornikami wodnymi. Jego część południowa jest zrekultywowana. W 1956 r. rozpoczęto eksploatację iłów złoża „Wilkowo Polskie”. Jego użytkownikiem było nieistniejące już Poznańskie Przedsiębiorstwo Ceramiki Budowlanej. W 1996 r. wraz z wygaśnięciem koncesji zaniechano dalszego wydobywania kopaliny. Powstałe wyrobisko obejmuje około 75% powierzchni złoża. Jest ono wypełnione wodą i zostało zagospodarowane jako stawy rybne. W granicach złoża piasków „Poladowo”, przed jego zarejestrowaniem w 1985 r., prowadzono nielegalną eksploatację. Powstałe wyrobisko zajmuje niecałe 10% powierzchni zło- ża. W granicach arkusza eksploatowane było złoże kruszywa naturalnego „Reńsko I” i zło- że kredy jeziornej „Sączkowo”. Po zakończeniu eksploatacji oba złoża skreślone zostały z bilansu i ich wyrobiska zrekultywowano. Na północ od Wielichowa znajduje się wyrobisko, w którym eksploatowane są piaski na potrzeby lokalne. Sporządzono dla niego kartę informacyjną.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Rakoniewice wyznaczono dwa obszary perspektywiczne: jeden dla piasków i jeden dla torfów oraz jeden obszar prognostyczny występowania kruszywa naturalnego. Na północ od Wielichowa, na podstawie analizy mapy geologicznej oraz wizji terenowej, wskazano obszar perspektywiczny piasków. W jego południowej części znajduje się wyrobisko (punkt występowania kopaliny nr 1) o powierzchni około 0,3 ha. Wysokość ściany wynosi około 2 metry. Występuje tu jasnoszary piasek drobnoziarnisty o zawartości ziarn poniżej 2 mm około 85-90%. Wyrobisko nosi ślady eksploatacji prowadzonej w ostatnim okresie czasu. W południowo-zachodniej części obszaru arkusza, na północ od Przemętu, wyznaczono obszar perspektywiczny występowania torfów. W opracowaniu „Zlokalizowanie...” (Ostrzy- żek, Dembek; 1996 r.) obszar ten nie został zaliczony do potencjalnej bazy zasobowej torfów tylko ze względu na położenie w obszarze chronionego krajobrazu. Na powierzchni około

108 ha występuje tu torfowisko niskie, w którym dominującym gatunkiem jest torf olejowo- szuwarowy o miąższości średnio 1,58 m i zasobach 1706 tys. m3. Stopień rozkładu torfów wynosi 27%, a ich popielność równa jest 18%. Obszar prognostyczny nr I wyznaczono na zachód od miejscowości Śniaty, na podstawie opinii wstępnej o złożu pospółki (Warzel, 1956). Na powierzchni 2,6 ha występują żwiry o zasobach 154 tys. ton. Ich średnia miąższość wynosi 3,3 m, a w nadkładzie o grubości 0,5 m występują piaski drobnoziarniste. Średnia zawartość ziarn o średnicy poniżej 2 mm wynosi 22,8 %, a pyłów mineralnych 2%. Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych Nr Wiek Grubość Miąższość Zasoby Zasto- obszaru Powierzchnia Rodzaj kompleksu Parametry nadkładu kompleksu w kate- sowanie na (ha) kopaliny litologiczno- jakościowe od-do surowcowego gorii D 1 kopaliny mapie surowcowego (m) (m) (tys. ton) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 -zawar. ziarn o śr.<2mm-śr. 22,8%, Skb I 2,6 ż Q 0,5 3,3 154 p -zawart. py- Sd łów min.-śr. 2% Rubryka 3: ż - żwiry Rubryka 4: Qp – czwartorzęd (plejstocen) Rubryka 9: kopaliny: Skb – kruszyw budowlanych, Sd - drogowe

Za obszar o negatywnych wynikach badań glin uznano otoczenie złoża „Rakoniewice”. Występujące tu czwartorzędowe gliny zwałowe o średniej miąższości 3,0 m ze względu na jakość nie nadają się na potrzeby przemysłu ceramiki budowlanej (Dunin, 1983). Prace poszukiwawcze za żwirami prowadzone były na południe od wskazanego obszaru prognostycznego nr I i zakończyły się negatywnymi rezultatami (Krzyśków, 1965). W rejonie tym występują piaski pylaste i drobnoziarniste z wkładkami gliny.

Podobnymi rezultatami zakończone zostały prace geologiczno-rozpoznawcze w kat. C2 złoża iłów ceramiki budowlanej w rejonie Wielichowa (Dziedzic, Miszewski, 1970). Na podstawie wykonanych badań stwierdzone zostało, że występujące tu iły, ze względu na dużą zawartość marglu, nie nadają się do celów ceramiki budowlanej. Kolejny obszar o negatywnych wynikach rozpoznania neogeńskich iłów i czwartorzę- dowych glin położony jest na północ od Wielichowa, pomiędzy miejscowościami Gradowice i Łubnica. Został on wyznaczony w trakcie prac rozpoznawczych złoża „Augustowo II” (Nie- dzielski, 1958).

Na terenie arkusza znajduje się fragment dużego obszaru o negatywnych wynikach rozpoznania węgla brunatnego, który kontynuuje się dalej w granicach sąsiednich arkuszy: Świę- ciechowa i Sława. W rejonie Wielichowo – Błotnica na powierzchni około 28 000 ha przeprowadzono prace poszukiwawcze za tą kopaliną (Osijuk, 1962). Występujący tu węgiel brunatny nie tworzy jednolitego pokładu i jest porozdzielany warstwami płonnymi. Niekorzyst- nie kształtuje się stosunek grubości nadkładu do miąższości węgla (N/W), który dochodzi do 44,6. Ze względu na warunki występowania (mała miąższość, duży nadkład) rejon ten uznano za nieperspektywiczny.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Rakoniewice należy w przewadze do zlewni Obry (dopływu Odry), a tylko południowa jego część położona jest w zlewni Obrzycy (dopływu Odry). Obie zlewnie rozgraniczone są na południu działem wodnym II rzędu. Rzeka Obra w środkowym biegu została skanalizowana i w postaci trzech kanałów: Północnego, Środkowego i Południowego odwadnia północny i centralny teren arkusza. Wody z południowo-wschodniej części odpro- wadza rzeka Samica, lewobrzeżny dopływ Obry. Południowy obszar (Wzgórza Buczkowskie i Wysoczyzna Śmigla) odwadniany jest przez niewielkie cieki, wykorzystujące rynny polodowcowe i uchodzące do zlewni Jezior Dominickiego i Brenneńskiego (arkusze Święciecho- wa i Sława). Na południowym zachodzie znajduje się niewielki fragment Jeziora Przemęckie- go. Na obszarze arkusza Rakoniewice występuje tylko jedno źródło, położone w pobliżu miejscowości Żegrowo. Stwierdzono w nim wody o bardzo dobrej jakości, niewymagające uzdatniania (Fuszara, 2002). W ramach monitoringu regionalnego czystości wód powierzchniowych, w ciągu ostat- nich pięciu lat, badane były wody: Północnego, Środkowego i Południowego Kanału Obry i ich dopływów oraz Jeziora Przemęckiego. W 2000 r. kontrolowano wody Południowego Kanału Obry i jego dopływów: Kanału Przmęckiego i Samicy Leszczyńskiej oraz wody Je- ziora Przemęckiego. Wody Południowego Kanału Obry w punkcie w okolicy Przemętu zaliczono do pozaklasowych, o czym zadecydowały następujące wskaźniki: tlen rozpuszczony, potas, azot azotynowy, fosfor ogólny, mangan, oraz miano Coli. Podobnie zaklasyfikowano wody Kanału Przemęckiego w okolicach Przemętu, ze względu na przekroczoną zawartość tlenu rozpuszczonego oraz wody Samicy Leszczyńskiej w okolicach Karśnic, o czym zadecy-

dowały wskaźniki: tlen rozpuszczony, zawiesina ogólna, azot azotynowy, fosforany, fosfor ogólny, miano Coli. Wody Jeziora Przemęckiego uznano za pozaklasowe ze względu na war- tość przewodności elektrolitycznej, oraz zawartości: tlenu rozpuszczonego, azotu całkowitego i chlorofilu (Pułyk, 2001). W 2002 r. kontrolowano wody Północnego Kanału Obry w punkcie w rejonie Ziemina oraz wody jego dopływów: Kanału Grabarskiego w punktach w okolicy Kamieńca i Goździchowa oraz Kanału Gnińskiego w rejonie Puszczykowca. Wody te zaliczono do pozaklasowych, ze względu na przekroczone zawartości: azotu azotynowego, fosfo- ranu i fosforu ogólnego. Ponadto, w 2002 r. monitorowano wody Środkowego Kanału Obry w okolicach miejscowości Kotusz, nadmiernie zanieczyszczone materią organiczną, bioge- nami i manganem. Zaliczono je do III klasy czystości (Pułyk, Tybiszewska, 2003).

