MENGELBERG EN ZIJN TIJ"O

I..,(;de:nverg"adering 2on4

jJ;)

:Dirigenten rond Mengelberg~

~'") Matthäus Passion twee keer belicht ro Mengelberg in

EEN UITGAVE VAN DE WILLEM MENGELBERG VERENIGING 17EJAARGANG NUMMER 68 MAART 2004 Inhoud

3 ,.,Vo~iwoord.i"

:/, -,- --

)'- - 4 "A1gemene\Ledenveig~dlnng2004

.. ' Agenda ALV 2004 " "

.7 'Zoekt de Vrede'; een toelichting opd~ vergad~r1ocitie;·'

8 . " 'DirigenteniondMéngelherg:,F'ritz ,Busch

20 ,i ,.Gramophone óver~Anthologyof,the co~icé~tgebouworkestvo1. P

22 Bachs Matthäus Pass10n kent wellicht twee versieB

26 "',. Mehge1berg in :Ol'e~den

29 ,lIuwelijksproblemen in de passietijd .~.,

34 In memoriam: Donaid Blakeslee

36 , Aangeboden.. '.' " " _ _-f_=-~-:" i, ,-<'------

38 Aanvulling op het MezT-register van :tIlaart 2003

"------OVER DE JAARVERGADERING, FRITZ BUSCH,

- :C~~ =-~{~'.,~= ~~:;_ ---- ~ = =---~ -=,~ , --- EEN CD~BOX, DRESDEN EN MATTHÄUS

volume I: 1935-1950 '. Een 'Gold mine at the Concertgebouw' jubelt de auteur. Ç'" igenlijk begint het nieuwe jaar in de Bijna traditioneel artikelen over de Matthiius (9 lente, vindt u niet? De koude winter Passion van J.S. Bach: Pieter Vis geeft een laten we achter ons en klaar zijn we voor het boeiende historische :verhand~ling en Johan nieuwe dat ons te wachten staat; klaar voor het Krediet vertelt een vermakelijk Matthäus - 68e nummer van Mengelberg en zijn Tijd. verhaal uit de overlevering. Ook boeiend is het Duitstalige artikel over In dit nummer vragen wij uw aandacht voor de Willem Mengelbergs artistieke relatie met de 3 Algemene Ledenvelgadering die geprogrammeerd Dresdner Philharmoniker waar hij tussen 1936 en staat op zaterdag 24 april aanstaande. Leest u 1942 regelmatig te gast was. meer op pagina 7 over de bijzondere Tot slot besteden we aandacht aan de zo vergaderlocatie die door het bestuur gevonden plotseling overleden DonaId Blakeslee, tubasolist is. van het Concertgebouworkest en enthousiast Iets verder treft u een interessant verhaal over lid van onze vereniging. de dirigent Fritz Busch in de serie 'Dirigenten rond Mengelberg', in 1994 geschreven door Namens de redactie wens ik u weer veel Otto Hamburg. leesplezier! Graag ook uw aandacht voor de lovende kritiek in The Gramophone over de cd-box Pieter J. Bogaers 'AntholoiJ! of the Rqyal ConcertgebotllJJ Orchestra Mengelberg en zijn Tijd

COLOFON 'Mengelberg en zijn Tijd' is een kwartaaluitgave van de WilletJJ Mengelberg Vereniging, opgericht op 13 februari 1987. Overname van de redactionele inhoud is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming. Redactie: A van Kapel,]. Krediet, mr. A.A Meuter en P.J. Bogaers (grafische vormgeving). (Redactie)Secretariaat: Mozartkade 14, 1077 DJ Amsterdam, telefoon (020) 626 2550, e-mail: [email protected]. gironummer 155802 Bestuur van de Willem Mengelberg Vereniging. Voorzitter: prof. dr. W.AM. van der Kwast (023-5284361), vice-voorzitter: A van Kapel (071-5172562), secretaris-penningmeester: mr. AA Meuter (020-6262550), leden:]. Krediet (020-6991607) en R. Krüsemann (020-6687110). Jaarcontributie € 25,- (€ 30,- voor leden buiten Europa) Bestuurlijk (

ALGEMENE LEDENVERGADERING OP 24 APRIL 2004 IN AMSTERDAM

Het bestuur nodigt u uit voor de jaarlijkse algemene ledenvergadering die op zaterdag 24 april in Amsterdam in De Tamboer, Overtoom 247a, telefoonnummer 020- 6185712, zal worden gehouden. De Tamboer is direct al bij binnenkomst een zeer charmant huis en de ruimte waar we bijeenkomen is geknipt voor een gezelschap als het onze .

