ANKARA ÜNİVERSİTESİ

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

DOKTORA TEZİ

ANKARA İLİNDE ASPİRDE ZARARLI YEŞİLKURT [Helicoverpa spp., spp. (: )] TÜRLERİNİN BİYO-EKOLOJİSİ

Sevgi AYTEN

BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI

ANKARA 2020

Her hakkı saklıdır

i

ÖZET

Doktora Tezi

ANKARA İLİNDE ASPİRDE ZARARLI YEŞİLKURT [Helicoverpa spp., Heliothis spp. (Lepidoptera: Noctuidae)] TÜRLERİNİN BİYO-EKOLOJİSİ

Sevgi AYTEN

Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bitki Koruma Anabilim Dalı

Danışman: Prof. Dr. Selma ÜLGENTÜRK

Aspir alanlarında yeşilkurt [Helicoverpa spp., Heliothis spp. (Lepidoptera: Noctuidae)] türlerinin biyoekolojisinin belirlenmesine yönelik çalışmalarda Ankara’da aspir bitkisinde zararlı yeşilkurt türünün Heliothis peltigera Denis & Schiffermülle (Lepidoptera: Noctuidae) olduğu belirlenmiştir. Ankara aspir alanlarında H. peltigera’ nın yaygınlık ve bulaşma oranı sırasıyla 2018 yılında %96, %2,5 ve 2019 yılında %98,7, %79,80 olarak saptanmıştır. Yoğunluğun ise iki yılda sırasıyla %0-0,19, %0,63- 1,20 arasında değiştiği belirlenmiştir. H. peltigera’nın ilk ergin uçuşlarının Nisan sonu Mayıs başlarında başladığı ve ilk yıl Temmuz ortası, ikinci yıl Eylül başına kadar sürdüğü belirlenmiştir. Zararlının aspirde 2 döl verdiği ve larvalarının yapraklarda, büyüme noktasında ve çiçek tomurcuklarında zarar verdiği belirlenmiştir. Zararlı larvalarının Aleiodes bicolor Spinola, Aleiodes miniatus Herrich-Schäffer, Apanteles sp. (Hymenoptera, Braconidae), Hyposoter didymator Thunberg (Hymenoptera: Ichneumonidae) türleri tarafından parazitlendiği tespit edilmiştir. Bu türlerden A. bicolor H. peltigera’ nın parazitoiti olarak Dünya’da ve Türkiye’de ilk kez kaydedilmiştir. Daha önce konukçusu bilinmeyen A. miniatus’un H. peltigera’yı parazitlediği Türkiye ve Dünya’da ilk defa kaydedilmiştir. Zararlının iki aspir çeşidinde morfolojisi, biyolojisi ve yaşam çizelgesi laboratuvarda belirlenmiştir. Yumurta sayısı Balcı ve Dinçer çeşidinde sırasıyla 610,19±46,76 ve 530,53±43,05 adet/dişi bulunmuştur. H. peltigera 6 larva dönemi geçirmekte olup, toplam gelişme süresi Balcı çeşidinde 14,69 gün, Dinçer çeşidinde 15,26 günde tamamlanmıştır. Balcı ve Dinçer çeşidinde r; 0,135, 0,120 dişi/gün, λ; 1,145, 1,127 dişi/gün, Rₒ; 158,134, 109,013 yumurta/dişi olduğu belirlenmiştir.

Mart 2020, 155 sayfa

Anahtar Kelimeler: Heliothis peltigera, aspir, Ankara, parazitoit, biyo-ekoloji, yaşam çizelgesi

ii

ABSTRACT

Ph. D. Thesis

BİO-ECOLOJY OF BOLLWORM [Helicoverpa spp., Heliothis spp. (Lepidoptera: Noctuidea)] SPECİES ON SAFFLOWER İN ANKARA PROVİNCES

Sevgi AYTEN

Ankara University Graduate School of Natural and Aplied Sciences Department of Plant Protection

Supervisor: Prof. Dr. Selma ÜLGENTÜRK

In this study, the bioecology of Helicoverpa spp., Heliothis spp. (Lepidoptera: Noctuidae)] species were determined Heliothis peltigera Denis & Schiffermülle (Lepidoptera: Noctuidae) was identified as pest species of the safflower plants in Ankara.

The prevalence and incidence of H. peltigera in Ankara safflower areas was 96%, 2,5% and 98,7% and 79,80% in 2018 and 2019, respectively. Population density was determined between 0-0,19% and 0,63%- 1,20% in two years, respectively.

Heliothis peltigera’s first adult flights started in late April and in early May, and lasted until mid-July in the first year and early September in second year. H. peltigera was found to give 2 offspring in a year and the pest larvae damage the leaves, growth point and flower buds.

It was determined that the pest larvae were parasitized by Aleiodes bicolor Spinola, Aleiodes miniatus Herrich-Schäffer, Apanteles sp. (Hymenoptera, Braconidae), Hyposoter didymator Thunberg (Hymenoptera: Ichneumonidae). A. bicolor was recorded for the first time in the world and in our country as the parasitoid of H. peltigera. The host of A. miniatus, that was previously unknown, was recorded as H. peltigera for the first time in the world and Turkey.

Biology and life table of pest were determined in two safflower varieties in vitro. The fecundity/female 610,19±4676 eggs in Dinçer and 530,53±43,05 eggs in Balcı. Larvae undergo 6 instars and total duration of the larval stages last 14,69 days for Balcı and 15,26 days for Dinçer. Life table parametres were determined r; 0,135, 0,120, λ; 1,145, 1,127, Rₒ; 158,134, 109,013, respectively.

March 2020, 155 pages

Key words: Heliothis peltigera, safflower, Ankara, parasitoid, biyo-ecology, life table

iii

ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR

Ankara ilinde Aspirde zararlı Yeşilkurt [Helicoverpa spp., Heliothis spp. (Lepidoptera: Noctuidea)] türlerinin biyo-ekolojisi (TAGEM-BSAD-2000) üzerine yapılan bu çalışmayı destekleyen, Tarım ve Orman Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü’ne ve Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü’ne teşekkür ederim.

Çalışmalarımın her aşamasında bilgi, öneri ve yardımlarını esirgemeyen, fikirleriyle yetişmememe ve gelişmeme katkıda bulunan danışman hocam Sayın Prof. Dr. Selma ÜLGENTÜRK (Ankara Üniversitesi, Bitki Koruma Anabilim Dalı) ile katkı ve desteklerinden dolayı tez izleme komitesi üyeleri Sayın Prof. Dr. Sultan ÇOBANOĞLU (Ankara Üniversitesi, Bitki Koruma Anabilim Dalı) ve Sayın Doç. Dr. Sibel DAY (Ankara Üniversitesi, Tarla Bitkileri Anabilim Dalı) hocalarıma teşekkür eder saygılarımı sunarım.

Çalışmalar süresince her konuda destek olan Sayın Dr. Sait ERTÜRK, Dr. Cenk YÜCEL, Dr. Ayşe ÖZDEM, Doç. Dr. Yasemin GÜLER, Dr. Numan BABAROĞLU, Dr. Mustafa ALKAN ve Zir. Müh. Emrah KAYIŞ (Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü)’a teşekkür ederim.

Zararlının teşhisini yapan Sayın Dr. Mustafa ÖZDEMİR (Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü), parazitoitlerin teşhislerini yapan Sayın Prof. Dr. Ahmet BEYARSLAN (Bitlis Eren Üniversitesi) ve Sayın Dr. Yasemin ÖZDEMİR (Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü-Emekli), Yabancı otların teşhisini yapan Sayın Dr. Ünal ASAV (Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü)’a teşekkür ederim.

Çalışmalarım süresince yaşamış olduğum yoğunluk nedeniyle zaman ayıramadığım ve bu konuda bana gösterdikleri anlayış ve sabırlarından dolayı kızlarım Burcu ve Talya AYTEN’e, bana verdiği manevi destekler için kardeşim Engin KARAARSLAN’a teşekkür ederim.

Sevgi AYTEN Ankara, Mart 2020

iv

İÇİNDEKİLER

TEZ ONAYI SAYFASI ETİK ...... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. ÖZET ...... ii ABSTRACT ...... iii ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR ...... iv SİMGELER DİZİNİ ...... vii ŞEKİLLER DİZİNİ ...... viii ÇİZELGELER DİZİNİ ...... xi 1. GİRİŞ ...... 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ ...... 4 3. MATERYAL ve YÖNTEM ...... 21 3.1 Materyal ...... 21 3.2 Yöntem ...... 21 3.2.1 Aspirde zararlı yeşilkurt türünün belirlenmesi ...... 21 3.2.2 Heliothis peltigera' nın biyolojik dönemlerinin morfolojisi ve farklı aspir çeşidinde beslenmenin morfolojileri üzerine etkilerinin değerlendirilmesi ... 23 3.2.3 Heliothis peltigera’nın Ankara ili aspir alanlarındaki yaygınlık ve yoğunluğunun belirlenmesi ...... 25 3.2.4 Ankara ili aspir alanlarında Heliothis peltigera’ nın biyoekolojisinin belirlenmesi ...... 27 3.2.4.1 Ergin uçuş zamanı ile uçuş süresinin tuzaklarla tespiti ve popülasyon takibi ...... 27 3.2.4.2 Heliothis peltigera’ nın yarı tarla koşullarındaki (kafes) biyolojisi ...... 29 3.2.4.3 Heliothis peltigera’ nın aspir bitkisine zarar şeklinin belirlenmesi ...... 29 3.2.5 Heliothis peltigera’ nın doğal düşmanları ...... 30 3.2.6 Parozitoitlerin teşhisi ...... 31 3.2.7 Heliothis peltigera’ nın laboratuvarda biyolojisi ve yaşam çizelgesi ...... 31 3.2.7.1 Aspir bitkisinin yetiştirilmesi ...... 31 3.2.7.2 Heliothis peltigera’ nın laboratuvarda biyolojisi ...... 33 3.2.7.3 Yaşam çizelgesinin oluşturulması ...... 37 3.2.8 İstatistiksel analizler ...... 39 3.2.9 Meteorolojik veriler ...... 39 4. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA...... 40 4.1 Aspirde Zararlı Yeşilkurt Türü ...... 40 4.2 Heliothis peltigera’ nın Biyolojik Dönemlerinin Morfolojisi ve Farklı Aspir Çeşidinde Beslenmenin Morfolojileri Üzerine Etkileri ...... 40 4.2.1 Yumurta ...... 40 4.2.2 Larva ...... 42 4.2.3 Pupa ...... 44 4.2.4 Ergin ...... 47 4.3 Ankara İli Aspir Yetiştirme Alanlarında Heliothis peltigera’ nın Yaygınlık ve Yoğunluğu ...... 51 4.4 Doğada Yeşilkurt (Heliothis peltigera)’ un Biyoekolojisi ...... 63 4.4.1 Ergin uçuş zamanı ile uçuş süresinin tuzaklarla tespiti ve popülasyon takibi ...... 63

v

4.4.2 Heliothis peltigera erginlerinin beslenme davranışları ...... 76 4.4.3 Heliothis peltigera’ nın yarı tarla koşullarındaki (kafes) biyolojisi ...... 78 4.4.4 Heliothis peltigera’ nın aspir bitkisindeki zararı ...... 82 4.5 Heliothis peltigera’ nın Doğal Düşmanları ...... 87 4.5.1 Aleiodes bicolor Spinola (Hymenoptera, Braconidae, Rogadinae) ...... 89 4.5.2 Aleiodes (Chelonorhogas) miniatus Herrich-Schäffer (Hymenoptera, Braconidae, Rogadinae) ...... 90 4.5.3 Apanteles sp. (Hymenoptera, Braconidae, Rogadinae) ...... 91 4.5.4 Hyposoter didymator Thunberg (Hymenoptera: Ichneumonidae) ...... 91 4.6 Heliothis peltigera’ nın Laboratuvarda Biyolojisi ve Yaşam Çizelgesi ...... 94 5. SONUÇ ...... 119 KAYNAKLAR ...... 122 EKLER ...... 134 EK 1 Heliothis peltigera’ nın erginlerinin eşey olarak kanat açıklığı ölçüleri ...... 135 EK 2 Ankara iline ait ilçelerde 2018 yılı içerisinde survey yapılan alanlara ilişkin bilgiler ...... 136 EK 3 Ankara iline ait ilçelerde 2019 yılı içerisinde survey yapılan alanlar ...... 138 EK 4 Haymana-Tarla Bitkileri Araştırma Enstitüsü İkizce Araştırma ve Uygulama İstasyonu ve Gölbaşı-Karaali 2018 yılı iklim verileri ...... 141 EK 5 Haymana-Tarla Bitkileri Araştırma Enstitüsü İkizce Araştırma ve Uygulama İstasyonu ve Gölbaşı-Karaali 2019 yılı iklim verileri ...... 142 EK 6 Haymana-Tarla Bitkileri Araştırma Enstitüsü İkizce Araştırma ve Uygulama İstasyonu ve Gölbaşı-Karaali 2018-2019 (Mayıs-Haziran) yılı günlük toplam yağış (mm=kg÷m²) ...... 143 EK 7 Heliothis peltigera'nın Balcı çeşidinde biyoloji çalışmalarında yumurta, larva, prepupa, pupa ve ergin süreleri ...... 144 EK 8 Heliothis peltgera'nın Dinçer çeşidinde biyoloji çalışmalarında yumurta, larva, prepupa, pupa ve ergin süreleri ...... 149 ÖZGEÇMİŞ ...... 154

vi

SİMGELER DİZİNİ lₓ Yaşa özgü canlı kalma oranı, mₓ Yaşa özgü doğurganlık (dişi/dişi/gün), Rₒ: Net üreme gücü (dişi/dişi) r Kalıtsal üreme yeteneği (dişi/dişi/gün) Tₒ Ortalama döl süresi (gün) λ Artış oranı sınırı (dişi/gün) T₂ Popülasyonu ikiye katlama süresi (gün) Vₓ Dişilerin üreme değeri (dişi/dişi) Eₓ Dişilerin her yaş aralığında beklenen yaşam süresi (gün) Cₓ Sabit yaş dağılımı (gün) g Gram mm Milimetre ha Hektar da Dekar t Tarla

Kısaltmalar DT Popülasyonun ikiye katlanma süresi (gün) GRR Toplam üreme gücü (dişi/dişi birey) APOP Dişinin ergin olduktan sonra ilk yumurtayı bıraktığı döneme kadar geçen süre (pre-ovipozisyon süresi) TPOP Dişi erginin yumurtadan çıkıp ilk yumurtayı bıraktığı döneme kadar geçen süre

vii

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 3.1 Binoküler mikroskopta Heliothis peltigera’nın morfolojik karakterlerinin belirlenmesi ve ölçüm çalışmaları…………….. 24 Şekil 3.2 Laboratuvar koşullarında Heliothis peltigera’nın deri değiştirmesi…………………………………………………….. 24 Şekil 3.3 Heliothis peltigera’ nın erginlerinin kanat açıklığı ölçümü için hazırlanması……………………………………………………. 25 Şekil 3.4 Heliothis peltigera’nın popülasyon takibinde kullanılan feromon………………………………………………………… 27 Şekil 3.5 Heliothis peltigera’nın popülasyon takibi için kullanılan eşeysel feromon tuzakları……………………………………………….. 28 Şekil 3.6 Doğal düşmanlarının elde edilmesi amacıyla Heliohis peltigera larvalarının kültere alındığı faunuslar (a) ve teşhis için hazırlanan parazitoitler (b,c)…………………………………… 30 Şekil 3.7 Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü sera şartlarında aspir bitkisinin yetiştirilmesi………………………... 32 Şekil 3.8 Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü deneme bahçesinde yetiştirilen aspir bitkileri…………………………… 32 Şekil 3.9 Laboratuvarda biyoloji çalışmaları için Heliohis peltigera erginlerinin aspir tarlalarından toplanması …………………….. 33 Şekil 3.10 Petrilerde günlük takibi yapılan Heliothis peltigera yumurtaları 34 Şekil 3.11 Heliothis peltigera yumurtaları………………………………… 34 Şekil 3.12 Aspir bitkisi ile beslenen Heliothis peltigera larvası (a) ve pupa dönemi için sterilize toprak kullanılan fanuslar (b)……………. 35 Şekil 3.13 Heliothis peltigera erginlerinin beslenmelerinin sağlandığı yumurtlama fanusları…………………………………………… 36 Şekil 3.14 Heliothis peltigera erginlerinin erkek ve dişi bireylerinin abdomenleri……………………………………………………... 37 Şekil 4.1 Heliothis peltigera’ nın genç (a) ve olgun yumurtası (b)………. 41 Şekil 4.2 Heliothis peltigera’ nın I.-VI. dönemindeki larvaları…………... 43 Şekil 4.3 Heliothis peltigera’ nın pupası………………………………….. 45 Şekil 4.4 Heliothis peltigera’ nın pupa genital organlarından cinsiyet ayrımı a) erkek b) dişi…………………………………………... 46 Şekil 4.5 Heliothis peltigera’nın ergini erkek (a,b) ve dişi (c,d) bireyleri... 48 Şekil 4.6 Dişi ve erkek Heliothis peltigera’ erginlerinin kanat açıklığı (mm) (n=30)…………………………………………………….. 49 Şekil 4.7 Heliothis peltigera’ nın Balcı aspir çeşidinde (a,b) ve Dinçer aspir (c,d) çeşidinde beslenerek gelişmesini tamamlayan erginleri…………………………………………………………. 51 Şekil 4.8 Ankara iline ait ilçelerde 2018 yılı içerisinde aspir alanlarında survey yapılan alanlar (Google Earth’de hazırlanmıştır)……….. 52 Şekil 4.9 Aspir tarlası ve yapılan survey çalışmaları……………………... 52 Şekil 4.10 Ankara iline ait ilçelerde 2019 yılı içerisinde survey yapılan alanlar (Google Earth’de hazırlanmıştır)……………………….. 57 Şekil 4.11 Haymana ve Gölbaşı ilçelerinde 2018 yılında aspir tarlaları ve tuzaklardaki Heliothis peltigera ergin popülasyonu……………. 64

viii

Şekil 4.12 Heliothis peltigera’nın Haymana ve Gölbaşı ilçelerinde 2018 yılına ait ergin uçuşu……………………………………………. 65 Şekil 4.13 Haymana ve Gölbaşı ilçelerinde 2019 yılında Heliothis peltigera’ nın popülasyon takibi amacıyla kullanılan feromon tuzakları……………………………………………….. 65 Şekil 4.14 Haymana ve Gölbaşı ilçeleri deneme alanlarındaki Heliothis peltigera’nın ergin uçuşu……………………………………….. 68 Şekil 4.15 Aspir üzerinde Heliothis peltigera’nın yumurtası……………… 71 Şekil 4.16 Heliothis peltigera erginlerinin nektarı ile beslendiği Salvia verticilliata alba………………………………………………………. 76 Şekil 4.17 Heliothis peltigera erginlerinin nektarı ile besllendiği Phlomis pungens (a), Teşhis edilemedi (b), Salvia sp. (c), ve tinctorius (d)……………………………………………………. 77 Şekil 4.18 Yarı tarla koşullarında Heliothis peltigera’ nın biyolojik gözlemlerinin yapıldığı kafesler………………………………... 79 Şekil 4.19 Heliothis peltigera’nın kafeslerde toprak altında oluşan pupası... 80 Şekil 4.20 Heliothis peltigera’nın birinci döl larvasının doğada aspir bitkisindeki zararı……………………………………………….. 82 Şekil 4.21 Heliothis peltigera’nın birinci döl larvalarının aspir bitkisindeki zararı…………………………………………………………….. 83 Şekil 4.22 Kafesler içerisinde Heliothis peltigera larvalarından zarar görmüş genç aspir bitkileri……………………………………… 84 Şekil 4.23 Heliothis peltigera’nın ikinci döl larvasının doğada aspir bitkisindeki zararı……………………………………………….. 85 Şekil 4.24 Heliothis peltigera’nın ikinci döl larvasının yarı tarla (kafes) koşullarında aspir bitkisindeki zararı…………………………… 86 Şekil 4.25 Aleiodes bicolor’un kokonu (a), ergini (b)……………………… 89 Şekil 4.26 Aleiodes miniatus (a,b) tarafından parazitlenmiş Heliothis peltigera larvası (c)……………………………………………... 90 Şekil 4.27 Heliothis peltigera larvaları ile beslenen Apanteles sp.’nin doğada kokonu ve larvaları (a), kokonu (b) ve ergin çıkışı ergini (c)………………………………………………………………... 91 Şekil 4.28 Aspir üzerinde parazitoit Hyposoter didymator’ un Heliothis peltigera larvasında oluşturduğu kokon……………………….. 92 Şekil 4.29 Hyposoter didymator ’un kokonu (a) ve ergini (b)……………... 92 Şekil 4.30 Heliothis peltigera’ nın Ichneumonidae familyasına ait parazitoitleri…………………………………………………….. 93 Şekil 4.31 Heliothis peltigera’ nın dişi ve erkek erginlerinin cinsiyet oranı.. 99 Şekil 4.32 Balcı çeşidinde beslenen Heliothis peltigera’nın biyolojik dönemlerinin beklenen yaşam süreleri (Eₓ)…………………….. 101 Şekil 4.33 Dinçer çeşidinde beslenen Heliothis peltigera’nın biyolojik dönemlerinin beklenen yaşam süreleri (Eₓ)…………………….. 102 Şekil 4.34 Balcı çeşidinde beslenen Heliothis peltigera’nın biyolojik dönemlerinin sabit yaş dağılımları (Cₓ)…………………………. 104 Şekil 4.35 Dinçer çeşidinde beslenen Heliothis peltigera’nın biyolojik dönemlerinin sabit yaş dağılımları (Cₓ)…………………………. 105 Şekil 4.36 Balcı çeşidinde beslenen Heliothis peltigera’nın biyolojik dönemlerinin % 65 ± 5 nem, 25 ± 1°C sıcaklık ve 16: 8 (A: K)

ix

saatlik fotoperiyoda sahip şartlarda hayatta kalma oranları (lₓ)… 109 Şekil 4.37 Dinçer çeşidinde beslenen Heliothis peltigera’nın biyolojik dönemlerinin % 65 ± 5 nem, 25 ± 1°C sıcaklık ve 16: 8 (A: K) saatlik fotoperiyoda sahip şartlarda hayatta kalma oranları (lₓ)… 110 Şekil 4.38 Balcı çeşidinde beslenen Heliothis peltigera’nın biyolojik dönemlerinin % 65 ± 5 nem, 25 ± 1°C sıcaklık ve 16: 8 (A: K) saatlik fotoperiyoda sahip şartlardaki üreme değerleri (Vₓ)……. 112 Şekil 4.39 Dinçer çeşidinde beslenen Heliothis peltigera’ nın biyolojik dönemlerinin % 65 ± 5 nem, 25 ± 1°C sıcaklık ve 16: 8 (A: K) saatlik fotoperiyoda sahip şartlardaki üreme değerleri (Vₓ)……. 113 Şekil 4.40 Balcı çeşidinde beslenen Heliothis peltigera’ nın biyolojik dönemlerinin % 65 ± 5 nem, 25 ± 1°C sıcaklık ve 16: 8 (A: K) saatlik fotoperiyoda sahip şartlarda popülasyonun ölüm oranı (Qₓ) ……………………………………………………………... 117 Şekil 4.41 Dinçer çeşidinde beslenen Heliothis peltigera’ nın biyolojik dönemlerinin % 65 ± 5 nem, 25 ± 1°C sıcaklık ve 16: 8 (A: K) saatlik fotoperiyoda sahip şartlarda popülasyonun ölüm oranı (Qₓ) …………………………………………………………….. 118

x

ÇİZELGELER DİZİNİ

Çizelge 2.1 Dünya’da ülkelere göre aspir ekim alanı, üretimi ve verimi….. 5 Çizelge 2.2 Türkiye’de yıllara göre aspir ekim alanı, üretimi ve verimi….. 5 Çizelge 2.3 Ankara ili ilçelerinde son üç yılın aspir ekim alanı…………… 6 Çizelge 3.1 Aspirin gelişim skalası (Flemmer vd. 2015)………………….. 22 Çizelge 3.2 Ankara iline ait 2018 yılı aspir ekiliş alanları, üretimi ve hedeflenen sürvey alanı……………………………………….. 26 Çizelge 4.1 Balcı ve Dinçer aspir çeşitlerinde beslenen Heliothis peltigera’ nın yumurtada boyutları (30 birey)………………… 41 Çizelge 4.2 Balcı ve Dinçer aspir çeşitlerinde beslenen Heliothis peltigera’ nın farklı larva dönemlerinin boy, baş kapsülü ve ağırlıkları (30 birey)…………………………………………... 44 Çizelge 4.3 Heliothis peltigera’ nın pupalarının çeşit bazında ölçülerinin karşılaştırılması (30 birey)…………………………………….. 47 Çizelge 4.4 Farklı aspir çeşidinde yetiştirilen Heliothis peltigera’ nın erginlerinin eşey olarak kanat açıklığı ölçülerinin karşılaştırılması………………………………………………… 50 Çizelge 4.5 Ankara ili aspir alanlarında Heliothis peltigera’nın 2018 yılında bulaşma oranı (%)……………………………………... 53 Çizelge 4.6 Ankara ili aspir alanlarında Heliothis peltigera’nın bitki başına düşen zararlı yoğunluğu (2018)……………………………….. 55 Çizelge 4.7 Ankara ili aspir alanlarında Heliothis peltigera’nın 2019 yılında bulaşma oranı (%)……………………………………... 58 Çizelge 4.8 Ankara ili aspir alanlarında Heliothis peltigera’nın bitki başına düşen zararlı yoğunluğu (2019)……………………………….. 60 Çizelge 4.9 Heliothis peltigera’nın feromon tuzaklarıyla yakalanan ergin sayıları (2019) ve aspir bitkisinin fenolojik dönemleri………... 70 Çizelge 4.10 Heliothis peltigera’nın aspir üzerinde doğadaki bir yıllık yaşam döngüsü………………………………………………… 75 Çizelge 4.11 Ankara ili aspir alanlarında Heliothis peltigera’nın parazitoitleri ve örnek bilgileri………………………………… 88 Çizelge 4.12 Dişi ve erkek Heliothis peltigera bireylerinin Balcı çeşidinde gelişme süreleri ve ergin ömrü (gün) …………………………. 95 Çizelge 4.13 Dişi ve erkek Heliothis peltigera bireylerinin Dinçer çeşidinde gelişme süreleri ve ergin ömrü (gün) ………………………….. 96 Çizelge 4.14 Heliothis peltigera’nın biyolojik dönemlerinin süresi (gün)…... 97 Çizelge 4.15 Heliothis peltigera’ nın yaşam çizelgesine ait parametreler…... 106 Çizelge 4.16 Balcı çeşidinde beslenen Heliothis peltigera’nın biyolojik dönemlerinin süreleri (gün) ve hayatta kalma oranları (%)……. 107 Çizelge 4.17 Dinçer çeşidinde beslenen Heliothis peltigera’nın biyolojik dönemlerinin süreleri (gün) ve hayatta kalma oranları (%)…… 107 Çizelge 4.18 Heliothis peltigera’ nın % 65 ± 5 nem, 25 ± 1°C sıcaklık ve 16: 8 (A: K) saatlik fotoperiyoda sahip şartlarda dönem süreleri (gün) ve dişi doğurganlığı (adet/dişi)…………………. 114

xi

1. GİRİŞ

Aspir (Carthamus tinctorius L.) Asteraceae familyasına ait tek yıllık, dikenli ve dikensiz çeşitleri olan bir bitkidir. Çok dallı ve çalı formunda, 80 – 120 cm boylanabilen bir bitkidir. Yapılan çalışmalar aspirin en eski kültür bitkilerinden birisi olduğunu göstermiştir (Smith 1996). Taşlı ve kurak, step topraklarda rahatlıkla yetiştirilebilen ve kuru koşullarda birçok yağ bitkisinin veremeyeceği kadar ürün verebilmektedir. Batıda Akdeniz Havzası’nın doğusu ve doğuda da İran Körfezi ile sınırlı alanının, aspirin anavatanının bir parçası olduğu bildirilmiştir (Ahlawat 2008). Aspirin Türkiye’ye ilk olarak taşınıp kültüre alınması, bazı kaynaklarda Orta Asya’dan gelen Türklerin getirdiği şeklinde ifade edilmektedir (Koç 2001, Berber 2007). Bir diğer görüş ise çok daha yakın tarihlerde (1930-1945), Bulgaristan’dan Balıkesir ve çevresine gerçekleşen göçlerle Türkiye’ye girdiği yönündedir (Dinçer 1964, Günal 2001, Berber 2007).

Aspir sapı, yaprakları, çiçekleri, tohumları ve küspesiyle ekonomik değere sahip ürünlerin elde edildiği çok değerli ve gelecekte değeri daha da artacak olan bir bitkidir. Diğer yağlı tohumlu bitkiler arasında yağ oranı açısından çok daha caziptir. Elde edilen yağ, sadece sofralık sıvı yağ amaçlı değil, hem margarin imalatında hem de boya sanayinde de kullanılabilen özelliktedir. Aspir, ruminant beslemede dane ve küspe olarak kullanılabildiği gibi kaba yem olarak kullanılmaya ve kaliteli silaj yapımına da uygundur. Hem tazeyken hem de işlemeden arta kalan küspesiyle hayvan yemi olarak değerlendirilebilecek kaliteli bir yem malzemesidir (Babaoğlu 2005). Yalancı safran olarak tanınan aspirin taç yapraklarından kırmızı ve sarı gibi iki temel renk elde edilmektedir. Bu boyalar hem tekstil hem de gıda sanayinde güvenle kullanılabilen boya maddeleridir (Nagaraj vd. 2001). Aspir yağının en önemli endüstriyel kullanım alanlarından birisi de biyodizel üretimidir. Son yıllarda fosil yakıtların çevreye olan olumsuz etkileri ve sınırlı kaynak olmaları, yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımını gündeme getirmiştir. Dünyada aspir yağından biyodizel üretimi konusunda yoğun araştırmalar yapılmaktadır (Öğüt ve Oğuz 2005). Bunun sonucu olarak da aspirin son yıllarda en büyük tüketim alanı biyodizel üretimi olmuştur. Yerel “Dinçer” çeşidinde bu alanda olumlu sonuçlar elde edilmiştir. Son yıllarda ise aspirin biyodizel

1 olarak değerlendirilmesi hem Dünya’da hem de Türkiye’de aspir üretimini teşvik etmiştir (Kıllı ve Erol 2007).

Buna bağlı olarak da Dünya’da aspir üretimi 2017 yılında 723.728 ton olmuştur (Anonim 2019b). Türkiye de ise 2018 yılında ortalama 246.932 da alanda 35.000 ton aspir üretilmiştir (Anonim 2019a). İstatistiki verilere göre ülkemiz aspir üretimi bakımından dünya da beşinci sırada, verim bakımından ise birinci sırada yer almaktadır (Anonim 2019b).

Dünya’da aspir tarımını olumsuz yönde etkileyebilecek birçok faktör yanında zararlı böceklerde büyük önem taşımaktadırlar. Aspirde görülen ve ekonomik olarak zararlı olan başlıca türler Bangasternus planifrons Brullé (Coleoptera: Curculionidae), Acanthiophilus helianthi Rossi (Diptera: Tephritidae), Hubner, Heliothis peltigera Denis & Schiffermülle (Lepidoptera: Noctuidae), Uroleucon carthami Hille Ris Lambers, Uroleucon composita Theobalad (Hemiptera: Aphididae)’dır. Bu zararlılardan yeşilkurt aspir tarımı için önemli bir zararlı olup aspir üretimini nitelik ve nicelik olarak etkilemektedir. Yeşilkut larvaları aspir bitkisinin öncelikle yapraklarını ilerleyen dönemde ise çiçek tomurcuğunda, tohum ve kapsülünde beslenerek zarar vermektedir. Aspir ekimi yapılan tüm alanlarda görülmektedir (Anonim 2019c).

Ankara’da 2014 yılından itibaren aspir yetiştiriciliğinin artması ile birlikte aspir üreticileri yeşilkurt zararından oldukça etkilenmişlerdir. Bunun üzerine T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı aspirde yeşilkurt mücadelesi için geçici olarak bazı preparatların kullanımına izin vermiştir. Ancak zararlı ile sürdürülebilir ve doğayı da koruyabileceğimiz etkin bir mücadele yürütebilmek için zararlı türünün teşhis edilmesi, biyo-ekolojik verilerin ortaya konması, doğal düşmanlarının ve yayılışının bilinmesi gerekliliği ortaya çıkmıştır.

Ülkemizde aspirde zararlı yeşilkurt ile ilgili yapılmış olan bir çalışma olmadığından, zararlının biyolojisi, yayılışı, doğal düşmanları ve mücadelesi ile ilgili detaylı çalışmalara gereksinim duyulmaktadır. Bu çalışma ile Ankara’da aspirde beslenerek

2 verim kaybına neden olan yeşilkurt türü veya türlerinin saptanması, aspir alanlarındaki yayılışını, biyolojisini ve popülasyon seyrini tespit edilmesi hedeflenmiştir. Aspir tarlalarında 2018-2019 yılları arasında yapılan sürveylerde, aspirde zararlı yeşilkurt türü olarak yanlızca Heliothis peltigera tespit edilmiş, başka yeşilkurt türüne rastlanmamıştır. Bu kapsamda doğada zararlının ergin çıkışı ve uçuş seyri eşeysel çekici feromon tuzaklarıyla izlenmiş ve popülasyon takibi yapılmıştır. H. peltigera’nın aspirdeki zararı ile bitkinin fenolojisi birlikte takip edilerek aspir bitkisinde zararlı olduğu dönemler ve doğal düşmanları belirlenmiştir. Laboratuvar koşullarında iki farklı aspir çeşidi üzerinde H. peltigera’nın biyolojisi, biyolojik dönemlerin morfolojik özellikleri belirlenmiştir. Zararlının aspir çeşitleri üzerinde döl sayısı, gelişme süreleri, ömür süresi, cinsiyet oranı, canlı kalma oranı, net üreme gücü gibi biyolojik veriler elde edilerek yaşam çizelgesi oluşturulmuştur. Çalışma sonucunda elde edilen bulguların uygulamaya verilerek aspirde ürün kaybının önlenmesi, kaliteli ürün elde edilmesi ve ülke ekonomisine katkıda bulunulması hedeflenmiştir.

3

2. KAYNAK ÖZETLERİ

Aspir ve üretimi

Dünya 1961’de 326.997 ton olan aspir üretimi sürekli artarak 1975 yılında 1.110.535 tona yükselmiştir. Ancak aspir üretimi 1975 - 1995 yılları arasında 800.000 - 1.000.000 arasında sınırlı kalmıştır. 2000’li yıllara gelindiğinde 625.183 tona kadar gerilemiş, 2005 yılında azalmaya devam ederek 587.041 ton olarak gerçekleşmiştir (Çizelge 2.1), (Anonim 2019b). Türkiye’de de dünyada olduğu gibi aspir ekim alanı ve üretimi yıllar itibariyle çok ciddi değişimler göstermiştir. Örneğin 1971’de 12.800 da’lık alanda aspir ekimi yapılmış, 1976 yılına kadar artarak 22.000 da’a çıkmış fakat 1978 yılında ekim alanı 7.750 da’a kadar düşmüştür. Ekim alanındaki gerileme 1984’e kadar düzenli bir şekilde devam etmiş ve 2.400 da alanda aspir yetiştiriciliği yapılmıştır. Zaman zaman küçük artışlar söz konusu olsa da aspir ekim alanı 2003 yılına gelene kadar 2.000 da’ın üzerine çıkamamıştır (Anonim 2019a, Anonim 2019b). Ancak 2004 yılından itibaren aspir ekiliş alanlarının giderek arttığı, 2018 yılında bu rakamın 100 kata kadar çıktığı ve ortalama 246.932 da alanda 35.000 ton üretim gerçekleştiği görülmüştür (Çizelge 2.2), (Anonim 2019a). TÜİK verilerine göre aspir yetiştiriciliği ülkemizde en fazla Orta Anadolu Bölgesinde yapılmakta olup toplam üretimin % 55’i Ankara ilinde gerçekleşmektedir. Çizelge 2.3’de Ankara ili ilçelerine ait son üç yılın aspir ekim alanları yer almaktadır.

4

Çizelge 2.1 Dünya’da ülkelere göre aspir ekim alanı, üretimi ve verimi

Yıllar 2006 2017 Ülke Ekim alanı (ha) Ekim alanı (ha) Üretim (ton) Verim (kg/da) Kazakistan 70400 297467 224809 76 Rusya 310 148792 101585 68 Amerika 72440 57950 81600 141 Meksika 69883 44986 70387 156 Türkiye 431 27376 50000 183 Hindistan 364600 122353 47000 38 Çin 22000 23055 32945 143 Arjantin 25250 26134 17584 67 Özbekistan 5840 25783 14701 57 Kırgızistan 15969 13272 11850 89

Çizelge 2.2 Türkiye’de yıllara göre aspir ekim alanı, üretimi ve verimi

Yıllar Ekim Alanı Üretim Verim

(da) (ton) (kg/da)

2018 246.932 35.000 142

2017 273.762 50.000 183

2016 395.710 58.000 147

2015 431.071 70.000 162

2014 443.050 62.000 140

2013 292.920 45.000 154

2012 155.918 19.945 128 2011 131.668 18.228 138

2010 135.000 26.000 193

5

Çizelge 2.3 Ankara ili ilçelerinde son üç yılın aspir ekim alanı

İlçe Adı Ekilen alan (dekar) 2016 2017 2018 Bala 175.000 36.000 19.210 Haymana 35.000 10.640 1171 Polatlı 7.000 6.000 234 Gölbaşı 8.070 11.000 12885 Ş.Koçhisar 4.000 4.500 1171 Sincan 1.650 1.650 1.874 Beypazarı 1.500 1.500 1757 Ayaş 2.000 1.200 1406 Çubuk 450 450 527 Elmadağ 466 600 879 Kalecik 330 - - Nallıhan 250 200 586 Güdül 100 100 117 Çankaya 54 101 118

Aspir zararlıları

Karve (1980) aspir için en önemli zararlıların Uroleucon carthami Hille Ris Lambers (Hemiptera: Aphididae), Helicoverpa armigera Hubner ve Heliothis peltigera Denis & Schiffermülle (Lepidoptera: Noctuidae) olduğunu bildirmişlerdir.

Şengonca (1983) Çukurova Bölgesi’nde aspir zararlıları üzerinde yaptığı araştırmada, aspirde farklı familyalara ait zararlı 8 tür saptamıştır. Özellikle H. armigera H. peltigera ve Lixus speciosus Miller (Coleoptera: Curculionidae)’un bölgede ekonomik önemde zararlılar olabileceğini ortaya koymuştur. Bu türlere ilave olarak Agrotis ipsilon Hufnagel (Lepidoptera: Noctuidae), U. carthami, Cassida palaestina Reiche (Coleoptera: Chyrsomolidae), Oxythyrea cinctella Schaum (Coleoptera: Scarabaeidae), Cteniopus gibbosus Baudi di Selve (Coleoptera: Alleculidae) ve Acanthiophilus helianthi Rossi (Diptera: Tephritidae)’ nin de aspirde zarar yaptığını tespit etmiştir. Bemisia tabaci Gennadius (Hemiptera: Aleyrodidae) Tetranychus cinnabarinus Boisd

6

(Acarina: Tetranychidae), Haplothrips spp. (Thysanoptera: Phlaeothripinae) gibi zararlılara da aspirde çok az miktarda rastlanmıştır.

Mallapur vd. (1997) Karnataka (Hindistan)’da 6 aspir çeşidinde 20 zararlı tür tespit etmiş ve bu türlerin çoğunun Karnataka için yeni kayıt olduğunu bildirmişlerdir.