2. Wody podziemne

Omawiany obszar, według regionalnego podziału hydrogeologicznego, położony jest w regionie wielkopolskim (Choiński i in., 1985) W granicach arkusza Rakoniewice występują dwa użytkowe piętra wodonośne: czwar- torzędowe i neogeńskie (Fuszara, 2002). Piętro czwartorzędowe reprezentowane jest przez trzy poziomy wodonośne: gruntowy występujący w pradolinie oraz międzyglinowy i podglinowy związane z obszarem wysoczyzny morenowej. Poziomy gruntowy i międzyglinowy uznane zostały za użytkowe. Ich zasilanie odbywa się głównie poprzez infiltrację opadów atmosferycznych. Poziom gruntowy tworzą utwory piaszczyste o zróżnicowanym wykształceniu od pia- sków pylastych do żwirów, których miąższość dochodzi do ponad 40 m (w środkowej części pradoliny). Występują w nim wody o zwierciadle swobodnym, ujmowane tylko nielicznymi studniami (Wielichowo, Śniaty, Prochy). Ich wydajności kształtują się w granicach 10- 70 m3/h, przy kilkumetrowych depresjach. Strop warstwy wodonośnej występuje na głęboko- ści od 0,3 m w Faustynowie do 1,7 m w Śniatach. Współczynnik filtracji jest zróżnicowany. Na niewielkim obszarze w okolicy Kamieńca wynosi średnio 24 m/d, a nieco niższy – 15,8 m/d stwierdzono w rejonie Karśnic i Żegrowa. Na pozostałym obszarze, wzdłuż osi pradoliny, współczynnik filtracji zmienia się w przedziale 4,0-43,9 m/d. Międzyglinowy poziom wodonośny występuje pod warstwą glin zwałowych na głębo- kości od 5,0 m w Lubiechowie do 72,8 m w Rakoniewicach. Zbudowany jest z piasków śred- nioziarnistych ze żwirem, miejscami żwirów, rzadziej piasków drobnoziarnistych. Miąższość tych utworów zmienia się od 5,7 m w Łubnicy do ponad 59 m w Lubiechowie. Lokalnie poziom ten łączy się z gruntowym w rejonie Bucza i Barchlina. Zwierciadło wody ma charakter

napięty i stabilizuje się na głębokości 0,5-22,0 m p.p.t. Zasilanie następuje poprzez przesą- czanie wód z warstw położonych wyżej. Wydajności potencjalne studni mieszczą się w przedziale 10-30 m3/h, przy kilkumetrowych depresjach. Współczynnik filtracji jest zmienny, na północy wynosi 5,0-37,2 m/d, natomiast w południowej części obszaru charakteryzuje się wartościami w granicach 3,4-57,0 m/d. Wody piętra czwartorzędowego są wodami o średniej jakości (Fuszara, 2002). Stwier- dzono w nich podwyższoną zawartość manganu i żelaza, co powoduje, że wymagają one prostego uzdatniania. Lokalnie, w dwóch ujęciach, stwierdzono podwyższoną zawartość azota- nów. Piętra wodonośne neogenu i paleogenu występują na całym omawianym obszarze i związane są z utworami piaszczystymi miocenu i oligocenu. Znaczenie użytkowe ma tylko mioceński poziom wodonośny. Jest on ujmowany na obszarach, gdzie brak jest użytkowych poziomów piętra czwartorzędowego (w pasie pomiędzy Rakoniewicami, Wielichowem i Ka- mieńcem, w rejonie Ziemina i między Siekowem a Nową Wsią). Warstwę wodonośną stano- wią piaski drobnoziarniste i pylaste miocenu środkowego i górnego, a zwierciadło wody ma charakter naporowy. Omawiany poziom występuje na głębokościach od kilkudziesięciu do ponad stu metrów. Miąższość warstwy wodonośnej zmienia się w granicach 7,3-39,5 m, a współczynnik filtracji wynosi 0,1-10,5 m/d. Wydajności potencjalne studni są niskie i mieszczą się w przedziale 10-30 m3/h, przy kilkumetrowych depresjach. Jakość wód miocenu określono jako średnią (Fuszara, 2002). W większości studni wy- stępują wody o przekroczonej dopuszczalnej zawartości żelaza i manganu, wymagające prostego uzdatniania. Jedynie ujęcie w Parzęczewie ma wody o bardzo dobrej jakości. W granicach arkusza sześć ujęć posiada wydajności powyżej 50 m3/h. Do największych należy czwartorzędowe ujęcie miejskie dla Rakoniewic, o zasobach eksploatacyjnych 90 m3/h, oraz czwartorzędowe ujęcie dla miejscowości Sączkowo, o zasobach eksploatacyjnych 88 m3/h. Większość stanowią ujęcia komunalne. Jedyne ujęcie przemysłowe położone jest na zachód od Rakoniewic i zaopatruje w wodę fermę drobiu. Na omawianym obszarze znajdują się fragmenty dwóch stref ochrony pośredniej dla ujęć: Brońsko i Śmiegiel położo- nych na sąsiednim arkuszu Kościan. W granicach arkusza Rakoniewice występują fragmenty dwóch głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) (Kleczkowski, 1990). W centralnej części znajduje się część zbiornika Pradolina Warszawa-Berlin (Koło-Odra) wymagającego najwyższej ochrony (ONO), a na południu występuje niewielki obszar Zbiornika międzymorenowego Zbąszyń,

podlegającego także najwyższej ochronie (ONO) (Fig. 3). Nie posiadają one szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej.

Fig. 3. Położenie arkusza Rakoniewice na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 − obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyższej ochrony (ONO), 3 − granica GZWP w ośrodku poro- wym, 4 – większe jeziora Numer, nazwa GZWP, wiek utworów wodonosnych: 144 – Dolina kopalna Wielkopolska, czwartorzęd (Q), 150 − Pradolina Warszawa-Berlin (Koło-Odra), czwartorzęd (Q), 304 − Zbiornik międzymorenowy Zbąszyn, czwartorzęd (Q); 305 − zbiornik międzymorenowy Leszno, czwartorzęd (Q), 306 – Zbiornik (SM) Wschowa, czwartorzęd (Q), 307 – Sandr Leszno, czwartorzęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 541-Rakoniewice zamieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi zawartości przecięt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych pró- bek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyj- nych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Wartość Zakresy Wartość przeciętnych przeciętnych zawartości (median) w glebach (median) w glebach na obszarów Wartości dopuszczalne stężeń w glebie w glebach arkuszu 541- niezabudowanych lub ziemi (Rozporządzenie Ministra na arkuszu Rakoniewice Polski 4) Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) 541-

Rakoniewice

Metale N=12 N=6522 N=12 Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa <2 mm <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja – woda Mineralizacja Grupa A 1) królewska HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-15 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 20-234 40,5 27 Cr Chrom 50 150 500 2-6 3,5 4 Zn Cynk 100 300 1000 12-142 25,5 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-0,6 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-4 1,5 2 Cu Miedź 30 150 600 2-11 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 2-13 3,5 3 Pb Ołów 50 100 600 7-82 12,5 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,10 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 541-Rakoniewice 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład ob- As Arsen 12 szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 11 1 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 12 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepi- Zn Cynk 11 1 sów o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktual- Cd Kadm 12 nego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza Co Kobalt 12 zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Miedź 12 obszarów tych stężenia zachowują standardy wyni- kające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 12 2) Pb Ołów 11 1 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych ą Hg Rtęć 12 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbani- arkusza 541-Rakoniewice do poszczególnych grup zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, zanieczyszczeń (ilość próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych,

3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 10 1 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilość próbek Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A, B i C (zgodnie z Rozporządzeniem z dnia 9 września 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeciętne zawartości badanych pierwiastków w glebach arkusza są porównywalne z wartościami przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wartości wyższe uzyskano dla baru, miedzi, niklu i ołowiu. Pod względem zawartości metali 10 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Do grupy B zaklasyfikowano próbkę gleby w punkcie 2, z uwagi na wzbogace- nie w ołów i cynk. Natomiast do grupy C zaliczono próbkę gleby w punkcie 8, zawierającą podwyższoną zawartość baru. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas

pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 5 do około 30 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 15 nGy/h i jest znacznie niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości dawek promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 12 do około 50 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 25 nGy/h. Powierzchnię obszaru arkusza Rakoniewice budują utwory o generalnie niskich i mało zróżnicowanych wartościach promieniowania gamma. Są to głównie plejstoceńskie gliny zwałowe oraz osady rzeczne wieku plejstoceńskiego (piaski i żwiry) i holoceńskiego (mułki, piaski i żwiry), a także torfy i namuły. Podrzędnie na badanym terenie występują utwory lodowcowe (piaski, żwiry i głazy) oraz piaski eoliczne. Najniższe wartości promieniowania zarejestrowane w południowej części profilu zachodniego (<10 nGy/h) są związane z holo- ceńskimi torfami, a najwyższe (>20 nGy/h) z glinami zwałowymi, występującymi w północ- nej części arkusza. W profilu wschodnim najniższymi stężeniami promieniowania gamma (<20 nGy/h) charakteryzują się holoceńskie utwory rzeczne występujące wzdłuż środkowej części profilu, a najwyższymi (>40 nGy/h) – gliny zwałowe i utwory lodowcowe rozciągające się wzdłuż południowej i północnej części tego profilu. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłuż profilu zachodniego wahają się od około 0,6 do około 3,8 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego wynoszą od około 0,2 do około 5,2 kBq/m2.