. Het programma van deze dag ziet er als volgt uit:

Vel:gadering ( 10.30-11.00 uur Ontvangst met koffie, thee \ 11.00-12.45 uur Algemene ledenvergadering 12.45-14.00 uur Lunch

Le~ngen 14.00-14.45 uur Ab van Kapel: 'De Matthäus Passion' 14,45-15.00 uur Pauze 15.00-16.00 uur Johan Krediet, Ab van Kapel, Pieter Vis en Albert Meurer: 4 'Horen, zien, geloven', de Matthäus Passion en Mengelberg 16.00-16.45 uur Borrel. (uitgebreide agenda op pagina 6) U kunt zich uiteraard door één of meerdere introducés laten vergezellen.

Parkeren ter plaatse is zeer moeilijk, maar De Tamboer is makkelijk bereikbaar met tramlijn 1, halte Jan Pieter Heijestraat op circa 200 meter van De Tamboer.

Degenen die deze dag of een gedeelte daarvan wensen bij te wonen, worden verzocht zich via onderstaande strook dan wel via email: [email protected]. op te geven en in het gegeven geval de kosten voor de lunch ad x keer € 5,- over te maken op gironummer 15 5802 t.n.v. Willem Mengelberg Vereniging, Amsterdam. Opgave en betaling gaarne vóór 20 april aanstaande. ~------Ondergetekende ...... geeft zich hierbij op voor de bijeenkomst van de Willem Mengelberg Vereniging op 24 april 2004 in Amsterdam.

Hij/zij 0 komt alleen o is vergezeld van .... introducé(s) Hij/zij neemt deel aan 0 de hele dag o het ochtendprogramma met lunch (à € 5,-) 0 idem zonder lunch o het middagprogramma met lunch (à € 5,-) 0 idem zonder lunch Hij! zij heeft (bij deelname aan de lunch) het verschuldigde bedrag ad € ...... overgemaakt op gironummer 155802 ten name van de 'Willem Mengelberg Vereniging' te Amsterdam onder vermelding van 'lunch Tamboer'. N oot bij het voorwoord over de . Rembrandt-compositie in MezT nr. 67

In Mengelber;g en :dJn Tijd m~67 is een korte redactionele inleiding opgenomen bij de stukken van Flits ZJvart en Johan Krediet over en rond de Rembral1dt-cotnpositie van Mengelberg. In die inleiding komt Johan Krediet als sClibent kort aan het Jvoor~ JJlaar hIJ verklaart het oneens te :d}n met de naar :dJ11 zeggen 'reformatorische' visie van Flits ZJValt op de aard van lYIengelbergs compositie. Frits Zlvmt bestrijdt op :dJn beurt dat die visie refo17Jlat01isch Zou :dJn en (daarmee) niet 'des J..1.el1gelbergs'. Beiden beroepen :dch op bronnen) Frits ZIJlmt op aantekeningen van Mengelberg ze!! en Johan Krediet op de Katholieke Geloqfsbelydenis en op :djn eigen geloqfsovelttliging die hij bevestigd :det door prif. H.M. Kuitert met :dJn boek: Je~/s: nalatenschap van het chtistendom. .

De redactie IJJiI verder niet in deze discussie treden) maar heift wel de behoifte te verklaren dat :dj telt onrechte Flits Zlvmt niet in de gelegenheid heift gesteld om tevoren :dJ11 mening te geven zodat die direct tegenover die valt Johan Krediet had kU1l11en )Jlorden geplaatst.