Patil ve Halloli (2005) dünyada toplam 101 böcek türünün aspirde zarar yaptığını, bunlardan 75 türünün Hindistan’da bulunduğunu tespit etmişlerdir. Bunların arasında en önemli zararı yaprakbiti türü U. composita’ nın verdiği belirtilmiştir.

Dünya’da Chaetorellia carthami Stackelberg, A. helianthi, Chaetorellia jaceae Rob- Des, Terellia luteola Wiedemann, Urophora mauritanica Macquart (Diptera: Tephritidae), Melanagromyza obtusa Malloch, Phytomyza atricornis Meigen (Diptera: Agromyzidae), Larinus grisescens Gyllenhal, Larinus syriacus Gyllenhal, Larinus orientalis Capiomont, Larinus ovaliformis Capiomont, Tanymecus indicus Faust, (Coleoptera: Curculionidae), Plusia gamma Linnaeus, Plusia orichalcea Hubner, H. armigera, H. peltigera, Spodoptera exigua Hubner, Trichoplusia ni Hübner (Lepidoptera: Noctuidae), Pyrameis cardui Linnaeus (Lepidoptera: Nymphalidae), Typhlocyba pomaria McAtee, Empoasca spp. (Hemiptera: Cicadellidae) Aphis gossypii Glover, Macrosiphum sonchi Linnaeus, U. carthami, (Hemiptera: Aphididae), Ferrista virgata Cockerell (Hemiptera: Pseudococcidae) Monantha globulifera Walker (Hemiptera: Tingidae), Nezara viridula Linnaeus (Hemiptera: Pentatomidae) Thrips spp. Microcephalothrips abdominalis Crawford ve Frankliniella spp. (Thysanoptera: Thripidae) türlerinin Hindistan, Amerika, Asya ve Afrika ülkelerinde aspir bitkisine zarar verdiği bildirilmiştir (Smith vd. 2006, Hill 2008).

Kıyak ve Akar (2010) Ankara’da aspir alanlarında Brachycoleus decolor Reuter (Hemiptera: Miridae) adlı tür tespit etmiştir.

7

Avgın ve Colonelli (2011) Türkiye’nin güneyinde yaptığı araştırmada Bangasternus planifrons Brullé (Coleoptera: Curculionidae) türünün yaşamını Carthamus türleri üzerinde sürdürdüğünü bildirmiştir.

Saeidi vd. (2011) İran’da A. helianthi, C. carthami, T. luteola, Larinus flavescens Gyllenhal, Larinus liliputanus Faust (Coleoptera: Curculionidae), H. peltigera, Oxycarenus palens Herrich-Scheffer, Oxycarenus hyalinipennis Costa, Lygus sp. (Hemiptera: Miridae), U. composita, Pleotrichophorus glandolosus Kaltenbach, Brachycaudus helichrysi Kaltenbach (Hemiptera: Aphididae), Neoaliturus fenestratus Herrich-Schaffer, Euscelis alsius Ribaut, Macrosteles laevis Ribaut, Psammotettix striatus Linnaeus, Circulifer haematoceps Mulsans ve Rey (Hemiptera: Cicadellidae), Thrips tabaci Lindeman (Thysanoptera: Thripidae), Aeolothrips collaris Priesner (Thysanoptera: Aeolothripidae) ve Haplothrips sp. (Thysanoptera: Phleothripidae) türlerini aspir bitkilerinde tespit etmiştir.

Diğer önemli bir zararlı kategorisi ise akarlar olarak kaydedilmiştir. Yapraklardan hücre içeriklerini emerek zarara neden olmaktadırlar. İlk başta, zararın yapraklar üzerinde küçük noktalar halinde ortaya çıktığı ve bazen yaprakların gri, sarı veya bronz bir renk aldığı belirtilmiştir. Yaprak hasarının ileri aşamalarında nekrotik noktalar oluştuğu bildirilmiştir (Godfrey 2011).

İran’da aspirle ilişkili yapılan incelemede, A. helianthi, C. carthami ve T. luteola' nın en önemli türler olduğunu göstermiştir. Bu çalışmanın sonuçları, A. helianthi’nin Mart ayından Mayıs ayına kadar baskın tür olduğunu göstermiştir. Ayrıca, aspir çiçek başlarında zarar veren baskın tür olduğunu ortaya koymuştur. Bu meyve sineği türünün baskınlığı hem erken hem de geç olgunlaşan aspir çeşitlerinin meyvesinde görülmüştür. Bunun sebebinin alternatif bitkilerdeki çiçek başlarının (Compositae familyasından ayçiçeği, yabancı otlar, vb.) olmamasından kaynaklanabileceği bildirilmiştir. Buna ek olarak, Mart ila Mayıs ayları A. helianthi’nin popülasyon artışı için elverişli olan Gachsaran'daki kurak dönemler olduğu ve bu nedenle, aspir tohumlarına çok büyük hasar verdiği ve uygun kontrol önlemleri alınmazsa tam tohum kaybıyla sonuçlanabileceği belirtilmiştir (Saeidi vd. 2013).

8

Javed vd. (2013) Pakistan’da aspirin farklı çeşitleri ve bitkinin farklı dönemlerinde Amrasca bigutella bigutella Ishida (Hemiptera: Cicadellidae), U. carthami, Lygus hesperus Knight ve Pale (Hemiptera: Miridae) ve H. armigera olmak üzere dört zararlı gözlemlemişlerdir. Popülasyon yüzdesine bakıldığında % 85’inin U. carthami olduğunu tespit etmişler ve popülasyon dalgalanmasının predatör ve parazitoitler, sıcaklık, yağmur ve nem gibi faktörlerden etkilendiğini bildirmişlerdir.

Orta ve Kuzey Yunanistan'da, ilk defa aspirde Botanophila turcica Hennig (Diptera: Anthomyiidae) kaydedilmiştir. Bu sinek larvalarının, rozet meristem ve gelişmekte olan konukçu bitkinin kökünen girdiği, gelişmekte olan yaprakların deformasyonuna ve bazen de bitki kayıplarına neden olduğu bildirilmiştir (Tsialtas vd. 2013).

Türkiye’de Konya ili aspir alanlarında yapılan başka bir araştırmada Aphis fabae Scopolii (Hemiptera: Aphididae), H. peltigera, U. composita B. decolor, C. gibbosus, Cetonia aurata Linnaeus (Coleoptera: Cetonidae), Tropinota hirta Poda von Neuhaus (Coleoptera: Scarabaeidae), B. planifrons ve L. syriacus olmak üzere aspirde zararlı 9 adet tür bulunmuştur (Damkacı 2013).

İran’da aspir bitkilerinde ciddi zarara neden olan A. helianthi, C. carthami, T. luteola, U. mauritanica ve Isocolus tinctorius Melika & Gharali (Hymenoptera: Cynipidae) tespit edilmiştir (Lotfalizadeh ve Gharali 2014).

Irak, İsrail ve Kırgızistan’da Chaetorellia spp. (Diptera: Tephritidae), özellikle C. carthami türlerinin aspir zararlısı olduğu rapor edilmiştir (Saeidi vd. 2015).

Dobrin vd. (2017) Serada yetiştirilen aspirlerde belirlenen en zararlı türlerin Tetranychus urticae Koch (Acarina: Tetanychidae) ve Trialeurodes vaporariorum Westwood (Hemiptera: Aleyrodidae) olduğunu ve ciddi verim kayıplarına sebebiyet verdiğini bildirmiştir. Yüksek sıcaklıkla ilişkili olarak bu zararlıların en çok Haziran ve Temmuz aylarında görüldüğünü kaydetmiştir.

9

Ankara ilinde 2014 yılında aspir yetiştiriciliğinin yapıldığı Ayaş, Bala, Kalecik, Polatlı ve Şereflikoçhisar ilçelerinin tamamında B. planifrons’un yaygın olduğu tespit edilmiş ve bu ilçelerde sırasıyla % 4,17, 23,05, 1,16, 6,11 ve 1,16 oranında bulaşık olduğu bildirilmiştir. İkinci yıl (2015) yapılan çalışmalarda Bala, Kalecik, Polatlı ve Şereflikoçhisar ilçelerinde sırasıyla % 24,06, 0,99, 43,57 ve 1,75 oranında bulaşma olduğu belirtilmiştir. Zararlının 2014 yılında Ayaş, Bala, Kalecik, Polatlı ve Şereflikoçhisar ilçelerinde sırasıyla yoğunluğu ortalama, 4,67, 9,34, 3,38, 6,64 ve 3,44 adet ergin birey/bitki; 2015 yılında ise Ayaş ilçesi hariç sırasıyla ortalama 8,08, 2,75, 6,56 ve 2,33 adet ergin birey/bitki olarak saptanmıştır. Zararlının larvalarının aspirin yeşil aksamında ve yeni oluşan tohumlarında beslenmesi sonucunda yüksek ürün kaybına neden olduğu belirtilmiştir (Yücel vd. 2019).

Yeşilkurt konukçuları

Ülkemizde H. peltigera’nın Adapazarı ve İstanbul yörelerinde sebze, mısır ve süs bitkilerinde (Keyder, 1961); Ege Bölgesi’nde pamuklarda (İyriboz 1971) zararlı olduğu bildirilmiştir.

Heliothis peltigera Kanada, Hindistan, Türkiye, Pakistan, İran, Irak, İsrail, Suriye, Yeni Zelenda, Sudan ve Güney Afrika’da Gossypium spp. (pamuk), Glycine max (soya fasulyesi), Zea mays (mısır), Phaseolus vulgaris (fasulye) ve özellikle de Carthamus tinctorius (aspir) gibi ekonomik önemi olan ürünlerde tespit edilmiştir (Manjunath vd. 1976).

Chrysanthemum sp. (krizantem), (karabanotu), Lavandula stoechas (karabaş), Matricaria recutita (mayıs papatyası), Mentha spp. (nane), Salvia spp. (adaçayı), officinalis (aynısefa), (güzelavratotu) gibi otlar da H. peltigera’nın konukçusu olarak belirlenmiştir (Meierrose vd. 1989).

Adana, İçel, Hatay ve Antalya’da pamuk, nohut ve mısırlar üzerinde H. peltigera’ nın bulunduğu bildirilmiştir (Kornoşor ve Düzgüneş 1980).

10

Heliothis peltigera’ nın 45 familyaya ait 181’den fazla bitki türünde zararlı olabildiği bildirilmiştir (Bhadauria vd. 1999).

Tezcan (2004) ülkemizde Turgutlu ve Salihli’deki kültür kekiği üretim alanlarında H. peltigera’nın görüldüğünü ilk kez kaydetmiştir.

Helicoverpa armigera’ nın polifag bir zararlı olduğu, ciddi ekonomik kayıplara neden olduğu ve bu zararlının Hindistan’da yıllık 1 milyar dolar değerinde zarara ve ürün kaybına sebep olduğu bildirilmiştir. Bu zararlının probleminin, kapsüle doğrudan zarar vermeleri, habitattaki beslenme alışkanlıkları, yüksek hareket kabiliyetleri ve hızlı üreme kapasiteleri, fakültatif diyapoz ile örtüşen dölleri, noktürnal davranışları ve farklı konukçularda genetik değişkenlikleri nedeniyle daha da artığı belirtilmiştir (Mane vd. 2013).

Yunanistan’da ayçiçeği tarlalarında 2015 yılı Haziran ayında ilk kez H. peltigera tespit edilmiş ve % 80 bulaşıklık olduğu kaydedilmiştir (Simoglou vd. 2015).

Yeşilkurt türleri ile yapılan biyoloji çalışmaları

Helicoverpa armigera’nın biyolojisi ile ilgili birçok çalışma yapılmıştır. Öngören vd. (1977) domateste H. armigera ile yaptıkları çalışmada 22±1°C sıcaklık ve % 60-70 orantılı nemde preovipozisyon süresini 4,4±0,2 (2-8) gün, dişi ve erkek yaşam süresini sırasıyla 10,6±0,7 (3-21) ve 7,6±0,8 (4-15) gün olarak bulmuştur. 28±1°C sıcaklık ve % 60-70 orantılı nemde ise preovipozisyon süresini 2,5±0,1 (1-4) gün, dişi ve erkek yaşam süresini sırasıyla 7,2±0,5 (3-10) ve 7,6±0,8 (4-15) gün olarak belirtmişlerdir.

Yabaş (1979) tarafından yapılan bir diğer çalışmada H. armigera’nın 25±1°C sıcaklık ve % 60-70 orantılı nem koşullarında preovipozisyon ve ovipozisyon süreleri 2,28 (2-3) ve 8,14 (4-14) gün, dişi ve erkek ömrü 10,28 (6-26) ve 10,78 (3-24) gün olarak kaydedilmiştir. Bir dişinin bıraktığı ortalama yumurta sayısı ise 545,42 (74-1502) adet olduğunu bildirmektedirler.

11

Tripathi ve Sharma (1985) Hindistan’da nohut üzerinde beslenen H. armigera dişilerinin 16,5-18,5 gün, erkeklerin ise 8-12 gün yaşadıklarını tespit etmiştir.

Farid (1989) İran’da domates üzerindeki H. armigera dişisinin preovipozisyon süresinin 5-6 gün, ergin ömrünün ise 13-16 gün olduğunu bildirmektedirler.

Japonya’da sıcaklık ve fotoperiyotun H. armigera’ nın gelişmesi ve diyapoza etkisi çalışılmış ve diyapoz için 12:12 ve 13:11 fotoperiyotun kritik değerler olduğu gözlenmiştir. Yumurta, larva ve pupa dönemleri için sıcaklık arttıkça gelişme dönemlerinin kısaldığı belirlenmiştir. Yumurta, larva ve pupa dönemleri için gelişme eşiği sırasıyla 10,8, 13,6 ve 14,6 olarak bildirilmiştir. Gelişme için etkili sıcaklıklar toplamı ise 45,5, 200 ve 142,9 gün derece olarak belirlenmiştir (Qureshi 1999).

Helicoverpa armigera’nın biyolojisi üzerinde 25±1°C sıcaklık, % 65±5 orantılı nem ve 16:8 saatlik aydınlatma koşullarında araştırma yürütülmüş ve bir dişi kelebeğin ortalama 678,50±492,53 adet yumurta bıraktığı ve bu yumurtaların % 57'sinin açıldığı bildirilmiştir. Bir dölün ise 36,08 günde tamamlandığı belirtilmiştir. Yapılan çalışmada cinsiyet oranın (dişi:erkek) pupalarda 1,00:1,07, erginlerde ise 1,00:1,08 olduğu kaydedilmiştir. Ayrıca Bursa'da arazi koşullarında yapılan çalışmalarda, kışı toprakta ortalama 7,08±1,53 cm derinlikte pupa döneminde ve diyapoz halinde geçirdiği belirlenmiş, Mayıs başında ise ergin çıkışlarının başladığı, dişi kelebeklerin Mayıs ortalarına doğru konukçu bitkilere yumurta koyduğu tespit edilmiştir (Kaya ve Kovancı 2000).

Helicoverpa armigera erginlerinin genellikle günün karanlık periyodunda faaliyet gösterdikleri, gündüzleri aktivitenin çok az olduğu ve erginlerin kuytu yerlerde gizlendikleri bildirilmiştir. Pupadan ergin çıkışının ve yumurtlamanın genel olarak günün karanlık periyodunda gerçekleştiği belirtilmiştir. Ayrıca H. armigera dişilerinin preovipozisyon, ovipozisyon ve postovipozisyon süreleri sırasıyla 7,50±1,63 (4-10), 11,10±2,91 (7-15) ve 0,70±0,64 (0-2) olarak, dişi ömrü 19,30±3,80 (14-25) ve erkek ömrü 16,60±0,22 (12-22) gün olarak bulunmuştur (Kaya ve Kovancı 2000).

12

Helicoverpa armigera’ nın cinsiyet oranı, yumurta verimi ve ömrü üzerinde yapay besin, nohut, domates ve tütün olmak üzere 4 farklı besinin etkileri 25±1 °C sıcaklık, % 65±5 orantılı nem ve 16:8 fotoperiyot koşullarında araştırılmıştır. Çalışmalar sonucunda H. armigera’nın bıraktığı ortalama yumurta sayısının besine göre sırasıyla; 672,40±488,20, 611,00±489,33, 461,30±279,53, 271,70±248,83 adet olduğu belirlenmiştir. Ovipozisyon süresi ise yine sırasıyla; 11,90±4,42, 10,80±3,55, 12,00±3,49, 12,40±4,45 gün olarak kaydedilmiştir. Cinsiyet oranını (dişi: erkek) aynı sıra ile 1,00:1,10, 1,00:1,35, 1,00:1,22, 1,00:1,22 olduğu tespit edilmiştir (Kaya 2000).

Japonya’da domates üzerinde yetiştirilen H. armigera’nın tüm evrelerinin gelişimine bir dizi sabit sıcaklığın (13,3-32,5°C) etkileri araştırılmış ve sıcaklık arttıkça yaşam döngüsü süresinin kısaldığı gözlemlenmiştir. Yumurta, larva ve pupa dönemleri için sırasıyla 10,5°C, 11,3°C ve 13,8°C'lik bir gelişme eşiği tespit edilmiştir. Yumurtanın gelişimi için 51 gün-derece, larva dönemi için 215,1 gün-derece, pupa dönemi için 151,8 gün-derece termal constant gerektiği belirtilmiştir (Jallow vd. 2001).

Filipinler’de gerçekleştirilen bir yaşam çizelgesi çalışmasında, H. armigera’ nın ölüm faktörleri ve üreme potansiyeli belirlenmiştir. Yüksek mortalite oranlarına, yumurtaların Trichogramma ve Eriborus tarafından parazitlenmesi, larvaların kaybolması (avcıların faaliyetleri/ göç/ hastalık) ve pupa açılmamasının neden olduğu bildirilmiştir (Pascua 2002).

Helicoverpa armigera’nın gelişimi, vücut ağırlığı, hayatta kalma oranı ve üreme kapasitesi labaratuvar şartlarında 6 farklı konukçu bitkide 27ºC sıcaklıkta ve 14:10 fotoperiyotta çalışılmıştır. Ergin öncesi dönemin mısırda 26,6 gün, domateste ise 35,1 gün sürdüğü tespit edilmiştir. Dördüncü dönem larva ağırlığı mısırda 22,8 mg ve tütünde 5,9 mg, son dönem larva ağırlığı pamukta 176,7 mg ve domateste 135,5 mg olarak tespit edilmiştir. Pupa ağırlığı ise mısırda 285,2 mg ve domateste 167,1 mg olarak saptanmıştır. Yumurtadan pupaya hayatta kalma oranı pamukta % 33,1 ve biberde % 1,7 olduğu bildirilmiştir. Bu türün net üreme oranı en yüksek pamukta (117,6) ve en düşük acı biberde (5,1) olduğu bildirilmiştir (Liu vd. 2004).

13

Yunanistan’da 12.5-40ºC arasında değişen 5 farklı sıcaklık ve 16:8’lik fotoperiyot altında H. armigera'nın hayatta kalması, gelişimi, üremesi ve ömrü üzerine sıcaklığın etkisini değerlendirmek için laboratuvar çalışmaları yapılmıştır. Gelişme eşikleri pupa dönemi için 10,17ºC, yumurta dönemi için 11,95ºC olarak bildirilmiştir. Ortalama ergin yaşam süresinin 15ºC’de 34,4 gün 35ºC’de 7,6 gün olarak farklılık gösterdiği tespit edilmiştir (Mıronıdis ve Soultani 2008).

Pakistan’da H. armigera nohut, taze fasulye, soya fasulyesi, buğday, mısır, pamuk ve kestane unları ile laboratuvarda yedi adet yapay besinde ve nohut yaprakları ve baklalarından oluşan doğal besinlerle yetiştirilmiştir. Nohut unu kaynaklı besinde yetişen larva ve pupaların 0,45 ve 0,38 g maksimum ağırlığa ulaştığı, 14,5 ve 11 gün süre ile gelişimlerini tamamladığı bildirilmiştir. Kestane unu ile hazırlanan besinde ağırlığı 42,8 ve 14,8 günde ve 0,27 ve 0,18 g ağırlığında larva ve pupa elde edildiği belirtilmiştir. Tüm uygulamalarda larva uzunluğunun 3,7 ile 3,3 cm arasında değiştiği görülmüştür. Larva ölümünü en fazla pamuk tohumu ununda, ardından da kestane, soya fasulyesi ve buğday ununda olduğu tespit edilmiştir. Pupa oluşumu en fazla nohut unu (% 80,1) ve en az kestane ununda (% 60,3) olduğu bildirilmiştir. Ergin elde etme oranı % 91,6 nohut unu, % 85,5 taze fasulye, % 83,1 nohut yaprakları ve baklalarda ve % 82,5 soya fasulyesi üzerinde gerçekleştiği belirtilmiştir (Hamed ve Nadeem 2008).

Yapılan bir çalışmada H.armigera’ nın larva döneminde 27ºC sıcaklıkta yapay besinde beslenmesi sonucu larva döneminin 16,30; pupa döneminin 10,60; dişi ömrünün 9,50 ve erkek ömrünün 9,90 gün olduğu bildirilmiştir (Amer vd. 2009).

Helicoverpa armigera’ nın yaşam çizelgesi parametreleri üzerine 13 soya fasulyesi çeşidinin etkisi incelendiği çalışmada 25 ºC sıcaklık % 65 orantılı nem, 16:8 fotoperiyot şartlarında hayatta kalma, üreme, cinsiyet oranlarının, yumurta veriminin ve dönemlerinin çeşide göre değiştiği bildirilmiştir (Naseri vd. 2009).

İran’da farklı konukçularda 25±1°C, % 65±5 nem ve 16:8 fotoperiyotta, H.armigera’nın beslenme şekilleri araştırılmış ve üçüncü dönem larvaların en fazla patates ile beslendiği bildirilmiştir. Dördüncü dönem larvaların nohutta beşinci dönem larvaların ise

14 domateste ve beyaz fasulyede yüksek oranda beslendikleri görülmüştür. Tüm larva dönemlerinin genel olarak beslenmesine bakıldığında ise en yüksek patateste en düşük domateste beslendikleri belirtilmiştir (Hemati vd. 2011).

Tayvan’da H. armigera’nın yaşam çizelgesi laboratuvar (29ºC sabit sıcaklıkta ve yapay besin ile) koşullarında çalışılmış beşinci dönem larvaların % 55’inin altıncı döneme geçtiği görülmüştür. Ortalama toplam ergin öncesi dönemin 35,36 gün sürdüğü ve ortalama 138,73 fertil yumurta elde edildiği bildirilmiştir. Kalıtsal üreme yeteneği (r) 0,1029, artış oranı sınırı (λ) 1,1083, net üreme gücü (Rₒ) 36,7 olarak bulunmuştur (Jha vd. 2012).

Yapay besin ve mısırda beslenen H. armigera’nın demografik karakteri belirlenmiş ve kalıtsal üreme yeteneği (r), artış oranı sınırı (λ) ve ortalama döl süresi (Tₒ) yapay besinde; 0,1015, 1,1068 ve 46,3 gün, mısırda; 0,0853, 1,0890 ve 46,6 gün olarak hesaplanmıştır (Jha vd. 2012).

Assemi vd. (2012) İran’da 16 bileşenden oluşan yapay besinin H. armigera üzerindeki etkisini incelemiş ve larva dönemini 19 günden 15,5 güne (% 18.42 iyileşme), pupa dönemini 12,29’dan 11 güne (% 10,49 iyileşme) düşürdüğünü, ergin ömrünün 14,51’den 21 güne (% 44,72 iyileşme) çıkardığını, yumurta sayısını 211,21’den 260’a artırdığını bildirmiştir.

İran’da farklı besinlerde, 25±1ºC, % 65±5 nem, 16:8 fotoperiyotta yapılan bir çalışmada H. armigera’nın en uzun ve en kısa larva dönemi ve gelişme süresi kırmızı fasulyede 19,83±3,83 ve 37,58±0,90 gün, beyaz fasülyede 14,13±0,32 ve 31,82±0,42 gün olarak belirlenmiştir. Net üreme gücü (Rₒ) en düşük ve en yüksek değerleri kırmızı fasulyede 177,3±6,7 ve beyaz fasulyede 270,1±6,7 olarak tespit edilmiştir. Ortalama döl süresi (Tₒ) en kısa beyaz fasulyede (37,03±0,05 gün) en uzun kırmızı fasulyede (44,64±0,07 gün) hesaplandığı bildirilmiştir (Naseri 2014).

15

Farklı besinlerde, 26ºC, 14:10 fotoperiyotta H. armigera’nın gelişme periyodu, ölüm ve üreme oranının belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmada larva döneminin en kısa bezelye ve yapay besinde, en uzun pamuk ve mısırda sürdüğü bildirilmiştir. Larva ölümü en fazla mısırda daha sonra pamukta gözlenmiştir. Pupa dönemlerinde önemli farklılıklara rastlanmadığı, pupa ölümlerinin de en fazla mısırda ve daha sonra pamukta gerçekleştiği belirtilmiştir. Yumurta sayısı en fazla bezelyede (560/dişi) en düşük pamukta (350/dişi) beslenenlerde görülmüştür (Amer ve El-Sayed 2014).

Helicoverpa armigera laboratuvarda kontrollü koşullarda, Glayöl [Gladiolus grandiflorus Andrews (Asparagales: Iridaceae)] yaprak ve çiçeklerinde yetiştirilmiş, biyolojisi ve morfolojisine ait bazı özellikler belirlenmiştir. Yapılan çalışma sonucunda ergin bireyin yumurtalarını yapraklara ve taze sürgünlere tek tek ve yaklaşık 1030 adet yumurta bıraktığı bildirilmiştir (Genç vd. 2017).

Brezilya’da H. armigera larvalarının biyolojisini değerlendirmek ve farklı proteinli besinler ile beslenmelerini karşılaştırmak amacıyla yapılan çalışmada; beslenme indeksinin, nispi tüketim oranının, bağıl metabolik hızın, nispi büyüme oranının ve sindirilebilirliğin, ilave protein içeren besin ile daha yüksek olduğu belirtilmiştir. Larvanın hayatta kalma oranı, ortalama protein içeriği olan besinde daha yüksek ve yüksek protein içeriği olan besinde daha düşük olduğu görülmüştür. Pupa döneminin daha yüksek protein içeriği ile daha uzun olduğu tespit edilmiştir. Değerlendirilen besinler arasında, ortalama protein içeriğine sahip besin, daha yüksek bir üreme oranına, popülasyonun ikiye katlanması için daha kısa süreye ve en yüksek popülasyon artışı oranlarına neden olduğu bildirilmiştir (Truzi vd. 2018).

Aspir zararlılarının doğal düşmanları

İngiltere’de H. peltigera parazitoitleri olarak Aspilota insidiatrix Marsh., Orthostigma pumilia Nees (Hymenoptera: Braconidae), Fransa’da Hemiteles sp. (Hymenoptera: lchneumonidae), Tachina fera Linnea (Diptera: Tachinidae), Winthemia quadripustulata F. ve Meteorus pulchicornus Wesm. (Hymenoptera: Braconidae) türleri kaydedilmiştir (Thompson 1947).

16

Hindistan’ın Anand bölgesinde (Gujarat Eyaleti) H. peltigera’nın yumurta parazitoiti Trichogramma chilotraeae Nag ve Nagar (Hymenoptera: Trichogrammatidae), yumurta-larva parazitoitleri Chelonus heliopae Gupta (Hymenoptera: Braconidae) ve larva parazitoileri Campoletis maculipes Tschek, Eriborus sp., Pristomerus sp. (Hymenoptera: Ichneumonidae), Eucarcelia illota Curran, Palexorista laxa Curran ve Exorista xanthaspis Wiedemann (Diptera: Tachinidae) olarak kaydedilmiştir. C. heliopae ve Pristomerus sp. hariç diğer tüm parazitoitlerin özellikle C. maculipes’in en baskın olan parazitoitler olduğu bildirilmiştir (Manjunath vd. 1975).

Bir avcı karınca olan Camponotus sericeus Fabricius (Hymenoptera: Formicidae) ve Chrysopa carnea Stephens (Neuroptera: Chrysopidae)’nın H. peltigera larvalarının predatörü olduğu ilk kez tespit edilmiştir (Manjunath vd. 1976).

Sinophorus xanthostomus Gravenhorst (Hymenoptera: Ichneumonidae)’un larva endoparazitoiti olduğu ve H. peltigera’nın dördüncü ve beşinci dönem larvalarına yumurta bıraktığı bildirilmiştir (Calbukov, 1978).

İngiltere’de A. insidiatrix ve O. pumilia ve Fransa’da M. pulchicornus, Hemiteles sp., T. fera, W. quadripustulata türleri H. peltigera’nın larva parazitoitleri olarak kaydedilmiştir (Meierrose vd. 1989).

Iqbal ve Mohyuddin (1990) tarafından Pakistan’da Campoletis chlorideae Uchıda, Netelia sp., Charops bicolor Szepligets (Hymenoptera: Ichneumonidae), Apanteles spp., Microgaster similis Nees, Microgaster demolitor Wilkinson (Hymenoptera: Braconidae) ve Trichogramma chilonis Ishii (Hymenoptera: Trichogrammatidae) türlerinin H. peltigera’ nın parazitoitleri olduğu bildirilmiştir. Ayrıca T. chilonis, C. chlorideae, Apanteles spp., Chelonus spp., Temelucha sp. ve P. laxa türlerinin ise H. armigera’ nın parazitiotleri olduğu kaydedilmiştir.

17

Ülkemizde Göven ve Efil (1994) tarafından Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Ichneumon sarcitorius Linnaeus (Hymenoptera: Ichneumonidae) türünün H. armigera ve H. peltigera’nın pupa parazitoiti olduğu belirlenmiştir.

Adana’da Hyposoter didymator Thunberg (Hymenoptera: Ichneumonidae)’un H. peltigera larvalarını parazitlediği tespit edilmiştir (Ghavami, 1999).

Kaya ve Kovancı (2000) H. armigera larvalarının larva-pupa parazitoiti olan Tachina magnicornis Zetterstedt (Diptera: Tachinidae) tarafından parazitlendiğini kaydetmiştir.

Türkiye’de H. peltigera’nın endoparazioid türü olan Chelonus oculator Fabricius (Hymenoptera: Braconidae) Marmara ve Karadeniz bölgelerinde saptanmıştır (Aydoğdu ve Beyarslan, 2007).

Pakistan’da aspir zararlıları olarak A. bigutella bigutella, U. carthami, L. hesperus ve H. armigera; faydalılar olarak Chrysoperla carnea Stephens (Neuroptera: Chrysopidae) ve Coccinella septempunctata Linnaeus (Coleoptera: Coccinellidae) tespit edilmiştir (Javed vd. 2013).

Hindistan’da H. armigera parazitoidlerini; Trichogramma spp. (Hymenoptera: Trichogrammatidae), Tetrastichus spp. (Hymenoptera: Eulophidae), Telenomus spp. (Hymenoptera: Scelionidae), Chelonus spp., Microchelonus curvimaculatus Cameron, Bracon spp. (Hymenoptera: Braconidae), Enicospilus sp, Eriborus argenteopilosus Cameron, Ichneumon spp. (Hymenoptera: Ichneumonidae), C. illota Curran, Palexorista solennis Walker, Sturmiopsis inferens Curran, Goniophthalmus halli Mesnil (Diptera: Tachinidae), C. chlorideae, Predatörlerini; Eocanthecona furcellata Wolff (Hemiptera: Pentatomidae), Geocoris sp. (Hemiptera: Geocoridae), Chrysopidae, Coccinellidae, Reduviidae, Araneidae, Carabidae, Mantodea, Dermaptera, Asilidae, Solenopsis, Dicrurus macrocercus Vieillot (Passeriformes: Dicruridae), Acridotheres tristis Linnaeus (Passeriformes: Sturnidae) olarak bildirmişlerdir (Anonymous 2014).

18

İran’da aspir zararlıları olarak tespit edilen A. helianthi, C. carthami, T. luteola, U. mauritanica ve I. tinctorius (Hymenoptera: Cynipidae) türlerinin Eulophidae, Eurytomidae, Ormyridae, Pteromalidae, Torymidae (Hymenoptera: Chalcidoidea) ve Braconidae familyalarına ait 12 tür tarafından parazitlendiği saptanmıştır. Pronotalia carlinarum Szelényi & Erdös (Hymenoptera: Eulophidae) ve Pteromalus albipennis Walker (Hymenoptera: Pteromalidae) türlerinin ise İran için ilk kayıt olduğu bildirilmiştir. Bracon luteator Spinola, Colotrechnus viridis Masi, Microdontomerus annulatus Bouček, P. carlinarum ve P. albipennis’in meyve sineklerinde yeni kayıt olduğu bildirilmiştir (Lotfalızadeh ve Gharalı 2014).

Aspirde yeşilkurt mücadelesi

Helicoverpa armigera ile mücadelede tüm insektisitlerin yaklaşık % 30’u tek başına kullanılıyor olsa da, zararlıların neredeyse tüm insektisitlere karşı direnç geliştirdiği bildirilmiştir (Armes vd. 1992).

Jadhav ve Armes (1996) Hindistan’da yaptıkları çalışmada Cypermethrin, Fenvalerate, Endosulfan ve Quinalphos preparatlarına karşı H. armigera ve H. peltigera’nın direnç durumlarını incelemişlerdir. H. armigera’nın adı geçen tüm insektisitlere karşı oldukça dirençli olduğunu tespit etmiş, ancak aynı insektisitlerin H. peltigera’ya karşı kullanımında direnç oluşturduğuna dair bir kanıt bulunamadığını belirlemişlerdir. H. peltigera’nın konukçusunun az olmasından dolayı insektisitlere maruz kalmamış ve bu sebeple direnç gelişmemiş olabileceğini kaydetmişlerdir.

Yeşilkurt larvalarının 24 mm ve daha büyük olduğu dönem yani dördüncü ve beşinci larva döneminin en büyük zararı verdiği dönem olduğu belirlenmiş bu nedenle mücadele zamanı için larvalar 7 mm ve daha küçükken başlanması gerektiği vurgulanmıştır (Saeidi vd. 2011).

Aspir’in Amerika’da stratejik bir bitki olması nedeniyle 2016 yılında Kaliforniya Gıda ve Tarım Bakanlığı tarafından Kaliforniya Güney San Joaquin Vadisi’nde bir strateji

19 programı geliştirilmiştir. Çalışma grubu, yaptığı araştırmalar neticesinde Kaliforniya’da tespit ettikleri aspir zararlılarını aspirin gelişme dönemlerine göre ayırmışlardır. Fide çıkış öncesi zararlılarını Agrotis spp., T. ni, Spodoptera spp. (Lepidoptera: Noctuidae), Limonius spp. (Coleoptera: Elateridae), Delia platura Meigen (Diptera: Anthomyiidae), Myzus persicae Sulzer, A. fabae, T. tabaci olarak belirlemişlerdir. Rozet dönemi zararlılarını Lygus hersperus Knight ve Pale (Hemiptera: Miridae), Circulifer tenellus Courtesy (Hemiptera: Cicadellidae), Euschistus conspersus Uhler, Thyanta pallidovirens Stål, Chlorochroa sayi Stal, Chlorochroa uhleri Stal (Hemiptera: Pentatomidae), N. viridula, T. ni, Spodoptera spp. (Lepidoptera: Noctuidae), Melanoplus spp., Schistocera spp., Gryllus spp. (Orthoptera: Gryllidae) olarak vermişlerdir. Gövde uzaması ve dallanma döneminde, L. hersperus, C. tenellus, E. conspersus, T. pallidovirens, C. sayi ve C. uhleri, N. viridula, Thrips sp. türlerinin çiçek tomurcuğunun oluşumu döneminde L. hersperus, C. tenellus, E. conspersus, T. pallidovirens, C. sayi, C. uhleri, N. viridula, B. tabaci ve Thrips sp.’nin zararlı olduğunu kaydetmişlerdir (Anonymous 2016).

Yeşilkurt türleri ile mücadelede ve zarar durumlarının izlenmesinde popülasyon takibinin yapılması önemlidir. Yapılan çalışmalar yeşilkurt çıkışının saptanması için; 5- 7/ha adet eşeysel çekici feromonların kullanılması gerektiğini göstermiştir. Fazla miktarda ve bilinçsizce kullanılan kimyasal ilaçlar, üründe kalıntı bırakmakta, zararlılara karşı dayanıklılık oluşturmakta, insan sağlığı, doğa ve çevre için büyük risk oluşturmaktadır. Bu nedenle zararlılarla mücadelede alternatif yöntemlerin araştırılması büyük önem kazanmıştır. Yeşilkurtun zararlı olduğu dönem larva dönemidir. Aspir bitkisinin kapsülleri içerisinde beslenen larva için ilaçlama etkili olamamaktadır. Bu nedenle zararlı ile mücadelede ilk olarak yumurta bırakmadan önce ergin bireylerin hedef alınması ve dişilerin yumurta bırakmasının önlenmesine yönelik yapılacak mücadele yüksek fayda sağlayabilir. Çiftleşmeyi bozma, hapsetme ve kitle imhası için; 12-15/ha adet cinsel çekici feromon tuzağı kurulması etkili olduğu bildirilmiştir (Anonymous 2018).

20

3. MATERYAL ve YÖNTEM

3.1 Materyal

Bu çalışmanın ana materyalini Ankara İlinde üretilen aspir bitkisi [Carthamus tinctorius Linnaeus (Asteraceae)] (Çizelge 3.1) ve aspir bitkisinde zararlı olan yeşilkurt [Heliothis peltigera Denis & Schiffermüller (Lepidoptera: Noctuidae)] oluşturmuştur. Ayrıca zararlının eşeysel çekici feromonu, aspir tohumu (Dinçer ve Balcı çeşidi) ve bitkileri, iklim dolabı, tül kafes, petri ve saksılar, toprak, plastik fanuslar, yapay besin, fırça, pens, çeşitli kimyasal maddeler, binoküler mikroskop çalışmada kullanılan diğer materyalleri oluşturmuştur.

3.2 Yöntem

3.2.1 Aspirde zararlı yeşilkurt türünün belirlenmesi

Ankara ili aspir yetiştiriliş alanlarının genişliği ve üretici şikayetleri de göz önünde tutularak 2018-2019 yıllarında incelenmiştir. Arazide aspir tarlalarında asılan feromon tuzaklarına gelen ergin kelebekler ve aspir ile beslendiği tespit edilen larvaların 25±1ºC sıcaklık, % 65±5 nem ve 16:8 saat aydınlatmalı ortamda yetiştirilmesi ile elde edilen kelebekler Dr. Mustafa ÖZDEMİR (Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü) tarafından teşhis edilmiştir.