541W PROFIL ZACHODNI 541E PROFIL WSCHODNI i. . aicyzzna lb iriskm poinowrzm n osaz aksa Rako- arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig.

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma niewice (na osi rz osi (na niewice

5778872

5776792 m m 5778604 5769626 ę dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5767680

5765645

0 5 10 15 20 25 0 5 10 15 20 25 nGy/h nGy/h 27 27

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5778872

5776792 m 5769626 m 5778604

5767680

5765645

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1

kBq/m2 kBq/m2

IX. Składowanie odpadów.

Celem opracowania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” jest wskazanie ob- szarów, które są predysponowane do lokalizacji w ich obrębie składowisk odpadów, przy jednoczesnym respektowaniu ograniczeń wynikających z wymagań ochrony środowiska przy- rodniczego. Generalnie obszary te powinny spełniać kryteria lokalizacji składowisk odpadów zgodnie ze wskazaniami zawartymi w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. Nr 62, poz. 628) oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i za- mknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Dz.U. Nr 61, poz. 549). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przy- padkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do aktualnie obowiązujących ak- tów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo- kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować żadnych skła- dowisk odpadów, − wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp dla składowa- nia trzech typów odpadów (objaśnienia w tabeli 4), − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb. Tabela 4 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska miąższość współczynnik filtracji rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 gliny

Uwzględniając powyższe kryteria na arkuszu Rakoniewice wyznaczono: 1. obszary bezwzględnego zakazu lokalizowania wszelkich typów składowisk odpa- dów,

2. obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na występowanie na powierzchni terenu lub płytko w podłożu (do głębo- kości 2,5 m) gruntów spełniających wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, 3. obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składo- wisk odpadów jest możliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień, 4. wyrobiska związane z eksploatacją kopalin, które mogą stanowić potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich badań i zabezpieczeń. Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu lub do głębokości 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, położone w obrębie określonej jednostki geomorfolo- gicznej, stanowią preferowane potencjalne obszary lokalizacji składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: − izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wymaganiom dla poszczegól- nych typów składowanych odpadów (tabela 4), − rodzajów przestrzennych ograniczeń warunkowych wynikających z potrzeby ochrony: b – otoczenia zabudowy i infrastruktury, p – przyrody i dziedzictwa kultury, w – wód podziemnych, z – złóż kopalin. Lokalizacja przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających ograniczenia warunkowo będzie wymagała ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wydzielone zgodnie z przyjętymi kryteriami oraz na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski arkusz Rakoniewice (Szałajdewicz, 2004) wystąpienia glin zwałowych stanowią rejony o korzystnych warunkach izolacyjnych dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych, a wychodnie iłów poznańskich – dla odpadów niebezpiecznych i komunalnych. Miąższość i litologię warstwy izolacyjnej oraz warunki hydrogeologiczne udokumentowano dziewięcioma otworami wiertniczymi, z których sześć najważniejszych zamieszczono rów- nież na MGP – Plansza B. Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy Geośrodowiskowej Polski. Informacje i oceny zaprezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o śro- dowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych

obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Tło dla przedstawionych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Rakoniewice Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Fuszara, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporność poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień zagrożenia wód podziemnych jest parametrem zmiennym i syntezującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Stąd wydzielone obszary o dobrej izolacyjności podłoża (POLS) mogą współwystępować z różnymi stopniami aktualnego zagrożenia czystości wód podziemnych. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porów- nywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Rakoniewice około 60% powierzchni zajmują tereny o bezwzględnym zakazie lokalizowania wszystkich typów składowisk odpadów. Wydzielono je ze względu na występowanie: − specjalnego obszaru ochrony ptaków w ramach systemu Natura 2000: „Wielki Łęg Obrzański” PLB 30 0004 (na całej powierzchni Doliny Środkowej Obry), − lasów o powierzchni powyżej 100 ha (wokół Rakoniewic oraz koło Żegrówka i Bar- chlina), − erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w dolinach: Obry, Samicy, Ka- nału Przemęckiego oraz innych małych rzek bez nazwy płynących przez okolicę Kamieńca, Wielichowa, Bucza, Barchlina, − terenów pociętych gęstą siecią małych dolin denudacyjnych lub systemy melioracyj- ne koło: Poświętnego, Starego Popowa, Żegrówka, Tarnowy, Rakoniewic, Klucze- wa, Bucza, Gradowic czy Łubnicy, − terenów podmokłych lub bagiennych w tym chronionych łąk na gruntach pochodzenia organicznego (w dolinie kanałów Obry oraz jej większych dopływów koło: Ka- mieńca, Karśnic, Żegrówka, Sączkowa i Bucza), − jeziora Przemęckiego i stawów w Sączkowie, Kluczewie, Poladowie i Augustowie,

− stref ochrony pośredniej dla ujęć wód podziemnych w Brońsku i Śmiglu (większa część poza wschodnią granicą opracowania), − stoków wysoczyzn o nachyleniach ponad 10° (koło Bucza i Sączkowa) oraz o nachyleniach mniejszych – ale skierowanych bezpośrednio do podmokłych dolin (zbocza doliny Obry a także małych cieków koło: Rakoniewic, Gradowic, Kluczewa, Żegro- wa, Popowa Starego i Poświętnego), − zwartej zabudowy miast: Rakoniewice, Wielichowo oraz Kamieńca i Przemętu – siedzib władz gminnych. W powyższym wyszczególnieniu nie uwzględniono propozycji nowego obszaru sieci Natura 2000 wytypowanego przez organizacje pozarządowe tzw. „Shadow List” – Pojezierze Sławskie (specjalny obszar ochrony ptaków). Obszar ten pokrywa się z terenem Przemęckie- go Parku Krajobrazowego i w większości mieści się w granicach dotychczasowych bez- względnych wykluczeń z możliwości składowania na nich odpadów (kilka podmokłych dolin w południowej części arkusza). Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Potencjalne obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono w miejscach występowania gruntów spoistych, spełniających wymagania izolacyjności pod- łoża określone dla naturalnych barier geologicznych (tabela 4). Przewidują one bezpośrednio w podłożu składowiska co najmniej jednometrową warstwę gruntów spoistych o współczyn- niku przepuszczalności ≤ 1 x 10-7 m/s. Na arkuszu Rakoniewice takie warunki spełniają mio- ceńskie iły oraz gliny zwałowe zlodowaceń północnopolskich (Wisły). Właściwości izolacyjne gruntów spoistych występujących na obszarze arkusza Rakoniewice są zróżnicowane w za- leżności od litogenezy. Większość obszaru (na północ i południe od Doliny Środkowej Obry) stanowi płaską wysoczyznę morenową zbudowaną z glin zwałowych fazy leszczyńskiej zlodowacenia Wisły. Tylko lokalnie w obrębie ostańców erozyjnych koło wsi Ziemin i Reńsko odsłaniają się na powierzchni gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich (Warty). Stoki wysoczyzny Poje- zierza Poznańskiego wzdłuż Doliny Środkowej Obry oraz Równiny Kościańskiej między Po- świętnem a Nową Wsią rozcięte są licznymi dolinkami denudacyjnymi, u których wylotu usypane zostały stożki napływowe. Największe deniwelacje występują na Pojezierzu Sław- skim, które ma młodoglacjalny charakter rzeźby, związany z erozyjną działalnością wód roz- topowych ostatniego zlodowacenia.