Eindredactie J..1.engelberg en :dJ11 Tijd

Overlijden Donaid Blakeslee Het bestuur verzoekt degenen die hun Wij zijn getroffen door het plotselinge contributie voor het jaar 2004 nog niet hebben heengaan van DonaId Blakeslee. Zijn markante betaald, die te willen voldoen. persoonlijkheid die zijn gezelschap altijd zo de 5 moeite waard maakte zal ons bijblijven. Roderick Kriisemann, Johan Maarsingh en Albert Meurer maakten DonaId en zijn vrouw Rietje in 2002 bijna een week in de Chasa Mengelberg mee. Hun aanwezigheid daar gaf ons verblijf kleur. Dat was ook het geval op ledenvergaderingen die Dönald bijwoonde Elders in dit nummer haalt zijn persoonlijke vriend, verenigingslid Francisco Joffily uifRi~ de Janeiro, een aantal dierbare herinneringen aan hem op. Wij wensen Rietje Blakeslee veel sterkte met Wij hopen vele leden te mogen begroeten op dit zo onverwachte verlies. 24 april.

Brochure Het bestuur hoopt dat u goed gebruik hebt Namens het bestuur, kunnen maken of nog zult maken van de bij Albert J..1.etlrer het vorige nummer meegestuurde brochure. secretaris-penningmeester. Voor een gericht gebruik - de pr-commissie acht het minder effectief de brochure a.h.w. rond te strooien - kunt u om meer exemplaren vragen bij de secretaris.

Oproep contributiebetaling Willem Mengelberg Vereniging Algemene Ledenvergadering zaterdag 24 april 2004 De Tamboer Overtoom 247a Amsterdam

Agenda Huishoudelijk gedeelte Aanvang 11.00 uur Deelnemers aan het huishoudelijk gedeelte krijgen tijdig de vergaderstukken toegestuurd.

1. Opening 2. Verslag Algemene Ledenvergaderingen d.d. 25 oktober en 15 november 2003 in Amsterdam De concept-verslagen zijn opgenomen in MezT nt.67 van december 2003 3. Ingekomen stukken 4. Jaarverslag van de secretaris 5. Financiën a) Verslag kascommissie b) Verslag penningmeester c) Benoeming nieuwe kascommissie 6 d) Vaststelling begroting 2004 6. Benoeming bestuur De heer Krüsemann treedt volgens het rooster af. Hij stelt zich herkiesbaar. Het bestuur stelt voor de heer Krüsemann te herbenoemen. 7. Erelidmaatschap Het bestuur stelt voor aan Riccardo Chailfy bij zijn afscheid als chef-dirigent van het Koninklijk Concertgebouworkest het erelidmaatschap van de vereniging aan te bieden. Riccardo Chailly heeft bij herhaling van zijn grote bewondering voor Mengelberg doen blijken en daaraan concreet gestalte gegeven in 2001, het vijftigste sterfjaar van Mengelberg. 8. Pr-commissie 9. Activiteiten 2004 10. MezT 11. Wat verder ter tafel komt en rondvraag 12. Sluiting