21

Çizelge 3.1 Aspirin gelişim skalası (Flemmer vd. 2015)

Aspirin dönemi Bitkinin dönem tanımı

00 Kuru tohum

05 Tohumdan çıkış 09 Kotiledonlar toprak yüzeyinden ortaya çıkar Başlıca büyüme aşaması 1: Yaprak gelişimi 10 Kotiledonlar tamamen açılır 12 2 açılmış yaprak (ilk yaprak basit ve zıt çift) 13 3 açılmış yaprak (üçüncü ve sonraki yapraklar basit ve alternatif) 16 6 yapraklı 19 9 veya daha fazla yapraklı (rozet aşaması). 20 Lateral sürgün yok 21 İlk lateral sürgün oluşumu 22 2 lateral sürgün oluşumu

23 3 lateral sürgün oluşumu 29 9 veya daha fazla lateral sürgün oluşumu Başlıca büyüme aşaması 3: Kök uzaması 30 Sap uzamasının başlangıcı: internot görülmez 31 1. internod oluşumu 32 2. internod oluşumu 33 3. internod oluşumu 39 9 veya daha fazla internod oluşumu Başlıca büyüme aşaması 5: Kapitulum ortaya çıkışı 50 Kapitulum oluşumunun başlangıcı, hala yapraklarla çevrilidir 55 Kapitulum, en genç yeşil yapraklarından açıkça ayrılmıştır. 59 Involucral dallar morfolojik olarak farklı: dış, orta ve ayırt edilebilir iç destekler. Başlıca büyüme aşaması 6: Çiçeklenme 61 Çiçeklenme başlangıcı: ilk çiçek açması (çiçeklerin üst kısmı dallar ucunda belirir) 65 Çiçeklenmenin % 50'si tamamlanır 67 Çiçeklenmenin % 70'i tamamlanır 69 Çiçeklenmenin % 90'ı tamamlanır (Çiçeklenme sonlanır) Başlıca büyüme aşaması 7: Kapitulum ve meyve gelişimi 71 Kapitulum meyveler geliştikçe genişlemeye başlar

75 Kapitulum nihai boyutun% 50'sine ulaşır

79 Kapitulum ve meyveler son boyuta ulaşır: tüm çiçeği solmuştur Başlıca büyüme aşaması 8: Kapitulum ve meyve olgunlaşması

81 Involucral dallar sararmaya başlar 83 Kapitulum alanının % 30'u sarı 85 Kapitulum alanının % 50'si sarı 87 Kapitulum alanının % 70'i sarı (meyveler fizyolojik olgunluğa ulaşır) 89 Kapitulum alanının % 90'ı sarı (meyveler tamamen olgunlaşmış ve hasat için hazır.) Başlıca büyüme aşaması 9: Yaşlanma 91 Yeşilliklerin % 10'u sararmıştır

95 Yeşilliklerin % 50'si sararmıştır 97 Yeşilliklerin % 100'ü ve kapitulumun çoğu sararmıştır 99 Hasat sonrası veya depolama işlemleri

22

Heliothis peltigera’ nın sistematikteki yeri

Heliothis peltigera (Denis & Schiffermüller, 1775)

Takım: Lepidoptera

Familya: Noctuidae

Cins: Heliothis

Tür: Heliothis peltigera

3.2.2 Heliothis peltigera' nın biyolojik dönemlerinin morfolojisi ve farklı aspir çeşidinde beslenmenin morfolojileri üzerine etkilerinin değerlendirilmesi

Heliothis peltigera’nın morfolojisi ile ilgili çalışmalar Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü laboratuvarında yürütülmüştür. Çalışmalar 25±1°C sıcaklık, % 65±5 nem ve 16:8 saatlik fotoperiyoda sahip iklim odasında farklı iki aspir çeşidinde elde edilen yumurta, larva, pupa ve ergin dönemlerinde olan en az 30’ar birey üzerinden yapılmıştır. Yumurta, larva, pupa ve ergin dönemlerine ait fotoğraf çekimleri ve morfolojisine ait ölçümler Leica M marka binoküler mikroskop ile yapılmıştır (Şekil 3.1).

Zararlının larvalarının günlük takibi yapılmış ve larvaların deri değiştirmesinin ardından her larva dönemi için larva boyu, baş kapsülü ve ağırlık ölçme işlemi tekrarlanmıştır (Şekil 3.2). Larva baş kapsülü gibi sklerotize yapılar, her larva dönemi boyunca genellikle değişmeden kalmaktadır. Larva dönemlerinin tayini için baş kapsül genişliği dağılımı belirlenmiştir (Dyar 1890). Daha sonra pek çok araştırmacı larva dönemlerini belirlemek için baş kapsülü ölçümlerini kullanmışlardır (Danks ve Corbet 1973, Savignac ve Maure 1981, Hoddle 1990, Logan vd. 1998, Hammack vd. 2003). Oke

23

(2009) ise larva boyu ve baş kapsülü genişliğinin ölçümünün larva kriterleri için en önemli kriter olduğunu belirtmiştir.

Şekil 3.1 Binoküler mikroskopta Heliothis peltigera’nın morfolojik karakterlerinin belirlenmesi ve ölçüm çalışmaları

Şekil 3.2 Laboratuvar koşullarında Heliothis peltigera’nın deri değiştirmesi

24

Erginlerin kanat açıklığı ölçümleri tüm erginler ömrünü tamamladıktan sonra değerlendirilmiştir. Her bir aspir çeşidinde beslenen zararlının erginlerinin kanat açıklıkları ayrı ayrı ölçülerek erkek ve dişi bireylerin ortalama kanat açıklığı tespit edilmiştir. Ölçümler yapılmadan önce her ergin önce nemli süngerler üzerinde tutularak nemlendirilmiştir. Daha sonra germe tahtasında iğnelenerek kurumaları için bekletilmiştir (Şekil 3.3). Ölçümlerde elde edilen veriler her dönem için Mini-tab programı ile ortalamaları alınarak ortalama ve standart hata değerleri tespit edilmiştir. Elde edilen verilere t-testi uygulanarak beslenilen aspir çeşidine göre karşılaştırılmaları yapılmıştır.

Şekil 3.3 Heliothis peltigera’ nın erginlerinin kanat açıklığı ölçümü için hazırlanması

3.2.3 Heliothis peltigera’nın Ankara ili aspir alanlarındaki yaygınlık ve yoğunluğunun belirlenmesi

Ankara ilinde aspir yetiştirilen alanların belirlenmesi TÜİK verileri (Çizelge 3.2) incelenerek, ilin farklı yönlerinde yeralan ilçelerde en az % 0,1-1’ini temsil edecek şekilde yürütülmüştür (Bora ve Karaca 1970).

Ancak ülkemizde üretim alan verisi beyana dayalı Çiftçi Kayıt Sistemi kaydına göre belirlendiği için gerçek üretim alanı ile TÜİK verisi arasında ciddi oranda farklılıklar görülebilmektedir. Bu nedenle 2018 yılında TÜİK verilerine göre 423 da alanda sürvey alanı hedeflenmiş olmasına rağmen, gerçek ekiliş alanını temsil edecek şekilde 1709 da alanda sürvey yapılmıştır. 2019 yılında ise TÜİK verileri henüz erişime açılmadığı için mevcut ekiliş alanı üzerinden 3487 da alanda sürvey gerçekleştirilmiştir.

25

Çizelge 3.2 Ankara iline ait 2018 yılı aspir ekiliş alanları, üretimi ve hedeflenen sürvey alanı

İlçe Adı Ekilen Üretim Sürvey alan (ton) alanı (dekar) (dekar) Bala 19.210 1.144 192 Haymana 1171 234 12 Polatlı 234 29 2 Gölbaşı 12885 1288 129 Ş.Koçhisar 1171 176 12 Sincan 1.874 293 19 Beypazarı 1757 264 18 Ayaş 1406 127 14 Çubuk 527 92 5 Elmadağ 879 110 9 Nallıhan 586 102 6 Güdül 117 13 1 Çankaya 118 13 1

Zararlının bulaşma durumunu belirlemek için tarla içerisinde ilerleyerek 10 dekar hesabıyla 10 farklı noktadan toplam 100 bitki olacak şekilde örnekleme yapılmıştır. Örnekleme yapılan tarlanın büyüklüğüne göre bitki sayısı artırılmıştır (Jarvis ve Guthrie 1987).

Zararlı yaygınlığı tarla büyüklüğü dikkate alınarak tarladaki bulaşma durumu (yoğunluğu dikkate alınmadan) var-yok şeklinde tespit edildikten sonra; bulaşık alanın toplam alana oranlanmasıyla hesaplanmıştır (Bora ve Karaca 1970).

Tarla bulaşma oranı=(Bulaşık bitki sayısı/Toplam bitki sayısı)x100 formülü ile hesaplanmıştır. İl (İlçe) bulaşma oranı ise tartılı ortalama alınarak hesaplanmıştır. Her tarla için hesaplanan bulaşma oranı, o tarla alanı ile çarpılarak o il veya ilçeye ait ortalama bulaşma oranları belirlenmiştir (Bora ve Karaca 1970).

Örnekleme yapılan lokasyonlara ait GPS değerleri kaydedilmiştir.

26

3.2.4 Ankara ili aspir alanlarında Heliothis peltigera’ nın biyoekolojisinin belirlenmesi

Heliothis peltigera’ nın biyoekolojisini belirlemek ve popülasyon takibini yapmak için tuzak çalışmaları ve kafes çalışmaları yapılmıştır. Ankara’nın en çok aspir ekiliş alanlarından olan ve iklim açısından nispeten farklılık gösteren iki ilçe, tuzak çalışmaları için belirlenmiştir (Çizelge 3.1). İki tarla arasındaki mesafe her iki yılda da yaklaşık 70 km üzerindedir.

3.2.4.1 Ergin uçuş zamanı ile uçuş süresinin tuzaklarla tespiti ve popülasyon takibi

Heliothis peltigera’ nın kışlayan dölünün ilk ergin çıkışını ve diğer döllere ait ergin çıkışlarını, popülasyon seyirlerini ve ergin uçuş sürelerini tespit etmek için feromon tuzakları ile çalışmalar yürütülmüştür. Çalışmalarda eşeysel çekici feromon kapsülleri ve funnel tipi tuzaklar kullanılmıştır. Tuzaklarda yeşilkurtun eşeysel feromonu olan (Z)- 11-hexadecenal ve (Z)-9-tetradecenal olmak üzere iki aldehit emdirilmiş kapsüller kullanılmıştır (Şekil 3.4) (Dunkelblum 1989). Tuzaklar tahta kazıklara bitki boyuna uygun şekilde hakim rüzgar yönünde yerleştirilmiştir (Şekil 3.5). Tuzaklarda kullanılan feromon kapsülleri 4-6 hafta da bir değiştirilmiştir (Zeki vd. 2007, Akyıldız ve Bayhan 2018).

Şekil 3.4 Heliothis peltigera’nın popülasyon takibinde kullanılan feromon

27

Şekil 3.5 Heliothis peltigera’nın popülasyon takibi için kullanılan eşeysel feromon tuzakları

Haymana ilçesi Tarla Bitkileri Araştırma Enstitüsü İkizce Araştırma ve Uygulama İstasyonunda (2018 ve 2019: N 39° 36' 25" E 32° 40' 19") ve Gölbaşı ilçesi Karaali Köyünde (2018: N 39° 37' 58" E 32° 56' 12" ve 2019: N 39° 39' 45" E 32° 58' 31") aspir ekimi yapılan, en az 10 da büyüklükte ve zararlı ile bulaşık birer tarla belirlenmiştir. Her tarlaya ikişer adet olmak üzere toplam dört adet tuzak ilk yıl 28.03.2018 tarihinde, ikinci yıl 01.04.2019 tarihinde asılmıştır.

Kışlamış dölün ilk ergin çıkışını saptamak için tuzaklar haftalık aralıklarla kontrol edilmiştir. Tuzağa gelen erginler sayılarak kaydedilmiştir. Sayımlara aspir hasatı bitip tuzaklardaki ergin sayısı 3 hafta üstüste sıfır olarak belirleninceye kadar devam edilmiştir. Bu çalışma ile zararlının doğada ilk ergin çıkışı, ergin uçuş periyodu belirlenmiştir.

Bu çalışmalar 2018 ve 2019 yılllarında olmak üzere iki yıl üst üste yapılmıştır.

28

3.2.4.2 Heliothis peltigera’ nın yarı tarla koşullarındaki (kafes) biyolojisi

Denemeler Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü deneme bahçesinde yürütülmüştür. Deneme bahçesine zararlıya taze aspir bitkisi sağlayarak döl sayısını belirleyebilmek amacıyla 2018 yılında bir kez, 2019 yılında ise bir ay ara ile iki kez aspir ekimi yapılmıştır. Aspir çıkışları ile birlikte bitkilerin bulunduğu alana üzeri tül örtü ile kapalı 2x2x2 m ebatlarında iki adet tel kafes yerleştirilmiştir

2018 yılında aspir alanlarından toplanan farklı dönemlerdeki 20’şer adet larva, 2019 yılında kışlamış dölün erginleri ilk ergin uçuşları ile birlikte 10’ar adet ergin (5 dişi+5 erkek) kafeslere aktarılmıştır. Günlük olarak kontrol edilerek ilk yumurta bırakma tarihi, larva, pupa ve ergin dönemlerinin ilk görülme tarihleri belirlenmiştir. Her yeni dölün ergin çıkışları ile birlikte aspir bitkisi bulunan alana aynı ölçü ve özelliklere sahip iki adet yeni kafes kurulmuş ve içlerine 10’ar adet (5 dişi+5 erkek) yeni döl erginleri aktarılmıştır. Bu çalışmalar her yeni döl ergin çıkışı olduğunda tekrarlanmış ve bu şekilde aspirde verdiği döl sayısı tespit edilmiştir. Aspir bitkisinin gelişim süreci boyunca ve kafes içinde son canlı H. peltigera bireyi ölünceye kadar takiplere devam edilmiştir. Tarla şartlarında yapılan çalışmalar ve kafes çalışmalarında elde edilen veriler karşılaştırılmıştır.

3.2.4.3 Heliothis peltigera’ nın aspir bitkisine zarar şeklinin belirlenmesi

Haymana ilçesi Tarla Bitkileri Araştırma Enstitüsü İkizce Araştırma ve Uygulama İstasyonunda ve Gölbaşı ilçesi Karaali Köyünde aspir ekimi yapılan tarlalarda ilk larva görülmesinden itibaren haftada iki kez ve Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü deneme bahçesinde aspir ekimi yapılan yarı tarla (kafes) şartlarında günlük olarak gözlemler yapılarak yeşilkurtun zararlı olduğu bitki organları ve zarar şekli aspirin gelişme skalasından da (Çizelge 3.1) faydalanarak ortaya konulmuştur.

29

3.2.5 Heliothis peltigera’ nın doğal düşmanları

Heliothis peltigera’nın doğal düşmanlarını belirlemeye yönelik çalışmalarda 2018-2019 yıllarında Ankara ili aspir alanlarında sürveyler yapılmıştır. Bu amaçla Haymana, Gölbaşı, Polatlı, Bala, Elmadağ, Şereflikoçhisar, Ayaş, Beypazarı ilçelerinin köylerinde bulunan ve zararlı ile bulaşık olduğu belirlenen aspir bitkileri üzerinden zararlının larvalarının örneklemeleri ve gözlemler yapılmıştır. Örnekleme yapılan alanların koordinatları ve tarihleri kaydedilmiştir. Sürveyler sırasında araziden toplanan H. peltigera larvaları aspir bitkisi ile birlikte laboratuvarda tül ile kapalı plastik fanuslara yerleştirilmiştir. Bu faunuslar 25±1oC sıcaklık ve % 65±5 nem ve 16:8 saat fotoperiyoda sahip iklim odasında tutulmuştur. Larvaların aspir ile beslenmesine devam edilerek zararlı ve parazitoit çıkışı günlük olarak takip edilmiştir (Şekil 3.6 a,b). Larvalardan çıkış yapan parazitoitler binoküler mikroskop (Leica M marka) kullanılarak fotoğrafları çekilmiş ve alkole alınarak etiketlenmiştir (Şekil 3.6 c). Bu şekilde teşhise hazır hale gelen parazitoit örnekleri konu uzmanlarına gönderilerek teşhis edilmesi sağlanmıştır.

Entomopatojenlerin tespiti için araziden sürveyler sırasında toplanan zararlının larvaları laboratuvarda 25±1oC sıcaklık ve % 65±5 nem ve 16:8 saat fotoperiyoda sahip iklim odasında bekletilerek zararlı takip edilmiştir. Entomopatojenden etkilendiğinden şüphelenilen larvalar etiketlenerek örneklendirilmiştir. Fotoğrafları çekilmiş ve teşhise hazır hale getirilmiştir.

a b c

Şekil 3.6 Doğal düşmanlarının elde edilmesi amacıyla Heliohis peltigera larvalarının kültere alındığı faunuslar (a) ve teşhis için hazırlanan parazitoitler (b,c)

30

3.2.6 Parozitoitlerin teşhisi

Elde edilen parazitoitlerin teşhisi Sayın Prof. Dr. Ahmet BEYARSLAN (Bitlis Eren Üniversitesi Biyoloji Bölümü) ve Sayın Dr. Yasemin ÖZDEMİR (Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü-Emekli) tarafından yapılmıştır.

3.2.7 Heliothis peltigera’ nın laboratuvarda biyolojisi ve yaşam çizelgesi

3.2.7.1 Aspir bitkisinin yetiştirilmesi

2018 yılında denemelerde kullanılmak için aspir bitkileri sera şartlarında 20 litrelik saksılarda yetiştirilmeye başlanmıştır. Her saksıda 5 bitki olmak üzere 30 adet saksıda bitkiler yetiştirilmeye çalışılmıştır (Şekil 3.7 a). Ancak serada yetiştirilen aspirler 8-10 cm boyunda ve 2-4 yapraklı dönemde iken kök boğazında çürüme nedeniyle bitki büyüyememiştir (Şekil 3.7 b, c). Bitki yetiştirme çalışmaları 10 kez tekrarlanmış, ancak başarılı olunamamıştır.

Aynı çalışma Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü deneme bahçesinde yürütülmüştür. Bu amaçla iki farklı aspir çeşidi (Balcı ve Dinçer) kullanılmıştır. Zararlıya taze bitki sağlayabilmek amacıyla deneme bahçesine bir ay ara ile (01.04.2019-03.05.2019) iki kez aspir ekimi gerçekleştirilmiştir (Şekil 3.8). İklim şartlarına göre sulama yapılmıştır.

31

a b c

Şekil 3.7 Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü sera şartlarında aspir bitkisinin yetiştirilmesi

Şekil 3.8 Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü deneme bahçesinde yetiştirilen aspir bitkileri

32

3.2.7.2 Heliothis peltigera’ nın laboratuvarda biyolojisi

Laboratuvarda biyoloji çalışmalarında kullanmak üzere 09 Mayıs 2019 tarihinde aspir tarlalarından toplanan, H. peltigera’nın kışlamış dölünün erginleri Dr. Mustafa ÖZDEMİR (Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü) tarafından teşhis edilmiştir. Toplanan erginler 25±1oC sıcaklık ve % 65±5 nem ve 16:8 saat aydınlatmalı ortamda yumurtlama fanuslarında kültüre alınmıştır. Erginlerin beslenmesi % 10 ballı +% 10 şekerli su ile sağlanmıştır. Erginlerin yumurta bırakması ile birlikte biyoloji çalışmalarına başlanmıştır (Şekil 3.9).

Şekil 3.9 Laboratuvarda biyoloji çalışmaları için Heliohis peltigera erginlerinin aspir tarlalarından toplanması

33

Şekil 3.10 Petrilerde günlük takibi yapılan Heliothis peltigera yumurtaları

Zararlıların iki farklı aspir çeşidi üzerindeki biyolojisi % 65 ± 5 nem ve 16: 8 saatlik fotoperiyot ve 25 ± 1°C sıcaklığa sahip iklim kabinlerinde belirlenmiştir. Çalışmaya 150’şer adet yumurta ile başlanmıştır. İçinde taze aspir yaprağı bulunan petri kaplarına (her aspir çeşidi için ayrı ayrı) birer adet olmak üzere aktarılmıştır (Şekil 3.10).

Yumurta

Yumurtaların günlük takibi ile açılma süresi ve açılma oranı belirlenmiştir (Şekil 3.11).

Şekil 3.11 Heliothis peltigera yumurtaları

34

a b

Şekil 3.12 Aspir bitkisi ile beslenen Heliothis peltigera larvası (a) ve pupa dönemi için sterilize toprak kullanılan fanuslar (b)

Larva dönemi

Yumurtaların açılması ile çıkan larvalar, günlük olarak izlenmiştir. Deri değiştirmeleri takip edilerek larva dönemleri ve süreleri kaydedilmiştir. Hergün yapılan kontrollerle taze bitki sağlanmıştır (Şekil 3.12a).

Pupa dönemi

Pupa dönemine ait sürelerin belirlenmesi amacıyla altıncı döneme geçmiş larvalar içerisinde bulundukları petri kaplarıyla birlikte içerisinde 10-15 cm yüksekliğinde sterilize toprak bulunan plastik kaplara aktarılmıştır. Pupa dönemine geçen bireyler günlük olarak izlenmiştir. Pupa olma, pupanın açılış süresi ve pupa açılma oranları belirlenmiştir (Şekil 3.12b).

Ergin dönemi

Ergin çıkışları ile birlikte üst tarafı tülbentlerle kapatılmış yumurtlama fanuslarına, her fanusta bir dişi bir erkek olmak üzere bir çift ergin alınmıştır. Erginlerin beslenmesi için

35

Şekil 3.13 Heliothis peltigera erginlerinin beslenmelerinin sağlandığı yumurtlama fanusları

Shorey ve Hale (1965)’nin önerdiği % 10 ballı+% 10 şekerli su çözeltisine batırılmış pamuk fitiller yumurtlama fanuslarına yerleştirilmiştir (Şekil 3.13).

Erginlerin günlük olarak takibiyle, ömür süreleri, dişi bireylerin pre-ovipozisyon, ovipozisyon ve post-ovipozisyon süreleri ve ortalama yumurta sayıları belirlenmiştir. Gözlemlere son ergin dişi ölene kadar devam edilmiştir.

Eşey oranı

Laboratuvarda yetiştirilen larvaların pupa olması ile genital segmentlerinin alt bölümü binoküler altında incelenerek erkek ve dişi farklılığı ortaya konmuş ve pupa eşey oranı belirlenmiştir. Pupaların açılması ile elde edilen erginlerden yapılan cinsiyet tayini ile de zararlının ergin eşey oranı belirlenmiştir (Şekil 3.14) (Reed 1965).

36

Şekil 3.14 Heliothis peltigera erginlerinin erkek ve dişi bireylerinin abdomenleri

3.2.7.3 Yaşam çizelgesinin oluşturulması

Heliothis peltigera’ nın laboratuvar ortamında iki farklı aspir çeşidinde biyoloji çalışmalarına 150’şer adet bireyle (yumurta) başlanmış, yaşam tablosu verilerini oluştururken yumurta verimi % 5’in altında kalan Balcı çeşidinde 6 adet dişi, Dinçer çeşidinde 4 adet dişi ayrıca Balcı çeşidinde erkek birey olmadığı için çiftleştirilemeyen 2 adet dişi değerlendirme dışı bırakılmıştır. Çalışma Balcı çeşidinde 142, Dinçer çeşidinde 146 bireyle yapılmıştır.

37

Euler-Lotka eşitliğine (Birch 1948) göre hazırlanan yaşam çizelgesindeki tüm parametreler iki cinsiyet yaşam teorisine göre (Chi ve Liu 1985, Chi ve Getz 1988) Two-Sex programı yardımıyla hesaplanmıştır.

Heliothis peltigera’ nın laboratuvar koşullarında canlı kalma ve doğurganlıklarına ait veriler için aşağıda belirtilen simgeler kullanılmıştır. Elde edilen bu değerler üzerinden yaşam çizelgesine ait parametreler belirlenmiştir. lₓ: Yaşa özgü canlı kalma oranı, her yaş aralığında canlı kalan dişilerin başlangıçtaki sayılarına oranından elde edilmiştir.

Rₒ: Net üreme gücü (dişi/dişi) r: Kalıtsal üreme yeteneği (dişi/dişi/gün)

DT: Popülasyonun ikiye katlanma süresi (gün)

Tₒ: Ortalama döl süresi (gün)

GRR: Toplam üreme gücü (dişi/dişi birey)

λ : Artış oranı sınırı (dişi/gün)

Vₓ: Dişilerin üreme değeri (dişi/dişi)

Eₓ: Dişilerin her yaş aralığında beklenen yaşam süresi (gün)

Cₓ: Sabit yaş dağılımı (gün)

38

3.2.8 İstatistiksel analizler

Zararlının biyolojisine ait elde edilen veriler Two-sex programı ve Minitab programı kullanılarak değerlendirilmiştir.

3.2.9 Meteorolojik veriler

Arazi çalışmalarında popülasyon takibinin yürütüldüğü Ankara ili Haymana ve Gölbaşı ilçelerinin iklim verileri Meteoroloji Genel Müdürlüğünden temin edilmiştir.

39

4. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA

Ankara aspir [Carthamus tinctorius Linnaeus (Asteraceae)] yetiştiriciliğinde önemli bir zarara yol açan yeşilkurt türleri [Helicoverpa armigera Hubner, Heliothis peltigera Denis & Schiffermüller (Lepidoptera: Noctuidae)]’nin biyoekolojisine yönelik yapılan çalışmalarda Ankara ili ilçelerinde yetiştirilen aspir bitkilerinde zararlı olan yeşilkurt türünün sadece Heliothis peltigera olduğu belirlenmiştir. Bu nedenle çalışmaya H. peltigera türü ile devam edilmiştir. Bu çalışma ile H. peltigera’nın yaygınlık ve yoğunluk tespitine, biyoekolojisine, doğal düşmanlarına ve laboratuvar koşullarında biyolojisine ve morfolojisine ilişkin veriler elde edilmiştir. Bu amaçla hem arazi, hem de laboratuvar koşullarında Ankara ilinde 2018-2019 yılları arasında çalışmalar yürütülmüştür.

4.1 Aspirde Zararlı Yeşilkurt Türü

İki yıl üst üste yapılan tür teşhisi çalışmalarında aspirde zararlı yeşilkurt türünün Heliothis peltigera Denis & Schiffermüller (Lepidoptera: Noctuidae) olduğu tespit edilmiştir.

4.2 Heliothis peltigera’ nın Biyolojik Dönemlerinin Morfolojisi ve Farklı Aspir Çeşidinde Beslenmenin Morfolojileri Üzerine Etkileri

4.2.1 Yumurta

Yumurtaları basık küre şeklinde, parlak sarı renkte olup üzerinde kırmızı lekeleri bulunmaktadır (Şekil 4.1a). Yumurtaların üstünde noktacıklardan oluşmuş boyuna çizgiler vardır. Yumurtalar açılmaya yakın morumsu parlak yeşil renk almaktadır (Şekil 4.1b).

40

a b

Şekil 4.1 Heliothis peltigera’ nın genç (a) ve olgun yumurtası (b)

Zararlının yumurtasının Balcı çeşidinde 0,51±0,03 mm boyunda ve 0,50±0,02 mm eninde, diğer aspir çeşidi olan Dinçer çeşidinde ise 0,50±0,02 mm boyunda ve 0,50±0,03 mm eninde olduğu tespit edilmiştir.

Değerlendirmeler sonucunda Balcı ve Dinçer çeşidinde besleyerek elde edilmiş ergin dişilerin bırakmış olduğu yumurtaların ölçüleri arasında istatistiki olarak farklılık olmadığı tespit edilmiştir (Çizelge 4.1).

Çizelge 4.1 Balcı ve Dinçer aspir çeşitlerinde beslenen Heliothis peltigera’ nın yumurtada boyutları (30 birey)

Dönem Boy (mm) (n=30) En (mm) (n=30)

Balcı Dinçer t testi Balcı Dinçer t testi Yumurta 0,51±0,03 0,50±0,02 1,63 0,50±0,02 0,50±0,03 0,76 (0,45-0,59) (0,48-0,53) P=0,114 (0,47-0,57) (0,42-0,56) P=0,456

Heliothis peltigera’nın yumurta morfolojisini ortaya koyan bir çalışmaya rastlanmamıştır. Atwal ve Dhalival (1976) tarafından H. armigera yumurtalarının parlak grimsi sarı renkte ve yuvarlak şekilde olduğu bildirilmiştir. Bhat ve Patel (2001) H. armigera yumurtalarının düz bir tabanı olan yarı küre şeklinde ve sarımsı beyaz renkte

41 olduğunu, bırakıldıktan bir gün sonra koyu sarı renge döndüğünü ve açılmadan bir gün önce grimsi siyah renk aldığını bildirmiştir. Ayrıca 0,49±0,01 boyunda ve 0,51±0,02 eninde olduğunu ölçmüşlerdir. Dolinskaya (2014) Heliothis maritima Graslin (Lepidoptera: Noctuidae) yumurtalarının küresel şekilde ve ağaç kavunu (sarı) renginde olduğunu kaydetmiştir. Laboratuvarda kontrollü koşullarda yetiştirilen H. armigera’ nın yumurtalarının tabanının düz ve küre şeklinde, bırakılan ilk yumurtaların kremsi beyaz renkte olduğu ve embriyo gelişimi ile birlikte renginin koyulaştığı bildirilmiştir. Bırakılan 50 yumurtadan yapılan ölçümler neticesinde 0,25 ± 0,01 mm genişliğinde ve 0,30 ± 0,01 mm uzunluğunda olduğu belirtilmiştir (Genç vd. 2017). Yapılan bu çalışmada H. peltigera ‘nın yumurtası ile ilgili elde edilen morfolojik veriler Heliothis cinsine bağlı türlerin özellikleri ile benzerlik göstermektedir.

4.2.2 Larva

Zararlının larvaları yeşil renkte olup üzerinde koyu renkli boyuna çizgiler ve kıllar bulunmaktadır. Baş kapsülü ise siyah renklidir. İlk dönem larvalar daha açık renklidir. Larva dönem değiştirdikçe rengi koyulaşmaktadır. Birinci dönem larva sarımsı yeşil renkte iken, altıncı döneme gelen larva morumsu yeşil bir renk almaktadır. Zararlı prepupa döneminde büzüşmekte ve rengi koyulaşmaktadır (Şekil 4.2).

Larva dönemlerininin boyu, baş kapsülü ve ağırlıklarına ait ortalamalar çizelge 4.2’de yer almaktadır. Larva boyları ilk iki dönemde aspir çeşidine göre birbirine yakın bulunurken üçüncü dönemden itibaren farklılık kaydedilmiştir. Balcı çeşidinde beslenen larvaların Dinçer çeşidinde beslenen aynı dönem larvalardan biraz daha uzun oldukları görülmüştür. Baş kapsülü ölçümleri sonucunda ise birinci ve beşinci dönem larvalar hariç tüm dönemlerde farklılık kaydedilmiştir. İki aspir çeşidinde beslenen larvalar ağırlıkları bakımından incelendiğinde dördüncü, beşinci, altıncı dönem larva dönemlerinde istatistiki olarak farklılık kaydedilmiştir.

42

I. II.

III. IV.

V. VI. Şekil 4.2 Heliothis peltigera’ nın I.-VI. dönemindeki larvaları

Heliothis peltigera’nın morfoloji ve konukçu ilişkisini ortaya koyan bir çalışmaya bulunmamaktadır. Ancak H.armigera ile yapılan çalışmada larvaların birinci dönemden altıncı döneme kadar baş kapsül genişlikleri ölçülmüş ve çalışmamıza benzer şekilde sırasıyla; 0,257-0,314, 0,4-0,485, 0,6-0,743, 0,96-1,2, 1,5-1,8 ve 2,55-2,8 mm bulunmuştur (Mohammadi vd. 2010). H.armigera larvaları 1,44 x 0,49 mm, 3,43 x 0,78 mm 8,30 x 0,07 mm, 17,8 x 0,34 mm ve 32,40 x 5,20 mm boy ve genişliğinde ölçülmüştür (Sharma vd. 2011).

43

Çizelge 4.2 Balcı ve Dinçer aspir çeşitlerinde beslenen Heliothis peltigera’ nın farklı larva dönemlerinin boy, baş kapsülü ve ağırlıkları (30 birey) Ortalama±Std.hata (Min-Max)

Çeşit L1 L2 L3 L4 L5 L6 1,21±0,03 3,28±0,24 10,15±0,29 17,41±0,86 23,90±0,24 45,11±2,5 Balcı (1,2-1,3) (2,9-3,5) (9,6-10,4) (16,23-18,63) (23,3-23,9) (40,41-1,13) Boy 1,21±0,03 3,13±1,18 7,7±0,06 14,28±0,49 23,64±0,17 43,60±1,9 Dinçer (mm) (1,2-1,3) (3,1-3,3) (7,5-7,7) (13,87-15,71) (23,5-24,6) (40,74-7,33) 1,23 44,12 15,93 5,15 3,12 t testi - P=0,232 P=0 P=0 P= 0 P=0,004 0,28±0,003 0,36±0,04 0,57±0,037 1,12±0,042 1,75±0,3 2,79±0,07 Balcı (0,27-0,28) (0,31-0,41) (0,51-0,63) (1,05-1,2) (0,17-1,9) (2,54-2,81) Baş 0,28±0,003 0,3±0,01 0,55±0,04 1,07±0,03 1,75±0,6 2,59±0,04 kapsülü Dinçer (0,27-0,28) (0,28-0,33) (0,5-0,6) (1,01-1,16) (1,6-1,9) (2,53-2,69) (mm) 14,11 2,92 31,12 0,03 5,65 t testi - P=0 P=0,007 P=0 P=0,974 P=0 0,068±0,017 0,17±0,001 0,34±0,004 0,60±0,08 Balcı - - (0,04-0,09) (0,16-0,20) (0,27-0,40) (0,46-0,71) Ağırlık 0,06±0,016 0,13±0,01 0,31±0,004 0,55±0,06 Dinçer - - (g) (0,04)-(0,09) (0,10-0,15) (0,24-0,38) (0,38-0,67) 1,35 11,07 2,70 3,63 t testi - - P=0,187 P=0 P=0,011 P=0,001

Liu (2004) H. armigera larvalarının morfolojisine konukçu etkisini belirleyen çalışmasında dördüncü dönem larva ağırlığını mısırda 22,8 mg, tütünde 5,9 mg olarak saptamıştır. Pakistan’da H. armigera laboratuvarda yedi adet yapay besin ile nohut yaprakları ve baklalarından oluşan doğal besinlerle yetiştirilmiştir. Nohut unu kaynaklı besinde yetişen larvaların 0,45 g maksimum ağırlığa ulaştığı, kestane unu ile hazırlanan besinde 0,27 g ağırlığında larva elde edildiği belirtilmiştir (Hamed ve Nadeem 2008). Literatür sonuçları, Heliothis cinsine bağlı türlerin farklı konukçularda beslenmesi durumunda boyutlarının ve ağırlıklarının değiştiğini bildirmektedir. Bu çalışmanın sonuçları H. peltigera larvalarının aspirin farklı iki çeşidinde beslenmesi durumunda bile boyut ve ağırlıklarında farklılıklar meydana geldiğini göstermiştir. Bu da bize H. peltigera’nın konukçu farklıklarına karşı duyarlı olduğunu düşündürmektedir.

4.2.3 Pupa

Zararlının pupası ilk oluştuğu zaman yeşil renkli olup birkaç saat sonra rengi değişmekte ve kahverengi renk almaktadır. Ergin çıkışı yaklaştıkça ise rengi

44

Şekil 4.3 Heliothis peltigera’ nın pupası koyulaşmaktadır. Pupa şekli anteriörde yuvarlak ve hafifçe genişlemiştir. Posteriöre doğru ise daha ince bir yapı oluşmuştur (Şekil 4.3).

Erkek pupaların genital segmenti üzerinde orta bölümde kabarık bir çıkıntı vardır. Dişide genital segmentle diğer segmentin birleşme noktasından aşağıya doğru sağlı sollu çatallanan çizgiler ayrılmıştır. Segmentin en uç kısmında büyükçe bir elips şeklinde kabarık bir bölüm bulunmaktadır (Şekil 4.4).

45

Şekil 4.4 Heliothis peltigera’ nın pupa genital organlarından cinsiyet ayrımı a) erkek b) dişi

Pupa dönemine ait ölçümler çizelge 4.3’de yer almaktadır. Pupa boy ölçümlerinin değerlendirilmesinde, yapılan t-testi sonucunda iki çeşit arasındaki boy uzunlukları birbirine yakın iken, ağırlıklarında istatistiki olarak farklılık tespit edilmiştir. Balcı çeşidinde beslenen zararlının pupalarının daha ağır olduğu belirlenmiştir.

Heliothis peltigera’nın pupa dönemine ve farklı konukçularda beslenmenin pupa boyutu ve ağırlığına etkisine ilişkin bir veriye rastlanmamıştır. Ancak H. armigera pupa ağırlığı mısırda 285,2 mg, domateste 167,1 mg olarak saptanmıştır (Liu 2004). Pakistan’da H. armigera nohut, taze fasulye, soya fasulyesi, buğday, mısır, pamuk ve kestane unları ile laboratuvarda yedi adet yapay besinde ve nohut yaprakları ve baklalarından oluşan doğal besinlerle yetiştirilmiştir. Nohut unu kaynaklı besinde yetişen pupaların 0,38 g maksimum ağırlığa ulaştığı, kestane unu ile hazırlanan besinde 0,18 g ağırlığında pupa elde edildiği belirtilmiştir (Hamed ve Nadeem 2008). Gomes vd. (2017) pamuk, soya fasulyesi, yapay besin, mısır ve buğday besinlerini kullanarak yürüttüğü çalışmada, besinlere göre sırasıyla H.armigera’ nın pupa ağırlığını erkek bireylerde 0,274, 0,237, 0,222, 0,230 ve 0,212 g, dişi bireylerde 0,280, 0,238, 0,343, 0,235 ve 0,212 g olarak belirlemiştir. Ayrıca yine aynı sırayla pupa uzunluğunu erkek bireylerde 19,89, 17,91, 17,24, 17,74 ve 17,25 mm, dişi bireylerde 19,78, 18,52, 19,50, 17,99 ve 17,50 mm olarak tespit etmiştir. Yapılan çalışmalarda olduğu gibi besin farkının pupa ağırlığını etkilediği, çalışmamız sonuçları ile benzerlik göstermektedir.

46

Çizelge 4.3 Heliothis peltigera’ nın pupalarının çeşit bazında ölçülerinin karşılaştırılması (30 birey)

Dönem Boy (mm) (n=30) Ağırlık (g) (n=30) Balcı Dinçer t testi Balcı Dinçer t testi Pupa 17,37±0,9 17,36±0,8 0,03 0,3±0,07 0,26±0,03 3,43 (15,2-18,8) (16,1-18,7) P=0,978 (0,2-0,4) (0,2-0,3) P=0,002

4.2.4 Ergin

Erginleri krem renkte kanatlara sahip olup ön kanatlarının üzerinde böbrek şeklinde leke vardır. Kanat uçlarında ise zikzak şeklinde leke bulunmaktadır. Başlarının üstü açık kahverengi tüylerle kaplıdır. Abdomen üzerinde koyu krem renkte tüyler bulunmakta olup abdomen sonu dişilerde yuvarlak ve dolgun bir yapıda, erkek bireylerde uzun saçak şeklinde tüylerle kaplıdır (Şekil 4.5). Forster ve Wohlfahrt (1971) H. peltigera’nın kanat açıklığının 34-42 mm olduğunu kaydetmiştir. Yazarlar H. peltigera’nın kanatlarını “ön kanatlarının rengi kahverengiden saman sarısına kadar değişmektedir. Reniform stigma geniş ve koyu olup, kosta’ya kadar uzanır; orbikular stigma soluk ve çoğunlukla küçük siyah bir noktaya indirgenmiştir. Subterminal alan geniş ve kanat zemininden daha koyu olup, apeks’in yakınında kosta’daki küçük triangular alan koyu renklidir. Arka kanatlar açık bej, damarlar koyu olup, ortasında soluk kare şeklinde benek içeren geniş teminal bant bulunur.” ifadesiyle tanımlamışlardır. Anonymous (2020a) İngiltere’de hafifçe açık renge sahip erginler bulunduğunu, bunların çöl orjinli olup, “Sahara toz fırtınası” ile İngiltere’ye ulaşan ergin kelebekler olduğu belirtilmektedir. Çalışmamızda elde edilen bireyler bu tanımlamaya tamamen uymakla birlikte, renklerinde göze çarpan bir farklılık görülmemiştir.

İki aspir çeşidinde yetiştirilen H. peltigera erginlerinde kanat açıklıkları ölçülmüş, Balcı çeşidinde ergin dişi kanat açıklığı ortalama 30,007±2,522 (25,164-35,185) mm, ergin erkek kanat açıklığı ortalama 32,514±2,336 (26,969-36,184) mm, Dinçer çeşidinde ergin dişi kanat açıklığı ortalama 30,936±1,296 (27,969-32,762) mm, ergin erkek kanat açıklığı ortalama 31,482±3,016 (26,445-39,811) mm olarak belirlenmiştir (Şekil 4.6).