Na omawianym obszarze gliny zwałowe fazy leszczyńskiej zlodowacenia Wisły zostały opisane jako: piaszczysto-pylaste (rzadziej pylasto-piaszczyste) z licznymi żwirami i otoczakami, o wapnistości od 6 (w stropie) do15%. Ich miąższość wynosi najczęściej do dziesięciu metrów. Przeważnie leżą na piaskach ze żwirami wodnolodowcowych o miąższości kilku- kilkunastu metrów (tylko koło Lubiechowa miąższość ich jest około 50 – 60 m). Między Ra- koniewicami a Tarnową oraz koło Sączkowa i Bucza leżą bezpośrednio na ciągłym i lokalnie grubym kompleksie glin zwałowych zlodowacenia Warty. Koło Karśnic, Nowej Wsi, Wilko- wa Polskiego i Siekowa w ich podłożu do głębokości 2 m stwierdzono strop iłów poznańskich (Szałajdewicz, 2004). Około 26% powierzchni arkusza ma warunki korzystne dla lokalizacji składowisk od- padów obojętnych. Są to „wyspy” wysoczyzny morenowej wokół Rakoniewic, Łubnicy i Pa- rzęczewa (na północ od Doliny Środkowej Obry) oraz koło Przemętu, Wilkowa Polskiego i wokół Poladowa. W rejonie Rakoniewic, Tarnowej, Wielichowa i Łubnicy gliny zwałowe zlodowaceń: Wisły, Warty a miejscami także Odry tworzą nierozdzielny piaskami pokład o łącznej miąższości od około 8 – 10 m (koło Gradowic i Łubnicy) do około 50 – 80 m (na południe od Rakoniewic). Dobre warunki geologiczne dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych występują także na południu obszaru: koło Przemętu, Sączkowa i Poladowa. War- stwa izolacyjna złożona z glin zwałowych ma tu grubość od 6,0 m do 8,5 m (otwory nr 7 – 9) tylko koło Sączkowa osiąga 12 – 14 m. Na pozostałym obszarze omawianego arkusza miąż- szość warstwy izolacyjnej wynosi do 4 – 5 m (m.in. w Lubiechowie i Puszczykowie – otwory nr 4 i 5). Są to warunki mało korzystne dla lokalizowania składowisk odpadów – zwłaszcza, że warstwy glin są nieciągłe, a ich strop i spąg ma zróżnicowaną morfologię. Zbudowane z wodnolodowcowych piasków ze żwirami o miąższości do około 15 m równiny (m.in. koło Gradowic, Puszczykowa, Siekówki, Kluczewa i Nowej Wsi) i tarasy pradolinie (wzdłuż doliny Obry oraz od Karśnic do Podświętnego) nie mają naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów jest tam niewskazana, choć możliwa po wykonaniu sztucznych barier izolacyjnych. Z dalszej analizy pominięto niewielkie powierzchniowo i odosobnione obszary, nie objęte bezwzględnym zakazem lokalizowania odpadów, położone przy krawędzi Równiny Kościańskiej koło Starego Popowa. Na potencjalnych obszarach dla składowisk odpadów położonych na południe od Doli- ny Środkowej Obry wyznaczono warunkowe ograniczenia lokalizacyjne związane z ochroną przyrody (Przemęcki Park Krajobrazowy i Obszar Chronionego Krajobrazu „Pojezierze Przemęcko-Wschowskie”) i wód podziemnych (obszar najwyższej ochrony GZWP nr 150 –

Pradolina Warszawsko-Berlińska i nr 304 – Zbąszyń). Obecny zasięg terenów objętych ochroną (Kleczkowski, 1990) może ulec zmianie po wykonaniu dokumentacji hydrogeologicznych dla wymienionych GZWP. Ograniczenia lokalizacji składowisk odpadów zaznaczono w granicach złóż gazu ziemnego (Wielichowo, Ruchocice, Łęki i Brońsko), a także w strefie do 1 km wokół zwartej zabudowy miast: Rakoniewice i Wielichowo oraz miejscowości Kamieniec i Przemęt – siedzib władz gminnych. Warunkowe ograniczenia lokalizacyjne nie występują na południowo-wschodniej i południowej części arkusza. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Wymagania stawiane naturalnym barierom geologicznym w bezpośrednim podłożu składowisk odpadów komunalnych (tabela 4) przewidują warstwę gruntów spoistych o współczynniku przepuszczalności ≤ 1 x 10-9m/s i miąższości od 1 do 5 m. Na omawianym obszarze takie warunki spełniają iły mioceńskie. Iły pstre (poznańskie) budują podłoże utworów plejstoceńskich na prawie całym obszarze arkusza Rakoniewice (poza kilkoma zachodnimi rejonami). Pochylony generalnie ku pół- nocy strop iłów poznańskich występuje przeważnie na głębokości 50 – 70 m. Został silnie urzeźbiony przez erozję rzeczną i zaburzenia glacitektoniczne o amplitudzie do około 20 m (koło Parzęczewa) - 40 m (koło Ziemina). najpłycej iły poznańskie stwierdzono we wschodniej (okolice Żegrówka, Karśnic, Poladowa i Bielawy oraz Parzęczewa i Puszczykowa), a tak- że środkowej (koło Siekowa, między Wilkowem Polskimi i Śniatami, w obrębie wzgórza ostańcowego koło Ziemina oraz koło Wielichowa i Trzcinnicy) części arkusza. W wymienionych rejonach najczęściej zaburzone glacitektonicznie iły neogeńskie występują pod 1 do około 14-metrowym nadkładem piasków ze żwirami wodnolodowcowych o glin zwałowych zlodowacenia Wisły bądź piaszczysto-mułkowych osadów holoceńskich, a lokalnie (koło Wielichowa, Ziemina, wokół Bielawy i Żegrówka) odsłaniają się także na powierzchni terenu. Pod względem litologicznym są to różnokolorowe iły i mułki ilaste miejscami przewar- stwione iłami piaszczystymi i piaskami drobnoziarnistymi, w stropie na ogół zwięzłe często także zlustrowane z porwakami piasków i glin plejstoceńskich (Szałajdewicz, 2004).

Tabela 5 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie preferowanych obszarów lokalizowania składowiska Głębokość do zwierciadła wody Nr otw. podziemnej występującego pod Profil geologiczny Miąższość na mapie warstwą izolacyjną Archiwum warstwy dokumenta- (m p.p.t.) i nr otworu izolacyjnej cyjnej Strop (m) zwierciadło zwierciadło B warstwy Litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone (m p.p.t.) 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba 0,3 Glina zwałowa 10,7 19,5 19,5 BH 8,5 Ił warwowy 1* 5410120 11,0 Muły 15,0 Piasek pylasty 49,0 Piasek drobnoziarnisty Q 0,0 Gleba 0,3 Glina i otoczaki 10,7 16,5 6,0 11,0 Piasek ilasty 12,0 Glina i otoczaki BH 13,5 Piasek ilasty 2* 5410010 15,5 Glina 16,5 Piasek ilasty 17,0 Pył ilasty 20,5 Piasek różnoziarnisty 22,2 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta 4,5 5,0 2,8 BH 3 5,0 Piasek średnioziarnisty 5410052 9,0 Piasek gruboziarnisty 23,0 Piasek średnioziarnisty Q 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta 4,5 5,0 4,6 BH 4* 5,0 Piasek gruboziarnisty i żwir 5410108 15,0 Piasek różnoziarnisty ze żwirami Q 0,0 Gleba 0,8 Glina zwałowa 5,2 6,0 6,0 BH 5 6,0 Piasek różnoziarnisty i żwir 5410015 9,0 Żwir 11,6 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba CAG 0,3 Ił z konkrecjami 21,7 n.w. n.w. 4023/21 6* 2,1 Ił Ng 16 (do 22,0 m) 0,0 Gleba BH 0,5 Glina 8,5 9,0 0,8 7* 5410126 9,0 Piaski pylaste z humusem 19,0 Muły, ił Q 0,0 Gleba i piasek 0,3 Piasek drobnoziarnisty BH 1,0 Glina zwałowa 6,0 7,0 3,6 8 5410116 3,0 Glina zwałowa i otoczaki 7,0 Piasek różnoziarnisty i żwiry 15,0 Piasek gruboziarnisty Q

1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba i piasek 0,3 Piasek drobnoziarnisty 0,8 Glina zwałowa 6,2 7,0 3,3 BH 3,0 Glina zwałowa i otoczaki 9* 5410118 7,0 Piasek średnioziarnisty i oto- 11,0 czaki 15,0 Piasek różnoziarnisty i żwir Piasek średnioziarnisty Q

Objaśnienia:

BH – Bank HYDRO, CAG – Centralne Archiwum Geologiczne * - otwór wiertniczy zlokalizowany również na MGP – Plansza B Wiek kopaliny: Q – czwartorzęd, Ng – neogen n.w. – nie nawiercono

Na północ od Karśnic oraz na wschód od Siekowa, Śniat i Nowej Wsi pod nadkładem glin zwałowych lub piaszczysto-żwirowych osadów wodnolodowcowych o miąższości do około 2 m występują iły poznańskie (nieprzewiercone do 5 m). Tak zbudowane tereny wskazano jako potencjalne miejsca lokalizacji odpadów komunalnych. Bardziej szczegółowe badania geologiczne mogą pozwolić na wytypowanie jeszcze innych miejsc (być może na pół- noc od Parzęczewa, na wschód od Siekowa oraz między Śniatami i Wilkowem Polskim) odpowiednich pod składowiska odpadów komunalnych. Poza wytypowanymi rejonami płytko (do głębokości około 10 m) strop iłów poznańskich stwierdzono tylko na terenach bez- względnie wyłączonych z możliwości lokalizacji składowisk wszystkich typów odpadów. Sąsiadują one z wytypowanymi już obszarami (wokół Karśnic i w Siekowie – strop iłów na 8- 12 m p.p.t.), a ponadto stwierdzono je pojedynczymi otworami na wschód od: Barchlina i Bu- cza (na 10 i 13 m p.p.t.), Wielichowa (na 4 i 11 m p.p.t.) i Puszczykowa (na 7,5 i 14 m p.p.t.) oraz w Zahorowie (na 9,5 m p.p.t.), Trzcinnicy (na 2,5 m p.p.t.) i Parzęczewie (na 5 i 13 m p.p.t.). Ewentualne decyzje o lokalizacji składowisk odpadów komunalnych, czy niebezpiecznych na wskazanych obszarach powinny być bezwzględnie poprzedzone badaniami geolo- gicznymi, w tym geologiczno-inżynierskimi, które uściślą rozmieszczenie wychodni iłów poznańskich oraz określą ich litologię i właściwości izolacyjne (dość zróżnicowane w stropie). Na większości wytypowanych potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów komunalnych wyznaczono warunkowe ograniczenia lokalizacyjne związane z ochroną wód podziemnych (GZWP nr 150 - Pradolina Warszawsko-Berlińska, którego granice mogą ulec zmianie po udokumentowaniu), podrzędnie także ze względu na ochronę przyrody.

Problem lokalizacji składowisk odpadów niebezpiecznych Niewielkie powierzchniowo obszary koło Bielawy, Żegrówka, Nowej Wsi i Wilkowa Polskiego zaproponowano jako potencjalne tereny lokalizacji składowisk odpadów niebezpiecznych. Obejmują odsłonięcia pstrych iłów (poznańskich) na powierzchni terenu. W granicach obszarów gdzie lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna – płytko (do głębokości 10,0 m p.p.t.) strop iłów poznańskich stwierdzono tylko jednym otworem we wschodniej części Puszczykowa. Na głębokości 7,5 m nawiercono tam stropową część zwię- złych i odcinkami zlustrowanych pstrych iłów. Właściwości izolacyjne iłów, w przypadku lokalizowania tutaj składowiska odpadów niebezpiecznych, powinny być sprawdzone badaniami geologiczno-inżynierskimi (obszar objęty zaburzeniami glacitektonicznymi). Na ten typ składowisk może być przeznaczone także wyrobisko kopalni iłów poznańskich „Wilkowo Polskie” (otwór nr 6). Eksploatacja iłów sięgnie maksymalnie do głębokości 22 m – zacho- wana więc zostanie jeszcze kilkudziesięciometrowa naturalna warstwa izolacyjna odpowied- nia dla składowisk odpadów niebezpiecznych. Skład granulometryczny, oznaczony w trakcie badań dla celów złożowych, wskazał zawartość frakcji ilastej w ilości 42 – 65%. Kopalina wymaga schudzania w ilości około 30%. Iły leżą prawie horyzontalnie (złoże zaliczono do pierwszej grupy zmienności) – niewielkie zaburzenia glacitektoniczne stwierdzono tylko lokalnie w pojedynczych otworach. Szczegółowe badania geologiczno-inżynierskie i hydrogeologiczne pozwolą m.in. określić stopień zagrożenia związany z istnieniem w złożu dwóch nieciągłych poziomów wodonośnych (związanych z wkładkami piaszczysto-mułkowatymi). Dla potencjalnego obszaru lokalizacji składowisk niebezpiecznych koło Nowej Wsi wyznaczono ograniczenie warunkowe ze względu na ochronę wód podziemnych (nieudoku- mentowany GZWP nr 150), a koło Wilkowa Polskiego także ze względu na ochronę złoża surowców ilastych. Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najlepsze warunki naturalne dla składowisk odpadów obojętnych występują wokół Ra- koniewic (koło Gradowic, Drzymałowa, Pruszkowa), koło Wielichowa i Łubnicy. Gliny zwa- łowe fazy leszczyńskiej zlodowacenia Wisły oraz zlodowacenia Warty tworzą tu pokład o łącznej miąższości od 8,2 m w Gradowicach (otwór nr 1) do 10,7 m w Łubnicy (otwór nr 2). Dodatkowo w Gradowicach podścielone są 2,5 metrową warstwą iłów i mułków zasto- iskowych. W rejonie Rakoniewice – Tarnowa – Wielichowo nierozdzielone piaskami gliny zlodowaceń: Wisły, Warty i Odry mają miąższość nawet do 50 – 80 m. Dokumentują to profi- le zlokalizowane w bliskim sąsiedztwie POLS.

Pod składowiska odpadów komunalnych korzystne są obszary płytkiego występowania stropu iłów poznańskich (pod nadkładem osadów lodowcowych o miąższości do 2 m) m.in. koło: Siekowa, Karśnic, Wilkowa Polskiego i Nowej Wsi. Po wykonaniu bardziej szczegóło- wych badań może uda się wyznaczyć obszar, pod ten typ odpadów, także w rejonie złoża glin Rakoniewice (część złoża poza zachodnią granicą opracowania – na arkuszu Wolsztyn). We- dług badań surowcowych są to gliny zwięzłe o podwyższonej ilości (około 20%) frakcji ilastej. Za najkorzystniejsze tereny dla potencjalnych składowisk odpadów niebezpiecznych uznano odsłonięcia iłów poznańskich koło wsi: Bielawy, Żegrówko i Nowa Wieś, wyrobisko w granicach złoża iłów Wilkowo Polskie oraz okolice Puszczykowa. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarach niewyłączonych z możliwości lokalizowania składowisk odpadów zaznaczono położenie jedenastu (czynnych lub zaniechanych) wyrobisk związanych z eksploatacją kruszywa naturalnego. Mogą być one traktowane jako potencjalne nisze składowisk odpadów (obojętnych) po wykonaniu niezbędnych badań geologicznych i uszczelnieniu dna i skarp. Pięć z nich położone jest w granicach zaznaczonych POLS (kopalnie pospółki) koło: Łubni- cy, Rakoniewic i Kluczewa. Pozostałe zlokalizowane są na obszarach pozbawionych naturalnej bariery izolacyjnej koło: Tarnowej, Lubiechowa, Siekówka i Nowej Wsi. Są pośród nich wyrobiska kopalni piasku „Poladowo”, „Śmigiel III” i „Rakoniewice”. Wyrobisko w złożu iłów poznańskich „Wilkowo Polskie” można przeznaczyć na składowisko odpadów niebezpiecznych ewentualnie komunalnych. Urządzenie składowisk odpadów w wyrobiskach koło Lubiechowa, Siekówka, i Nowej Wsi będzie się wiązało z warunkowymi ograniczeniami lo- kalizacyjnymi związanymi z bliskością zabudowy wsi, ochroną przyrody, wód podziemnych i złóż kopalin. Duże wyrobiska kopalni piasków „Reńsko II”, „Reńsko III”, „Reńsko IV”, „Ziemin I” i „Ziemin” znajdują się w dolinie Obry – na obszarze wykluczonym z możliwości lokalizowania składowisk odpadów. Z tego samego powodu nie będzie możliwe wykorzysta- nie wyrobiska w złożu iłów poznańskich „Augustowo II” koło Wielichowa. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania odpadów na- leży traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w na- wiązaniu do nich projektować odpowiednie badania geologiczne, hydrogeologiczne i geologiczno-inżynierskie. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska (w sprawie szczegó- łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk) na obszarze planowanego składowiska odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych,

których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu lokalizacji nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu pod obiekty szczególnie uciążliwe dla środowiska i zdrowia ludzi oraz mogących pogorszyć stan środowiska. Oprócz bowiem ograniczeń prawnych, odnoszą- cych się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują zasięgi występowania w podłożu utworów słabo przepuszczalnych, sta- nowiących dobrą naturalną izolację dla położonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoża budowlanego