47

a b

c d

Şekil 4.5 Heliothis peltigera’nın ergini erkek (a,b) ve dişi (c,d) bireyleri

48

Ergin Kanat Açıklığı

33 32,5 32 31,5 31 30,5 30

29,5 Kanat uzunluğu (mm) 29 28,5 Cinsiyet Dişi Erkek Dişi Erkek Balcı Dinçer

Şekil 4.6 Dişi ve erkek Heliothis peltigera’ erginlerinin kanat açıklığı (mm) (n=30)

Balcı çeşidinde beslenen H. peltigera erkek ve dişi bireylerin kanat açıklarının ölçümlerinde farklılık gözlenmiştir (t=3,80; P=0,001). Dinçer çeşidinde beslenen zararlının erginlerinin erkek ve dişi bireylerinde ise kanat açıklıklarının birbirine yakın olduğu belirlenmiştir (t=0,86; P=0,416). Her iki çeşitte beslenen zararlının erginlerinin hem dişi hemde erkek bireyleri birbirleri ile karşılaştırıldığında ise, kanat açıklığı ölçümlerinin istatistiki olarak farklılık belirlenmemiştir (Dişi: t=1,86 P=0,074; Erkek: t=1,47 P=0,152) (Çizelge 4.4).

49

Çizelge 4.4 Farklı aspir çeşidinde yetiştirilen Heliothis peltigera’ nın erginlerinin eşey olarak kanat açıklığı ölçülerinin karşılaştırılması

Ergin kanat açıklığı (mm) (n=30) 30,007±2,522 Dişi (25,164-35,185) Balcı 32,514±2,336 Erkek (26,969-36,184) t testi 3,80; P=0,001 30,936±1,296 Dişi (27,969-32,762) Dinçer 31,482±3,016 Erkek (26,445-39,811) t testi 0,86; P=0,416 Dişi 1,86 P=0,074 Çeşit Karşılaştırma (t) Erkek 1,47 P=0,152

Balcı ve Dinçer aspir çeşitlerinde beslenerek gelişmesini tamamlayan H.peltigera erginlerinin dişi, erkek bireyleri şekil 4.7’de yer almaktadır. Forster ve Wohlfahrt (1971) ve Anonymous (2020a) cinsiyet farkına değinmeden H. peltigera erginlerinde kanat açıklığının 34-42 mm arasında değiştiğini bildirmektedir. Bu çalışmada H. peltigera’nın kanat açıklığı, daha kısa bulunmuş, 30-32 mm arasında değiştiği tespit edilmiştir. Bu farkın besin ve coğrafik farktan kaynaklandığı söylenebilir. Farklı bitki çeşidinde beslenmenin H. peltigera erginin morfolojisine etkileri ile ilgili bir veri bulunamamıştır.

50

Şekil 4.7 Heliothis peltigera’ nın Balcı aspir çeşidinde (a,b) ve Dinçer aspir (c,d) çeşidinde beslenerek gelişmesini tamamlayan erginleri

4.3 Ankara İli Aspir Yetiştirme Alanlarında Heliothis peltigera’ nın Yaygınlık ve Yoğunluğu

Çalışmanın ilk yılında Ankara ilinde 1709 da alanda surveyler yapılarak koordinatlar kaydedilmiştir (Şekil 4.8). Bu çalışmalar Bala ilçesine bağlı Bala merkez, Ergin ve Köseli köylerinde, Haymana ilçesine bağlı Tarla Bitkileri Araştırma Enstitüsü İkizce Araştırma ve Uygulama İstasyonu, Çalış ve Karasüleymanlı köylerinde, Polatlı ilçesine bağlı Tekkeköy ve Sarıoba köylerinde, Gölbaşı ilçesine bağlı Gölbaşı merkez, Karaali, Mahmatlı ve Günalan köylerinde, Şereflikoçhisar ilçesine bağlı Acıkuyu, Kaçarlı ve Hacıbektaşlı köylerinde, Ayaş ilçesine bağlı Gökler köyünde, Çubuk ilçesine bağlı Demirci, Sığırlıhacı ve Taşpınar köylerinde, Elmadağ ilçesine bağlı Deliler, Kuşçuali ve

51

Kocahasan köylerinde yürütülmüştür (Şekil 4.9). Sincan, Beypazarı, Kalecik, Nallıhan, Güdül ve Çankaya ilçelerinde yapılan çalışmalarda ise aspir ekilişinin olmadığı tespit edilmiştir.

Şekil 4.8 Ankara iline ait ilçelerde 2018 yılı içerisinde aspir alanlarında survey yapılan alanlar (Google Earth’de hazırlanmıştır)

Şekil 4.9 Aspir tarlası ve yapılan survey çalışmaları

52

Aspir alanlarında 2018 yılında yapılan surveyler ve hesaplamalar sonucunda zararlının % 96 oranında yaygınlığının olduğu tespit edilmiştir. Tarla bulaşma oranınını belirlemek için yapılan çalışmalar sonucunda Elmadağ % 5,8, Polatlı % 3,4, Gölbaşı % 3,3, Ayaş % 2,7, Bala % 2,6, Haymana % 2,1 ve Şereflikoçhisar % 1,3 oranında bulaşık olduğu tespit edilmiştir. Çubuk ilçesinde bulaşma görülmemiştir. Ortalama il bulaşma oranı ise % 2,5 olarak tespit edilmiştir. Sonuç olarak en yüksek bulaşma oranı % 5,8 ile Elmadağ’da tespit edilmiştir (Çizelge 4.5).

Çizelge 4.5 Ankara ili aspir alanlarında Heliothis peltigera’nın 2018 yılında bulaşma oranı (%)

Örneklenen Bulaşık Ortalama Ortalama Tarla Sürvey Tarla toplam bitki ilçe il İlçe Köy bulaşma zamanı alanı (da) bitki sayısı sayısı bulaşma bulaşma oranı % (adet) (adet) oranı % oranı % Bala M.t1 40 400 12 3 Bala M.t2 50 500 10 2

Bala M.t3 30 300 9 3

Bala M.t4 70 700 21 3

Bala Köseli t1 5 50 5 10 2,6

30.05.2018 Köseli t2 17 170 5 1,2 Ergin 60 600 12 2 Toplam 272

Gölbaşı 20 200 8 4 M. 2,5 Karaali t1 40 400 8 2 Karaali t2 80 800 10 1,3

Karaali t3 5 50 3 6

Karaali t4 60 600 30 5 3,3

Gölbaşı Karaali t5 30 300 15 5

3.06.2018 Karaali t6 24 240 17 7,1 Günalan 70 700 14 2 Mahmatlı 50 500 20 4 Toplam 379

53

Çizelge 4.5 Ankara ili aspir alanlarında 2018 yılı Heliothis peltigera’nın bulaşma oranı (%) (Devam)

Örneklenen Bulaşık Ortalama Ortalama Tarla Sürvey Tarla alanı toplam bitki ilçe il İlçe Köy bulaşma zamanı (da) bitki sayısı sayısı bulaşma bulaşma oranı % (adet) (adet) oranı % oranı % Deliler 50 500 35 7

Kuşçuali t1 20 200 12 6 Kuşçuali t2 7 70 6 4,3 5,8

Elmadağ

7.06.2018 Kocahasan 30 300 12 4 Toplam 107

Demirci 20 200 0 0

Sığırlıhacı 10 100 0 0 0

Çubuk Taşpınar 40 400 0 0

11.06.2018 Toplam 70 0

Gökler 45 450 12 2,7 2,7

Ayaş Toplam 45

Sarıoba t1 33 330 13 3,9 Sarıoba t2 27 270 11 4,1

Sarıoba t3 38 380 15 3,9

12.06.2018 3,4

Polatlı Tekkeköy1 25 250 7 2,8 2,5 Tekkeköy2 30 300 6 2 Toplam 153 Çalış 26 260 7 2,7

Karasüleymanlı 33 330 7 2,1 2,1 Tar.Bitk Araşt. 400 4000 80 2

Haymana Toplam 459

Acıkuyu t1 48 480 19 0,6 Acıkuyu t2 30 300 9 0,7

Acıkuyu t3 30 300 12 0,7 13.06.2018 Acıkuyu t4 30 300 9 0,3 1,3 Acıkuyu t5 5 50 2 4

Şereflikoçhisar Kaçarlı 54 540 11 2 Hacıbektaşlı 27 270 8 3 Toplam 224 İl Toplamı 1709

54

Zararlının yoğunluğunu belirlemek için 2018 yılında aspir alanlarında zararlı yoğunluğu, Elmadağ % 0,19, Gölbaşı % 0,11, Bala % 0,08, Polatlı % 0,02, Şereflikoçhisar % 0,02 ve Haymana % 0 olarak hesaplanmıştır. Çubukta ise zararlı bulunamamıştır. Sonuç olarak en yüksek yoğunluk sırasıyla Elmadağ, Gölbaşı ve Bala ilçelerinde tespit edilmiştir (Çizelge 4.6).

Çizelge 4.6 Ankara ili aspir alanlarında Heliothis peltigera’nın bitki başına düşen zararlı yoğunluğu (2018)

Örneklenen Bulaşık Sayılan Yeşilkurt Tarla Sürvey toplam bitki larva yoğunluğu (larva İlçe Köy alanı zamanı bitki sayısı sayısı sayısı sayısı/örneklenen (da) (adet) (adet) (adet) bitki sayısı Bala M.t1 40 400 12 28 0,07 Bala M.t2 50 500 10 25 0,05 Bala M.t3 30 300 9 24 0,08 Bala M.t4 70 700 21 63 0,09

Bala Köseli t1 5 50 4 9 0,18

30.05.2018 Köseli t2 17 170 5 13 0,08 Ergin 60 600 12 42 0,07 Toplam 272 2720 73 204 0,08 Gölbaşı M. 20 200 8 20 0,1 Karaali t1 40 400 8 28 0,07 Karaali t2 80 800 10 24 0,03

Karaali t3 5 50 3 8 0,16 Karaali t4 60 600 30 90 0,15 Karaali t5 30 300 15 33 0,11

Gölbaşı

3.06.2018 Karaali t6 24 240 17 60 0,25 Günalan 70 700 14 49 0,07 Mahmatlı 50 500 20 100 0,2 Toplam 379 3790 125 412 0,11

Deliler 50 500 35 150 0,3

Kuşçuali t1 20 400 12 46 0,12 Kuşçuali t2 7 70 6 21 0,3 Kocahasan 30 300 12 18 0,06

Elmadağ

7.06.2018 Toplam 107 1270 65 235 0,19

Demirci 20 200 0 0 0 Sığırlıhacı 10 100 0 0 0 Taşpınar 40 400 0 0 0

Çubuk

11.06.2018 Toplam 70 700 0 0 0

55

Çizelge 4.6 Ankara iliAspir alanlarında Heliothis peltigera bitki başına düşen zararlı yoğunluğu (2018) (Devam)

Yeşilkurt Örneklenen Bulaşık Tarla Sayılan yoğunluğu Sürvey toplam bitki İlçe Köy alanı larva (larva zamanı bitki sayısı sayısı (da) sayısı sayısı/bulaşık (adet) (adet) bitki sayısı

Gökler 45 450 12 18 0,04

Ayaş Toplam 45 450 12 18 0,04

Sarıoba t1 33 330 13 7 0,02 Sarıoba t2 27 270 11 8 0,03

Sarıoba t3 38 380 15 15 0,04

12.06.2018 Tekkeköy t1 25 250 7 5 0,02

Polatlı Tekkeköy t2 30 300 6 2 0,01 Toplam 153 1530 52 37 0,02

Çalış 26 260 7 10 0,04 Karasüleymanlı 33 330 7 3 0,01 Tar.Bitk Araşt. 400 4000 80 8 0 Haymana Toplam 459 4590 94 21 0

Acıkuyu t1 48 480 19 8 0,02

Acıkuyu t2 30 300 9 8 0,03 Acıkuyu t3 30 300 12 11 0,04

13.06.2018 Acıkuyu t4 30 300 9 4 0,01 Acıkuyu t5 5 50 2 3 0,06 Kaçarlı 54 540 11 6 0,01

Şereflikoçhisar Hacıbektaşlı 27 270 8 10 0,04 Toplam 224 2240 70 50 0,02

Çalışmanın ikinci yılında Ankara ilinde Gölbaşı (Karaali ve Mahmatlı), Polatlı (Gençali, Ömerler, Yeniköseler Sarıoba) Bala (Abazlı, Sırapınar, Aşağıhacıbekir, Tolköy, Köseli ve Kerişli) Haymana (Tarla Bitkileri Araştırma Enstitüsü İkizce Araştırma ve Uygulama İstasyonu, Soğulca, Yaylabeyi ve Şeyhali), Şereflikoçhisar (Acıkuyu, Kaçarlı ve Hacıbektaşlı), Ayaş (Sinanlı), Beypazarı (Kırbaşı), Elmadağ (Kuşçuali) ilçelerine bağlı köyler olmak üzere toplam 3487 da aspir alanında survey yapılmıştır (Şekil 4.10). Ankara’nın Sincan, Çubuk, Kalecik, Nallıhan, Güdül ve Çankaya ilçelerinde ise aspir ekilişinin olmadığı tespit edilmiştir.

56

Şekil 4.10 Ankara iline ait ilçelerde 2019 yılı içerisinde survey yapılan alanlar (Google Earth’de hazırlanmıştır)

Yapılan çalışmalar sonucunda H. peltigera’nın aspir alanlarının % 98,7’sinde yaygın olduğu tespit edilmiştir. Jarvis ve Guthrie (1987)’ye göre hesaplanan her tarladaki bulaşma oranı, o il veya ilçeye ait ortalama bulaşma oranları (Bora ve Karaca, 1970) sırasıyla; Gölbaşı % 92,22, Bala % 88,16, Elmadağ % 85, Şereflikoçhisar % 80,84, Ayaş % 80, Polatlı % 71,14, Bepazarı % 63 ve Haymana % 51,47 olarak bulunmuştur. Ortalama il bulaşma oranı ise % 79,80 olarak belirlenmiştir. Sonuç olarak en yüksek bulaşma oranı Gölbaşı ilçesinde tespit edilmiştir (Çizelge 4.7). Bu sonuç 2019 yılında H. peltigera bulaşma oranının bir önceki yıla göre yaklaşık 32 kat arttığını göstermektedir.

57

Çizelge 4.7 Ankara ili aspir alanlarında Heliothis peltigera’nın 2019 yılında bulaşma oranı (%)

Ortalama Ortalama Örneklenen Tarla Tarla Bulaşık ilçe il Sürvey toplam bulaşma İlçe Köy alanı bitki sayısı bulaşma bulaşma zamanı bitki sayısı oranı (da) (adet) oranı oranı (adet) (%) (%) (%) Karaali t1 70 700 700 100 Karaali t2 35 350 343 98 Karaali t3 30 300 282 94 Karaali t4 50 500 435 87 Karaali t5 35 350 329 94

Karaali t6 45 450 414 92 Karaali t7 15 150 137 91,3 92,22 Karaali t8 60 600 522 87

Gölbaşı

23.05.2019 Mahmatlı t1 47 470 428 91,1 Mahmatlı t2 30 300 285 95 Mahmatlı t3 17 170 158 92,9 Mahmatlı t4 50 500 465 93 Mahmatlı t5 30 300 291 97 Toplam 514

Gençali t1 30 300 0 0 Gençali t2 16 160 0 0 79,8 Gençali t3 18 180 86 47,8 Ömerler t1 32 320 250 78,1

Ömerler t2 30 300 243 81 71,14 Yeniköseler1 22 220 201 91,4

Polatlı

24.05.2019 Yeniköseler2 18 180 162 90 Sarıoba t1 74 740 696 94,1 Sarıoba t2 33 330 304 92,1 Toplam 273

Sinanlı 40 400 320 80

80

Ayaş Toplam 40 Kırbaşı t1 20 200 124 62

3.06.2019 Kırbaşı t2 20 200 128 64 63

Beypazarı Toplam 40

58

Çizelge 4.7 Ankara ili Aspir alanlarında Heliothis peltigera’nın 2019 yılında bulaşma oranı (%) (Devam)

Örneklenen Bulaşık Tarla Ortalama Ortalama Tarla Sürvey toplam bitki bulaşma ilçe il İlçe Köy alanı zamanı bitki sayısı sayısı oranı bulaşma bulaşma (da) (adet) (adet) (%) oranı (%) oranı (%) Abazlı t1 10 100 100 100 Abazlı t2 190 1900 1805 95 Abazlı t3 70 700 651 93 Abazlı t4 80 800 752 94 Abazlı t5 50 500 450 90 Abazlı t6 50 500 430 86 Abazlı t7 250 2500 2425 97

Abazlı t8 60 600 522 87 Abazlı t9 20 200 172 86 Abazlı t10 40 400 384 96 Abazlı t11 15 150 135 90 27.05.2019 Abazlı t12 22 220 205 93,18 Abazlı t13 30 300 285 95 Abazlı t14 35 350 325 92,86 Abazlı t15 15 150 141 94 Abazlı t16 70 700 651 93 88,16

Bala Abazlı t17 90 900 801 89 Abazlı t18 50 500 405 81 Abazlı t19 75 750 600 80 Sırapınar 40 400 200 50 A.hacıbekir1 70 700 630 90 A.hacıbekirt2 50 500 380 76 A.hacıbekirt3 40 400 324 81 79,8

28.05.2019 A.hacıbekirt4 20 200 172 86 A.hacıbekirt5 80 800 624 78 A.hacıbekirt6 70 700 616 88 Tolköy t1 35 350 224 64 Tolköy t2 75 750 630 84

Tolköy t3 27 270 218 80,74 Köseli 50 500 420 84 Kerişli 30 300 271 90,33 Toplam 1809

29.05.2019

Kuşçuali 20 200 170 85 85 Toplam 20 200 170 85

Elmadağ Soğulca t1 70 700 630 90

Soğulca t2 80 800 696 87 Yaylabeyi 70 700 567 81 51,47 Tar.Bit.Araş. 400 4000 1204 30,1

Haymana

30.05.2019 Şeyhali 40 400 300 75 Toplam 660

Acıkuyu 50 500 420 84 Kacarlı 54 540 437 80,9 80,84 Hacıbektaşlı 27 270 202 74,8

Ş.Koçhisar 31.05.2019 Toplam 131

59

Yapılan hesaplamalara göre zararlı yoğunluğu, Gölbaşı ve Elmadağ % 1,20, Ayaş % 1,17, Bala ve Şereflikoçhisar % 1,12, Beypazarı % 1,09, Polatlı % 0,86 ve Haymana % 0,63 olarak tespit edilmiştir. Sonuç olarak en yüksek yoğunluk sırasıyla, Gölbaşı, Elmadağ, Ayaş, Bala ve Şereflikoçhisar ilçelerinde tespit edilmiştir (Çizelge 4.8).

Çizelge 4.8 Ankara ili aspir alanlarında Heliothis peltigera’nın bitki başına düşen zararlı yoğunluğu (2019)

Örneklenen Bulaşık Sayılan Yeşilkurt Tarla Sürvey toplam bitki larva yoğunluğu (larva İlçe Köy alanı zamanı bitki sayısı sayısı sayısı sayısı/örneklenen (da) (adet) (adet) (adet) bitki sayısı Karaali t1 70 700 700 826 1,18 Karaali t2 35 350 343 420 1,2 Karaali t3 30 300 282 351 1,17 Karaali t4 50 500 435 625 1,25 Karaali t5 35 350 329 427 1,22

Karaali t6 45 450 414 545 1,21 Karaali t7 15 150 137 162 1,08 Karaali t8 60 600 522 660 1,1

Gölbaşı

23.05.2019 Mahmatlı t1 47 470 428 522 1,11 Mahmatlı t2 30 300 285 402 1,34 Mahmatlı t3 17 170 158 200 1,18 Mahmatlı t4 50 500 465 635 1,27 Mahmatlı t5 30 300 291 372 1,24 Toplam 514 5140 4740 6147 1,2

Gençali t1 30 300 0 0 0 Gençali t2 16 160 0 0 0 Gençali t3 18 180 86 151 0,84 Ömerler t1 32 320 250 260 0,81

Ömerler t2 30 300 243 291 0,97 Yeniköseler t1 22 220 201 242 1,1

Polatlı

24.05.2019 Yeniköseler t2 18 180 162 191 1,06 Sarıoba t1 74 740 696 858 1,16 Sarıoba t2 33 330 304 343 1,04 Toplam 273 2730 1942 2336 0,86

Abazlı t1 10 100 100 130 1,3

Abazlı t2 190 1900 1805 1995 1,05 Abazlı t3 70 700 651 798 1,14 Bala Abazlı t4 80 800 752 904 1,13 27.05.2019 Abazlı t5 50 500 450 605 1,21

60

Çizelge 4.8 Ankara ili aspir alanlarında Heliothis peltigera’nın bitki başına düşen zararlı yoğunluğu (2019) (Devam)

Örneklenen Bulaşık Sayılan Yeşilkurt Tarla Sürvey toplam bitki larva yoğunluğu (larva İlçe Köy alanı zamanı bitki sayısı sayısı sayısı sayısı/örneklenen (da) (adet) (adet) (adet) bitki sayısı Abazlı t6 50 500 430 595 1,19 Abazlı t7 250 2500 2425 2700 1,08 Abazlı t8 60 600 522 666 1,11 Abazlı t9 20 200 172 232 1,16 Abazlı t10 40 400 384 460 1,15

Abazlı t11 15 150 135 162 1,08 Abazlı t12 22 220 205 233 1,06 Abazlı t13 30 300 285 336 1,12

27.05.2019 Abazlı t14 35 350 325 374 1,07 Abazlı t15 15 150 141 161 1,07 Abazlı t16 70 700 651 805 1,15 Abazlı t17 90 900 801 1008 1,12

Abazlı t18 50 500 405 575 1,15 Abazlı t19 75 750 600 765 1,02

Bala Sırapınar 40 400 200 384 0,96

A.hacıbekirt1 70 700 630 798 1,14 A.hacıbekirt2 50 500 380 625 1,25 A.hacıbekirt3 40 400 324 504 1,26 A.hacıbekirt4 20 200 172 242 1,21 28.05.2019 A.hacıbekirt5 80 800 624 872 1,09 A.hacıbekirt6 70 700 616 770 1,1 Tolköy t1 35 350 224 420 1,2 Tolköy t2 75 750 630 825 1,1

Tolköy t3 27 270 218 319 1,18 Köseli 50 500 420 605 1,21 Kerişli 30 300 271 378 1,26 Toplam 1809 18090 15948 20246 1,12

29.05.2019 Kuşçuali 20 200 170 240 1,2

Toplam 20 200 170 240 1,2

Elmadağ Soğulca t1 70 700 630 854 1,22

Soğulca t2 80 800 696 920 1,15 Yaylabeyi 70 700 567 791 1,13 Tar.Bit.Araş. 400 4000 1204 1204 0,3

Haymana

30.05.2019 Şeyhali 40 400 300 408 1,02 Toplam 660 6600 3397 4177 0,63

Acıkuyu 50 500 420 575 1,15 Kacarlı 54 540 437 605 1,12 Hacıbektaşlı 27 270 202 286 1,06

Ş.Koçhisar 31.05.2019 Toplam 131 1310 1059 1466 1,12 Sinanlı 40 400 320 468 1,17

Ayaş Toplam 40 400 320 468 1,17

Kırbaşı t1 20 200 124 212 1,06 Kırbaşı t2 20 200 128 224 1,12

3.06.2019

Beypazarı Toplam 40 400 252 436 1,09

61

Zararlı yoğunluğunda da bulaşma oranında olduğu gibi bir önceki yıla göre artış görülmektedir. Bu farklılığında iklim faktörlerinden, özellikle de yüksek yağış miktarından, zararlının olumsuz etkilenmesinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Sürveyler her iki yılda da Mayıs ayı sonundan itibaren Haziran ayı ortalarına kadar devam etmiş ve bu tarihlerde 2018 yılında günlük ortalama sıcaklık 17-19ºC arasında, ortalama nisbi nem % 80-95 arasında ve günlük yağış miktarı 3-19 mm olarak kaydedilmiştir (Ek 4,6). 2019 yılında ise günlük ortalama sıcaklık 18-25ºC arasında, ortalama nisbi nem % 32-74 arasında ve yağış miktarı 0-1 mm arasında olduğu belirlenmiştir (Ek 5,6). İki yıl arasındaki iklim faktörleri karşılaştırıldığında ise 2018 yılında sıcaklığın daha düşük, nem ve yağışın daha yüksek olduğu görülmektedir. İklim değişikliğinin popülasyonu etkilediğini belirten Sparks vd. (2007) İngiltere’ye göç eden H. peltigera ve H. armigera’nın da içinde bulunduğu birçok kelebek türü popülasyonunda iklim değişikliği nedeniyle artış olduğunu bildirmiştir. Anonymous (2020a) H. peltigera’nın göçmen bir kelebek türü olduğunu, bazı yıllarda oldukça fazla sayıda görülürken, bazı yıllarda hiç görülmediğini belirtmektedir. Anonymous (2020b) H. peltigera’nın doğal yayılış alanının Afrika, Güney Avrupa (Mediterranean) ve Asya olduğunu, belirterek yaz aylarında kuzeyden güney İkandinavya’ya düzenli olarak göç ettiğini bildirmektedir.

Tezcan vd. (2004) Manisa ili kültür kekiği tarlalarında zararlı böcek türlerinden birinin H. peltigera olduğunu, tarlalardan toplanan larvalardan ekim ayı içinde, 1998 yılında altı ve 1999 yılında yedi olmak üzere toplam 13 adet ergin elde edildiğini bildirmiştir. Henüz ekonomik düzeyde bir zarar baskısı oluşturmayan bu türün populasyonunun, gerek Manisa yöresinde ve gerekse kültür kekiği tarımının yaygınlaştığı diğer yörelerde izlenmesinde yarar bulunduğunu kaydetmiştir.

Simoglu vd. (2015) Yunanistan’da H. peltigera’nın Ayçiçeği yetiştirilen alanlarda % 80 oranında yaygın olduğunu ancak ayçiçeğindeki yoğunluğun % 5’i geçmediğini bildirmiştir. Bu nedenle de ayçiçeğinde henüz ekonomik bir zararlı olarak kabul edilemeyeceğini kaydetmiştir.

62

Ahmed vd. (2000) Pakistan’da domateslerde Helicoverpa spp. bulaşma oranının sıcaklık artışından negatif etkilendiğini ve popülasyonun düştüğünü saptamışlardır. Domateste Nisan ayında % 32,15 olan oranın Haziran sonunda % 3,25’e düştüğünü belirlemişlerdir. Bu çalışmalar da zararlının popülasyonunun iklim faktörlerinden etkilenebileceğini göstermektedir.

4.4 Doğada Yeşilkurt (Heliothis peltigera)’ un Biyoekolojisi

4.4.1 Ergin uçuş zamanı ile uçuş süresinin tuzaklarla tespiti ve popülasyon takibi

Heliothis peltigera’ nın kışlayan dölünün ilk ergin çıkışını ve yeni döllerine ait ergin çıkışlarını, ergin uçuş süreleri 2018-2019 yıllarında feromon tuzakları ile belirlenmiş, popülasyonları takip edilmiştir (Şekil 4.11,13).

Feromon tuzağında ilk ergin Karaali’de 02.05.2018 tarihinde 1 adet, Haymana’da 07.05.2018 tarihinde 3 adet (kışlayan döl) olarak tespit edilmiştir. İlk ergin çıkışlarının görüldüğü tarihlerde Karaali’de ortalama sıcaklık 16,9 ºC ortalama nisbi nem ise % 57,6 olarak, Haymana’da 13,2 ºC ortalama sıcaklık ve % 72,2 ortalama nisbi nem kaydedilmiştir. 15.05.2018 tarihinde feromon tuzağında Karaali’de 5 adet ergin yakalanırken, Haymana’da 4 adet ergin tespit edilmiştir. 23.05.2018 tarihinde feromon tuzağında Karaali’de 7 adet ergin yakalanırken, Haymana’da 5 adet ergin tespit edilmiştir. 30.05.2015 tarihinden itibaren tuzaklarda zararlının erginleri çoğalmış ve feromon tuzağında Karaali’de 9 adet ergin Haymana’da 8 adet ergin tespit edilmiştir. Haziran ayının ilk haftasında (07.06.2018) Karaali’de 14 adet ergin yakalanırken (19,7ºC sıcaklık ve % 68,4 nem) Haymana’da sayı düşmüş ve tuzaklarda 1 adet ergin tespit edilmiştir (18,7 ºC sıcaklık ve % 57,1 nem). Bu tarihten itibaren tuzaklarda ergin sayısı düşmeye başlamış ve 13.06.2018 tarihinde Haymana’da ergin görülmezken Karaali’de 2 adet ergin yakalanmıştır. Aynı tarihte her iki aspir tarlasında da üretici tarafından ilaçlama yapıldığı görülmüştür. Bu tarihten itibaren iki hafta tuzaklarda ergin görülmemiş ve Haymana’da 27.06.2018 tarihinde 3 ergin, Karaali’de 04.07.2018 tarihinde 7 ergin tespit edilmiştir. Bu tarihte bitkilerin çiçeklenme döneminde olduğu görülmüştür. Tuzaklardaki ergin en son Karaali’de 18.07.2018 tarihinde 1 adet

63 sayılmıştır. Bu tarihlerde 22,7 ºC sıcaklık ve % 37,4 ortalama nem kaydedilmiştir. Hasat zamanı olan 29.08.2018 tarihine kadar tuzak kontrollerine devam edilmiş bu tarihe kadar ergin görülmemiştir (Şekil 4.12).

Heliothis peltigera erginlerinin uçuş periyotları incelendiğinde 2018 yılında Haymana’da takibin yapıldığı Mayıs ve Haziran aylarında, Karaali’de Haziran ve Temmuz aylarında olmak üzere en yüksek ergin sayısına ulaştığı iki tarih göze çarpmaktadır.

Şekil 4.11 Haymana ve Gölbaşı ilçelerinde 2018 yılında aspir tarlaları ve tuzaklardaki Heliothis peltigera ergin popülasyonu

64

16 Kışlamış döl 14 12 10 Birinci döl 8 6 4 2

0 Tarih Ergin sayısı/toplam tuzak

Haymana-İkizce Gölbaşı-Karaali

Şekil 4.12 Heliothis peltigera’nın Haymana ve Gölbaşı ilçelerinde 2018 yılına ait ergin uçuşu

Şekil 4.13 Haymana ve Gölbaşı ilçelerinde 2019 yılında Heliothis peltigera’ nın popülasyon takibi amacıyla kullanılan feromon tuzakları

Bölgede Mayıs ayında görülen sağanak yağışların ergin uçuşlarını olumsuz yönde etkilediği ve popülasyonun düşük kalmasına neden olduğu düşünülmektedir. Mayıs ayında günlük ortalama yağış miktarı 5,5 mm olarak belirlenmiştir (Ek 7). Ayrıca bu deneme tarlalarında bir önceki yıl hangi bitkinin yetiştirildiği bilinmemektedir.

65

Zararlının konukçusu olmayan bir bitkinin bulunması, ertesi yıl popülasyonun düşük kalmasına neden olabileceği öngörülmektedir. Üreticilerin zararlıya karşı (ilaçlama yapılmaması gereğinin defalarca iletilmesine rağmen) ilaçlama yapmış olması da popülasyonun düşük kalması için ihtimal dahilindedir.

Deneme tarlalarında 2019 yılında feromon tuzağında ilk ergin Karaali’de 29.04.2019 tarihinde 7 adet, Haymana’da ise bir hafta sonra 06.05.2019 tarihinde 1 adet olarak tespit edilmiştir. İlk ergin tespit edildiği tarihlerde Karaali’de 13,8 ºC ortalama sıcaklık ve % 55,9 ortalama nisbi nem ve Haymana’da 15,1 ºC ortalama sıcaklık ve % 66,1 ortalama nismi nemin gerçekleştiği belirlenmiştir (Ek 7). Karaali ve Haymana ilçesindeki ilk ergin görülme tarihlerinde oluşan yaklaşık bir hafta farklılığın sıcaklık ve neme bağlı olduğu düşünülmektedir. Karaali’de 06.05.2019 tarihinde feromon tuzağında 9 adet ergin yakalanmıştır. Karaali’de 13.05.2019 tarihinden itibaren zararlının ergin sayısı artmaya başlamış ve feromon tuzağında 15 adet ergin yakalanmış, Haymana’da ise 3 adet ergin tespit edilmiştir. Feromon tuzağında 20.05.2019 tarihinde Karaali’de 20 adet ergin yakalanırken, Haymana’da 4 adet ergin tespit edilmiştir. Bir hafta sonra 27.05.2019 tarihinde feromon tuzağında Karaali’de 21 adet ergin Haymana’da 4 adet ergin tespit edilmiştir.

Karaali’de 03.06.2019 tarihinde ise 21 adet ergin yakalanırken Haymana’da 1 adet ergin tespit edilmiştir. Tuzaklarda 10.06.2019 tarihinde Karaali’de 28 adet ergin yakalanırken Haymana’da 5 adet ergin tespit edilmiştir. Bu tarihten itibaren kışlamış dölün ergin uçuşları devam ederken yeni ergin uçuşları da görülmeye başlamıştır. Kışlamış dölün ergin uçuşu tam olarak sıfırlamadan yeni dölün ergin uçuşları görülmüştür. Ergin uçuş sayısında düşme görülmemiş giderek artmıştır. Bu durum da yeni dölün ergin uçuşlarının başladığını ve her iki dölün aynı anda doğada bulunduğunu göstermektedir.

Tuzaklarda 17.06.2019 tarihinde Karaali’de 39 adet ergin yakalanırken Haymana’da 11 adet ergin tespit edilmiştir. Ortalama sıcaklıkların Karaali’de 21,7 ºC ye ulaştığı ve % 58,7 ortalama nisbi nemin görüldüğü 24.06.2019 tarihinde feromon tuzağında ergin sayısı 37 adet sayılmıştır. Haymana’da ise 11 adet ergin sayılmış ve bu tarihte Karaali’de çiçeklenmenin başladığı görülmüştür. Bir hafta sonra 01.07.2019 tarihinde

66 ise Karaali’ de 36 adet ergin tespit edilmiş bitkilerin ise yarısı çiçek açmıştır. Haymana’da ise 3 adet ergin saptanmıştır. Karaali'de tuzakların bulunduğu aspir tarlasında 08.07.2019 tarihinde ilaçlama yapıldığı belirlenmiş ve tuzaklarda 20 adet ergin sayılmıştır. Bitkilerin ise % 90'nının çiçeklenme dönemine girdiği görülmüştür. Bu tarihte 23,5 ºC ortalama sıcaklık ve % 33,9 ortalama nisbi nem kaydedilmiştir. Aynı tarihte Haymana'da henüz çiçeklenmenin başlamadığı ve tuzaklardaki ergin sayısının ise 3 adet olduğu tespit edilmiştir. Karaali'de 16.07.2019 tarihinde yapılan tuzak kontrolünde ise ergin uçuşlarının tekrar artışa geçtiği belirlenmiş ve tuzaklarda toplam 118 adet ergin sayımı yapılmıştır. Bitkilerin ise tamamının çiçeklendiği ve çiçeklerin solmaya başladığı belirlenmiştir. Aynı tarihte Haymana'da yapılan tuzak kontrollerinde' de ergin uçuşlarının arttığı kaydedilmiş ve tuzaklarda 21 adet ergin sayımı yapılmıştır. Bitkilerin ise çiçeklenme döneminde olduğu görülmüştür. Sayımlar değerlendirildiğinde ikinci dölün ergin uçuşlarının bu tarihlerde (Temmuz ortası) başladığı düşünülmektedir. Ortalama sıcaklıklar ve ortalama nisbi nem ise bu tarihte Karaali’de 13,3 ºC ve % 59,3; Haymana’da 16,9ºC ve % 56,3 olarak kaydedilmiştir.

Karaali’ de 22.07.2019 tarihinde yapılan tuzak kontrollerinde 51 adet ergin sayılmıştır. Bir önceki hafta ile karşılaştırıldığında ergin uçuşunun azaldığı görülmüş bu azalmanın ise bir hafta aralıksız süren yağıştan kaynaklandığı düşünülmektedir. 21,1 ºC ortalama sıcaklık ve % 49,4 ortalama nisbi nem kaydedilmiştir. Aynı tarihte Haymana’ da bulunan tuzaklarda 17 adet ergin sayılmıştır. Bir hafta sonra 29.07.2019 tarihinde Karaali'de yapılan sayımlarda ise 53 adet ergin tespit edilmiştir. Bu tarihte çiçeklerin yarısı solmuş olarak görülmüştür. Haymana’da ise 14 adet ergin bireyin tuzaklara yakalandığı belirlenmiştir. Yapılan tuzak kontrollerinde 05.08.2019 tarihinde Karaali'de 80 adet Haymana'da 15 adet ergin sayılmıştır. Bu tarihte aspir çiçeklerinin tamamen solduğu görülmüştür ve 20,1 ºC ortalama sıcaklık ve % 49,3 orantılı nispi nem kaydedilmiştir. Karaali’de bulunan tuzaklarda 12.08.2019 tarihinde yapılan kontrollerde 26 adet, Haymana'da bulunan tuzaklarda 15 adet ergin sayımı yapılmıştır. Bu tarihte aspir bitkilerinin sararmaya başladığı belirlenmiştir. Karaali'de ve Haymana'da 19.08.2019 tarihinde 15'er adet ergin sayılmıştır. Bu tarihte aspirlerin neredeyse yarısının sarardığı meyvelerin olgunlaştığı belirlenmiştir. Karaali' de bulunan tuzaklarda 26.08.2019 tarihinde toplam 40 adet, Haymana'da 16 adet ergin sayılmıştır. Bir önceki

67 hafta yapılan sayımlarla karşılaştırıldığında ergin popülasyonunda bir artışın gerçekleştiği görülmektedir. Aynı zamanda daha önceki döllerin ergin uçuş zamanları göz önünde bulundurulduğunda bu tarihte oluşan artışın üçüncü döl erginlerinin uçuşlarının başladığını da düşündürmektedir. Aspir bitkilerinin kozaları kontrol edilmiş ve meyvelerin tamamen olgunlaştığı görülmüştür. Bu tarihte 24,3ºC ortalama sıcaklık ve % 40,8 ortalama nispi nem kaydedilmiştir. Tuzaklardaki ergin sayısı düşmüş ve 02.09.2019 tarihinde Karaali'de 4 ergin sayılmış, Haymana'da tuzaklara yakalanan ergin bulunmamıştır. Aspirler ise bu tarihte % 100' ü sararmış, hasat dönemi gelmiş ancak henüz hasat edilmemiştir. Her iki tarlada bulunan tuzaklarda 09.09.2019 tarihinde ergin tespit edilmemiştir. Bu tarihten itibaren yapılan tuzak kontrollerinde ergin sayısı sıfırlamıştır. Takiplere 23.09.2019 tarihine kadar devam edilmiş ve üç hafta üst üste hiç ergin tespit edilememiştir (Şekil 4.14).