Na obszarze arkusza Rakoniewice warunki podłoża budowlanego określono z pominię- ciem: terenów leśnych i rolnych w klasie I-IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego, rejonów zwartej zabudowy miejskiej (Wielichowo, Rakoniewice), przyrodniczych obszarów chronionych (Przemęcki Park Krajobrazowy) oraz złóż kopalin za wyjątkiem złóż gazu ziemnego: „Ruchocice”, „Wielichowo”, „Łęki” i „Brońsko”. W tak określonych granicach, analizą objęto około 40% powierzchni arkusza, wyróż- niając obszary: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Obszary o warunkach korzystnych występują na gruntach spoistych: zwartych, półzwar- tych, twardoplastycznych oraz na gruntach niespoistych średniozagęszczonych i zagęszczo- nych, w których zwierciadło wody gruntowej występuje głębiej niż 2 m od powierzchni terenu. W granicach arkusza warunki korzystne dla budownictwa występują na terenach, gdzie podłoże stanowią skonsolidowane, półzwarte i twardoplastyczne gliny zlodowaceń środko- wopolskich (zlodowacenie Warty) występujące w obrębie pagórków morenowych, w okolicy Ziemina i Reńska. Korzystne warunki posiadają też obszary, których podłoże stanowią grunty niespoiste średniozagęszczone i zagęszczone związane z występowaniem piaszczysto- żwirowych osadów zlodowacenia Wisły. Są to w przewadze piaski różnoziarniste z przewar- stwieniami żwirów o miąższości dochodzącej do ponad dwudziestu metrów występujące na północy i południu obszaru arkusza. W części południowej badanego terenu warunki korzystne mają też wystąpienia piasków i żwirów pradolinnych, w miejscach gdzie głębokość wody gruntowej przekracza 2 m od powierzchni terenu. W rejonie Wielichowa i Żegrówka odsła-

niają się neogeńskie iły, występujące w stanie półzwartym. Niekorzystnie na ich właściwości i jednocześnie warunki podłoża budowlanego, wpływa zmiana wilgotności powodująca proces pęcznienia oraz przesuszenie, w wyniku którego następuje kurczenie się tych skał. Uwzględniając te zjawiska, przed posadowieniem obiektów budowlanych należy wykonać szczegółowe rozpoznanie geologiczno – inżynierskie. Mniej korzystne warunki mają też wy- stąpienia małoskonsolidowanych glin zlodowacenia Wisły (zlodowacenia północnopolskie), odsłaniające na północy obszaru arkusza w postaci rozległych pokryw, oraz w południowej części, tworząc wyniesienia morenowe o łagodnych stokach. Są to gliny z dużą ilością frakcji ilastej o miąższości do 9 m. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo charakteryzują się obecnością gruntów słabonośnych (organicznych, gruntów spoistych w stanie miękkopla- stycznym i plastycznym, gruntów niespoistych luźnych), występowaniem wody gruntowej na głębokości mniejszej niż 2 m od powierzchni terenu oraz spadkami terenu powyżej 12%. Na- leżą też do nich rejony podmokłe i zabagnione. W granicach omawianego arkusza, warunki niekorzystne utrudniające budownictwo, występują w dolinach rzek, rynnach polodowcowych, obniżeniach terenu, a także na obszarach wydm. W dolinach i obniżeniach terenu spotykane są często grunty organiczne (namuły i torfy) oraz kreda jeziorna. Towarzyszą im niekiedy luźne piaski i miękkoplastyczne mułki den dolinnych i zagłębień bezodpływowych. W granicach arkusza tereny o takim podłożu znajdują się w dolinie Obry, a także w rynnach polodowcowych na południu. Obszar o niekorzystnych spadkach terenu powyżej 12% ciągnie się wąskim pasem wzdłuż stoków wysoczyzny morenowej od miejscowości Poświętno przez Stare Popowo do Żegrowa.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

W granicach arkusza Rakoniewice gleby chronione dla rolniczego użytkowania (klas I- IVa) tworzą zwarte kompleksy na obszarach wysoczyzny. Największe ich powierzchnie wy- stępują w rejonie miejscowości: Kamieniec, Wąbiewo i Parzęczewo. Łąki na glebach pochodzenia organicznego zajmują około 20% terenu mapy, głównie w dolinie Obry. Lasy stanowią około 15% powierzchni arkusza i występują w jego centralnej części: na zachód od Siekowa, wschód i północ od Śniat i na północ od Wilkowa Polskiego. Są to lasy mieszane z przewagą sosny i z domieszką brzozy na wysoczyznach oraz resztki lasów łęgo- wych i grądów z olchą, wierzbą i wiązem w dolinach rzecznych. W południowej części obszaru arkusza znajduje się niewielki fragment Przemęckiego Parku Krajobrazowego. Został on utworzony w 1991 roku w celu zachowania i ochrony kra-

jobrazu polodowcowego z licznymi jeziorami, rzekami i formami rzeźby polodowcowej. Na powierzchni 21 450 ha występują jeziora, powiązane w jeden system ciekami i rowami, kana- ły Obry, wzgórza morenowe, lasy (głównie sosnowe, a także olszowe), łąki i torfowiska. Żyją tu rzadkie gatunki ptaków wodno-błotnych, śpiewających i drapieżnych w tym chronione: bąk, bocian biały, kania, kruk, żuraw. Do Przemęckiego Parku Krajobrazowego przylega od północy część Obszaru Chronio- nego Krajobrazu Pojezierze Przemęcki-Wschowskie i kompleks leśny Włoszakowice. Został on utworzony w 1989 roku na powierzchni 21 230,53 ha i obejmuje teren o zróżnicowanej rzeźbie polodowcowej z licznymi jeziorami. Panują tu dogodne warunki do bytowania licz- nych gatunków fauny, w tym rzadkich i chronionych gatunków ptaków (żuraw, wąsatka, sło- wik, kobuz). Na omawianym obszarze projektowany jest rezerwat leśny o nazwie „Las grądowy koło Żegrówka”. Przedmiotem ochrony będzie las o charakterze naturalnym, w którym występują starodrzewia dębowe, jesionowe i olchowe na siedlisku lasu świeżego. Znajdują się tu rzadkie gatunki roślin chronionych oraz okazałe dęby szypułkowe. Chroniony obszar będzie miał powierzchnię około 5 ha. W granicach arkusza znajdują się trzydzieści cztery pomniki przyrody żywej (tabela 6). Są wśród nich: dęby szypułkowe, buki zwyczajne, jesiony wyniosłe oraz miłorząb japoński, klon zwyczajny, świerk syberyjski, grab i cis pospolity. Tabela 6 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr Forma obiektu Gmina Rok Rodzaj obiektu ochro- Miejscowość na Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) ny mapie 1 2 3 4 5 6 Śmigiel L – „Las Grądowy koło Żegrówka” 1 R Żegrowo * kościański (5,00) Kamieniec 2 P Parzęczewo 1969 Pż – miłorząb japoński grodziski Rakoniewce 3 P Rakoniewice 1988 Pż – 10 buków zwyczajnych grodziski Rakoniewce 4 P Rakoniewice 1981 Pż – lipa drobnolistna grodziski Rakoniewice Rakoniewce 5 P (park podwor- 1988 Pż – dąb czerwony grodziski ski) Rakoniewice Rakoniewce 6 P (park podwor- 1988 Pż – 4 dęby szypułkowe grodziski ski) Rakoniewice Rakoniewce 7 P (park podwor- 1988 Pż – 5 dębów szypułkowych grodziski ski)