140 İkinci döl 120 100 80

60 Birinci döl Üçüncü döl 40 Kışlamış döl 20

0

Ergin sayısı/toplam tuzak

1.04.2019 8.04.2019 6.05.2019 3.06.2019 1.07.2019 8.07.2019 5.08.2019 2.09.2019 9.09.2019

29.04.2019 15.04.2019 22.04.2019 13.05.2019 20.05.2019 27.05.2019 10.06.2019 17.06.2019 24.06.2019 15.07.2019 22.07.2019 29.07.2019 12.08.2019 19.08.2019 26.08.2019 16.09.2019 23.09.2019 Haymana-İkizce Gölbaşı- Karaali Tarih

Şekil 4.14 Haymana ve Gölbaşı ilçeleri deneme alanlarındaki Heliothis peltigera’nın ergin uçuşu

Tuzak çalışmalarından elde edilen veriler değerlendirildiğinde ergin popülasyonun bir önceki yıla oranla yüksek olduğu görülmektedir. Ergin uçuşlarının ilk başladığı Mayıs ayı günlük ortalama yağış miktarı 2018 yılında 5,5 mm 2019 yılında ise 1,01 mm olarak olarak gerçekleşmiştir (Ek 6). Çalışmanın ilk yılında yağış miktarının yüksek olması, ergin popülasyonunun düşük kalmasına neden olduğu düşünülmektedir. Çalışmamızı

68 destekler nitelikte Roman vd. (1996) Romanya’da soğuk ve yağmurlu geçen bahar aylarının H. armigera erginlerinin uçuşunu ve yumurta bırakmasını engellediğini bildirmişlerdir. Pamuklarda H. armigera popülasyonunun nem, minimum ve maksimum sıcaklık, rüzgar hızı, yağış ve güneşin doğuş batış saatleri ile ilişkili olduğu rapor edilmiştir (Chaudhari 1999, Ganesaraja vd. 2000, Jawalkar vd. 2004).

Feromon tuzakları ile popülasyon takibi sonucunda elde edilen veriler ve aspirin fenolojik dönemi çizelge 4.9’da yer almaktadır. Çizelge incelendiğinde H. peltigera’ nın ilkbaharda havaların ısınmasıyla birlikte erginlerinin uçuş dönemine geçtikleri görülmektedir. İlk ergin uçuşları görülmeye başladığında aspir henüz 3-4 yapraklı dönemde olup aspir bitkisinin fenolojik gelişimi ile birlikte zararlı popülasyonunda artış olmaktadır. Erginlerin çıkış yaptığı dönemde Karaali’de 13,8ºC ortalama sıcaklık ve % 55,9 ortalama nisbi nem ve Haymana’da 15,1ºC ortalama sıcaklık ve % 66,1 ortalama

69

Çizelge 4.9 Heliothis peltigera’nın feromon tuzaklarıyla yakalanan ergin sayıları (2019) ve aspir bitkisinin fenolojik dönemleri

Tarih Haymana Karaali Aspirin fenolojik dönemi* 29.04.2019 - 3,5 13 6.05.2019 05 4,5 13 13.05.2019 1,5 7,5 16 20.05.2019 2 10 19 27.05.2019 2 10,5 30 3.06.2019 2 10,5 39 10.06.2019 2,5 14 50 17.06.2019 5,5 19,5 55-59 24.06.2019 5,5 18,5 61 1.07.2019 1,5 18 65 8.07.2019 1,5 10 69 16.07.2019 11,5 59 71 22.07.2019 8,5 25,5 75 29.07.2019 7 26,5 75 5.08.2019 7,5 40 79 12.08.2019 7,5 13 81 19.08.2019 7,5 7,5 85 26.08.2019 8 20 89 2.09.2019 0 2 97 9.09.2019 0 0 97 16.09.2019 0 0 99 23.09.2019 0 0 99

*13: 3 yapraklı dönem, 16: 6 yapraklı dönem, 19: 9 veya daha fazla yapraklı dönem, 30: sapa kalkma dönemi, 39: 9 veya daha fazla intenod oluşumu, 50-59 Kapitilum ortaya çıkışı, 61: Çiçeklenme başlangıcı, 65: Çiçeklenmenin % 50’si tamamlanır, 69: Çiçeklenmenin % 90’ı tamamlanır, 71-75: Meyve gelişimi 79: Çiçeklerin tamamı solmuş, 81: Kapitilumun sararma başlangıcı, 85: Kapitilumun % 50’ si sararmış, 89: Kapitilumun % 90’ı sararmış, meyveler olgunlaşmış, hasat dönemi, 97: Yeşillikler tamamen sararmış, 99: Hasat ve sonrası nismi nemin gerçekleştiği belirlenmiştir. İki yıllık ergin çıkış tarihlerinde görülen ortalama sıcaklık değerlendirildiğinde H. peltigera’ nın kışlamış dölünün ilk ergin çıkışları için ortalama günlük sıcaklığın 13ºC ve üstünde gerçekleştiği tespit edilmiştir.

Yurtdışında ve ülkemizde yapılan araştırmalar ele alındığında H. peltigera’ nın tarla şartlarında kışlayan döle ait bireyin ilk ergin uçuşlarına dair bir çalışma olmadığı görülmüştür. Koçlu ve Karsavuran (2000) Manisa’da bulunan domates tarlalarında H. armigera’ nın popülasyonun takibi için yapılan çalışmada feromon tuzaklarına 1995 yılında 26 Nisan tarihinde ve 1996 yılında 11 Nisan tarihinde ilk H. armigera

70 erginlerinin yakalandığını bildirmiştir. İlk ergin çıkışları için günlük ortalama sıcaklıkların 15-17ºC üzerine çıkması gerektiğini belirtmiştir. Bues vd. (1990) Fransa’da yürüttükleri çalışmada H. armigera erginlerinin ilk uçuşlarının Mayıs sonu ile Haziran ortasında olduğunu ve diyapozdan çıkış için 18-20ºC ortalama sıcaklığa ihtiyaç olduğunu bildirmişlerdir. Bu çalışmada Ankara’da H. peltigera’nın kışlayan dölün ergin uçuşları sıcaklığın 13 ºC ve üzerinde olduğunda başladığı gözlenmiştir. Bu durum H. peltigera’nın daha düşük sıcaklıklarda gelişmeye başladığı veya daha düşük sıcaklıklara uyum gösterdiğini düşündürmektedir.

Erginler, uçuş başladıktan sonra çiftleşerek aspir bitkisinin yapraklarına, büyüme noktası üzerine, çiçek başlarına yumurtalarını tek tek bırakarak, ilk dölün doğada başlamasını sağlamışlardır. Aspir tarlalarında 6 Mayıs 2019 tarihinde ilk yumurta tespit edilmiş ve bu tarihten itibaren yapılan kontrollerde (haftada iki kez aynı tarlada) yumurtalar bitki üzerinde sürekli görülmüştür (Şekil 4.15). H. peltigera yumurtaları tarladaki aspirler üzerinde 13 Mayıs 2019 tarihinde açılmış ve birinci dönem larvalar ortaya çıkmıştır. Bu aşamada bitkilerin 5-6 yapraklı dönemde olduğu görülmüştür.

Şekil 4.15 Aspir üzerinde Heliothis peltigera’nın yumurtası

71

İkinci dönem larvalar 16 Mayıs 2019; üçüncü dönem larvalar 20 Mayıs 2019 tarihinde; dördüncü dönem larvalar 23 Mayıs 2019 tarihinde; beşinci dönem larvalar 27 Mayıs 2019 tarihinde; altıncı dönem larvalar ise 30 Mayıs 2019 tarihinde bitkiler üzerinde tespit edilmiştir. Her kontrolde bitkiler üzerinde bütün larva dönemleri karışık olarak görülmüştür. Bu tarihten itibaren tarlanın farklı yerlerinde toprak 10-15 cm kazılarak pupa aranmış ancak bulunamamıştır.

Baharda ergin uçuşlarının başlamasıyla, yumurta bırakılmış ve bitkiler üzerinde zararlının hemen hemen her dönemine ait bireylere rastlamak mümkün olmuştur. İkinci dölün ergin uçuşlarının başladığı 16.07.2019 tarihinde de beşinci ve altıncı dönem larvalar ve erginler aynı anda bitkiler üzerinde görülebilmiştir. Ancak bir hafta sonra ve daha sonra yapılan kontrollerde tuzaklarda ergin sayımlarının hala yapılıyor olmasına rağmen bitki üzerinde zararlının herhangi bir biyolojik dönemine rastlanmamıştır. Bu tarihten itibaren aspirin çiçekleri solmaya ve meyveler olgunlaşmaya başlamıştır. Bu dönemde aspir bitkisinin, zararlının yeni dönem larvalarının beslenmesi için uygun olmadığı ve bu nedenle yumurtalarını farklı bitkiye bıraktığı düşünülmektedir. Ancak doğa koşullarında yürütülen her iki yılda da H. peltigera’nın herhangi bir larva dönemi başka bir bitki üzerinde tespit edilememiştir.

Yapılan bu çalışma ile H. peltigera’nın doğada aspir bitkisinde tam iki döl verdiği tespit edilmiştir. Anonymous (2020b) H. peltigera’nın yılda birkaç döl verdiğini, Kanarya adalarında kış ve bahar aylarında çok sayıda larvalasının görüldüğünü bildirmektedir. Çizelge 4.10 incelendiğinde Nisan ayı sonlarında kışlamış dölün erginlerinin uçuşlarının başladığı ve Eylül ayı sonuna kadar her kontrolde ergin tespit edildiği görülmektedir. Kışlamış dölün ergin uçuşları devam ederken birinci dölün ergin uçuşlarının başladığı, birinci dölün ergin uçuşları devam ederken ikinci dölün ergin uçuşlarının başladığı ve ikinci dölün ergin uçuşları devam ederken üçüncü dölün ergin uçuşlarının başladığı görülmektedir. Birinci dölün ergin uçuşlarının başladığı tarihlerde aynı zamanda yumurta görülüyor olması birinci dölün ergin uçuşları ile ikinci dölün çakışacağı sonucunu çıkarmaktadır. Bu durum zararlının birinci dölünün ergin uçuşları ile kışlamış dölün ergin uçuşlarının ve ikinci dölünün ergin uçuşları ile üçüncü dölünün ergin uçuşlarının da aynı anda olabileceğini göstermektedir. İkinci dölünün ilk erginlerinin

72 bırakmış olduğu üçüncü döl ilk yumurtalarının ergin döneme gelmesi ile birlikte uçuşlar başlamış ve ikinci döl erginleri ile çakışmıştır. Daha sonra bırakılan yumurtaların ise tuzaklarda ergin sayımının sıfırlaması nedeniyle, larva veya pupa döneminde kışlamaya çekildiğini düşündürmektedir. Aspir tarlarında bitki üzerinde zararlının biyolojik dönemleri tespit edilemediği tarihlerde tarlanın farklı yerlerinde toprak 10-15 cm derinliğinde kazılarak larva veya pupa aranmış ancak bulunamamıştır. İkinci dölün erginlerinin ilk bıraktığı yumurtaların (farklı bitki) üçüncü dölün ilk erginlerini oluşturduğu daha sonra bırakılan üçüncü dölün pupa dönemine geçerek kışlamaya çekildiği ve ertesi yılınbahar aylarında pupaların açılmasıyla ergin uçuşlarının başladığı öngörülmektedir. Ancak tarla koşullarında yapılan çalışmalarda toprak altında pupaya hiç rastlanılmamıştır. Bunun sebebi tesadüfi seçilen alanlarda pupa aramaktan kaynaklanması mümkündür. Öte yandan başka olasılıklar da akılda tutulmalıdır. Bunlardan ilki üçüncü dölün erginlerinin başka bitkiye geçerek beslenmesi ve orada kışlamaya çekilmesi olabilir. Ancak her iki yıl ve iki alanda da H. peltigera’nın beslenebileceği başka bir kültür bitkisi bulunamamıştır. Deneme tarlaları dışında (Haymana ve Karaali) dışındaki alanlarda, başka konukçularda beslendiği görülen yeşilkurt larvalarından H. armigera erginleri elde edilmiştir. Yabancıotlar üzerinde beslenen H. peltigeralarvalarına ise hiç rastlanmamıştır. İkinci senoryo ise erginlerin ilkbaharda sıcak bölgelerden Ankara’ya göç etmesi ve sonbaharda yeniden sıcak bölgelere geri göç etmesi olabilir. Yapılan literatür taramasında H. peltigera’nın Ağustos-Eylül ayları arasındaki biyolojisi, davranışları konusunda belirsizlik olduğu görülmektedir (Iqbal ve Mohyuddin 1990, Jagadish vd. 2010, Sigmoglu 2015). Anonymous (2020a) H. peltigera’yı “göçmen tür” olarak tanımlamakta ve yaz aylarında düzenli olarak Kuzeyden Güney İskandinavya’ya göç ettiğini bildirmektedir. Kansu (2005) bazı böceklerin her yıl ilkbaharda ve yazın, kışlama imkânına sahip olmadıkları kuzey bölgelerde yaygın olduklarını, bunların kış geldiğinde tamamen yok olduklarını, kışlayan popülasyonlarının güney bölgelerde olduğunu ve ertesi yaz bunları tekrar kuzeyde görmenin mümkün olduğunu bildirmektedir. Nitekim H. punctigera Avusturalya’nın geniş yapraklı ve çiçekli bitkilerin bol olduğu ve yeterli yağmur aldığı koşullarda iç bölgelerinde kışı üreyerek geçirmektedir. Bu bölgede bitkiler kuruduğunda (kış sonu, bahar başı) kelebekler bölgeyi terk ederek yüksek rüzgarlar yardımıyla yüzlerce kilometre uçarak, sıcak bölgelere göç etmektedir (Zalucki vd. 1986). Sparks

73 vd. (2007) 1982-2005 yılları arasında H. peltigera’nın da içinde bulunduğu bazı kelebek türlerinin popülasyonları ile iklim değişimi arasındaki ilişkiyi incelemiş, İngiltere’ye göç eden türlerin birey sayılarındaki artışın sıcaklık artışlarları ile ilişkili olduğunu kaydetmişlerdir. Özellikle Mart-Temmuz aylarında sıcaklıkta görülen 1°C artışın, 14,4 ± 2,4 adet göçmen türün popülasyona katılmasına sebep olduğunu belirtmişlerdir.

74

doğadaki bir yıllık bir döngüsü doğadaki yaşam yıllık

aspir üzerinde aspir

nın

Heliothis peltigera’ Heliothis

Çizelge 4.10 Çizelge

75

4.4.2 Heliothis peltigera erginlerinin beslenme davranışları

Kışlamış dölün erginlerinin ilk çıkışları ile birlikte tarla kenarlarında bulunan yabancı otların çiçek nektarı ile beslendiği tespit edilmiştir. Bu bitkiler Dr. Ünal ASAV (Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü) tarafından Salvia verticilliata alba Linnaeus (Lamiaceae) olarak teşhis edilmiştir (Şekil 4.16).

Şekil 4.16 Heliothis peltigera erginlerinin nektarı ile beslendiği Salvia verticilliata alba

Birinci dölün ergin uçuşları ile birlikte erginlerin, aspir tarlalarının etrafında bulunan üç farklı yabancı ot türünün çiçek nektarları ile beslendikleri tespit edilmiştir (Şekil 4.17a,b,c). Bu bitkilerden ikisi Dr. Ünal Asav (Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü) tarafından Phlomis pungens Linnaeus ve Salvia sp. (Lamiacea) olarak teşhis edilmiştir. Bir yabancı ot türü ise teşhis edilememiştir. İkinci dölün erginlerinin ise çiçekler soluncaya kadar aspir bitkisinin çiçek nektarı ile beslendikleri belirlenmiştir (Şekil 4.17d). Daha sonraki dönemde çıkan erginlerin hangi bitkinin çiçek nektarı ile beslendiği belirlenememiştir.

76

Şekil 4.17 Heliothis peltigera erginlerinin nektarı ile beslendiği Phlomis pungens (a), Teşhis edilemedi (b), Salvia sp. (c), ve Carthamus tinctorius (d)

Heliothis peltigera ülkemizde Adana, İçel, Hatay ve Antalya’da Kornoşor ve Düzgüneş (1980) tarafından pamuk, nohut ve mısırlar üzerinde tespit edilmiştir. Daha sonra Çukurova Bölgesinde Şengonca (1983) tarafından aspir tarlalarında belirlenmiştir. Tezcan (2004) Turgutlu ve Salihli’deki kültür kekiği üretim alanlarında H. peltigera’nın görüldüğünü ilk kez kaydetmiştir. Damkacı (2013) Konya’daki aspir alanlarında H. peltigera’ nın zararlı olduğunu bildirmiştir. Ancak ergin dönemde hangi bitkiler ile beslendiği hakkında çok sınırlı kaynak bulunmaktadır. Anonymous (2019) H. peltigera erginlerinin birçok farklı bitki türlerinin çiçek nektarları ile beslendiğini bildirmiştir.

77

4.4.3 Heliothis peltigera’ nın yarı tarla koşullarındaki (kafes) biyolojisi

Heliothis peltigera’ nın aspirde yumurta, larva, pupa ve ergin dönemlerinin ortaya çıkış ve süreleri ile döl sayısını belirlemek amacıyla Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü deneme bahçesinde aspir parselleri üzerine kafesler kurulmuş, elde edilen veriler tarla denemelerinden elde edilen veriler ile karşılaştırılmıştır.

Aspir alanlarından toplanan karışık dönemlerdeki 20’şer adet larva 04 Haziran 2018 tarihinde kafesler içerisine bırakılmıştır. Kafesler içindeki bitkiler günlük kontrol edilmiştir. İlk ergin uçuşları 27 Haziran 2018 tarihinde başlamıştır. Kafeslerden 7 adet (3 adet dişi+4 adet erkek) ergin elde edilmiştir. Aspir bitkileri üzerine kurulmuş olan yeni iki adet kafes içerisine 1 adet dişi+2 adet erkek ve 2 adet dişi+2 adet erkek birey çıkış yaptıkları gün bırakılmıştır. Bu dönemde bitkilerin % 70’i sararmış ve tohumlar olgunlaşmaya başlamıştır. İlk yumurtalar 02 Temmuz 2018 tarihinde görülmeye başlamıştır. Erginler kafeslere bırakıldıktan dört gün sonra yumurtalarını yapraklara ve büyüme noktalarına tek tek bırakmışlardır. İlk yumurta görüldükten üç gün sonra yumurtalar açılmaya başlamış ve larva çıkışları başlamıştır. Altı gün sonra ikinci dönem larvalar tespit edilmiş ve bu tarihten sonra bitki üzerinde larva kaydedilememiştir. Tamamı ikinci dönemde iken ölmüştür. Bu ölümlerin bitkilerin % 90’ının sararmış ve tohumların olgunlaşmış olmasından, zararlının beslenememesinden kaynaklanabileceği düşünülmektedir.

İkinci yıl 10 Mayıs 2019 tarihinde içerisinde aspir bitkisi olan kafeslere, kışlamış dölün çıkış yapan 10’ar adet ergin (5 dişi+5 erkek) aktarılmıştır. Günlük olarak kontrol edilmiş ve 13 Mayıs 2019 tarihinde ilk yumurta tespit edilmiştir. Erginler yumurtalarını bitkilerin yapraklarına ve büyüme noktalarına tek tek bırakmışlardır. Bu durumda preovipozisyon süresi üç gün olarak belirlenmiş ve kafeslerde yumurta 19 Mayıs 2019 tarihine kadar yedi gün boyunca tespit edilmiştir. İlk yumurta görüldükten üç gün sonra yumurtalar açılmaya başlamış ve 16.05.2019 tarihinde birinci dönem larva tespit edilmiştir. Bitkiler üzerinde sekiz gün boyunca birinci dönem larva görülmüş ve ilk ikinci dönem larva 20.05.2019 tarihinde belirlenmiştir. İkinci dönem larva yedi gün boyunca bitkiler üzerinde tespit edilmiş ve ilk üçüncü dönem 23.05.2019 tarihinde

78 kaydedilmiştir. Üçüncü dönem larva bitkiler üzerinde beş gün boyunca görülmüş ve ilk dördüncü dönem 25.05.2019 tarihinde tespit edilmiştir. Dördüncü dönem larva dört gün bitkiler üzerinde kaydedilmiş ve ilk beşinci dönem 28.05.2019 tarihinde tespit edilmiştir. Beşinci dönem larva ise dört gün görülmüş ve ilk altıncı dönem larva 30.05.2019 tarihinden itibaren kaydedilmiştir. Altıncı dönem larva üç gün süre ile görülmüştür. Aspir bitkilerinin bulunduğu kafesler içinde toprak kazılmış ancak pupa belirlenememiştir. Bundan iki hafta sonra ergin çıkışları, 13.06.2019 tarihinden itibaren başlamıştır. Birinci dölün gelişme süresi 32 gün sürmüştür. İlk erginlerin görüldüğü tarihte aspir bitkisi çiçek tomurcuğu dönemine geçmiştir.

Aynı gün çıkış yapan bu yeni döl erginlerden içerisinde aspir bitkisi olan (03.05.2019 tarihinde ikinci ekim yapılan) farklı 2 adet kafese 10’ar adet ergin (5 dişi+5 erkek) 13.06.2019 tarihinde tekrar aktarılmıştır (Şekil 4.18). Tarla şartlarında kurulan feromon tuzaklarına yakalanan ergin sayılarının artış tarihi ile kafes çalışmalarında tespit edilen ergin çıkış tarihi karşılaştırıldığında birbiri ile örtüştüğü görülmektedir.

Şekil 4.18 Yarı tarla koşullarında Heliothis peltigera’ nın biyolojik gözlemlerinin yapıldığı kafesler

79

Yeni kafeslere 13.06.2019 tarihinde bırakılan birinci dölün erginlerin günlük olarak gözlemesi sonucu 15.06.2019 tarihinde ilk yumurta tespit edilmiştir. Birinci dölün preovipozisyon süresi 2 gün olarak belirlenmiştir. İlk yumurta görüldükten 3 gün sonra yumurtalar açılmaya başlamış ve 18.06.2019 tarihinde birinci dönem larva tespit edilmiştir. İkinci dönem larva; 20.06.2019 tarihinde, üçüncü dönem; 22.06.2019 tarihinde, dördüncü dönem; 24.06.2019 tarihinde, beşinci dönem; 26.06.2019 tarihinde ve altıncı dönem larva; 28.06.2019 tarihinden itibaren kaydedilmiştir. Altıncı dönem larvalar 29.06.2019 tarihinden itibaren kendini toprağa bırakarak pupa olma eğilimine girmişlerdir. Pupaların nerde ve ne kadar derinde olduğunu bulmak için toprak 30.06.2019 tarihinde kazılmıştır. Toprağın 10-15 cm derinliğinde pupa tespit edilmiştir (Şekil 4.19). Ergin çıkışları 12.07.2019 tarihinde başlamıştır. İkinci dölün ilk yumurtalarının görülmesinden ilk ergin çıkış tarihine kadar süre 28 gün sürmüştür. Bu dönemde aspirler % 100 çiçeklenme dönemine girmiştir. Aynı tarihlerde tarla şartlarında da aspir bitkilerinin % 100 çiçeklenme döneminde olduğu belirlenmiştir.

Şekil 4.19 Heliothis peltigera’nın kafeslerde toprak altında oluşan pupası

İkinci kafeslerde elde edilen 10’ar adet ergin (5 dişi+5 erkek) 12.07.2019 tarihinde aspir bitkileri üzerine üçüncü kez kurulan 2 adet kafes içerisine aktarılmıştır. Burada erginlerin yumurta bırakıp bırakmadıkları günlük olarak kontrol edilmiş ancak erginler yumurta bırakmadan ömrünü tamamlamıştır. Takiplere devam edilmiş ve zararlının larvaları da bitki üzerinde tespit edilememiştir.

Tarla şartlarında kurulan feromon tuzaklarına yakalanan ergin sayılarının artış tarihi ile kafes çalışmalarında tespit edilen ergin çıkış tarihi karşılaştırıldığında ilk döl erginlerde

80 olduğu gibi ikinci döl ergin çıkışlarınında birbiri ile örtüştüğü görülmektedir. Tarla şartlarında 16.07.2019 tarihinden itibaren yapılan kontrollerde zararlının üçüncü döl yumurta ve larvasının bitki üzerinde tespit edilememiş olması ile aynı tarihten itibaren deneme bahçesine kurulan kafeslerde de yumurta ve larva tespit edilememiş olması, zararlının üçüncü dölünün aspir bitkisinde beslenememesi nedeniyle döl veremediğini düşündürmektedir. Çünkü bu dönemde aspir bitkileri tamamen kurumuş ve larva için uygunsuz hale gelmiştir. Kafes çalışmaları ile de H. peltigera’ nın aspir bitkisinde tam iki döl verdiği belirlenmiştir. Bu sonuç tarla koşullarında H. peltigera’ nın biyolojisi ile örtüşmektedir.

Bu çalışmada H. peltigera erginlerinin yumurtalarını aspir bitkisinin yapraklarına, büyüme noktası üzerine, çiçek tomurcuklarına tek tek bıraktığı belirlenmiştir. Bu türün yumurtlama davranışıyla ilgili herhangi bir kayda rastlanmamıştır. Ancak H. peltigera gibi Helicoverpa virescens Fabricius (Lepidoptera: Noctuidae) kelebekleri yumurtalarını çiçekler, meyveler ve taze bitki parçaları üzerine bırakmaktadırlar (Bernhardt ve Phillips 1985). Danabhai (2006) H. armigera kelebeklerinin yumurtalarını genellikle bamya meyvelerine tek tek bırakmayı tercih ettiklerini bazen de yeni oluşmuş meyvelere, çiçek tomurcuklarına ve yapraklara bıraktığını rapor etmiştir.

Heliothis peltigera erginlerinin yumurtalarının ilk tespit edildiği Mayıs ayı ortalarında her iki yılda da ortalama sıcaklıklar 14-16ºC arasında kaydedilmiştir. Kaya ve Kovancı (2000) Bursa’da H. armigera erginlerinin 15 Mayıs’ta ilk yumurtalarının görülmeye başladığını ve ortalama sıcaklıkların 15ºC olduğunu belirlemiştir. H. peltigera erginlerinin yumurta bırakma tarihleri ve gerekli sıcaklıklar H. armigera ile benzerlik göstermektedir.

Her iki yılda da H. peltigera’nın ilk larvaları Mayıs ayı ortalarında görülmüş ve bu tarihlerde ortalama sıcaklıkların 15-17ºC olduğu kaydedilmiştir. H. armigera için yapılan çalışmada 20 Mayısta ilk larva tespit edilmiş ve bu tarihlerdeki ortalama sıcaklıkların bizim çalışmamıza benzer şekilde 15-17ºC olduğu bildirilmiştir (Kaya ve Kovancı 2000).

81

4.4.4 Heliothis peltigera’ nın aspir bitkisindeki zararı

Zararlının birinci dölünün larvaları 13 Mayıs 2019 tarihinde çıkış yapmış ve 5-9 yapraklı dönemde olan bitkilerin yapraklarında ve büyüme noktası üzerinde beslendiği tespit edilmiştir. Yumurtadan ilk çıkan larvaların bitkinin ana büyüme noktasında ağ oluşturarak burada beslendikleri ve daha sonra yapraklarda veya diğer bitkilere geçerek büyüme noktalarında beslenerek zararlı olduğu belirlenmiştir (Şekil 4.20,21).

Şekil 4.20 Heliothis peltigera’nın birinci döl larvasının doğada aspir bitkisindeki zararı

82

Şekil 4.21 Heliothis peltigera’nın birinci döl larvalarının aspir bitkisindeki zararı

Kafesler içerisinde bulunan aspir bitkilerinde birinci dölün larva zararı yüksek oranda gözlenmiştir. Larvalar aspir bitkilerinin tüm organlarında beslenerek zarara neden olmuşlardır. Bitkinin sadece dalları ve köklerini bırakmışlardır (Şekil 4.22).

83

Şekil 4.22 Kafesler içerisinde Heliothis peltigera larvalarından zarar görmüş genç aspir bitkileri

Doğada Haziran ayının ortalarında aspir bitkilerinin çiçek tomurcuğu olduğu dönemde ikinci dölün larvaları bitkiler üzerinde görülmeye başlamış ve ilk zarar bitkinin çiçek tomurcuğu etrafındaki taze yapraklarda belirlenmiştir. İlerleyen dönemlerde ise larva başını çiçek tomurcuğu içine gömerek tomurcuğa zarar verdiği tespit edilmiştir. Zarar gören bu tomurcukların ise çiçek açmadığı ve kapsül oluşturmadığı gözlenmiştir (Şekil 4.23). Kafesler içerisindeki zararlının ikinci döl larvaları da doğa şartlarında olduğu gibi Haziran ayı ortalarında görülmeye başlamış ve larvalar yapraklarda, ve çiçek tomurcuklarında zararlı olmuşlardır. Bu tomurcuklar daha sonra kapsül oluşturmamış veya tohum gelişimi olmamıştır (Şekil 4.24).

84

Şekil 4.23 Heliothis peltigera’nın ikinci döl larvasının doğada aspir bitkisindeki zararı

85

Şekil 4.24 Heliothis peltigera’nın ikinci döl larvasının yarı tarla (kafes) koşullarında aspir bitkisindeki zararı

Yapılan çalışmalar değerlendirildiğinde H. peltigera’ nın bitkiye vermiş olduğu zarar şekli ile ilgili araştırmalar yetersiz durumdadır. Anoymous (2020a) H. peltigera’nın genç larvalarının ince ağlar örerek bunların altında genç yapraklar ve sürgünlerin büyüme noktasında beslendiğini, olgun larvaların ise bitkinin üzerinde görüldüğünü rapor etmiştir. Simoglu vd. (2016) Yunanistan’da H. peltigera larvalarının Ayçiçeği yapraklarında zararlı olduğunu ve Haziran ortasından Ağustos ortasına kadar ayçiçeği tarlalarında görüldüğünü ancak çiçeklenme evresinde zararlıyı göremediklerini kaydetmiştir. Iqbal ve Mohyuddin (1990) Pakistan ayçiçeği tarlalarında çiçeklenme periyodunda bulaşmanın benzer şekilde azaldığını bildirmiştir. Diğer yandan Sudan’ da tohum bitkilerindeki zararının % 50’nin üzerinde olduğu bildirilmektedir (Jagadish vd. 2010). Bu çalışmada H. peltigera ilk döl larvaları ağırlıklı yaprak ve tomurcuklarda, ikinci döl larvalarının ise daha çok genç kapsüllerde beslendiği tespit edilmiştir. Bu da H. peltigera larvalarının beslenme davranışının konukçu türüne göre değişebildiğini kanıtlamaktadır. Anonymous (2020b) H. peltigera larvalarının polifag olduğunu, larvaların Achillea sp., Pelargonium sp., Nicotiana sp., Lotus sp. ve Asteraceae (Calendula, Dittrichia viscosa) türlerinde beslenirken tespit edildiğini, Solanaceae, Asteraceae ve Fabaceae familyası türlerinde beslenmeyi tercih ettiğini kaydetmiştir.

86

Helicoverpa armigera’nın genç larvalarının bir süre nohutun yeşil aksamında beslendiği daha sonra kapsülde delik açarak içerdeki meyve ile beslenmeye devam ettiği kaydedilmiştir (Atwal ve Dhaliwal 1976). Dhavan ve Sidhu (1984)’ e göre H.armigera larvaları bamya meyvelerinde ve tomurcuklarında delikler açmaktadırlar. Parmar (2005) H. armigera larvalarının ilk dönemlerinde çiçeklerde ve meyve uçlarında, ilerleyen dönemlerinde ise meyvede bir delik açarak meyve materyalleri ile beslendiğini, vücudunun bir kısmının beslenme sırasında meyve dışında kaldığını bildirmiştir. Bu literatür verilerinden de anlaşıldığı gibi H. peltigera larvalarının beslenme ve zarar şekli diğer Heliothis türlerinin beslenme davranışları ile benzerlik göstermektedir.

4.5 Heliothis peltigera’ nın Doğal Düşmanları

Heliothis peltigera’ nın doğal düşmanlarının belirlenmesi amacıyla Ankara ili aspir ekiliş alanlarında surveyler yapılmış ve zararlının farklı dönemlerine ait larvalar toplanarak kültüre alınmıştır. Çalışmalar 2018 ve 2019 yıllarında Ankara İli Haymana, Gölbaşı, Bala, Elmadağ, Polatlı, Ayaş, Şereflikoçhisar, Beypazarı ve Çubuk ilçelerinde yürütülmüştür.

Tarla çalışmaları sırasında çok sayıda Neuropter ergininin uçuştuğu ve bazı Coccinellidlerin varlığı dikkati çekmiştir. Ancak herhangi bir avcının H. peltigera yumurtası, larvası ve erginleri ile beslendiği gözlenmemiştir.

Çalışmaların ilk yılında toplanmış olan 100 adet larvadan parazitli olduğu düşünülen 51 adet birey, larva döneminde ölmüştür. Larvalardan 11 adetinin entomopatojenden etkilendiğinden şüphelenilmiş, kültüre alınan örnekler konu uzmanlarına gönderilmiş ancak herhangi bir entomopatojen tespit edilememiştir. Kültüre alınan larvalardan 13 adeti pupa olmuş ancak bunlardan sadece 2 adet ergin elde edilmiştir. Parazitli olduğundan şüphelenilen örnekler petrilere alınmış ve 13 adetinden parazitoit çıkışı olmuştur.

87

Çizelge 4.11 Ankara ili aspir alanlarında Heliothis peltigera’nın parazitoitleri ve örnek bilgileri

Zararlının Parazitoit İlçe Köy Koordinat Parazitoit kültüre çıkış tarihi alınma N 39° 37' 30" 3.06.2018 14.06.2018 tarihi E 32° 54' 32" N 39° 37' 39" 18.06.2018 E 32° 54' 53" N 39° 37' 58" 18.06.2018 H.didymator E 32° 56' 12" Gölbaşı Karaali N 39° 38' 60" 19.06.2018 E 32° 57' 17" N 39° 38' 2" 17.06.2018 E 32° 56' 13" N 39° 38' 2" 7.06.2018 14.06.2018 Ichneumonidae E 32° 56' 13" N 39° 47' 46" 22.06.2018 Apanteles sp. E 33° 15' 5" Elmadağ Kuşçuali N 39° 49' 12" 11.06.2019 A.bicolor E 33° 15' 16" N 39° 37' 30" A. miniatus E 32° 54' 32" 19.06.2018 Gölbaşı Karaali N 39° 37' 55" E A. miniatus 32° 55' 10" N 39° 55' 3" 12.06.2018 21.06.2018 Polatlı Sarıoba H.didymator E 32° 3' 55" N 39° 37' 58" 13.06.2018 20.06.2018 Ichneumonidae E 32° 56' 12" N 39° 8' 47" 16.06.2018 29.06.2018 Gölbaşı Karaali H.didymator E 32° 51' 46" N 39° 39' 45" 23.05.2019 10.06.2019 H.didymator E 32° 58' 31" N 39° 45' 5" 9.06.2019 Yeniköseler A. miniatus E 31° 53' 53" 24.05.2019 Polatlı N 39° 46' 18" 7.06.2019 Gençali H. didymator E 31° 48' 54"

İkinci yıl Ankara ili aspir alanlarında yapılan sürveyler sırasında toplanmış olan 100 adet larvadan parazitli olduğu düşünülen 63 adet birey, larva döneminde ölmüştür. Kültüre alınan larvalardan 37 adeti pupa olmuş bunlardan 27 adet ergin elde edilmiştir. Larvalardan çıkış yapan parazitoitler alkole alınmış ve teşhis edilmek üzere konu uzmanlarına gönderilmiştir. Teşhis sonucunda elde edilen bu parazitiotlerin Aleiodes bicolor (Spinola, 1808), Aleiodes (Chelonorhogas) miniatus (Herrich-Schäffer, 1838) (Hymenoptera, Braconidae, Rogadinae), Apanteles sp. (Hymenoptera, Braconidae,

88

Microgasterinae), Hyposoter didymator Thunberg (Hymenoptera: Ichneumonidae) ve Ichneumonidae familyasına ait iki farklı tür olduğu belirlenmiştir.

Ankara ili aspir alanlarında sürveyler sırasında yapılan örneklemelerde parazitoit çıkışı tespit edilen koordinatlar ve tespit edilen parazitoitler çizelge 4.11’de yer almaktadır.

4.5.1 Aleiodes bicolor Spinola (Hymenoptera, Braconidae, Rogadinae)

Doğadan toplanan H. peltigera larvaları beyaz pamuksu bir yapı ile kaplanmış ve bu yapı içinden dört gün sonra parazitoit ergininin çıktığı görülmüştür (Şekil 4.25 a,b).

Aleiodes bicolor olduğu saptanan bu tür H. peltigera’ nın parazitoiti olarak dünyada ve ülkemizde ilk kez kaydedilmiştir.

Şekil 4.25 Aleiodes bicolor’un kokonu (a), ergini (b)

Ülkemizde yapılan çalışmalarda Aleiodes circumscriptus Nees, Aleiodes gastritor Thunberg, Aleiodes nocturnus Telenga ve Aleiodes pallidator Thunberg (Hymenoptera: Braconidae) türleri H. armigera’ nın parazitoiti olarak saptanmıştır (Aydoğdu, 2018). Aynı çalışmada A. bicolor’un Lepitoptera takımına ait pekçok zararlı larvasını parazitlediği bildirilmektedir. Ancak bu parazitoitin H. peltigera larvasını parazitlediği ilk kez ortaya konulmuştur.

89

4.5.2 Aleiodes (Chelonorhogas) miniatus Herrich-Schäffer (Hymenoptera, Braconidae, Rogadinae)

Araziden toplanan H. peltigera larvaları iki gün beslenmeyi sürdürmüş, daha sonra beslenme durmuş ve bir süre sonra tamamen mumyalaşmışlardır. Zararlı larvaları kültüre alındıktan 12 gün sonra ergin parazitoitler elde edilmiş (Şekil 4.26 a,b,c) ve bu türün A. miniatus olduğu belirlenmiştir.

a b c

Şekil 4.26 Aleiodes miniatus (a,b) tarafından parazitlenmiş Heliothis peltigera larvası (c)

Aleiodes miniatus Türkiye’de varlığı bilinen bir parazitoit türüdür (Beyarslan, 2015). Orta Anadolu Bölgesi’nde de bulunduğu ilk defa bu çalışmada tespit edilmiştir. Bu türün dünyadaki yayılışı bilinmekle birlikte, şimdiye kadar hangi zararlı türünü parazitlediği bilinmemektedir. Bu çalışmada konukçusunun H. peltigera olduğu ise Türkiye ve dünyada ilk kez ortaya konmuştur.

Aleiodes cinsine ait türlerin özellikle Geometridae ve Noctuidae (Lepitoptera) familyası türlerinin larvalarını parazitlediği bilinmektedir (Shaw 1997). Aleiodes cinsi parazitoitler tarafından parazitlenen kelebek larvalarının bir süre daha beslenmeyi sürdürdükleri, daha sonra larvaların tamamen mumyalaştıkları bilinmektedir (Achterberg ve Shaw 2016).

90

4.5.3 Apanteles sp. (Hymenoptera, Braconidae, Rogadinae)

Bu çalışmada tespit edilen diğer parazitoit türü Apanteles sp.’nin aspir bitkisi üzerinde beslenen bazı H. peltigera larvalarının ventrolateral bölümünü tamamen, dorsalde ise baş ve thorax üstünü sarmış ipeksi parlak beyaz renkli kokonlar oluşturduğu tespit edilmiştir. Laboratuvarda binoküler mikroskop altında incelenen bu kokonların içinde parazitoit larvalarının bulunduğu ve zararlı larvası ile beslendiği tespit edilmiştir. Bu kokon içerisinden 4 gün sonra Apanteles sp. erginleri çıkış yapmışlardır (Şekil 4.27 a,b,c). Çalışmamıza benzer şekilde Venkatesha ve Gophinath (1992) Apanteles sp. olgun larvalarının konukçu larvasının ventrolateral bölümünde parlak beyaz kokon ördüklerini bildirmişlerdir.

Apantales sp. Ankara’da aspir alanlarında zararlı H. peltigera parozitoiti olarak yeni kayıt niteliğindedir.

Şekil 4.27 Heliothis peltigera larvaları ile beslenen Apanteles sp.’nin doğada kokonu ve larvaları (a), kokonu (b) ve ergin çıkışı ergini (c)

4.5.4 Hyposoter didymator Thunberg (Hymenoptera: Ichneumonidae)

Doğada aspir üzerinden toplanan H. peltigera larvaları, laboratuvarda kültüre alındıktan 2-3 gün sonra ölmüş ve daha sonra parazitoitin pupasını ölü konukçu larvası üzerinde oluşturduğu tespit edilmiştir (Şekil 4.28). Yaklaşık 8-10 gün sonra H. didymator erginleri çıkış yapmıştır (Şekil 4.29 a,b). Tespit edilen bu davranışlara benzerlik gösteren çalışmalar bulunmakta olup H. didymator dişisi konukçu dorsaline bir adet

91 yumurta bırakmakta ve larva konukçu içinde gelişmektedir (Bahena vd. 1999). Parazitoit 3 larva dönemini 8-12 gün konukçu larvası içinde tamamlarken ( Jalali vd. 1988) konukçu larvası ölmekte ve parazitoit dışarı çıkarak konukçu üzerinde ipeksi koruyucu bir kokon örmektedir. Pupa dönemini 6-7 gün de tamamlayarak ergin dönemde çıkış yapmaktadır (Bahena vd. 1999).

Bu çalışma H. didymator’ un, Ankara’da aspir alanlarında zararlı H. peltigera parozitoiti olarak belirlenmiş yeni kayıt niteliğindedir. Adana’da H. didymator’un H. peltigera larvalarını parazitlediği Ghavami (1999) tarafından tespit edilmiştir.

Şekil 4.28 Aspir üzerinde parazitoit Hyposoter didymator’ un Heliothis peltigera larvasında oluşturduğu kokon

Şekil 4.29 Hyposoter didymator ’un kokonu (a) ve ergini (b)

92

Heliothis peltigera’nın parazitoitleri olarak belirlenen bu türlerin yanında şekil 4.30’da yer alan Ichneumonidae familyasına ait iki tür tespit edilmiştir. Ancak bu türlerin teşhisleri yapılamamıştır.

Şekil 4.30 Heliothis peltigera’ nın Ichneumonidae familyasına ait parazitoitleri

Ülkemizde Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Ichneumon sarcitorius Linnaeus (Hymenoptera: Ichneumonidae) türünün H. armigera ve H. peltigera' nın pupa parazitoiti olduğu belirlenmiştir (Göven ve Efil 1994). H. peltigera’ nın endoparazioid türü olan Chelonus oculator Panzer (Hymenoptera: Braconidae) Marmara ve Karadeniz bölgelerinde saptanmıştır (Aydoğdu ve Beyarslan, 2007). Ülkemizde H. peltigera’ nın parazitoitleri olarak kaydedilmiş olan I. sarcitorius ve C. oculator bu çalışmada tespit edilememiştir.

Thompson (1947) tarafından İngiltere’de H. peltigera parazitoitleri olarak A. insidiatrix, O. pumilia, Fransa’da ise Hemiteles sp., T. fera, W. quadripustulata ve M. pulchicornus türleri tespit edilmiştir. Hindistan’da H. peltigera’nın yumurta parazitoiti T. chilotraeae, yumurta-larva parazitoiti C. heliopae ve larva parazitoitleri ise C. maculipes, Eriborus sp., Pristomerus sp., E. illota, P. laxa ve E. xanthaspis olarak kaydedilmiştir (Manjunath vd. 1975). C. sericeus ve C. carnea H. peltigera larvalarının predatörü olarak belirlenmiştir (Manjunath vd. 1976). Calbukov (1978) tarafından H. peltigera' nın dördüncü ve beşinci dönem larvalarının endoparazitoiti olarak S. xanthostomus belirlenmiştir. Iqbal ve Mohyuddin (1990) Pakistan’da H. peltigera’nın yedi tür tarafından parazitlendiğini, bu türlerin C. chlorideae, Netelia sp., C. bicolor, Apanteles spp., M. similis, M. demolitor ve T. chilonis olduğunu bildirmişlerdir.

93

4.6 Heliothis peltigera’ nın Laboratuvarda Biyolojisi ve Yaşam Çizelgesi

Laboratuvar ortamında ve iki farklı aspir çeşidi üzerinde H. peltigera’nın tüm biyolojik dönemlerin biyolojisi ve gelişme süreleri ortaya konmuştur (Çizelge 4.12,13).

Yumurta dönemi Balcı çeşidinde 3,25 ±0,07 (2-7) gün, Dinçer çeşidinde 4,17 ±0,09 (3- 7) günde tamamlanmıştır. Birinci larva dönemi ortalama Balcı çeşidinde 3,25 ±0,07 (2- 7) gün, Dinçer çeşidinde 4,17 ±0,09 (3-7) günde tamamlanmıştır. İkinci larva dönemi ortalama Balcı çeşidinde 2,87±0,09 (1-7) gün, Dinçer çeşidinde 2,81±0,11 (1-7) günde tamamlanmıştır. Üçüncü larva dönemi ortalama Balcı çeşidinde 2,61±0,07 (1-5) gün, Dinçer çeşidinde 2,33±0,06 (1-6) günde tamamlanmıştır. Dördüncü larva dönemi ortalama Balcı çeşidinde 1,98±0,03 (1-3) gün, Dinçer çeşidinde 2,01±0,01 (2-3) günde tamamlanmıştır. Beşinci larva dönemi ortalama Balcı çeşidinde 1,92±0,03 (1-3) gün, Dinçer çeşidinde 1,97±0,03 (1-4) günde tamamlanmıştır. Altıncı larva dönemi ortalama Balcı çeşidinde 2,05±0,04 (1-3) gün, Dinçer çeşidinde 1,97±0,02 (1-3) günde tamamlanmıştır. Tüm larva dönemi ise Balcı çeşidinde 14,69±1,23 gün, Dinçer çeşidinde 15,26±1,43 gün sürmüştür.

Değerlendirmeler sonucunda Balcı çeşidinde beslenen zararlının sadece ergin ömür süresi dişi ve erkeklerde farklı bulunmuş, dişi bireylerin ömürlerinin daha uzun olduğu (t=4,80; P=0) tespit edilmiştir. Diğer dönemlerinin gelişme sürelerinin ise birbirine çok yakın olduğu belirlenmiştir. Dinçer çeşidinde beslenen zararlının dördüncü larva döneminin gelişme süreleri dişi ve erkek bireylerde aynı olduğu, ergin bireylerin dişi ve erkeklerin gelişme sürelerinde istatistiki olarak farklılık olduğu tespit edilmiştir (t=3,7; P=0,001). Diğer dönemlerinin gelişme sürelerinin ise birbirine çok yakın olduğu belirlenmiştir.

94

Çizelge 4.12 Dişi ve erkek Heliothis peltigera bireylerinin Balcı çeşidinde gelişme süreleri ve ergin ömrü (gün)

Gelişme süresi (gün) Dönemler Cinsiyet n Ortalama±Std.hata t-testi Dişi 37 3,19±0,13 Yumurta 0 (P=1) Erkek 43 3,21±0,12 Dişi 37 3,32±0,13 L1 0,27 (P=0,79) Erkek 43 3,4±0,14 Dişi 37 2,76±0,15 L2 0,39 (P=0,7) Erkek 43 2,77±0,13 Dişi 37 2,62±0,12 L3 0,61 (P=0,54) Erkek 43 2,7±0,12 Dişi 37 2,03±0,05 L4 0,7 (P=0,49) Erkek 43 1,98±0,05 Dişi 37 1,89±0,05 L5 0 (P=1) Erkek 43 1,91±0,04 Dişi 37 2,08±0,06 L6 0,90 (P=0,37) Erkek 43 2±0,19 Dişi 37 2,08±0,08 Prepupa 0 (P=1) Erkek 43 2,07±0,04 Dişi 37 12,7±0,28 Pupa 0,29 (P=0,77) Erkek 43 12,93±0,25

Ergin Dişi 37 11,95±0,4 4,80 (P=0) Ömrü (gün) Erkek 43 9,42±0,4

95

Çizelge 4.13 Dişi ve erkek Heliothis peltigera bireylerinin Dinçer çeşidinde gelişme süreleri ve ergin ömrü (gün)

Gelişme süresi (gün)

Dönemler Cinsiyet n Ortalama±Std.hata t-testi

Dişi 30 3,26±0,75 Yumurta 0,15 (P=0,88) Erkek 41 3,46±0,84 Dişi 30 4,15±0,86 L1 0,87 (P=0,4) Erkek 41 4,39±0,92 Dişi 30 2,79±1,04 L2 0,2 (P=0,84) Erkek 41 2,76±1,02 Dişi 30 2,26±0,51 L3 0,77 (P=0,45) Erkek 41 2,37±0,49 Dişi 30 2±0 L4 - Erkek 41 2±0 Dişi 30 2,06±0,34 L5 1,69 (P=0,1) Erkek 41 1,9±0,3 Dişi 30 2,03±0,17 L6 1,81 (P=0,08) Erkek 41 1,93±0,26 Dişi 30 2±0 Prepupa 1 (P=0,33) Erkek 41 2±0,22 Dişi 30 12,85±1,46 Pupa 1,16 (P=0,26) Erkek 41 13,51±1,31

Ergin ömrü Dişi 30 11,44±1,97 3,7 (P=0,001) (gün) Erkek 41 8,85±2,1

Dişi ve erkek bireylerin tüm dönemlerine ait gelişme süreleri arasında fark olup olmadığına yönelik iki cinsiyet arasında ve iki çeşit aspirde beslenen bireyler arasında t- testi uygulanarak karşılaştırma yapılmıştır (Çizelge 4.14). Aspir çeşidine göre yumurta döneminin gelişme sürelerinde istatistiki olarak farklılık belirlenmiştir. Larva dönemlerinin gelişme sürelerinde ise aspir çeşidine göre birinci dönem larvanın hem dişi hem erkek bireylerinin (t=4,35; P=0, t=4,66; P=0), üçüncü dönem larvanın hem dişi hem erkek bireylerinin (t=2,19; P=0,039, t=2,56; P=0,014), beşinci dönem larvanın dişi bireylerinin (t=2,29; P=0,031) gelişme süreleri arasında istatistiki olarak farklılık

96 belirlenmiştir. Balcı çeşidinde bu dönemlerin gelişme sürelerinin daha kısa sürdüğü kaydedilmiştir. Diğer larva dönemleri için ise gelişme süreleri her iki çeşitte de birbirine çok yakın olduğu tespit edilmiştir.

Çizelge 4.14 Heliothis peltigera’nın biyolojik dönemlerinin süresi (gün)

Gelişme süresi (gün)

BALCI DİNÇER

Dönemler Cinsiyet n Ortalama±Std.hata n Ortalama±Std.hata t-testi

Dişi 43 3,16±0,84 34 3,26±0,75 0,70 (P=0,49) Yumurta Erkek 43 3,21±0,77 41 3,46±0,84 1,82 (P=0,076) Dişi 43 3,26±0,79 34 4,15±0,86 4,35 (P=0) L1 Erkek 43 3,4±0,9 41 4,39±0,92 4,66 (P=0) Dişi 43 2,79±0,86 34 2,79±1,04 0,13 (P=0,9) L2 Erkek 43 2,77±0,84 41 2,76±1,02 0,37 (P=0,737) Dişi 43 2,6±0,73 34 2,26±0,51 2,19 (P=0,039) L3 Erkek 43 2,7±0,77 41 2,37±0,49 2,56 (P=0,014) Dişi 43 2,02±0,27 34 2±0 0 (P=1) L4 Erkek 43 1,98±0,34 41 2±0 0,44 (P=0,660) Dişi 43 1,88±0,32 34 2,06±0,34 2,29 (P=0,031) L5 Erkek 43 1,91±0,29 41 1,9±0,3 0 (P=1) Dişi 43 2,07±0,34 34 2,03±0,17 0,81 (P=0,43) L6 Erkek 43 2±0,44 41 1,93±0,26 1 (P=0,323) Dişi 43 2,08±0,08 34 2±0 1 (P=0,33) Prepupa Erkek 43 2,07±0,26 41 2±0,22 1,36 (P=0,183) Dişi 43 12,72±1,79 34 12,85±1,46 0,16 (P=0,87) Pupa Erkek 43 12,93±1,67 41 13,51±1,31 1,58 (P=0,123)

Ergin Dişi 43 12,23±2,5 34 11,44±1,97 0,47 (P=0,64) Ömrü (gün) Erkek 43 9,42±2,65 41 8,85±2,1 0,48 (P=0,636)

Özellikle polifag böceklerin popülasyonundaki aşırı artışlarda konukçu bitkilerin farklılığı önemli rol oynamaktadır (Singh ve Parihar 1988). Dhandapani ve Balasubramanian (1980) sekiz farklı konukçu bitkinin H. armigera’nın biyolojisi ve üremesine etkisini çalışmış ve yumurta gelişme süresinin 2,9-4,3 gün arasında

97 değişiklik gösterdiğini bildirmiştir. Birinci, üçüncü ve beşinci dönem larvaların gelişme sürelerinin bitki çeşidine göre birbirinden farklı olduğu diğer dönemlerde ise birbirine çok yakın olduğunu belirlemiştir. Gomes vd. (2017) pamuk, soya fasulyesi, yapay besin, mısır ve buğday besinlerini kullanarak yaptığı çalışmada, besinlere göre sırasıyla H.armigera’ nın yumurta gelişme süresini; 3,38, 3,75, 3,25, 4 ve 4,38 gün ve larva gelişme süresini; 23,85, 23,30, 20,75, 24,70 ve 24,95 gün olarak belirlemiştir. Bu çalışmada H. peltigera’ nın gelişme süresinin, Heliothis cinsi türlerinin biyolojileri ile örtüştüğü görülmektedir. Ayrıca besin farkının gelişme süreleri üzerinde etkili olduğunu diğer çalışmalar desteklemektedir.

Son dönem larvalar pupa olmak için toprak altına girmeyi tercih etmişler ve balcı çeşidinde beslenen larvalar toprağın 5,38±0,39 (4,20-5,90) cm altında pupa olmuşlardır. Dinçer çeşidinde beslenen larvalar ise toprağın 5,18±0,47 (4,10-5,70) cm altında pupa olmuşlardır.

Pupa dönemi Balcı çeşidinde 12,82±1,67 (9-18) gün, Dinçer çeşidinde 13,24±1,43 (9- 17) gün sürmüştür. Pupa dönemi süresi her iki çeşide göre karşılaştırıldığında aralarında görülen fark istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. H. peltigera’ nın pupa dönemini belirleyen bir çalışma bulunmamaktadır ancak H. armigera ile yapılan çalışmalar zararlının pupa dönemine benzer şekildedir. Amer vd. (2014) tarafından farklı besinlerde, 26ºC sıcaklık ve 14:10 fotoperiyotta H. armigera’ nın gelişme periyodunun belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmada pupa dönemlerinde önemli farklılıklara rastlanmadığı belirtilmiştir. Dhandapani ve Balasubramanian (1980) sekiz farklı konukçu bitkinin H. armigera’nın biyolojisine etkisini belirleyen çalışmasında pupa dönemi en az (10,5 gün) bezelye, en çok (13,6 gün) mısır, ayçiçeği ve darıda sürmüştür. King (1994) tarafından ise H. armigera’nın pupa döneminin 10-14 gün sürdüğü bildirilmiştir.

Pupa döneminde olan bireylerde Balcı çeşidinden 56 adet dişi pupa 48 adet erkek pupa elde edilmiştir. Dinçer çeşidinden ise 47 adet dişi pupa 56 adet erkek pupa elde edilmiştir. Pupa cinsiyet oranı Balcı çeşidinde 1,17:1 dişi: erkek, dinçer çeşidinde 1:1,19 dişi: erkek olarak bulunmuştur.

98

Balcı çeşidinde elde edilen 104 adet pupadan toplam 88 adet ergin çıkmış, 16 adet pupa ise açılmamıştır. Bu erginlerin 45 adeti dişi, 43 adeti ise erkek bireydir. Dinçer çeşidinde elde edilen 103 adet pupadan 11 Haziran 2019 tarihinde ergin çıkışı başlamış ve toplam 75 adet ergin çıkmış 28 adet pupa ise açılmamıştır. Bu erginlerden 34 adeti dişi, 41 adeti erkek bireyden oluşmuştur. Bu verilerin değerlendirilmesi ile cinsiyet oranı saptanmıştır. Cinsiyet oranı Balcı çeşidinde 1,05:1 (dişi: erkek), Dinçer çeşidinde 1:1,21 (dişi:erkek) olarak bulunmuştur (Şekil 4.31).

Cinsiyet Oranı

100 90 80 70 60 50 40 30 Ergin Ergin sayısı 20 10 0 Dişi Erkek Ergin sayısı

Balcı Dinçer

Şekil 4.31 Heliothis peltigera’ nın dişi ve erkek erginlerinin cinsiyet oranı

H. peltigera’nın cinsiyet oranı ve konukçularının cinsiyet oranına etkisi konusunda herhangi bir veri bulunamamıştır. Ancak Kaya ve Kovancı (2000) tarafından H. armigera cinsiyet oranını (dişi: erkek) pupalarda 1,00:1,07, erginlerde ise 1,00:1,08 olarak kaydetmiştir. Yapay besin, nohut, domates ve tütün olmak üzere 4 farklı besin, 25±1 °C sıcaklık, % 65±5 orantılı nem ve 16:8 fotoperiyot koşullarında H.armigera’nın cinsiyet oranının besine göre sıra ile 1,00:1,10, 1,00:1,35, 1,00:1,22, 1,00:1,22 (dişi: erkek) olduğu tespit edilmiştir (Kaya 2000). Bu çalışma sonucunda elde edilen H. peltigera’nın cinsiyet oranı, yakın türler ile benzerlik göstermektedir.

Çalışma ile zararlının biyolojik dönemlerinin beklenen yaşam süreleri ve sabit yaş dağılımları belirlenmiştir (Şekil 4.32,33). Balcı çeşidinde dişi ergin ömrü ortalama 11,95±0,4 gün iken erkek ergin ömrü ortalama 9,42±0,4 gün olarak belirlenmiştir.

99

Dinçer çeşidinde ise dişi ergin ömrü ortalama 11,53±0,37 gün, erkek ergin ömrü ortalama 8,85±0,33 gündür. Her iki cinsiyet içinde ergin ömrü ortalama balcı çeşidinde 10,9±0,32 gün, dinçer çeşidinde 9,99±0,3 gün sürmüştür. Ergin öncesi süre her iki cinsiyet için de ortalama Balcı çeşidinde 33,05±0,31 gün, Dinçer çeşidinde 33,97±0,17 gün olarak gerçekleşmiştir. Her iki şekil incelendiğinde dişi ve erkek ergin ömrünün her iki çeşitte de birbirinden farklı olduğu (Balcı: t=4,80; P=0 ve Dinçer: t=3,7; P=0,001) iki çeşit karşılaştırıldığında ise birbirine çok yakın olduğu görülmektedir (dişi: t=0,47; P=0,64 ve erkek t=0,48; P=0,636).

Farklı aspir çeşidinde beslenerek ergin olan H. peltigera erginlerinin ömür uzunluğunda görülen farkın ististiki olarak önemli olmadığı bulunmuştur. H. peltigera’nın ergin ömrü süresi ve konukçusunun ergin ömrü üzerindeki etkisi hakkında herhangi bir çalışmaya rastlanmamıştır. Ancak Heliothis türlerinin ergin ömür süresinin farklı konukçularda beslenmesi durumunda değiştiği birçok araştırmacı tarafından ortaya konmuştur. Tripathi ve Sharma (1985) Hindistan’da nohutta H.armigera ergin dişilerinin 16,5-18,5 gün, erkeklerin ise 8-12 gün yaşadıklarını tespit etmiştir. Kaya ve Kovancı (2000) ise domates ile beslenen H. armigera ergin dişi ömrünü 19,30±3,80 ve erkek ömrünü 16,60±0,22 gün olarak bulmuştur. Pamuk, soya fasulyesi, yapay besin, mısır ve buğday besinleri kullanılarak yapılan çalışmada, besinlere göre sırasıyla H. armigera’ nın ergin dişi ömrü 14,85, 16,30, 16,05, 14,15 ve erkek ömrü 12,40, 12,70, 13,55, 10,35 ve 15,45 gün olarak tespit edilmiştir (Gomes vd. 2017).

100

Şekil 4.32 Şekil

Balcıbeslenen çeşidinde

Heliothis peltigera’ Heliothis

nın biyolojik dönemlerinin beklenen yaşambeklenen biyolojik nın dönemlerinin süreleri (Eₓ)

101

biyolojik dönemlerinin beklenen yaşam süreleri (Eₓ) süreleri dönemlerinin beklenen biyolojik yaşam

n

nı

Heliothispeltigera’

Dinçer çeşidinde beslenen beslenen çeşidinde Dinçer

Şekil4.33

102

Heliothis peltigera’ nın kalıtsal üreme yeteneği (r) Balcı çeşidinde 0,135 dişi/dişi/gün, Dinçer çeşidinde 0,120 dişi/dişi/gün olarak hesaplanmıştır. Bu değerler bu çalışmada sağlanan deneme koşulları altında bir dişinin bir günde popülasyona katkıda bulunabileceği dişi yavru sayısının, canlı kalma ve üreme yeteneğiyle belirlenmiş özetidir. Balcı çeşidinde kalıtsal üreme yeteneği daha yüksek bulunmuştur ki buda Balcı çeşidinde beslenen dişi bireylerin popülasyona bir günde daha fazla sayıda dişi yavrunun canlı kalabileceği ve daha fazla üreme yeteneğinin bulunduğu anlamına gelmektedir. Toplam üreme gücü (GRR) Balcı çeşidinde 293,83 dişi/dişi birey, Dinçer çeşidinde 277,72 dişi/dişi birey olarak saptanmış ve bu rakamlar bir dişinin bir döl boyunca bıraktığı toplam dişi yavru sayısını ifade etmektedir. İki çeşit arasındaki GRR değerleri birbirine yakın bulunmuş ancak Balcı çeşidinde beslenen bireylerin Dinçer çeşidine oranla popülasyona daha fazla sayıda dişi yavru verebileceği tespit edilmiştir. Popülasyonun ikiye katlanma süresi (DT) Balcı çeşidinde 5,13 gün, Dinçer çeşidinde 5,8 gün olarak hesaplanmıştır. Bu değer bize H. peltigera’nın başlangıç popülasyonunun her iki çeşitte de yaklaşık 5-6 gün gibi kısa bir sürede iki katına çıkabilecek potansiyele sahip olduğunu göstermektedir. Günlük maksimum artış oranı sınırı (λ) Balcı çeşidinde 1,145 dişi/gün, Dinçer çeşidinde 1,127 dişi/gün olarak bulunmuştur. Bu değerler Balcı çeşidinde her dişinin 37,5 gün olan ortalama döl süresi üstünden popülasyona 158,134 yavru dişi ile, Dinçer çeşidinde her dişinin 39,252 gün olan ortalama döl süresi üstünden popülasyona 109,013 yavru dişi ile katkıda bulunabileceğini göstermektedir. Bu değerler Balcı çeşidinde beslenen türün popülasyonunun daha yüksek olacağını ön görmektedir. Çalışmadan elde edilen bu veriler şekil 4.34,35 ve çizelge 4.15’de yer almaktadır.

Yapılan çalışmalar değerlendirildiğinde H. peltigera’ nın yaşam çizelgesi paramatrelerine dair herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır. H. armigera’ nın yaşam çizelgesi 29ºC sabit sıcaklıkta ve yapay besin ile çalışılmış kalıtsal üreme yeteneği (r) 0.1029 dişi/dişi/gün, artış oranı sınırı (λ) 1.1083 dişi/gün, toplam üreme gücü (GRR) 40.2 dişi/dişi birey olarak bulunmuştur. Ayrıca yapay besin ve mısırda beslenen H. armigera’nın kalıtsal üreme yeteneği (r), artış oranı sınırı (λ) yapay besinde; 0,1015 dişi/dişi/gün ve 1,1068 dişi/gün, mısırda; 0,0853 dişi/dişi/gün ve 1,0890 dişi/gün olarak hesaplanmıştır (Jha vd. 2012).

103

(Cₓ)

biyolojik dönemlerinin sabit yaş dağılımları dönemlerinin sabit biyolojik yaş

n

nı

Heliothispeltigera’

Balcı çeşidinde beslenen Balcı

Şekil4.34

104

4.35 Şekil

Dinçerçeşidinde beslenen

Heliothis peltigera’ Heliothis

nın biyolojik dönemlerinin sabit yaş sabit biyolojik nın dönemlerinin dağılımları

(Cₓ)

105

Çizelge 4.15 Heliothis peltigera’ nın yaşam çizelgesine ait parametreler

Yaşam Çizelgesi parametreleri Balcı Dinçer

r: Kalıtsal üreme yeteneği (dişi/dişi/gün) 0,135 0,120 λ: Artış oranı sınırı (dişi/gün) 1,145 1,127

Rₒ: Net üreme gücü (dişi/dişi) 158,134 109,013

DT: Popülasyonu ikiye katlama süresi (gün) 5,13 5,8

GRR: Toplam üreme gücü (dişi/dişi) 293,83 277,72

Tₒ: Ortalama döl süresi (gün) 37,5 39,25

Zararlının yaşa özgü hayatta kalma oranlarına (lₓ) ait veriler ile oluşturulan grafik şekil 4.36,37’ de yer almaktadır. Gelişme aşamasına göre, yumurta aşamasının hayatta kalma oranı Balcı çeşidinde % 90,85 Dinçer çeşidinde % 89,73 oranında olduğu saptanmıştır. Balcı çeşidinde birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü, beşinci ve altıncı larva dönemlerine ait canlı kalma oranları sırasıyla % 93,8; 85,12; 99,03; 99,02; 99,01 ve 100 olarak tespit edilmiştir. Dinçer çeşidinde ise birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü ve beşinci larva dönemlerine ait canlı kalma oranları sırasıyla % 87,79; 87,83; 100; 100; 99,01 ve 100 olarak kaydedilmiştir. Ayrıca prepupa ve pupaların hayatta kalma oranları Balcı çeşidinde % 96 ve % 83,33 Dinçer çeşidinde ise prepupa % 100, pupa % 71 olarak bulunmuştur. Sabit yaş dağılımına göre ortalama hayatta kalma oranı Balcı çeşidinde % 97,71 Dinçer çeşidinde % 97,45 olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.16,17).

106

Çizelge 4.16 Balcı çeşidinde beslenen Heliothis peltigera’nın biyolojik dönemlerinin süreleri (gün) ve hayatta kalma oranları (%)

Gelişme süresi (gün) Ortalama±Std. Hata Hayatta Kalma (%) Tüm Birey sayısı Dişi Erkek Dönem bireyler (n) (n=37) (n=43) Yumurta 3,19±0,07 129 3,19±0,13 3,21±0,12 90,85

L1 3,25±0,07 121 3,32±0,13 3,4±0,14 93,8

L2 2,87±0,09 103 2,76±0,15 2,77±0,13 85,12

L3 2,61±0,07 102 2,62±0,12 2,7±0,12 99,03

L4 1,98±0,03 101 2,03±0,05 1,98±0,05 99,02

L5 1,92±0,03 100 1,89±0,05 1,91±0,04 99,01

L6 2,05±0,04 100 2,08±0,06 2±0,19 100 Prepupa 2,26±0,19 96 2,08±0,08 2,07±0,04 96 Pupa 12,82±0,19 80 12,7±0,28 12,93±0,25 83,33

Çizelge 4.17 Dinçer çeşidinde beslenen Heliothis peltigera’nın biyolojik dönemlerinin süreleri (gün) hayatta kalma oranları (%)

Gelişme süresi (gün) Ortalama±Std. Hata Hayatta Kalma Tüm Birey sayısı Dişi Erkek (%) Dönem bireyler (n) (n=30) (n=41) Yumurta 3,24±0,07 131 3,3±0,14 3,46±0,13 89,73

L1 4,17±0,09 115 4,13±0,16 4,39±0,14 87,79

L2 2,81±0,11 101 2,83±0,2 2,76±0,16 87,83

L3 2,33±0,06 101 2,27±0,1 2,37±0,08 100

L4 2,01±0,01 101 2±0 2±0 100

L5 1,97±0,03 100 2,07±0,07 1,9±0,05 99,01

L6 1,97±0,02 100 2,03±0,03 1,93±0,04 100 Prepupa 2,01±0,02 100 2±0 2±0,03 100 Pupa 13,24±0,17 71 12,87±0,28 13,51±0,2 71

107

Liu vd. (2004) H. armigera’nın gelişimi, hayatta kalma oranı ve üreme kapasitesini laboratuvar şartlarında 6 farklı konukçu bitkide 27 ºC sıcaklıkta ve 14:10 fotoperiyotta çalışmış, biber ve domates üzerinde mortalitenin çok yüksek olmasına rağmen yeşilkurt larvalarının altı ana bitkide başarılı bir şekilde hayatta kaldığını bildirmiştir. Yumurtadan pupaya hayatta kalma oranı pamukta % 33,1 ve biberde % 1,7 olduğunu belirtmiştir. H. armigera pupasının hayatta kalma oranını Kunjun vd. (1992) pamukta % 85,7; Amer ve El-Sayed (2014) yapay besinde % 92,7 ve Suzana vd. (2015) soya fasulyesinde % 56, yapay besinde % 72 oranında belirlemiştir. Barbosa (2016) H. zea ile H. armigera biyolojilerini karşılatırmış ve H. zea’ nın birinci ve ikinci dönem larvalarının hayatta kalma oranlarını H. armigera’ dan daha düşük bulmuştur. H. zea için birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü, beşinci, altıncı ve yedinci larva dönemlerinin hayatta kalma oranlarını sırasıyla; % 81,9 ± 3,4, 72,2 ± 8,3, 72,2 ± 10,9, 70,8 ± 10,7, 63,9 ± 10,4, 16,7 ± 9,0 ve 13,9 ± 7,6 olarak belirlemiştir. H. armigera için ise birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü, beşinci, altıncı ve yedinci larva dönemlerinin hayatta kalma oranlarını sırasıyla; % 97,2 ± 1,9, 95,8 ± 2,3, 83,3 ± 7,6, 76,4 ± 8,7, 65,3 ± 10,1, 16,7 ± 9,0 ve 14,4 ± 7,9 olarak belirlemiştir.

108

4.36 Şekil

Balcıbeslenen çeşidinde saatlikfotoperiyoda şartlarda sahip oranları hayatta kalma

Heliothis peltigera’ Heliothis

nı

n n

biyolojik dönemlerinin dönemlerinin biyolojik

(lₓ)

%sıcaklık nem, 5 ± 65 ve 1°C ± 25 K) (A: 8 16:

109

biyolojik dönemlerinin % 65 ± 5 nem, 25 ± 1°C sıcaklık ve 16: 8 (A: K) K) (A: 8 16: dönemlerinin ± 25 ve 1°C sıcaklık nem, 5 ± 65 % biyolojik

’nın

Heliothispeltigera

saatlik fotoperiyoda sahip kalma fotoperiyoda saatlik hayatta oranları şartlarda (lₓ)

Şekil 4.37 Dinçer çeşitinde beslenen beslenen çeşitinde ŞekilDinçer 4.37

110

Heliothis peltigera’ nın ortalama döl süresi (Tₒ) Balcı çeşidinde 37,5 gün, Dinçer çeşidinde 39,25 gün olarak bulunmuştur. En uzun erkek birey ömrü Balcı çeşidinde 16 gün olurken dişi birey ömrünün 18 gün olduğu saptanmıştır. Dinçer çeşidinde erkek birey ömrü en uzun 13 gün, dişi birey ömrü en uzun 17 gün olarak gerçekleşmiştir. Zararlının ilk ergini Balcı çeşidinde 29. gün görülmeye başlanmış, ilk yumurta 31. gün bırakılmıştır. En yüksek yumurta sayısı 34. günde elde edilmiştir. Dinçer çeşidinde ilk ergin 31. gün görülmeye başlanmış ve ilk yumurta 32. günde bırakılmıştır. En yüksek yumurta sayısına ise 37. günde ulaşılmıştır. Elde edilen toplam yumurta sayısı Balcı çeşidinde bir dişi en yüksek 1253 adet, günlük en yüksek ise 453 adet olduğu tespit edilmiştir. Dinçer çeşidinde bir dişi en yüksek toplam yumurta sayısı 1064 adet olup günlük en yüksek 372 adet yumurta bırakmıştır. Dişi bireyler ovipozisyon döneminin başında daha fazla sayıda yumurta bırakırken yaşın ilerlemesiyle yumurta veriminde azalma görülmektedir (Şekil 4.38,39).

Balcı çeşidinde 29. gününden itibaren popülasyonun kümülatif üreme değeri (Vₓ) artmaktadır. Bu duruma paralel olarak net üreme gücü (Rₒ) ise 259,04 seviyelerine yaklaşmaktadır. Dinçer çeşidinde ise popülasyonun kümülatif üreme değeri (Vₓ) 31. gününden itibaren artmaktadır. Bu duruma paralel olarak net üreme gücü (Rₒ) ise 226,09 seviyelerine yaklaşmaktadır. Bu durum bize H. peltigera’nın ergin olur olmaz yüksek bir çoğalma davranışı sergilediğini göstermektedir. İki çeşit karşılaştırıldığında ise Balcı çeşidinde beslenen zararlının popülasyonunun daha yüksek olduğu görülmektedir. Dişinin yaşlanmasıyla beraber kümülatif üreme gücündeki ivme azalmakta ve Balcı çeşidinde 45. gün Dinçer çeşidinde 47. günden itibaren ise durduğu görülmektedir. Çalışmamızda Balcı çeşidinde popülasyonun net üreme gücü (Rₒ) 158,134 yumurta/dişi birey bulunurken, toplam üreme gücü (GRR) 293,83 dişi/dişi birey olarak saptanmıştır. Dinçer çeşidinde popülasyonun net üreme gücü (Rₒ) 109,013 yumurta/dişi birey bulunurken, toplam üreme gücü (GRR) 277,72 dişi/dişi birey olarak saptanmıştır.

111

’nın biyolojik dönemlerinin % 65 ± 5 nem, 25 ± 1°C sıcaklık ve 16: 8 (A: K) saatlik K) (A: 8 16: dönemlerinin ± 25 ve 1°C sıcaklık nem, 5 ± 65 % biyolojik ’nın

Heliothispeltigera

Balcı çeşidinde beslenen çeşidinde beslenen Balcı

fotoperiyoda sahip şartlardaki üreme değerleri (Vₓ) değerleri üreme şartlardaki sahip fotoperiyoda

Şekil4.38

112

± 5 nem, 25 ± 1°C sıcaklık ve 16: 8 (A: K) saatlik K) (A: 8 16: ± 25 ve 1°C nem, 5 ± sıcaklık

’nın biyolojik dönemlerinin 65 % biyolojik ’nın

Heliothispeltigera

çeşidinde beslenen çeşidindebeslenen

Dinçer

fotoperiyoda sahip şartlardaki değerleri sahip (Vₓ) üreme fotoperiyoda

Şekil4.39

113

Dişi bireylerin toplam yaşam süresi Balcı çeşidinde ortalama 44,62±0,45 gün iken, bu sürenin ortalama 11,95±0,4 gününü ergin olarak geçirmektedir. Dinçer çeşidinde ise dişi bireylerin toplam yaşam süresi ortalama 45,03±0,37 gün iken bu sürenin 11,53±0,35 gününü ergin olarak geçirmektedir. Dişi bireylerin yumurtadan çıkıp ilk yumurtayı bıraktıkları döneme kadar geçen süre (TPOP) Balcı çeşidinde 35,92±0,4 gün, Dinçer çeşidinde 37,97±0,43 gündür. Dişilerin ergin olduktan sonra ilk yumurtayı bıraktıkları preovipozisyon süresi (APOP) Balcı çeşidinde 3,24±0,2 gün, Dinçer çeşidinde 4,47±0,37 gün olarak bulunmuştur. Çalışmamızda ortalama yumurta sayısı ise Balcı çeşidinde 610,19±46,7 adet, Dinçer çeşidinde 530,53±43,05 adet olarak bulunmuştur. Çeşide bağlı elde edilen ortalama yumurta sayısında istatistiki olarak önemli bir fark bulunmamıştır (t=1,63; P=0,114). (Çizelge 4.17).

Çizelge 4.18 Heliothis peltigera’ nın % 65 ± 5 nem, 25 ± 1°C sıcaklık ve 16: 8 (A: K) saatlik fotoperiyoda sahip şartlarda dönem süreleri (gün) ve dişi doğurganlığı (adet/dişi)

Yaşam Çizelgesi parametreleri Cinsiyet Balcı (gün) Dinçer (gün) 11,95±0,4 Dişi 11,53±0,35 (8-18) (8-17) Ergin ömrü Erkek 9,42±0,4 8,85±0,33 (5-15) (7-13) Dişi 32,68±0,33 33,5±0,24 (29-37) (31-37) Ergin öncesi süre Erkek 32,95±0,35 34,32±0,22 (30-36) (33-38) Dişi 14,7±0,19 15,33±0,28 (13-17) (14-22) Larva süresi Erkek 14,74±0,19 15,34±0,22 (13-17) (14-22) Dişi 44,62±0,45 45,03±0,37 (42-47) (46-47) Toplam yaşam süresi Erkek 42,37±0,51 43,17±0,39 (34-44) (35-47) Pre-ovipozisyon dönemi (APOP) Dişi 3,24±0,2 4,47±0,37 (2-7) (2-7) Pre-ovipozisyon dönemi (TPOP) Dişi 35,92±0,4 37,97±0,43 (31-42) (31-42) Ovipozisyon süresi Dişi 3,46±0,17 3,37±0,16 (2-5) (2-5) Post-ovipozisyon süresi Dişi 5,25±0,37 3,69±0,2 (3-6) (2-5)

Doğurganlık (ortalama yumurta/dişi) Dişi 610,19±46,76 530,53±43,05 (189-1253) (211-1064)

114

Liu vd. (2004) H. armigera’ nın ergin öncesi dönemini mısırda 26,6 gün, domateste ise 35,1 gün olarak tespit etmiştir. Aynı zararlının ortalama döl süresi (Tₒ) beyaz fasulyede 37,03±0,05 gün kırmızı fasulyede 44,64±0,07 gün hesaplanmıştır (Naseri 2014). Öngören vd. (1977) domateste H. armigera ile yaptıkları çalışmada 22±1°C sıcaklık ve % 60-70 orantılı nemde preovipozisyon süresini 4,4±0,2 gün, 28±1°C sıcaklık ve % 60- 70 orantılı nemde ise 2.5±0.1 gün olarak belirtmişlerdir. Yabaş (1979) tarafından yapılan bir diğer çalışmada H. armigera’nın 25±1°C sıcaklık ve % 60-70 orantılı nem koşullarında preovipozisyon ve ovipozisyon süreleri 2,28 ve 8,14 gün olarak kaydedilmiştir. Yapılan bu araştırmalardan elde edilen parametreler, H. peltigera’ nın bu çalışmada elde edilen parametreleri ile uyum göstermektedir.

Tüm larva çıkışları tamamlandıktan sonra açılan ve açılmayan yumurta sayısı belirlenmiştir. Balcı çeşidinde elde edilen ortalama 610 adet yumurtanın % 72’si açılarak ortalama 439,2 (282-1240) adet larva çıkışı olmuştur. Yumurtaların % 28’i ise açılmamıştır. Dinçer çeşidinde elde edilen ortalama 531 adet yumurtanın % 65’i açılarak ortalama 344 (149-1052) adet larva çıkışı olmuştur. Yumurtaların % 35’i ise açılmamıştır. Çeşide bağlı elde edilen larva sayıları arasında istatistiki olarak farklılık belirlenmiştir (t=2,14; P= 0,046).