1 2 3 4 5 6 Wielichowo 8 P Wielichowo 1981 Pż – buk zwyczajny grodziski Wielichowo 9 P Wielichowo 1981 Pż – 2 dęby szypułkowe grodziski Wielichowo Wielichowo 10 P 1986 Pż – dąb szypułkowy (park podwor- grodziski Wielichowo Wielichowo 11 P (park podwor- 1986 Pż – lipa drobnolistna grodziski ski) Wielichowo 12 P Prochy 1981 Pż – dąb szypułkowy grodziski Wielichowo 13 P Śniaty 1988 Pż – dąb szypułkowy grodziski Wilkowo Pol- skie Wilkowo Polskie 14 P 1988 Pż – jesion wyniosły (park podwor- grodziski ski) Wilkowo Pol- skie Wilkowo Polskie 15 P 1988 Pż – dąb czerwony (park podwor- grodziski ski) Wilkowo Pol- skie Wilkowo Polskie 16 P 1988 Pż – 2 dęby szypułkowe (park podwor- grodziski ski) Wilkowo Pol- skie Wilkowo Polskie 17 P 1988 Pż – klon zwyczajny (park podwor- grodziski ski) Wilkowo Pol- skie Wilkowo Polskie 18 P 1988 Pż – świerk syberyjski (park podwor- grodziski ski) Wilkowo Pol- skie Wilkowo Polskie 19 P 1988 Pż – grab pospolity (park podwor- grodziski ski) Śmigiel 20 P Żegrowo* 1988 Pż – 8 dębów szypułkowych kościański Śmigiel 21 P Żegrowo* 1988 Pż – dąb szypułkowy kościański Śmigiel 22 P Żegrowo* 1988 Pż – dąb szypułkowy kościański Popowo Stare Przemęt 23 P (park podwor- 1998 Pż – cis pospolity wolsztyński ski) Popowo Stare Przemęt 24 P (park podwor- 1998 Pż – dąb szypułkowy wolsztyński ski) Popowo Stare Przemęt 25 P (park podwor- 1998 Pż – dąb szypułkowy wolsztyński ski) Popowo Stare Przemęt 26 P (park podwor- 1998 Pż – dąb szypułkowy wolsztyński ski) Popowo Stare Przemęt 27 P (park podwor- 1998 Pż – dąb szypułkowy wolsztyński ski) Przemęt 28 P Przemęt 1998 Pż – jesion wyniosły wolsztyński

1 2 3 4 5 6 Bucz Przemęt 29 P (park podwor- 1998 Pż – lipa drobnolistna wolsztyński ski) Bucz Przemęt 30 P (park podwor- 1998 Pż – dąb szypułkowy wolsztyński ski) Bucz Przemęt 31 P (park podwor- 1998 Pż – dąb szypułkowy wolsztyński ski) Bucz Przemęt 32 P (park podwor- 1998 Pż – dąb szypułkowy wolsztyński ski) Bucz Przemęt 33 P (park podwor- 1998 Pż – dąb szypułkowy wolsztyński ski) Bucz Przemęt 34 P (park podwor- 1998 Pż – dąb szypułkowy wolsztyński ski) Bucz Przemęt 35 P (park podwor- 1998 Pż – dąb szypułkowy wolsztyński ski)

Rubryka 2 R – rezerwat, P – pomnik przyrody Rubryka 3 * - położony w granicach projektowanego rezerwatu - „Las Grądowy koło Żegrówka” Rubryka 5 * - projektowany Rubryka 6 rodzaj rezerwatu: L – leśny rodzaj pomnika przyrody: Pż - żywej

Według systemu ECONET (Liro, 1998) znaczną część powierzchni arkusza zajmuje krajowy obszar węzłowy Pojezierze Leszczyńskie. Na południowym-wschodzie występuje krajowy korytarz ekologiczny – Kanał Mosiński (Liro, 1998). Położenie arkusza na tle mapy systemu ECONET ilustruje figura 5. Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Położenie centralnego Położenie administracyjne obszaru obszaru punktu obszaru w obrębie arkusza Powierzchnia Typ Kod i Lp. obszaru obszaru obszaru symbol Długość Szerokość Kod Woje- (ha) Powiat Gmina oznaczenia geogr. geogr. NUTS wództwo na mapie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Rakoniewice grodziski Wielichowo Wielki Łęk PLB wielko- wolsztyń- Kamieniec 1* C Obrzański 16º24'21" 52º04'58" 23188,4 30 30004 polskie ski Wolsztyn (P) kościański Przemęt Śmigiel

W dolinie Obry położony jest obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 o nazwie „Wielki Łęk Obrzański”. Obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 zostały prawnie za-

twierdzone rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r., a lista specjalnych obszarów ochrony siedlisk została przesłana do Unii Europejskiej i obecnie jest na etapie uzgodnień. Omawiany obszar obejmuje powierzchnię 23 188,4 ha, z której tylko centralna część położona jest w granicach arkusza (tabela 7). W jego granicach znajdują się łąki i pastwi- ska oraz grunty orne, lasy (łęki jesionowo-olszowe) i podrzędnie tereny zabudowane i bagna. Występuje tu ponad 21 gatunków ptaków chronionych, między innymi kulik wielki, błotniak zbożowy i kania czarna. (http://www.mos.gov.pl/Istrony_tematyczne/natura2000/index.shtml). Ponadto organizacje pozarządowe zaproponowały włączenie do Sieci terenu „Pojezierze Sławskie” jako obszaru specjalnej ochrony ptaków.

Fig. 5. Położenie arkusza Rakoniewice na tle systemu ECONET wg Liro (1998)

System ECONET 1 − granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 10M – Wielkopolski; 2 − granica obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 4K – Pojezierza Leszczyńskiego: 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 24k – Kanału Mosińskiego; 4 – większe jeziora Rubryka 1: * - obszar położony częściowo na arkuszach: Wolsztyn i Kościan Rubryka 4: P - obszar specjalnej ochrony ptaków

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Rakoniewice najstarsze ślady osadnictwa pochodzą z epoki ka- mienia. Na mapie zaznaczono stanowiska archeologiczne o największym znaczeniu kulturo- wym i poznawczym. Należą do nich cmentarzyska, grodziska i osady wielokulturowe. Cmen- tarzyska kultury łużyckiej występują między innymi w: Goździchowie, Lubiechowie i Kar- śnicach, a kultury pomorskiej w Parzęczewie. Grodziska są wieku wczesnośredniowiecznego i występują w rejonie miejscowości Prochy i Ziemin. Na omawianym terenie znajdują się zabytkowe obiekty sakralne, architektoniczne i techniczne objęte opieką Konserwatora Zabytków. Należą do nich kościoły w miejscowo- ściach: Rakoniewice, Wielichowo, Prochy, Parzęczewo, Wilkowo Polskie, Przemęt i Bucz. Najstarszym jest kościół gotycki w Wilkowie Polskim pochodzący z 1540 r. W miejscowości Przemęt ochroną konserwatorską objęte są trzy zabytkowe kościoły: barokowy (pocysterski), późnorenesansowy oraz cmentarny z XIX wieku. Dwa z nich znajdują się w obrębie zabyt- kowego zespołu architektonicznego. Godne uwagi są również XVIII-wieczne kościoły para- fialne: w Rakoniewicach, Wielichowie, w tym drewniane w: Prochach, Buczu i Parzęczewie. Interesującym obiektem jest szachulcowy kościół poewangelicki w Rakoniewicach, pocho- dzący z drugiej połowy XVIII wieku, w którym obecnie mieści się Wielkopolskie Muzeum Pożarnictwa. Do zabytkowych obiektów architektonicznych należy pałac neorenesansowy w Rako- niewicach i dwór w Prochach. Strefą ochrony konserwatorskiej objęty został układ urbani- styczny miejscowości Przemęt. Do chronionych obiektów technicznych należą wiatraki – koźlaki w: Rakoniewicach, Siekowie, Siekówku, Kluczewie, Sączkowie i Barchlinie, oraz fragment torowiska kolejki od miejscowości Bielawy przez Żegrówko do wschodniej granicy arkusza (dalej trasa kolei przebiega przez Śmigiel – na sąsiednim arkuszu Kościan, a kończy się w Starym Bojanowie na arkuszu Leszno). Zabytkowe zespoły parkowo-pałacowe położone są w miejscowościach: Rakoniewice (park wraz z pałacem eklektycznym z XIX wieku i zabudowaniami folwarcznymi), Wieli- chowo (dwór późnoklasycystyczny z początku XIX w. i zespół folwarczny w parku), Parzę- czewo (pałac klasycystyczno-neorenesansowy w parku), Wilkowo Polskie (park wraz z pała- cem z drugiej połowy XIX w.), Bucz (park z pałacem myśliwskim z początku XIX w.), a zabytkowe parki wiejskie (podworskie) zachowały się w miejscowościach: Siekowo, Goździ- chowo, Żegrowo, Stare Popowo oraz Barchlin.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Rakoniewice położony jest w województwie wielkopolskim, obejmując częściowo powiaty: grodziski, wolsztyński i kościański. Jest to teren o zróżnicowanym ukształtowaniu powierzchni, obejmujący wysoczyznę morenową rozdzieloną doliną Obry. Szczególnymi walorami przyrodniczymi i krajoznawczymi odznacza się część połu- dniowa, w której znajduje się fragment Przemęckiego Parku Krajobrazowego oraz część Ob- szaru Chronionego Krajobrazu Pojezierze Przemęcki-Wschowskie i kompleks leśny Włosza- kowice. Celem ochrony tych terenów jest zróżnicowany krajobraz polodowcowy, w którym panują dogodne warunki do bytowania rzadkich gatunków ptaków. Projektowane jest tu rów- nież utworzenie w okolicy Żegrowa rezerwatu, w którym ścisłą ochroną objęty zostanie las o charakterze naturalnym. Obszar arkusza należy do zlewni Obry, dopływu Odry. Rzeka ta dzieli się na trzy kana- ły, a jej dolina stanowi rozległe obniżenie z kompleksami łąk na glebach pochodzenia organicznego. W granicach arkusza występują czwartorzędowe oraz paleogeńskie i neogeńskie piętra wodonośne. Znaczenie użytkowe mają dwa czwartorzędowe poziomy wodonośne: gruntowy i międzyglinowy oraz poziom mioceński. Ujęte z nich wody są średniej jakości o podwyższonej zawartości żelaza i manganu. Wymagają one prostego uzdatniania. Na obszarze arkusza Rakoniewice preferowane obszary lokalizacji składowisk zajmują około 26% i grupują się w północnej i południowej jego części. Ze względu na właściwości naturalnej warstwy izolacyjnej, jaką jest tutaj glina zwałowa – predysponowane są do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych. Najkorzystniejsze dla tego typu inwestycji są okolice Rakoniewic, Gradowic, Drzymałowa, Wielichowa i Łubnicy. Miąższość warstwy izolacyjnej zmienia się tam od około 8 do nawet 50 – 80 m. Na południu obszaru podobne warunki geologiczne stwierdzono koło Przemętu i Sączkowa. Odsłonięcia pstrych iłów (poznańskich) koło Bielawy, Żegrówka, Nowej Wsi, i Wilko- wa Polskiego (w tym wyrobisko kopalni iłów „Wilkowo Polskie”) można zaproponować jako potencjalne miejsca lokalizacji składowisk odpadów niebezpiecznych. W okolicach Siekowa, Karśnic, Wilkowa Polskiego i Nowej Wsi gdzie iły pstre wystę- pują pod nadkładem glin zwałowych lub piasków ze żwirami wodnolodowcowych o miąższo- ści do 2 m, można rozpatrywać jako miejsca lokalizacji składowisk odpadów komunalnych. Dodatkowe badania geologiczne mogą uściślić zasięg wychodni iłów poznańskich, a także być może pozwolą wyznaczyć jeszcze inne miejsca pod składowiska odpadów komunalnych (np. w rejonie złoża glin Rakoniewice). Silnie przemodelowany przez erozję rzeczną i procesy