Zararlıya ilişkin ölüm oranları incelendiğinde, yumurta aşamasının ölüm oranı Balcı çeşidinde % 9,15 Dinçer çeşidinde % 10,27 olarak gerçekleşmiştir. Balcı çeşidinde birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü, beşinci ve altıncı larva dönemlerine ait ölüm oranları sırasıyla % 10,96; 9,59; 0; 0; 0,68 ve 0 olarak tespit edilmiştir. Dinçer çeşidinde ise birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü, ve beşinci larva dönemlerine ait ölüm oranları sırasıyla % 11,85; 10,37; 0; 0; 0,74 ve 0 olarak kaydedilmiştir. Ayrıca prepupa ve pupaların ölüm oranları Balcı çeşidinde % 2,82 ve % 11,27 Dinçer çeşidinde ise % 0 ve % 19,86 olarak bulunmuştur. Sabit yaş dağılımına göre ortalama ölüm oranı Balcı çeşidinde % 2,29 Dinçer çeşidinde % 2,55 olarak belirlenmiştir.

Belirlenen bu değerlere göre birinci ve ikinci dönem larva ve pupa dönemlerinde ölüm oranları en yüksek oranda gerçekleşmiştir. Diğer larva dönemlerinde ise ölüm daha düşük görülmüştür. Erkek ve dişi erginlerde ölüm oranları birbirine yakın olmakla

115 beraber Balcı çeşidinde en yüksek erkek ölümü 50. günde en yüksek dişi ölümü ise 49. günde Dinçer çeşidinde en yüksek erkek ölümü 48. günde en yüksek dişi ölümü ise 49. günde gerçekleşmiştir (Şekil 4.40,41).

Liu vd. (2004) H.armigera’ nın biberde ölüm oranının zararlının bütün dönemlerinde yüksek olduğunu kaydetmiş ayrıca tüm konukçulardaki ölüm oranının birinci ve ikinci larva döneminde yüksek olduğunu bildirmiştir. Bisane (2009) H.armigera’ nın bezelye ve yapay besinde beslenmesi ile zararlının dönemlerinin ölüm oranlarını belirlemiş ve yumurta, birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü ve beşinci larva dönemlerine ait ölüm oranlarını sırasıyla % 100 ve 100, % 94,7 ve 75, % 77,3 ve 54,1, % 49,3 ve 42,4, % 31,1 ve 29,9, % 32,1 ve 25,6 olarak belirlemiştir. Prepupa ve pupa döneminin ise % 33,2, 26,3 ve % 57,5, 43,3 ölüm oranı tespit etmiştir. Bu çalışmalarda olduğu gibi H. peltigera’ nın da en yüksek ölüm oranı birinci ve ikinci larva dönemlerinde kaydedilmiştir.

116

4.40 Şekil

saatlikfotoperiyoda şartlarda sahip Balcıbeslenen çeşidinde

Heliothis peltigera’ Heliothis

popülasyon

nın biyolojik dönemlerinin biyolojik nın dönemlerinin

un ölüm oranı ölüm un

(Qₓ)

%sıcaklık nem, 5 ± 65 ve 1°C ± 25 K) (A: 8 16:

117

’ nın biyolojik dönemlerinin % 65 ± 5 nem, 25 ± 1°C sıcaklık ve 16: 8 (A: K) K) (A: 8 16: ve sıcaklık 1°C ± 25 nem, 5 ± 65 % dönemlerinin biyolojik nın ’

Heliothispeltigera

saatlik fotoperiyoda sahip şartlarda popülasyonun ölüm oranı (Qₓ) şartlarda sahip ölüm oranı popülasyonun fotoperiyoda saatlik

Şekil 4.41 Dinçer çeşidinde beslenen beslenen çeşidinde Dinçer 4.41 Şekil

118

5. SONUÇ

Bu çalışma ile Ankara ilinde aspir bitkisine zarar veren yeşilkurt türünün Heliothis peltigera Denis & Schiffermülle (Lepidoptera: Noctuidae) olduğu belirlenmiştir.

Heliothis peltigera’ nın biyo-ekolojine ve laboratuvarda biyolojik ve morfolojik özelliklerine ait veriler elde edilmiştir.

Yumurtaları basık küre şeklinde ve parlak sarı renkte olduğu, üzerinde kırmızı lekelerin bulunduğu, açılmaya yakın morumsu parlak yeşil renk aldığı görülmüştür. Bir dişinin ortalama Balcı çeşidinde 610,19±46,76 adet, Dinçer çeşidinde 530,53±43,05 adet yumurta bıraktığı belirlenmiştir. Preovipozisyon süresi Balcı çeşidinde 3,24±1,2 (2-7) gün, Dinçer çeşidinde 4,47±1,01 (2-9) gün sürmüştür. Yumurtaları Balcı çeşidinde 3,19 ve Dinçer çeşidinde 3,24 günde açılmaktadır.

Larvaları yeşil renkte, baş kapsülü ise siyah renklidir. İlk dönem larvalar daha açık renklidir. Larva dönem değiştirdikçe rengi koyulaşmaktadır. Birinci dönem larva sarımsı yeşil renkte iken, altıncı döneme gelen larva morumsu yeşil bir renk almaktadır. Tüm larvaların üzerinde koyu renkli boyuna çizgiler ve kıllar bulunmaktadır. Larvaları 6 dönem geçirmekte olup toplam larva süresi Balcı çeşidinde 14,69 gün, Dinçer çeşidinde 15,26 gün olarak tespit edilmiştir.

Pupası ilk oluştuğu zaman yeşil renkli olmakla birlikte birkaç saat sonra renginin değiştiği ve kahverengi renk aldığı belirlenmiştir. H. peltigera’nın gelişme süresi Balcı çeşidinde 33,05, Dinçer çeşidinde 33,97 gün sürmüştür. Yarı tarla koşullarında yapılan denemede H. peltigera’nın gelişme süresi birinci dölde 32 gün, ikinci dölde 28 gün bulunmuştur. Bu sonuçlar laboratuvar sonuçları ile birbirini desteklemektedir.

Erginlerinin krem renkte kanatlara sahip olduğu ön kanatlarının üzerinde böbrek şeklinde leke bulunduğu tespit edilmiştir. Kanat uçlarında ise zikzak şeklinde leke bulunmaktadır. Başlarının üstü açık kahverengi tüylerle kaplıdır. Abdomen üzerinde

119 koyu krem renkte tüyler bulunmakta olup abdomen sonu dişilerde yuvarlak ve dolgun bir yapıda, erkek bireylerde uzun saçak şeklinde tüylerle kaplıdır.

Ergin ömrü Balcı çeşidinde dişilerde 11,95, erkeklerde 9,42 gün, Dinçer çeşidinde dişilerde 11,53, erkeklerde 8,85 gün sürmüştür.

Zararlının Ankara ilinde aspir bitkisinde 2 döl verdiği tespit edilmiştir.

Ankara’da H. peltigera’ nın 2018 yılında % 96 ve 2019 yılında % 98,7 oranında yaygın olduğu saptanmıştır. Zararlının ortalama il bulaşma oranı 2018 yılında % 2,5 ve 2019 yılında % 79,80 olarak hesaplanmıştır. Yoğunluğu ise 2018 yılında % 0-0,19, 2019 yılında ise % 0,63-1,20 arasında değiştiği belirlenmiştir.

Zararlının kalıtsal üreme yeteneği (r) Balcı çeşidinde 0,135 dişi/dişi/gün, Dinçer çeşidinde 0,120 dişi/dişi/gün, günlük maksimum artış oranı sınırı (λ) Balcı çeşidinde 1,145 dişi/gün, Dinçer çeşidinde 1,127 dişi/gün, popülasyonun net üreme oranı (Rₒ) Balcı çeşidinde 158,134 yumurta/dişi birey, Dinçer çeşidinde 109,013 yumurta/dişi birey olduğu belirlenmiştir.

Zararı larvalarının oluşturduğu ve ilk dönemde yapraklarda daha sonra büyüme noktası ve çiçek tomurcuklarında beslendiği ve zarar gören tomurcukların kapsül bağlayamadığı belirlenmiştir. Özellikle larvaların üçüncü dönemden sonra zararının arttığı tespit edilmiştir. Zararlı ile mücadele için larvaların hedef alınması özellikle üçüncü larva dönemi ve öncesinde mücadele edilmesinin fayda sağlayacağı düşünülmektedir.

Heliothis peltigera’ nın larvalarının Aleiodes bicolor Spinola, Aleiodes miniatus Herrich-Schäffer, (Hymenoptera, Braconidae, Rogadinae), Apanteles sp. (Hymenoptera, Braconidae, Microgasterinae), Hyposoter didymator Thunberg (Hymenoptera: Ichneumonidae) türleri tarafından parazitlendiği tespit edilmiştir. Bu türlerden A. bicolor H. peltigera’ nın parazitoiti olarak dünyada ve ülkemizde ilk kez kaydedilmiştir. A. miniatus Orta Anadolu Bölgesi için yeni kayıt, Türkiye ve Dünya için ise

120 konukçusunu belirleyen ilk kayıt niteliğindedir. Apantales sp. ve H. didymator Ankara’da aspir alanlarında zararlı H. peltigera parozitoiti olarak yeni kayıt niteliğindedir.

Ankara da ekimi en fazla tercih edilen Balcı ve Dinçer çeşitlerinde beslenmenin H. peltigera’nın morfolojisi, gelişme süresi, üreme kapasitesi üzerinde farklı etkileri olduğu tespit edilmiştir. Bu sonuçlara göre eğer aspir çeşidinin özellikleri ( yağ oranı, verimliliği, kuraklığa dayanıklılık vb) ve pazar talepleri de uygun ise Dinçer çeşidinin tercih edilmesi, bir ölçüde yeşilkurt zararından korunma sağlayabilir. Ancak bu konuda araştırmaya devam edilmelidir.

Zararlının mücadelesinde insan sağlığına ve çevreye zarar vermeyecek alternatif çözüm yolları içerisinde bulunan biyolojik mücadele yöntemleri önemli bir yere sahiptir. Tespit ettiğimiz doğal düşmanların ileride biyolojisi çalışılarak biyolojik mücadeledeki etkinliği saptanmalı ve biyolojik savaşta kullanılmalıdır. Böylece zararlının doğal düşmanlarının doğada korunması ve desteklenmesine yönelik çalışmaların başlatılması mümkün olacaktır.

Sonuç olarak Türkiye’de ekonomik önemi olan aspir bitkisinde zararlı olan H. peltigera’ nın morfolojik, biyoekolojik parametreleri, popülasyonu ile yaygınlığı ve zararı belirlenmiştir. Ülkemizde ve dünyada zararlının biyolojisi ve yaşam çizelgesi ilk kez ortaya konulmuş olup bu zararlı hakkında temel veriler elde edilmiştir. Ayrıca doğal düşmanlarına ait ilk ve yeni tespitler kaydedilmiştir. Araştırma sonucunda elde edilen verilerin bu zararlı ile uygun ve sürdürülebilir mücadele yöntemlerinin seçilmesine ve zararlının ekonomik zarar eşiği altında tutulmasına yardımcı olacaktır.

121

KAYNAKLAR

Achterberg van, C. ve Shaw, M.R. 2016. Revision of the western Palaearctic species of Aleiodes Wesmael (Hymenoptera, Braconidae, Rogadinae). Part 1: Introduction, key to species groups, outlying distinctive species, and revisionary notes on some further species. Zookeys, (639), 1-164.

Ahlawat, I.P.S. 2008. Agronomy-Rabi Crops Safflower. Division of Agronomy Indian Agricultural Research Institute, 10, New Delhi, India.

Ahmed, N., Khan, L., Khattak, M. K., Hussain, S. A. S., & Rabbani, G. (2000). Survey on the incidence of fruit borer (Helicoverpa spp.) on tomato and okra and its chemical control in Dera Ismail Khan district [Pakistan]. Sarhad Journal of Agriculture (Pakistan),1016-4383.

Akyıldız, M. ve Bayhan, E. 2018. Diyarbakır ili pamuk ekim alanlarında bulunan yeşilkurt, Helicoverpa armigera (Hübner) (Lepidoptera: Noctuidae)’un popülasyon dalgalanmasının belirlenmesi. Harran Tarim ve Gida Bilimleri Derg, 22(2), 186-195.

Amer, A.E.A., El-Sayed, A.A.A. ve Nada, M.A. 2009. Development of American bollworm, Helicoverpa armigera Hubner, Lepidoptera: Noctuidae, in relation to heat unit requirement. Egyptian Journal of Agricultural Research, 87(3), 667.

Amer, A. E. A. ve El-Sayed, A. A. A. 2014. Effect of different host plants and artificial diet on Helicoverpa armigera (Hubner)(Lepidoptera: Noctuidae) development and growth index. J. Entomol, 11, 299-305.

Anonim. 2019a. Web Sitesi: https://biruni.tuik.gov.tr/bitkiselapp/bitkisel.zul, Erişim Tarihi: 12.12.2019.

Anonim. 2019b. Web sitesi: http://faostat.fao.org/site/567/default.aspx#ancor, Erişim Tarihi: 12.12.2019.

Anonim. 2019c. Web sitesi: https://www.tarimorman.gov.tr/TAGEM/Belgeler/ yayin/Bitki%20Zararl%C4%B1lar%C4%B1%20Zirai%20M%C3%BCcadele%2 0Teknik%20Talimatlar%C4%B1.pdf. Erişim Tarihi: 02.02.2020.

Anonymous. 2014. Aesa Based IPM Package-Safflower. Department of Agricultureand Cooperation, Ministry of Agriculture Goverment of India, 48, India.

Anonymous. 2016. California Safflower Pest Management Strategic Plan - Southern San Joaquin Valley.

Anonymous. 2018. Web sitesi: https://www.researchgate.net/publication/303485674_Integrated_Pest_Managem ent_in_Vegetable_Eco-system, Erişim Tarihi: 05.09.2018.

122

Anonymous. 2019. Web sitesi: https://www.revolvy.com/page/Heliothis-peltigera, Erişim Tarihi: 27.12.2019.

Anonymous. 2020a. Web sitesi: https://ukmoths.org.uk/species/heliothis-peltigera/, Erişim Tarihi: 03.02.2020

Anonymous. 2020b. Web sitesi: http://www.pyrgus.de/Heliothis_peltigera_en.html, Erişim Tarihi: 03.02.2020

Armes, N.J., Jadhav, D.R., King, A.B.S. 1992. Pyrethroid resistance in the pod borer, Helicoverpa armigera, in southern India, Proceedings, Brighton Crop Protection Conference, Pests and Diseases, 23-26 November, British Crop Protection Council, 239-244, Farnham, UK.

Assemi, H., Rezapanah, M., Vafaei-Shoushtari, R. ve Mehrvar, A. 2012. Modified artificial diet for rearing of tobacco budworm, Helicoverpa armigera, using the Taguchi method and Derringer’s desirability function. J. Sci., (12)1-18.

Avgın, S.S., Colonelli, E. 2011. Curculionidae (Coleoptera) from southern Turkey. African Journal of Biotechnology, 10 (62),13555-13597.

Aydoğdu, M. 2018. Türkiye’nin Bozcaada (Tenedos) Parazitoit Aleiodes Wesmael, 1838 (Hymenoptera: Braconidae: Rogadinae) Türleri. Türk. Biyo. Mücadele Derg. 2018, 9 (1): 38-47.

Aydoğdu, M. ve Beyarslan, A. 2007. Parasıtoıd specıes of the genera Ascogaster and Chelonus (Hymenoptera: Braconıdae: Chelonınae) from the Marmara, Western and Mıddle Black Sea regıons of Turkey. Acta Entomologica Slovenica, 15(1),75-90.

Atwal, A. S. ve Dhaliwal, G. S. 1976. Insect pests of stored grain and other products. Agricultural pests of India and South-East , 389-415.

Babaoğlu, M. 2005. Dünya’da ve Türkiye’de Aspir Bitkisinin Tarihçesi, Kullanım Alanları ve Önemi, Trakya Tarımsal Araştırmalar Enstitüsü, Edirne.

Bahena, F., Budai, F., Adan, A., DelEstal, P. ve Vinuela, E.E. 1999. Scanning Electron Microscopy of Hyposoter didymator (Hymenoptera: Ichneumonidae) in Host Mythimma umbrigera (Lepidoptera: Noctuidae) Larvae. Ann. Entomol. Soc. Am 92, 144-152.

Barbosa, T. A. N., Mendes, S. M., Rodrigues, G. T., de Aquino Ribeiro, P. E., dos Santos, C. A., Valicente, F. H. ve De Oliveira, C. M. 2016. Comparison of biology between Helicoverpa zea and Helicoverpa armigera (Lepidoptera: Noctuidae) reared on artificial diets. Florida Entomologist, 99(1), 72-77.

Bashasab, F., Vijaykumar, K. B. K., Kuruvinashetti, M. S. ve Patil, B. V. 2007. Morphometric Variation in Geographic Populations of Cotton Bollworm, Helicoverpa armigera (Hübner) Occurring in South Indian Cotton Ecosystems. Journal of Asia-Pacific Entomology, 10(1), 39-44.

123

Berber, S. 2007. Aspir (Carthamus tinctorious L.) Tohumlarının Aerodinamik Özelliklerinin Belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi (basılmamış). Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen Bilimler Enstitüsü, Tarla Bitkileri Anabilim Dalı, 62, Tokat.

Bernhardt, J. L. ve Phillips, J. R. 1985. Identification of eggs of the bollworm, Heliothis zea (Boddie), and the tobacco budworm, Heliothis virescens (F.). The Southwestern entomologist (USA),10,236-238.

Beyarslan A. 2015. Taxonomic survey on the Rogadinae Förster, 1862 (Hymenoptera, Braconidae) in the northeastern Anatolian region, Turkey. Turkish Journal of Zoology, 39, 811-819.

Bhadauria, N.S., Bhadouria, N.K.S., Jakhmala, S.S. ve Ashok, S. 1999. Succession and incidence of insect pests of safflower in north‐west Madhya Pradesh. International Journal of Engineering Science and Technology, 14 (3/4), 47‐51.

Bhatt, N. J. ve Patel, R. K. 2001. Screening of chickpea cultivars for their resistance to gram pod borer, Helicoverpa armigera. Indian journal of entomology, 63(3), 277-280.

Biradatpatil, K. ve Jagginavar, S.B. 2016. Bio efficacy of newer insecticide molecules against safflower capsule borer, Helicoverpa armigera (Hubner). J. Farm Sci., 29(1), 117-118.

Birch, L. 1948. The intrinsic rate of natural increase of an insect population. J. anim. Ecol, 17(1), 15-26.

Bisane, K. D., Khande, D. M., Bhamare, V. K. ve Katole, S. R. 2009. Life table studies of Helicoverpa armigera (Hubner) on chickpea. International Journal of Plant Protection, 2(1), 54-58.

Bora, T. ve Karaca, İ. 1970. Kültür bitkilerinde hastalığın ve zararın ölçülmesi. Ege Üniversitesi Yardımcı Ders Kitabı, Ege Üniversitesi Yayınevi, 8, İzmir.

Bues, R., Toubon, J. F., Poitout, S. ve Villevielle, M. 1990. Spring emergence in Southern France for Heliothis armigera Hb. in relation to different stages of diapause and migration. Bulletin SROP (France).

Calbukov, P. 1978. Study on entomophagous regulating density of bordered straw Heliothis (Chloridea) peltigera. Proceedings of Symposium Biological Bases of Pests Control on Agricultural Crops, 154-157.

Can, F., Ulaşlı, B. ve Hausmann, A. 2018. An Integrative Approach to Understand the Biogeography, Taxonomy and Ecology of the Macroheteroceran Fauna of the Amanos Mountains in Southern Turkey. Journal of the Entomological Research Society, 20(2), 91-101.

Chaudhary, G. B., Barpoda, T. M., Patel, J. J., Patel, K. I. ve Patel, J. R., 1999. Effect of weather activity on cotton bollworm in middle Gujarat. J. Agrometeorol, 1(2), 137-142.

124

Chi, H. S. I. N. ve Liu, H. 1985. Two new methods for the study of insect population ecology. Bull. Inst. Zool. Acad. Sin, 24(2), 225-240.

Chi, H. ve Getz, W. M. 1988. Mass rearing and harvesting based on an age-stage, two- sex life table: a potato tuberworm (Lepidoptera: Gelechiidae) case study. Environmental Entomology, 17(1), 18-25.

Cohen, A. C. ve Patana, R. 1984. Efficiency of food utilization by Heliothis zea (Lepidoptera: Noctuidae) fed artificial diets or green beans. The Canadian Entomologist, 116(2), 139-146.

Damkacı, S.A. 2013. Konya İlinde Aspir (Carthamus tinctorius: Asteraceae) Ekim Alanlarında Zararlı Böcekler ve Predatörleri. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimler Enstitüsü, Bitki Koruma Anabilim Dalı, 44, Konya.

Danks, H. V. ve Corbet, P. S. 1973. A key to all stages of Aedes nigripes and A. impiger (Diptera: Culicidae) with a description of first-instar larvae and pupae. The Canadian Entomologist, 105(3), 367-376.

Dhandapani, N. ve Balasubramanıan, M. 1980. Consumptionand utilization of different food plants by Heliothis armigera (Hubner) (Noctuidae, Lepidoptera). Entomology, 5, 99-103.

Dhawan, A. K. ve Sidhu, A. S. 1984. Incidence and relative abundance of different species of spotted bollworms on okra at Ludhiana, Punjab. Journal of Research, Punjab Agricultural University, 21(4), 533-542.

Dinçer, N. 1964. Aspir. Tarım Bakanlığı Ziraat İşleri Genel Müdürlüğü Yayınevi D-2, Ankara.

Dobrin, A., Cıceoı, R., Popa,V.I. ve Dobrın I. 2017. Prelımınary data on pests occurrence on safflower crop under greenhouse condıtıons. Scientific papers, Series b, horticulture, Vol. 61, 2285-5653.

Dolinskaya, I. V. 2014. Egg morphology of some Noctuidae (Lepidoptera). Vestnik zoologii, 48(4), 353-364.

Dunkelblum, E. ve Kehat, M. 1989. Female sex pheromone components of Heliothis peltigera (Lepidoptera: Noctuidae). Journal of chemical ecology, 15(8), 2233- 2245.

Dyar, H. G. 1890. The number of moults of Lepidopterous larvae. Psyche, 5, 420-422.

Erdoğan, P. 2006. Sebze ve yem bitkilerinde görülen zararlılar ve mücadele yöntemleri. Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, 15(1-2), 1-10.

Farid, A. 1989. Some bio-ecological features of Heliothis armigera Hb. on tomatoes in Djiraft. Entomologie et Phytopathologie Appliquées, 54 (1-2), 5-6.

125

Forster, W., ve Wohlfahrt, T. A. 1971. Die Schmetterlinge Mitteleuropas. Eulen (Noctuidae). Bd. 4, 1-329.

Flemmer, A. C., Franchini, M. C., ve Lindström, L. I. 2015. Description of safflower (Carthamus tinctorius) phenological growth stages according to the extended BBCH scale. Annals of Applied Biology, 166(2), 331-339.

Genç, H., Yücel, S. ve Akçal, A. 2017. Observation of Helicoverpa armigera Hübner (Lepidoptera: Noctuide) infestation on Gladiolus grandiflorus (Iridaceae) in Çanakkale. COMU Journal of Agriculture Faculty, 5(1), 105-114.

Ghavami, M. D. 1999. Adana ili Karataş ve Balcalı pamuk tarlalarında doğal düşman türlerinin saptanması (1). Türkiye IV. Biyolojik Mücadele Kongresi, 26-29 Ocak, 541-552, Adana.

Ganesaraja, V., Gurusamy, A. ve Raveendran, M. 2000. Spatial dynamics of boll worms (Helicoverpa armigera) in cotton. Journal of Phytological Research, 13(1), 83- 84.

Godfrey, L.D. 2011. Spider Mites, Pest Notes, Statewide Integrated Pest Management Program, Publication 7405, UC Statewide Integrated Pest Management Program. University of California, Davis, CA 95616.

Gomes, E. S., Santos, V. ve Ávila, C. J. 2017. Biology and fertility life table of Helicoverpa armigera (Lepidoptera: Noctuidae) in different hosts. Entomological science, 20(1), 419-426.

Göven, M.A. ve Efil, L. 1994. Dicle Vadisi pamuk alanlarında zararlı Yeşilkurt (Heliothis armigera Hübn.) (Lepidoptera: Noctuidae)'un doğal düşmanları ve etkinlikleri üzerinde araştırmalar. Türkiye III. Biyolojik Müc. Kong. 25-28 Ocak, 449-457, İzmir.

Günal, N. 2001. Türkiye’de Ekim Alanı Daralan Bir Yağ Bitkisi: Aspir. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Öneri Dergisi, 4(16), 101-105.

Hamed, M. ve Nadeem, S. 2008. Rearing of Helicoverpa armigera (Hub.) on Artificial Diets in Laboratory. Pakistan J. Zool., 40(6), 447-450.

Hammack, L., Ellsbury, M. M., Roehrdanz, R. L. ve Pikul Jr, J. L. 2003. Larval sampling and instar determination in field populations of northern and western corn rootworm (Coleoptera: Chrysomelidae). Journal of economic entomology, 96(4), 1153-1159.

Hematı, S. A., Naserı, B., Nourı Ganbalanı, G., Rafıee Dastjerdı, H. ve Golızadez, A. 2011. Effect of different host plants on nutritional indices of the pod borer, Helicoverpa armigera. Journal of Insect Science, Annapolis, 12, 1-15.

Hill, D. S. 2008. Pests of crops in warmer climates and their control. Springer Science ve Business Media, 626,United Kıngdom.

126

Hoddle, M. S. 1990. Determination of the number of larval instars of Apion ulicis (Forster) (Coleoptera: Apionidae). New Zealand Natural Sciences, 18, 63-66.

Hüseyinoğlu, Y. ve Atay, E. 2017. A Faunistic Study of Diurnal and Nocturnal Lepidoptera in Darboğaz, Bolkar Mountains (Niğde, Turkey). Journal of the Kansas Entomological Society, 90(1), 44-54.

Iqbal, N. ve Mohyuddin, A. I. 1990. Eco-biology of Heliothis spp. in Pakistan. Pakistan Journal of Agricultural Research, 11(4),257-266.

İyriboz, N. Ş. 1971. Pamuk Zararlıları ve Hastalıkları. Ticaret Yayınevi, 1-104, İzmir.

Jadhav, D. ve Armes, N. 1996. Comparative status of insecticide resistance in the Helicoverpa and Heliothis species (Lepidoptera: Noctuidae) of south India. Bülletin of Entomological Research. 11(86),525-531.

Jagadish, K.S., Shadakshari, Y.G. Puttarangaswamy, K.T. Karuna, K. Geetha K.N. and T.K. Nagarathna. 2010. Efficacy of some biopesticides against defoliators and capitulum borer, Helicoverpa armigera Hub. in sunflower, Helianthus annuus L. J. Biopestic. 3: 379 – 381.

Jalali, S.K., Singh, S.P., Ballal, C.P. ve Kumar, P. 1988. Competetive interaction between Cotesia kazak and Hyposoter didymator, exotic parasitoids of Heliothis armigera. Entomo Exp. Appl. 46, 221-225.

Jallow, M. F. A. ve Matsumura, M. 2001. Influence of temperature on the rate of development of Helicoverpa armigera (Hübner) (Lepidoptera: Noctuidae). Applied Entomology and Zoology 36, 427–430.

Jarvis, J. L. ve Guthrie, W. D. 1987. Ecological studies of the European corn borer (Lepidoptera: Pyralidae) in Boone county, Iowa. Environmental entomology, 16(1), 50-58.

Javed, H., Iqbal, J. ve Khan, T.M. 2013. Studies on Population Dynamics of Insect Pest of Safflower, Carthamus tinctorius L. Pakistan. J. Zool., 45(1), 213-217.

Jawalkar, S.C., Dawari, D.G., Awaz, H.B. ve Budgujar, M.P. 2004. Incidence of American bollworm (Helicoverpa armigera) and its relation with ecological factors. J. Maharashtra Agric. Univ., 29 (1), 97-99.

Jayaraj, S. 1981. Biological and Ecological Studies of Heliothis. Proceedings of the International Workshop on Heliothis management. ICRISAT Center, Patancheru,17–28.

Jha, R.K., Chi, H. ve Tang, L. 2012. A Comparison of Artificial Diet and Hybrid Sweet Corn for the Rearing of Helicoverpa armigera (Hübner) (Lepidoptera: Noctuidae) Based on Life Table Characteristics. Environmental Entomology, 41(1), 30–39.

127

Kansu, İ.A. 2005. Böcek Çevre Bilimi, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Yayın No: 302, Ankara, 338.

Karsavuran, Y. ve Durmuşoğlu, E. 2004. Mustafakemalpaşa (Bursa)'da sanayi domateslerinde Helicoverpa armigera (Hübn.)(Lepidoptera: Noctuidae)'ya karşı ilaçlama zamanının saptanmasında feromon tuzaklarından yararlanma olanakları, Türkiye Entomoloji Dergisi, 28(4).

Karve, A.D. 1980. Resistance of safflower (C. tinctorius L.) to and diseases. A final technical report. Nimbkar Agricultural Research Institute, Phaltan, India.

Kaya, M. 2000. Farklı Besinlerin Yeşilkurt, Helicoverpa armigera (Hübn.) (Lepidoptera: Noctuidae)’nın Cinsiyet Oranı, Yumurta Verimi ve Ömrü Üzerine Etkileri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Bilimleri Dergisi (J. Agric. Sci.), 10(1), 31-36.

Kaya, M. ve Kovancı, B. 2000. Bursa İlinde Yeşilkurt, Helicoverpa armigera (Hübn.) (Lepidoptera: Noctuidae)'nın Biyolojisi Üzerinde Araştırmalar. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Bilimleri Dergisi (J. Agric. Sci.), 10(1), 37- 43.

Keyder, S., 1961. Marmara ve Trakya Bölgesinde Meyve ve Sebzelerde Zarar Yapan Noctuidae Türleri Üzerinde Araştırmalar. Göztepe Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü Yayınları, Yenilik Yayınevi, 27, İstanbul.

Kıllı, F. ve Erol, A. 2007. Sorularla Kanola ve Biyodizel. 1. Ulusal Yağlı Tohumlu Bitkiler ve Biyodizel Sempozyumu, 28-31 Mayıs, 211-217, Samsun.

Kıyak, S. ve Akar, E. 2010. Faunistik study of terrestrial Heteroptera of Çaldağ (Ankara, Turkey). Munis Entomology and Zoology, 5, 1104-1118.

King A.B.S. 1994. Heliothis/Helicoverpa armigera (Lepidoptera: Noctuidae). In: Matthews G., Tunstall J. (eds) Insect Pests of Cotton. CAB International, Wallingford UK, 445–446.

Kobuk, M., Ekinci, K. ve Erbaş, S. 2019. Aspir (Carthamus tinctorius L.) Genotiplerinin Fiziksel ve Kimyasal Özelliklerinin Belirlenmesi. Tarim ve Doga Dergisi, 22(1), 89.

Koç, H. 2001. Yağ Bitkileri. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Kitapları Serisi No: 22, Tokat.

Koçlu, T. ve Karsavuran, Y. 2000. Helicoverpa armigera (Hübner)(Lepidoptera: Noctuidae)’nın Manisa İli’nde biyolojisi ve popülasyon düzeyi. Türkiye Entomoloji Dergisi, 24(3), 179-194.

Kornoşor, S. ve Z. Düzgüneş. 1980. Güney Anadolu Bölgesinde Heliothis cinsine bağlı türlerin tespiti ve bunların morfolojik ve genetik özelliklerinin araştırılması. Ankara Ü. Z. F. Diploma Sonrası Yüksek Okulu Doktora Tez Özetleri, 1258- 1287.

128

Kunjun, W.U., Yuping, C. ve Minghui, L. 1992. Performances of the cotton bollworm, Heliothis armigera (Hubner) at different temperatures and relative humidities. Journal of Environmental Sciences 5, 158–168.

Kurt, O., Çelik, N., Göre, M., Hacıkamiloğlu, M.S. Özyılmaz, T. ve Şenel, A.A. 2017. Bazı aspir (Carthamus tinctorius L.) hatlarının ham yağ oranları ve yağ asidi kompozisyonunun belirlenmesi, KSÜ Doğa Bil. Derg., 20 Özel Sayı, 206-210.

Kucukosmanoglu, A. (2019). Prelımınary study on bıodıversıty of butterflıes ın Beykoz grove of İstanbul, Turkey. Applıed ecology and envıronmental research, 17(5), 11359-11366.

Latheef, M. A. ve Ortiz, J. H. 1983. Seasonal abundance and oviposition response of the corn earworm, Heliothis zea (Lepidoptera: Noctuidae), on okra in Virginia. The Canadian Entomologist, 115(11), 1539-1541.

Liu, Z., Li, D., Gong, P. ve Wu, K., 2004. Life table studies of the cotton bollworm, Helicoverpa armigera (Hübner) (Lepidoptera:Noctuidae), on different host plants. Env. Entomol. 33(6),1570-1576.

Logan, J.A., Bentz, B.J., Vandygriff, J.C. ve Turner, D.L. 1998. General program for determining instar distributions from headcapsule widths: example analysis of mountain pine beetle (Coleoptera: Scolytidae) data. Environ. Entomol. 27,555- 563.

Lotfalizadeh, H. ve Gharali, B. 2014. Hymenopterous parasitoids of safflower seed pests in Iran. Applied Entomology and Phytopathology, 82(1), 1-11.

Mallapur, C.P., Parameshwarappa, K.G., Kularnı, M.S., Hulıhallı, U.K., Kubsad, V.S. ve Gulaganjı, G.G. 1997. Pest scenario of safflower in the dry tract of Karnataka. Journal of Oilseeds Research, 19,300-303.

Mane, P.N., Rathod, P.K., Balode, K.L. ve Deshmukh, S.N. 2013. Efficacy of microbials and botanicals against Helicoverpa armigera (Hubner) in Sunflower. Current Biotica 7(3), 241-245.

Manjunath, T. M., Patel, R. C. ve Yaoav, D. N. 1975. Observations on Heliothis peltigera (Sehiff.)(Lep., Noetuidae) and its natural enemies in Anand (Gujarat State, India). Prec. Indian Aead. Sei., 83(2), 55-65.

Manjunath, T. M., Patel, R. C. ve Yaoav, D. N., 1976. Observations on Heliothis peltigera (Sehiff.) (Lep.: Noctuidae) and its natural enemies in Anand (Gujarat State, India). Prec. Indian Aead. Sei., 83(2), 55-65.

Matthews, M. 1999. Heliothine of Australia. C. S. I. R. O. Publishing, 320, Australia.

Meierrose, C., Araujo, J., Perkins, D., Mercadier, G., Poitout, S., Bues, R. ve Cabello, T. 1989. Distribution and economic importance of Heliothis spp.(Lep.: Noctuidae) and their natural enemies and host plants in Western Europe. In

129

Proceedings of the Workshop on Biological Control of Heliothis: Increasing the Effectiveness of Natural Enemies, New Delhi, India, 11-15 Kasım. New Delhi, India.

Mironidis, G. K. ve Savopoulou-Soultani, M., 2008. Development, survivorship and reproduction of Helicoverpa armigera (Lepidoptera, Noctuidae) under constant and alternating temperatures. Env. Entomol. 37, 16–28.

Mironidis, G. K., Stamopoulos, D. C. ve Savopoulou-Soultani, M. 2010. Overwintering survival and spring emergence of Helicoverpa armigera (Lepidoptera: Noctuidae) in Northern Greece. Environmental entomology, 39(4), 1068-1084.

Mohammadi, D., Abad, R. P., Rashidi, M. R. ve Mohammadi, S. A. 2010. Study of cotton bollworm, Helicoverpa armigera Hübner (Lepidoptera: Noctuidae) using Dyar’s rule. Munis Entomology ve Zoology, 5(1), 216-224.

Nagaraj, G., Devi, G. N., ve Srinivas, C. V. S. 2001. Safflower petals and their chemical composition. In Proceedings of the 5th International Safflower Conference, Williston, North Dakota and Sidney, Montana, USA, 23-27 July, Department of Plant Pathology, North Dakota State University, Safflower: a multipurpose species with unexploited potential and world adaptability, 301-302.

Naseri, B., Fathipour, Y., Moharramipour, S. ve Hosseininaveh, V. 2009. Life table parameters of the cotton bollworm, Helicoverpa armigera (Lep.: Noctuidae) on different soybean cultivars. J. Entomol. Soc. Iran, 29, 25-40.

Naseri, B., Golparvar, Z., Razmjou,J. ve Golizadeh, A. 2014. Age-stage, Two-sex Life Table of Helicoverpa armigera (Lepidoptera: Noctuidae) on Different Bean Cultivars. J. Agr. Sci. Tech, 16, 19-32.

Neunzig, H. H. 1964. Wild host plants of the corn earworm and the tobacco bud worm In Eastern North Carolina. Journal of Economic Entomology 56,135-139.

Oke, O. A. 2009. Morphometrics of instar larval stages of Neochetina eichhorniae (Coleoptera: Curculionidae). European Journal of Scientific Research, 32, 403- 404.

Öngören, K.. Kaya, N. ve Türkmen, Ş. 1977. Ege bölgesinde domateslerde zarar yapan Yeşilkurt (Heliothis armigera Hüb.) ‘un morfolojisi, biyoekolojisi ve mücadelesi üzerinde araştırmalar. Bitki Koruma Bülteni, 17(1), 3.

Öğüt, H. ve Oğuz, H. 2005. Biyodizel: Üçüncü Milenyum Yakıtı. Nobel Yayınevi 745, 55-60.

Qureshi, M.H., Murai, T., Yoshida, H., Shiraga, T. ve Tsumuki, H. 1999. Effects of photoperiod and temperature on the development and diapause induction in the Okayama population of Helicoverpa armigera (Hb.) (Lepidoptera: Noctuidae). Appl. Entomol. Zool., 34, 327-331.

130

Parisi, B. ve Ranalli. P. 1997. The principal pests of industrial French beans. Informatore Agrario, 53 (32), 5253.

Parmar, K. D. 2005. Bio-ecology and management of Helicoverpa armigera (Hubner) Hardwick infesting okra. Doktora Tezi, Anand Agricultural University, Anand.

Pascua, L.T. ve Pascua, M.E. 2002. Life Table of Cotton Bollworm, Helicoverpa armigera Hubner (Lepidoptera: Noctuidae) in Batac, Ilocos Norte, Philippines. Philippine Journal of Science 131 (2), 75-89.

Patil, R.H. ve Halloli, S.P. 2005. Title recent developments in the diagnosis and management of safflower insect pests. Procedeedigs of the VI. Th International safflower conferance, 6-10 Haziran, 3.23, 229-235, İstanbul-Turkey.

Reed, W. 1965. Heliothis armigera (Hb.) (Noctuidae) in Western Tanganyika. I- Biology, with special reference to the pupal stage. Bülletin Entomology, (56), 117-125.

Roman, T., Voican, V., Tudose, M. ve Negru, G. 1996. Bio-ecological research on Helicoverpa spp.(Lepidoptera, Noctuidae) pest and on its economic importance for vegetables grown in Romania. Mededelingen-Faculteit Landbouwkundige en Toegepaste Biologische Wetenschappen Universiteit Gent, 61(3a), 79-715.

Ruan, Y. ve Wu, K. 2001. Performances of the cotton boll worm, Helicoverpa armigera on different food plants. Kun chong xue bao. Acta entomologica Sinica, 44(2), 205-212.

Saeidi, K., Nur Azura, A., Omar, D. ve Abood, F. 2011. Pests of safflower (Carthamus tinctorious l.) and their natural enemies in Gachsara, Iran. South Asian Journal of Experimental Biology, 1(6), 286‐291.

Saeidi, K. , Nur Azura, A., Omar, D. ve Abood, F. 2013. Population Dynamic of the Safflower Fly, Acanthiophilus helianthi Rossi (Diptera: Tephritidae)’ nin Gachsaran Region, Iran. Entomol Ornithol Herpetol 2,1.

Saeidi, K., Mirfakhraei, S., Mehrkhou, F. ve Valizadegan, O. 2015. Biodiversity of Insects Associated with Safflower (Carthamus tinctorius) Crop in Gachsaran. Journal of Entomological and Acarological Research, 47 (1), 26-30.

Savingnac, R. ve Maire, A. 1981. A simple character for recognizing second and third instar larvae of five Canadian mosquito genera (Diptera: Culicidae), Canadian Entomologist, 113, 13-20.

Sharma, K. C., Bhardwaj, S. C. ve Sharma, G. 2011. Systematic studies, life history and infestation by Helicoverpa armigera (Hubner)(Lepidoptera: Noctuidae) on tomato in semi arid region of Rajasthan. In Biological Forum-An International Journal, 3, (1), 52-56.

Shaw, S.R., Marsh, P.M. ve Fortier, J.C. 1997. Revision of North American Aleiodes Wesmael (Part:1): The pulchripes Wesmael species-group in the New World

131

(Hymenoptera: Braconidae, Rogadinae). Journal of Hymenoptera research, 6 (1),10-35.

Shorey, H.H. ve Hale, R.L. 1965. Mass-Rearing of the Larvae of Nine Noctuid Species on a Simple Artificial Medium. Journal of Economical Entomology, 58, 522- 524.

Simoglou, K., Anastasiades, A., Baixeras, J. ve Roditakis, E. 2015. First report of the bordered straw, Heliothis peltigera, οn sunflower in Greece. Entomologıa Hellenıca, 24(2), 31-36.

Singh, H. ve Singh, G. 1975. Biological studies on Heliothis armigera (Hubner) in the Punjab. Indian J. Ent. 37(2),154-164.

Smith, J.R., 1996. Safflower. The American Oil Chemists Society Publications (AOCS), 592, Illinois.

Smith, L., Hayat, R., Cristofaro, M., Tronci, C., Tozlu, G. ve Lecce, F. 2006. Assessment of risk of attack to 422 safflower by Ceratapion basicorne (Coleoptera: Apionidae), aprospective biological control agent of Centaurea solstitialis (Asteraceae). Biological Control 36, 337-344.

Sparks, T. H., Dennis, R. L., Croxton, P. J. ve Cade, M. 2007. Increased migration of Lepidoptera linked to climate change. European Journal of Entomology, 104(1), 139.

Suzana, C.S., Damiani, R., Fortuna, L.S. ve Salvadori, J.R. 2015. Desempenho de larvas de Helicoverpa armigera (Hübner) (Lepidoptera: Noctuidae) em diferentes fontes alimentares. Pesquisa Agropecuária Tropical 43, 480-485.

Şengonca, C. 1983. Çukurova Bölgesindeki aspir zararlıları üzerinde bir araştırma. Türk. Bit. Kor. Derg. 7, 117-127.

Thompson, W. R. 1947. A catalogue of the parasites and predators of insect pests. Commonwealth Inst. Biol. Control (Canada), 1 (9), 524-627.

Tripathi, S. R. ve Sharma, S. K. 1985. Population dynamics of Heliothis armigera (Hübner) (Lepidoptera: Noctuidae) on gram in the Terai belt of NE Uttar Pradesh. G. it. Ent, 2, 347-354.

Truzi, C. C., Chamessanga, J. A., Holzhausen, H. G., Laurentis, V. L., Vieira, N. F., Vacari, A., ve De Bortoli, S. A. 2018. Adaptation of artificial diets for Helicoverpa armigera (Hübner) (Lepidoptera: Noctuidae) at laboratory rearing. BioRxiv, 396242.

Tsialtas, I.T., Michelsen, V. ve Koveos, D.S. 2013. First report of Botanophila turcica (Diptera: Anthomyiidae) on safflower Carthamus tinctorius L. in Greece. Journal of Biological ResearchThessaloniki, 19, 80-82.

132

Tezcan, S., Yıldırım, E., Anlaş, S. ve Beyaz, G. 2004. Manisa İlinde Kekik Türlerinde (Lamiaceae) Saptanan Hymenoptera Türleri. Ege Üniv. Ziraat Fak. Derg., 43(1),55-62.

Tripathi, S.R. ve Sharma, S.K. 1985. Biology of Heliothis armigera (Hübner) (Lep.:Noctuidae) in the Treai Belt of eastern Uttar Pradesh, India. Indian Journal of Entomology, 50(1), 76-81.

Venkatesha, I. ve Gopinath K. 1992. Studies on the Biology·of Apanteles sp. (nr. nepitae Wilkinson) (Hymenoptera: Braconidae),a Gregarious Endoparasitoid of Amata passalis (Fabricius) (Lepidoptera: Arctiidae). J. Biol. Control, 6 (1), 9-12.

Yabaş, M.N. 1979. Çukurova Bölgesinde Helicoverpa cinsine ait armigera ve zea türlerinin biyoekolojileri. Doktora Tezi, (basılmamış). Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Anabilim Dalı, 195, Ankara.

Yu, D.S., Achterberg van, C. ve Horstmann, K. 2016. Ichneumonoidea 2011 (Biological and taxonomical information). Taxapad Interactive Catalogue.

Yücel, C., Barış, A. ve Ayten S. 2019. Aspirde zararlı Kapsül hortumlu böceği [Bangasternus planifrons (Brulle) (Coleoptera: Curculionidae)]’nin Ankara ilinde yaygınlığı ve yoğunluğunun belirlenmesi. Anadolu Bilimleri Dergisi, 34, 35-39.

Zalucki, M.P., Daglish, G., Firempong, S, ve Twine, P. 1986. The biology and ecology of Heliothis armigera (Hubner) and H. punctigera Wallengren (Lepidoptera: Noctuidae) in Australia: what do we know? Australian Journal of Zoology, 34, 779-844.

Zeki H., Özdem A., Bozkurt V. ve Sezer N. 2007. Investigations on the infestation rate and severity of damage and flight activities of European Sunflower [Homoeosoma nebulellum (Den. & Schiff.)] (Lepidoptera: Pyralidae) damaged on sunflowers in Central Anatolia Region. Plant Protection Bulletin, 47(1-4), 31- 61.

133

EKLER

EK 1 Heliothis peltigera’ nın erginlerinin eşey olarak kanat açıklığı ölçüleri

EK 2 Ankara iline ait ilçelerde 2018 yılı içerisinde survey yapılan alanlara ilişkin bilgiler

EK 3 Ankara iline ait ilçelerde 2019 yılı içerisinde survey yapılan alanlar

EK 4 Haymana-Tarla Bitkileri Araştırma Enstitüsü İkizce Araştırma ve Uygulama İstasyonu ve Gölbaşı-Karaali 2018 yılı iklim verileri

EK 5 Haymana-Tarla Bitkileri Araştırma Enstitüsü İkizce Araştırma ve Uygulama İstasyonu ve Gölbaşı-Karaali 2019 yılı iklim verileri

EK 6 Haymana-Tarla Bitkileri Araştırma Enstitüsü İkizce Araştırma ve Uygulama İstasyonu ve Gölbaşı-Karaali 2018-2019 (Mayıs-Haziran) yılı günlük toplam yağış (mm=kg÷m²)

EK 7 Heliothis peltigera' nın Balcı çeşidinde biyoloji çalışmalarında yumurta, larva, prepupa, pupa ve ergin süreleri

EK 8 Heliothis peltigera' nın Dinçer çeşidinde biyoloji çalışmalarında yumurta, larva, prepupa, pupa ve ergin süreleri

134

EK 1 Heliothis peltigera’ nın erginlerinin eşey olarak kanat açıklığı ölçüleri

Ergin Kanat Açıklığı (mm)

Birey Balcı Dinçer Dişi Erkek Dişi Erkek 1 26,117 33,588 32,707 28,822 2 29,52 35,436 32,762 28,758 3 35,185 32,867 31,057 34,238 4 27,202 31,025 28,671 30,409 5 30,607 33,189 29,339 31,916 6 29,714 26,969 29,801 30,971 7 32,428 31,393 31,581 33,464 8 32,629 35,444 30,718 30,077 9 31,715 36,184 32,249 33,776 10 25,164 31,949 30,795 32,883 11 28,905 31,732 31,8 39,811 12 30,883 31,478 32,502 28,17 13 28,119 33,537 27,969 32,259 14 27,49 35,862 31,61 29,771 15 34,187 32,025 31,662 26,445 16 29,199 31,192 32,157 30,736 17 31,605 27,964 29,562 28,821 18 28,712 30,401 28,441 29,752 19 31,433 34,442 30,801 33,235 20 33,625 35,182 30,671 31,41 21 29,613 34,89 31,608 30,915 22 27,267 31,764 32,249 31,871 23 28,804 32,478 29,562 32,564 24 30,984 32,532 31,774 31,156 25 25,172 34,762 30,812 32,664 26 30,57 33,125 31,502 31,883 27 31,88 31,192 29,969 39,811 28 32,181 28,864 31,612 29,173 29 31,603 29,503 30,562 32,259 30 27,699 34,442 32,257 26,446 Ortalama 30,007±2,522 32,514±2,336 30,936±1,296 31,482±3,016

135

EK 2 Ankara iline ait ilçelerde 2018 yılı içerisinde survey yapılan alanlara ilişkin bilgiler

Tarih İlçe Köy Koordinat Alan (da) N 39° 38' 57" Bala Merkez tarla1 40 E 32° 57' 41" N 39° 30' 55" Bala Merkez tarla2 50 E 33° 16' 8" N 39° 23' 5" Bala Merkez tarla3 30 E 33° 16' 11" N 39° 22' 30" 30.05.2018 Bala Bala Merkez tarla4 70 E 33° 15' 29" N 39° 39' 47" Köseli tarla1 5 E 33° 5' 29" N 39° 40' 8" Köseli tarla2 17 E 33° 5' 15" N 39° 39' 40" Ergin 60 E 33° 6' 54" N 39° 8' 47" Gölbaşı Merkez tarla1 20 E 32° 51' 46" N 39° 37' 30" Karaali tarla1 40 E 32° 54' 32" N 39° 38' 60" Karaali tarla2 80 E 32° 57' 17" 3.06.2018 Gölbaşı N 39° 37' 55" Karaali tarla3 5 E 32° 55' 10" N 39° 38' 2" Karaali tarla4 60 E 32° 56' 13" N 39° 37' 39" Karaali tarla5 30 E 32° 54' 53" N 39° 37' 58" Karaali tarla6 24 E 32° 56' 12" N 39° 36' 13" 3.06.2018 Gölbaşı Günalan tarla1 70 E 32° 52' 17" N 39° 33' 28" Mahmatlı 50 E 32° 53' 46" N 39° 45' 59" Deliler tarla1 50 E 33° 12' 37" N 39° 47' 46" Kuşçuali tarla1 20 E 33° 15' 5" 7.06.2018 Elmadağ N 39° 49' 12" Kuşçuali tarla2 7 E 33° 15' 16" N 39° 52' 10" Kocahasan 30 E 33° 15' 54" N 40° 20' 9" 11.06.2018 Çubuk Demirci 20 E 33° 14' 6"

136

EK 2 Ankara iline ait ilçelerde 2018 yılı içerisinde survey yapılan alanlara ilişkin bilgiler (Devam)

Tarih İlçe Köy Koordinat Alan (da) N 40° 13' 21" Sığırlıhacı E 32° 55' 37" 10 11.06.2018 Çubuk N 40° 10' 45" Taşpınar E 33° 3' 15" 40 N 39° 56' 23" Ayaş Gökler tarla1 E 32° 27' 60" 45 N 39° 55' 3" Sarıoba tarla1 E 32° 3' 55" 33 N 39° 55' 26" Sarıoba tarla2 E 32° 3' 6" 27 12.06.3018 N 39° 55' 31" Polatlı Sarıoba tarla3 E 32° 2' 51" 38 N 39° 46' 51" Tekkeköy tarla1 E 31° 57' 49" 25 N 39° 36' 34" Tekkeköy tarla2 E 32° 40' 34" 30 N 39° 36' 25" Tar.Bit.Araş. E 32° 40' 19" 400 N 39° 21' 53" Haymana Çalış E 32° 41' 4" 26 N 39° 21' 7" Karasüleymanlı E 32° 36' 17" 33 N 39° 27' 23" Acıkuyu tarla1 E 33° 26' 13" 48 N 39° 6' 59" Acıkuyu tarla2 E 33° 24' 45" 30 13.06.2018 N 39° 6' 55" Acıkuyu tarla3 E 33° 24' 40" 30 N 39° 6' 57" Şereflikoçhisar Acıkuyu tarla4 E 33° 24' 35" 30 N 39° 6' 53" Acıkuyu tarla5 E 33° 24' 40" 5 N 39° 6' 13" Kaçarlı E 33° 30' 31" 54 N 39° 4' 30" Hacıbektaşlı E 33° 28' 18" 27

137

EK 3 Ankara iline ait ilçelerde 2019 yılı içerisinde survey yapılan alanlar

Tarih İlçe Köy Koordinat Alan (da) N 39° 39' 45" Karaali tarla1 70 E 32° 58' 31" N 39° 39' 42" Karaali tarla2 35 E 32° 58' 42" N 39° 39' 43" Karaali tarla3 30 E 32° 58' 33" N 39° 37' 47" Karaali tarla4 50 E 32° 56' 40" N 39° 36' 22" Karaali tarla5 35 E 32° 57' 9" N 39° 36' 34" Karaali tarla6 45 E 32° 57' 13" N 39° 39' 15" 23.05.2019 Gölbaşı Karaali tarla7 15 E 32° 59' 25" N 39° 36' 58" Karaali tarla8 60 E 32° 57' 7" N 39° 34' 3" Mahmatlı tarla1 47 E 32° 52' 11" N 39° 35' 10" Mahmatlı tarla2 30 E 32° 53' 12" N 39° 32' 55" Mahmatlı tarla3 17 E 32° 52' 42" N 39° 32' 30" Mahmatlı tarla4 50 E 32° 53' 4" N 39° 32' 48" Mahmatlı tarla5 30 E 32° 53' 24" N 39° 46' 18" Gençali tarla1 30 E 31° 48' 54" N 39° 47' 7" Gençali tarla2 16 E 31° 48' 24" N 39° 45' 24" Gençali tarla3 18 E 31° 48' 54" N 39° 45' 13" Ömerler tarla1 32 E 31° 51' 52" N 39° 46' 8" 24.05.2019 Polatlı Ömerler tarla2 30 E 31° 51' 16" N 39° 45' 5" Yeniköseler tarla1 22 E 31° 53' 53" N 39° 42' 58" Yeniköseler tarla2 18 E 31° 58' 12" N 39° 53' 19" Sarıoba tarla1 74 E 32° 3' 45" N 39° 54' 59" Sarıoba tarla2 33 E 32° 3' 53"

138

EK 3 Ankara iline ait ilçelerde 2019 yılı içerisinde survey yapılan alanlar (Devam)

Tarih İlçe Köy Koordinat Alan (da) N 39° 33' 15" Abazlı tarla1 10 E 33° 5' 40" N 39° 33' 17" Abazlı tarla2 190 E 33° 5' 21" N 39° 33' 21" Abazlı tarla3 70 E 33° 5' 6" N 39° 33' 16" Abazlı tarla4 80 E 33° 3' 29" N 39° 33' 9" Abazlı tarla5 50 E 33° 3' 13" N 39° 33' 7" Abazlı tarla6 50 E 33° 2' 52" N 39° 32' 53" Abazlı tarla7 250 E 33° 2' 6" N 39° 33' 21" Abazlı tarla8 60 E 33° 1' 31" N 39° 33' 27" Abazlı tarla9 20 E 33° 1' 30" N 39° 33' 32" 27.05.2019 Abazlı tarla10 40 E 33° 1' 31" N 39° 33' 36" Bala Abazlı tarla11 15 E 33° 1' 33" N 39° 33' 45" Abazlı tarla12 22 E 33° 1' 33" N 39° 33' 58" Abazlı tarla13 30 E 33° 1' 33" N 39° 34' 2" Abazlı tarla14 35 E 39° 1' 34" N 39° 34' 10" Abazlı tarla15 15 E 33° 1' 31" N 39° 34' 30" Abazlı tarla16 70 E 33° 1' 29" N 39° 34' 47" Abazlı tarla17 90 E 33° 1' 6" N 39° 36' 27" Abazlı tarla18 50 E 33° 2' 34" N 39° 33' 22 Abazlı tarla19 75 E 33° 1' 38" N 39° 27' 37" Sırapınar 40 E 33° 12' 54" 28.05.2019 N 39° 24' 39" Aşağıhacıbekir t1 70 E 33° 15' 38"

139

EK 3 Ankara iline ait ilçelerde 2019 yılı içerisinde survey yapılan alanlar (Devam)

Tarih İlçe Köy Koordinat Alan (da)

Aşağıhacıbekir t2 N 39° 24' 34" 50 E 33° 15' 41" Aşağıhacıbekir t3 N 39° 23' 1" 40 28.05.2019 E 33° 17' 25" Aşağıhacıbekir t5 N 39° 22' 40" 80 E 33° 17' 47" Aşağıhacıbekir t6 N 39° 22' 21" 70 E 33° 18' 7" Bala Tolköy tarla1 N 39° 37' 47" 35 E 33° 4' 53" Tolköy tarla2 N 39° 37' 31" 75 E 33° 5' 8" Tolköy tarla3 N 39° 37' 40" 27 29.05.2019 E 33° 4' 59" Köseli N 39° 39' 8" 50 E 33° 3' 58" Kerişli N 39° 41' 45" 30 E 33° 7' 9" Elmadağ Kuşçuali N 39° 47' 34" 20 E 33° 14' 58" Soğulca tarla1 N 39° 23' 2" 70 E 32° 22' 5" Soğulca tarla2 N 39° 23' 5" 80 E 32° 20' 40" 30.05.2019 Haymana Yaylabeyi N 39° 29' 48" 70 E 32° 24' 1" Tar. Bit. Araş. N 39° 36' 25" 400 E 32° 40' 19" Şeyhali N 39° 30' 54" 40 E32° 16' 6" Acıkuyu N 39° 8' 48" 50 E 33° 26' 9" 31.05.2019 Şereflikoçhisar Kacarlı N 39° 6' 12" 54 E 33° 30' 33" Hacıbektaşlı N 39° 4' 30" 27 E 33° 28' 18" Ayaş Sinanlı N 39° 59' 7" 40 E 32° 19' 22" 3.06.2019 Kırbaşı tarla1 N 40° 0' 37" 20 Beypazarı E 31° 50' 20" Kırbaşı tarla2 N 40° 0' 28" 20 E 31° 52' 12" Toplam 3487

140

EK 4 Haymana-Tarla Bitkileri Araştırma Enstitüsü İkizce Araştırma ve Uygulama İstasyonu ve Gölbaşı-Karaali 2018 yılı iklim verileri

Haymana İkizce Gölbaşı-Karaali Ortalama Günlük Ortalama Günlük Ortalama Ortalama Nisbi Toplam Nisbi Toplam Tarih Sıcaklık Sıcaklık Nem Yağış Nem Yağış (ºC) (ºC) (%) (mm=kg÷m²) (%) (mm=kg÷m²) 4.04.2018 6,5 58.3 1,6 8,3 54.5 0 11.04.2018 12,8 66.9 0,2 13,8 84.5 0 18.04.2018 14,2 49.2 0 16,4 38.8 0 25.04.2018 14,1 41.5 0 16,8 33.6 0 2.05.2018 16 52.1 0 16,9 57.6 0 7.05.2018 13,2 72.6 10,8 13,6 85.6 4,6 15.05.2018 15,4 48.6 0 15,9 61.3 0 23.05.2018 17,9 56.6 2 17,4 80.7 16,4 30.05.2018 16 68.3 16,2 16,2 94.6 8,6 3.06.2018 17,4 55.5 0,6 17,6 75.3 3,4 7.06.2018 18,7 57.1 0 19,7 68.4 0 13.06.2018 18,8 45.6 0 19,6 47.6 0 20.06.2018 16,6 76.0 5,2 16,8 96.8 0,4 27.06.2018 19,7 63.1 2,8 23,1 64.4 9 4.07.2018 21,8 42.1 0 22,7 56.4 0 11.07.2018 25,1 47.6 0 25,4 57.1 0,2 18.07.2018 21,1 40.9 0 22,7 37.4 0 25.07.2018 20,7 52.6 0 21,7 55.5 0 1.08.2018 21,4 66.8 2,6 21,7 82.1 3 8.08.2018 21,3 45.1 0 22,6 47.0 0 15.08.2018 21 36.1 0 22,3 34.0 0 22.08.2018 23,1 37.8 0 23,9 39.4 0 29.08.2018 24,5 38.9 0 25,5 36.8 0

141

EK 5 Haymana-Tarla Bitkileri Araştırma Enstitüsü İkizce Araştırma ve Uygulama İstasyonu ve Gölbaşı-Karaali 2019 yılı iklim verileri

Haymana İkizce Gölbaşı-Karaali Ortalama Günlük Ortalama Günlük Ortalama Nisbi Toplam Ortalama Nisbi Toplam Tarih Sıcaklık Nem Yağış Sıcaklık Nem Yağış (ºC) (%) (mm=kg÷m²) (ºC) (%) (mm=kg÷m²) 1.04.2019 6,6 54,9 0,0 7,5 56,2 0 8.04.2019 9,9 66,3 0,2 12,6 61,2 0 15.04.2019 6,8 76,4 2 8,1 75,8 2,2 22.04.2019 2,9 53,8 0 3,8 57,5 0,2 29.04.2019 13,1 56,4 0 13,8 55,9 0 6.05.2019 15,1 66,1 0,2 15,6 66,6 1,6 13.05.2019 12,5 55,4 0,2 15,6 49,3 0 20.05.2019 17,5 52 0 25,3 32,4 0,2 27.05.2019 16,5 55,5 0 18 53,9 0 3.06.2019 20,8 47,4 0 22 74,3 1 10.06.2019 17,2 71,5 0,2 18,4 74,3 8,6 17.06.2019 18,1 63,8 0,8 19,2 74 0 24.06.2019 18,3 60,4 0 21,7 58,7 4 1.07.2019 16,3 46,7 0 16,5 52 0 8.07.2019 21,5 37,2 0 23,5 33,9 0 16.07.2019 16,9 56,3 0 18,3 59,5 11 22.07.2019 18,8 41,6 0 21,1 49,4 4 29.07.2019 23,6 36,2 0 25,3 33,4 0 5.08.2019 19,1 46,2 0 20,1 49,3 0 12.08.2019 21,3 34,7 0 23 30,2 0 19.08.2019 15,6 60,7 0 16,5 66,2 13,6 26.08.2019 22,9 39,7 0 24,3 40,8 0 2.09.2019 21,1 39,9 0 23,3 38,3 0 9.09.2019 17,3 46,1 0 22 41,2 0 16.09.2019 16,8 41,1 0 22 41,3 0 23.09.2019 0 0

142

EK 6 Haymana-Tarla Bitkileri Araştırma Enstitüsü İkizce Araştırma ve Uygulama İstasyonu ve Gölbaşı-Karaali 2018-2019 (Mayıs-Haziran) yılı günlük toplam yağış (mm=kg÷m²)

Gölbaşı-Karaali Haymana-İkizce Gün 2018 2019 2018 2019 Mayıs Haziran Mayıs Haziran Mayıs Haziran Mayıs Haziran 1 0.0 0.6 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 2 0.0 1.4 0.0 5.0 0.0 0.0 0.0 0.0 3 1.0 3.4 2.8 1.0 2.6 0.6 0.0 0.0 4 1.4 0.0 0.0 1.8 4.8 0.0 0.0 0.0 5 0.4 0.0 0.2 0.0 0.2 0.0 0.0 0.0 6 11.0 0.2 1.6 0.0 2.8 0.0 0.2 0.0 7 4.6 0.0 0.6 0.0 10.8 0.0 0.0 0.0 8 1.8 5.4 0.0 1.8 8.0 0.0 0.6 0.0 9 1.2 0.6 0.0 9.0 0.0 0.0 0.6 0.0 10 0.0 0.0 0.0 8.6 0.4 0.0 0.0 0.2 11 0.6 3.2 0.8 19.0 2.2 1.2 0.0 0.2 12 3.0 4.4 0.8 1.2 0.0 2.8 0.4 0.8 13 2.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 1.2 14 5.2 0.0 0.0 7.6 0.0 0.0 0.0 0.2 15 0.0 1.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 16 0.0 0.2 0.0 4.4 0.0 0.0 0.0 0.0 17 0.0 4.8 0.0 0.0 0.0 1.8 0.0 0.8 18 2.2 1.2 0.2 0.0 4.6 0.6 0.0 1.4 19 0.8 0.0 1.2 0.0 3.6 0.2 0.0 1.8 20 1.2 0.4 0.2 0.0 8.0 5.2 0.0 0.2 21 5.4 0.0 0.0 0.8 5.2 3.0 0.0 0.0 22 11.2 2.0 0.0 0.4 4.0 2.6 0.0 0.0 23 16.4 7.6 0.0 3.6 2.0 1.4 0.0 2.2 24 0.4 1.4 0.2 4.0 1.0 2.0 0.6 0.0 25 0.6 0.0 8.4 0.0 4.4 0.0 1.2 0.0 26 0.4 0.8 5.2 0.0 1.6 0.8 0.0 0.0 27 7.2 9.0 0.0 0.0 14.8 2.8 0.0 0.0 28 8.6 1.2 0.0 0.0 6.0 0.0 0.0 0.0 29 5.4 0.0 0.0 0.0 19.4 0.0 0.0 0.0 30 8,6 0.0 0.0 0.0 16.2 0.0 0.0 0.0 31 6.4 0.0 0.0 0.0

143

EK 7 Heliothis peltigera'nın Balcı çeşidinde biyoloji çalışmalarında yumurta, larva, prepupa, pupa ve ergin süreleri

Gün Sayısı

N

1 2 3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

1

P P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

2

P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

3

Y Y Y Y Y Y Y

- -

1 1

4

Y Y Y Y

- -

L1 L1 L1 L2 L2

5

P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

6

Y Y

- -

L1 L1 L1 L2

7

P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

8

Y Y Y Y Y Y Y

- -

1 1

9

Y Y Y Y

- -

L1 L1 L1 L2 L2

P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y

Pr Pr M

10

L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

11

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

12

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

13

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

P P P P P P P P P P P P P P P P P

Y Y

- -

Pr Pr

14

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P

E

Y Y

Pr Pr M

15

L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

16

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y Y Y Y Y

- -

17

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

18

L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y Y Y Y Y

- -

19

1 1

P P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

20

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr Pr

21

L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y

- -

22

L1 L1

1 1

Y Y Y Y

- -

23

L1 L1

1 1

P P P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y

- -

Pr

24

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

25

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

26

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

27

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6 L6

1 1

Y Y Y Y

- -

28

L1 L1 L1 L2 L2

1 1

Y Y Y Y Y Y Y

- -

29

1 1

P P P P P P P P P P P P

Y Y

- -

Pr Pr

30

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

P P P P P P P P P P P P

Y Y

- -

Pr Pr Pr

31

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

32

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L6

1 1

Y Y Y Y

- -

33

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4

1 1

Y Y Y Y

- -

34

L1 L1 L1 L1

P P P P P P P P P P P P

E

Y Y

Pr Pr Pr M

35

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L5 L5 L6

144

EK 7 Heliothis peltigera'nın Balcı çeşidinde biyoloji çalışmalarında yumurta, larva, prepupa, pupa ve ergin süreleri (Devam)

Gün Sayısı

N

1 2 3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

36

L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr Pr M

37

L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

38

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

39

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

40

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y Y

- -

41

L1 L1 L1 L2 L2

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

42

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y Y Y Y

- -

43

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr Pr

44

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

45

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P

E

Y Y

Pr Pr M

46

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L6

P P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

47

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

48

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

49

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y

- -

50

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2

1 1

Y Y Y Y Y Y Y Y

- -

51

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr

52

L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L6

1 1

Y Y Y

- -

53

L1 L1 L1 L2 L2 L2

P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

54

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr Pr

55

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y

- -

56

L1 L1 L1 L2 L2

P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

57

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

58

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y Y

- -

59

L1 L1

P P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y

Pr Pr M

60

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6 L6

1 1

P P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

61

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6 L6

1 1

Y Y Y Y Y Y Y

- -

62

1 1

P P P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

63

L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

64

L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y

- -

65

L1 L1 L1

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

66

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

67

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

P P P P P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

68

L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

69

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

70

L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L6 L6 L6

145

EK 7 Heliothis peltigera'nın Balcı çeşidinde biyoloji çalışmalarında yumurta, larva, prepupa, pupa ve ergin süreleri (Devam)

Gün Sayısı

N

1 2 3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

1 1

P P P P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y

- -

Pr Pr Pr

71

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L5 L6 L6 L6

1 1

Y Y Y Y

- -

72

L1 L1 L2 L2

P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr

73

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

74

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

75

L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

76

L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

77

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P

E

Y Y

Pr Pr M

78

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6

P P P P P P P P P P P P

E

Y Y

Pr Pr M

79

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr Pr

80

L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y

- -

81

L1 L1 L1 L2 L2

1 1

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

82

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

83

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

l5

Pr Pr M

84

L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

85

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6 L6

1 1

P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y

- -

Pr Pr

86

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

87

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6 L6

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

88

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P

E

Y Y

Pr Pr M

89

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

90

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y

- -

91

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L2

P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

92

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

93

L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L4 L5 L5 L6 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

94

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y

- -

Pr Pr

95

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

96

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

97

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

98

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y Y

- -

99

L1 L1 L1 L2 L2

P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr Pr M

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

100

P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

101

1 1

P P P P P P P P P P P P

Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

102

1 1

Y Y Y

- -

L1 L1 L1

103

146

EK 7 Heliothis peltigera'nın Balcı çeşidinde biyoloji çalışmalarında yumurta, larva, prepupa, pupa ve ergin süreleri (Devam)

Gün Sayısı

N

1 2 3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

1 1

Y Y Y Y

- -

Pr Pr Pr

L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

104

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

105

P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

106

1 1

Y Y Y Y Y Y Y Y

- -

107

P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

l4

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L5 L5 L6 L6

108

1 1

Y Y Y Y

- -

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5

109

P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6 L6

110

1 1

Y Y Y Y Y Y Y

- -

111

P P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

l5

Pr Pr M

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L6 L6

112

P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

113

1 1

Y Y Y Y Y Y Y Y

- -

114

P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

115

1 1

Y Y Y

- -

L1 L1 L1 L2

116

P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

117

1 1

Y Y Y Y

- -

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3

118

1 1

P P P P P P P P P P P P

Y Y

l6

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L4 L4 L5 L5 L6

119

1 1

Y Y Y

- -

L1 L1 L1 L2 L2

120

1 1

Y Y

- -

L1 L1 L1 L2

121

P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L3 L4 L4 L4 L5 L5 L6 L6

122

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

123

1 1

P P P P P P P P P P P P

Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

124

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L4 L5 L5 L6 L6

125

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

126

P P P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L1 L1 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

127

1 1

Y Y

- -

L1 L1 L1 L2

128

P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

129

1 1

P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

130

147

EK 7 Heliothis peltigera'nın Balcı çeşidinde biyoloji çalışmalarında yumurta, larva, prepupa, pupa ve ergin süreleri (Devam)

Gün Sayısı

N

1 2 3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

1 1

Y Y Y Y Y Y Y Y

- -

131

1 1

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

132

P P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

133

1 1

P P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

134

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

135

1 1

Y Y Y Y

- -

L1 L1 L2 L2

136

P P P P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr Pr

L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

137

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

138

P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

139

P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

140

1 1

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

141

1 1

Y Y Y Y

- -

L1 L1

142

P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

143

1 1

Y Y

- -

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2

144

1 1

Y Y Y

- -

L1 L1 L1

145

P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

146

P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

147

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

148

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

149

1 1

Y Y Y

- -

L1

150

148

EK 8 Heliothis peltgera'nın Dinçer çeşidinde biyoloji çalışmalarında yumurta, larva, prepupa, pupa ve ergin süreleri

Gün Sayısı

N

1 2 3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

1 1

1

Y Y

- -

Pr Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

2

Y Y Y

- -

L1 L1 L1

3

P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

4

Y Y Y

- -

L1 L1 L1 L1

5

P P P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

6

P P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

7

Y Y Y Y Y Y Y

- -

1 1

8

P P P P P P P P P P P P P P P

Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

9

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

10

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

P P P P P P P P P P

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

11

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

12

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y Y

- -

13

L1 L1 L1 L1 L1

1 1

Y Y

- -

14

L1 L1 L1 L2

P P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

15

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y Y

- -

16

L1 L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

17

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y

- -

18

L1 L1 L1 L2 L2

1 1

P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

19

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y

- -

20

L1 L1 L1 L1 L1

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

21

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

22

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y Y Y Y Y

- -

23

P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

24

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

25

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

26

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

P P P P P P P P P P P P P

Y Y

- -

Pr Pr

27

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

28

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

29

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

30

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y

- -

31

L1 L1 L1

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

32

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y

Pr Pr M

33

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6

1 1

Y Y

- -

34

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2

1 1

Y Y Y Y Y Y Y

- -

35

149

EK 8 Heliothis peltgera'nın Dinçer çeşidinde biyoloji çalışmalarında yumurta, larva, prepupa, pupa ve ergin süreleri (Devam)

Gün Sayısı

N

1 2 3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

P P P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

36

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr M

37

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L6

1 1

Y Y Y

- -

38

L1 L1 L1

1

P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y Y

-

Pr Pr

39

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

40

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

P P P P P P P P P P P P P P P

Y Y

- -

Pr Pr

41

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

42

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L5 L5 L6 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

43

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

44

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y Y Y Y Y

- -

45

1 1

Y Y Y Y

- -

46

L1 L1 L1 L1 L2 L2

1 1

Y Y Y Y Y Y Y

- -

47

P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

48

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

49

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

50

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

51

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

52

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

53

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

54

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y

- -

55

L1 L1 L1 L1 L2 L2

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y

Pr Pr M

56

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

57

L1 L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y Y

- -

58

L1 L1 L1

P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

59

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

60

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y Y Y Y

Pr Pr M

61

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

62

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

63

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

64

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

65

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y

- -

66

L1 L1 L1 L1

P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

67

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y

- -

68

L1 L1 L1 L2 L2

P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

69

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y Y

- -

70

150

EK 8 Heliothis peltgera'nın Dinçer çeşidinde biyoloji çalışmalarında yumurta, larva, prepupa, pupa ve ergin süreleri (Devam)

Gün Sayısı

N

1 2 3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

1 1

P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

71

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

72

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y Y Y Y Y

- -

73

P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

74

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y

Pr Pr M

75

L1 L1 L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y Y Y Y Y

- -

76

1 1

P P

Y Y Y

- -

Pr Pr Pr

77

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

78

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

79

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

P P P P P P P P P

Y Y Y

- -

Pr Pr

80

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

81

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

P P P P P P P P P P P P

Y Y Y

- -

Pr Pr

82

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y Y Y Y Y

- -

83

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

84

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y

- -

85

L1 L1 L1 L2

P P P P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

86

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y Y

- -

87

L1 L1 L1 L1

1 1

Y Y

- -

88

L1 L1 L1 L2 L2

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

89

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

90

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

91

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

92

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

P P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y

- -

Pr Pr

93

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6

1 1

P P P P P P P P P

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

94

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y

- -

95

L1 L1

1 1

P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y

- -

Pr Pr

96

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

97

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

98

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

1 1

Y Y

- -

99

L1 L1 L1 L2 L2 L2

1 1

Y Y Y Y Y

- -

100

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

101

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

102

P P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

103

151

EK 8 Heliothis peltgera'nın Dinçer çeşidinde biyoloji çalışmalarında yumurta, larva, prepupa, pupa ve ergin süreleri (Devam)

Gün Sayısı

N

1 2 3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

104

1 1

Y Y Y Y Y Y Y

- -

105

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

106

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

107

1 1

Y Y Y Y Y Y Y

- -

108

1 1

Y Y Y

- -

L1 L1 L1

109

1 1

Y Y Y

- -

L1 L1 L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L3 L3 L3 L4 L4 L4 L5 L5 L5

110

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

111

1 1

P P P P P P P P P P P P

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

112

P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

113

1 1

Y Y Y Y Y Y Y

- -

114

1 1

Y Y Y Y

- -

L1 L1

115

P P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

116

1 1

Y Y Y

- -

L1 L1 L1 L1 L1 L1 L1

117

1 1

P P P P P P P P P P P

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

118

1 1

P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

119

1 1

P P P P P P P P P

Y Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

120

1 1

P P P P P P P P P P P P P P P P

Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L6 L6

121

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

122

1 1

P P P P P P P P P P P P

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

123

1 1

P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

124

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

125

1 1

Y Y

- -

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2

126

P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

127

1 1

Y Y Y

- -

L1 L1 L1 L1

128

1 1

Y Y

- -

L1 L1 L1 L2

129

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

130

152

EK 8 Heliothis peltgera'nın Dinçer çeşidinde biyoloji çalışmalarında yumurta, larva, prepupa, pupa ve ergin süreleri (Devam)

Gün Sayısı

N

1 2 3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

1 1

P P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

131

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L6

132

P P P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

133

1 1

P P P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L1 L1 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

134

1 1

P P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

135

P P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L6 L6

136

1 1

Y Y

- -

L1 L1 L1 L2 L2

137

P P P P P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

138

1 1

Y Y Y

- -

L1 L1 L1

139

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

140

1 1

Y Y Y Y Y Y

- -

141

1 1

Y Y Y Y Y Y

- -

142

1 1

P P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

143

P P P P P P P P P P P P P

E

Y Y Y Y

Pr Pr M

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

144

1 1

P P P P P P P P P P P P P P

Y Y Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

145

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L1 L1 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

146

1 1

P P P P P P P P P P P

Y Y Y

- -

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

147

1 1

Y Y Y Y

- -

L1 L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L2

148

P P P P P P P P P P P P F

E

Y Y Y Y

Pr Pr

L1 L1 L1 L1 L2 L2 L2 L3 L3 L4 L4 L5 L5 L6 L6

149

1 1

Y Y Y

- -

L1 L1 L1

150

153

ÖZGEÇMİŞ

Adı Soyadı : Sevgi AYTEN

Doğum Yeri : Karaman

Doğum Tarihi : 10.08.1975

Yabancı Dil : İngilizce

Lisans : Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü (2002)

Yüksek Lisans : Ankara Üniversitesi Fenbilimleri Enstitüsü Bitki Koruma Anabilim Dalı (2005)

Doktora : Ankara Üniversitesi Fenbilimleri Enstitüsü Bitki Koruma Anabilim Dalı (2020)

Çalıştığı Kurumlar ve Yıl

Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü (2017-devam)

Tokat Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü (2011-2017)

Tarımsal Üretim Genel Müdürlüğü (Mülga) Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü (2009- 2011)

Bayburt Tarım İl Müdürlüğü (2007-2009)

Kırıkkale Tarım İl Müdürlüğü (2003-2007)

Ankara Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü (2002-2003)

Ankara Zekai Tahir Burak Araştırma ve Eğitim Hastanesi (1997-2002)

Karaman Merkez Sağlık Ocağı (1993-1997)

Yayınları

Hakemli Dergiler

Yücel C., Barış A., Ayten S., 2019. Aspirde zararlı Kapsül hortumlu böceği [Bangasternus planifrons (Brulle) (Coleoptera: Curculionidae)]’nin Ankara ilinde

154 yaygınlığı ve yoğunluğunun belirlenmesi. Anadolu Tarım Bilimleri Dergisi, 34(1): 35- 39.

Uluslararası Kongre Sunum

Ayten, S. ve Ülgentürk, S. 2019. Ankara İlinde Aspir Zararlısı Heliothis peltigera Denis & Schiffermüller (Lepidoptera: Noctuidae)’nın Parazitoitlerinin Tespiti. II. Uluslararası Tarım Kongresi, 21-24 Kasım, Ayaş, Ankara.

155