glacitektonicznie strop iłów poznańskich, stosunkowo najpłycej (do głębokości 10-14 m p.p.t.) położony jest na obszarach bezwzględnie wyłączonych z możliwości lokalizacji składowisk wszystkich typów odpadów. Większość potencjalnych obszarów typowanych pod składowiska na południe od doliny Obry ma warunkowe ograniczenia lokalizacyjne wynikające głównie z ochrony wód podziemnych (GZWP nr 150 i 304), krajobrazu i złóż gazu ziemnego. Wytypowane obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych obiektów niż tylko składowiska odpadów, ponieważ wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Pod względem gospodarczym omawiany arkusz ma charakter rolniczy. Grunty wykorzystywane rolniczo zajmują ponad połowę jego powierzchni. Rejon ten jest słabo uprzemy- słowiony i mało zurbanizowany. Miasta Rakoniewice i Wielichowo są niewielkimi ośrodkami przemysłu przetwórczo-spożywczego, usług i rzemiosła. Przemysł wydobywczo-przeróbczy kopalin nie ma obecnie większego znaczenia. Eksploatowane jest złoże gazu ziemnego „Brońsko”, którego tylko część zachodnia położona jest w granicach arkusza oraz złoże kruszywa naturalnego „Ziemin I”. Rozwój tego przemysłu uzależniony jest głównie od włączenia do eksploatacji kolejnych udokumentowanych już złóż gazu ziemnego. Jedno z nich „Wieli- chowo” jest już przygotowywane do tego celu, a dwa pozostałe „Ruchocice” i „Łęki” traktowane są na razie jako rezerwowe. Kruszywo naturalne (piaski) dużego złoża „Ziemin I” na dłuższy okres zaspokoją lokalne potrzeby budownictwa i drogownictwa. W granicach arkusza wskazano niewielki obszar prognostyczny występowania żwirów koło miejscowości Śniaty oraz obszar perspektywiczny dla piasków w rejonie Wielichowa. W pobliżu Przemętu istnieją też perspektywy na udokumentowanie złoża torfów. W przyszłości o rozwoju gospodarczym omawianego rejonu może decydować zarówno nowoczesne rolnictwo i związane z nim przetwórstwo jak również przemysł wydobywczy gazu ziemnego.

XIV. Literatura

CHMIELOWIEC A., 2002 – Dokumentacja geologiczna złoża gazu ziemnego „Brońsko” w kat. B. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CHOIŃSKI A., SUCHANECKI P.,WOŚ D., ŻURAWSKI M., 1985 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000. Arkusz Poznań. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa DONAJ B., 1978 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Reńsko II” dla potrzeb budownictwa. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

DUNIN E., 1983 – Dokumentacja geologiczne złoża glin czwartorzędowych w Rakoniewi- cach dla potrzeb cegielni Rostarzewo I i II. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. DZIEDZIC M., MISZEWSKI K., 1970 – Orzeczenie geologiczne z prac geologiczno-

rozpoznawczych w kat. C2 na złożu iłów ceramiki budowlanej w rejonie Wielicho- wa. Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego we Wrocławiu „PROXIMA” SA, Wrocław. FUSZARA P., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000 wraz z objaśnieniami. Arkusz Rakoniewice. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRACZYK P., MAZUR K., 1998 – Dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej złoża kruszywa naturalnego „Reńsko II” dla potrzeb budownictwa. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 − Państw. Inst. Geol., Warszawa JURKIEWICZ J., 1956 – Dokumentacja geologiczna złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej w Wilkowie Polskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KIRSCHKE J., 1985 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Poladowo” dla potrzeb budownictwa. Arch. Wlkp. Urz. Woj. w Poznaniu, Delegatura w Lesznie. KLECZKOWSKI. A.S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 1998 – Geografia Regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN KRZYŚKÓW M., 1965 – Orzeczenie geologiczne dla złoża kruszywa naturalnego w miejscowości Śniaty. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

KRZYŚKÓW M., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Śmigiel III”. Arch. Wlkp. Urz. Woj. w Poznaniu, Delegatura w Lesz- nie. LIBERSKA H., 2001 – Dokumentacja geologiczna złoża gazu ziemnego w wapieniu cechsz- tyńskim Wielichowo. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MAZUR K., 1991 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Reńsko III” dla potrzeb budownictwa. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MAZUR K., 1995 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Reńsko IV”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MAZUR K., 2000 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Ziemin I” dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUR K., 2001 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża kruszywa naturalnego

„Ziemin” w kat. C1, C2 z rozpoznaniem jakości kopaliny w kat. B. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. NIEDZIELSKI A., 1958 – Dokumentacja geologiczna złoża niezupełnego surowców ceramiki budowlanej „Augustowo II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSIJUK D., 1962 – Sprawozdanie z prac geologiczno – poszukiwawczych za węglem bru- natnym, wykonywanych w roku 1960 w rej. Wielichowo – Błotnica pow. Wolsztyn, Kościan i Leszno woj. poznańskie, Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol, Warszawa. OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1996 - Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce, spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, Falenty. PINKOSZ J., 2000 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000 wraz z obja- śnieniami. Arkusz Rakoniewice. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S., 2004 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31XII 2003 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PUŁYK M., 2001 – Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2003, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Poznań PUŁYK M., TYBISZEWSKA E., 2003 – Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2003, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Poznań ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów.

RÜHLE E., 1986 − Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Inst. Geol., Wyd. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. – 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stężeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. – 1994– Mapy radioekologiczne Polski Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. STRZELECKA D., 2003 – Dokumentacja geologiczna złoża gazu ziemnego w wapieniu cechsztyńskim „Ruchocice”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZAŁAJDEWICZ J., 2004 – Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000 wraz z objaśnieniami. Arkusz Rakoniewice. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. TENEROWICZ J., 2003 – Dokumentacja geologiczna złoża gazu ziemnego „Łęki”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. WARZEL W., 1956 – Opinia wstępna o złożu pospółki normowej w Śniatach. Arch. Wlkp. Urz. Woj. w Poznaniu WOŚ A., 1994 – Klimat Niziny Wielkopolskiej. Wyd. UAM Poznań.