12.45 Broodjeslunch

Middagprogramma 14.00 Ab van Kapel: 'De Matthäus Passion' 14.45 Pauze 15.00 Johan Krediet, Ab van Kapel, Heter Vis en Albert Meurer: "Horen, zien, geloven" Mengelberg en zijn uitvoeringspraktijk onder invloed van de beeldende kunst van zijn vader. 16.00 Slotwoord door de voorzitter 16.10 Borrel 16.45 Einde ZOEKT DE VREDE duizenden mensen deze stille tocht die de 'Stille Omgang' wordt genoemd. De tocht C"'f ., ij menen dat we voor onze loopt vanaf het Spui via de Heiligeweg, W ledenvergadering op de 24e april Kalverstraat, Nieuwendijk, Prins Hendrikkade, een heel toepasselijk onderkomen gevonden Nieuwe Brugsteeg, Warmoesstraat, Nes, Lange hebben. Dit onderkomen bestaat uit een voor­ Brugsteeg terug naar het Spui. en achterhuis en staat aan qe Overtoom 247-A te Amsterdam, naast het koetshuis van de Villa In 1940 huurde notaris Jv. Tamboer, die Betty. Het voorhuis was een boerderij uit 1720 kantoor hield aan de Keizersgracht, dit huis dat in de 1ge eeuw de naam 'Zoekt de Vrede' voor bewoning. In de salon, die nu het droeg ,en aan de' Ovdtoomsevaart en' ..è..wegop concertzaaltje is, werden de besprekingen Nieuwet-Amstels grondgebied ,stollci. ,De gevoerd voor de oprichting van het dagblad boerderij werd in 1883 doornotar~s,' , 'Trouw'. Zijn zoon Kees, de bekende Herbschleb verbouwd in zijn huidige vorm en Parooljournalist, trouwde in J965 met de van een açhterhuis voorzien. De zoon van de pianiste Gini Vlieger. In 1980 richtte het n:otaris, Joh. Cl1r.Herbschlel? was van 1892- echtpaar Tamboer de salon in tot 1935 violist in het Concettgebouworkest .en concertzaaltje, dat voor belangstellenden de heeft dus de glorieuze opgang van Merigelberg naam 'Tamboer' kreeg~ Regelmatig vinden hier en het begin van zijn neergang meegemaàkt. muziekuitvoeringen plaats en de leden van het , : ,~ .!' 'r ' , Wagnèr Genootschap ontmoeten hier elkaar In 1896 anneXeerde de stad Arhsterda'i:h diÏ:. om naar de muziek vanWagner te luisteren. gebi~d; in 1903 çleropte' cle stad de ;aa~t en zo 7 ontstond de hui'dige OvertiJom als " ,'",',' Wij hopen hier ons tehuis gevonden te hebben verbindingsweg tqssen N,ieu,wW,estenhet om op de 24e april als pelgrims 'de Kruisweg centrum van Amsterdam, waar het huis nu nog van Jezus te volgen en te gedenken dat op 2 ~'; steeds staat en het niet opvalt dat, het een april 1944 de Matthäus Passiqn van J. S. B.ach, boerderij is geweest. voor het laatst onder aanvoering van Willem Mengelberg, in het Concertgebouw geklonken Deze verbindingsweg bestond al vanaf de 14e heeft. JJ ee.uw als voetpad voor bedevaartgangers die uit Johan Krediet de riChting van Sloten naar Amsterdam kwamen om bij de Kapel ter Heyligestede het mirak~lfeest te vieren. Deze Kapel, ter ere van het Mirakel van Amsterdam in 1345, stond in de Kalverstraat ter hoogte van de Wijde Kapelsteeg. De korte winkelstraat Heiligeweg, tussen Kalverstraat en het Singel, herinnert ons nog aan deze bedevaart. Toen na 1578 de katholieke eredienst en daarmee dus ook de jaarlijkse processie voor het Heilige Sacrament van het Mirakel verboden werd, viel er stilte om de Heylige Stede. Drie eeuwen later, in 1881, gingen twee katholieken 's nachts de oude processieweg weer lopen. Vijf jaar later was het aantal deelnemers tot zeventig gegroeid en nu lopen elke jaar op 12 maart Dirigenten rond Mengelberg

NAAR BUSCH MOEST JE LLHST'EREN, NIET KIJKEN!

Pritz Btlsch JiJerd in 1890 in S iegen geboren en overleed in 1951 te Londen. Hij sttldeerde in Kelt/en bij S teinbach) Boettchel) U :(jeli en KlatlJiJel1. In 1909 werd hij kapelmeester in Riga. Btlsch zat vervolgens in Gotha) Aken en van­ af 1918 te S tuttgar/y JiJaar hij lvIax S chillings opvolgde als dirigen/y en later Generalmusikdirektor van de S taatsope­ ra te Dresden) die onder :&n leiding Jvereldberoemd Jllerd. In 1933 verliet hij Duitsland. Hij' trad dat jaar als gastdi­ ligent op in Zuid -Amerika en dirigeerde van 1934 af ieder zomerseizoen de G!Jndeboume Opera. Btlsch Jllas een dirigel1t van eminente betekenis) zowel als promotor val1 eigentijds~ 1JJtI:(jek '(onder andÛ"e Hindemith)) als in de veltol­ king van het klassieke repertoire. Hij was dr. h.c. van de universiteit van.Edil1btlrgh. Busch leidde het COl1certgebotflvorkest il1: 1927) ter gelegenheid val1 Beethovel1s honderdste steifdag bracht hij vier keer Pidelio tel1 gehore il1 de Amsterdamse S chotIJiJbtlrg.. ' 111 1931 leidde Btlsch il1 de Amsterdamse S chotIJvbtlrg het ConcertgebotllJJorkest in Wagners NIeistersinger von NÜ171- berg, In 1934 leidde Btlsch het ConcertgebotiJiJorkest il1 het C011ce1tgebotlw met onder andere Mozarts "Linzer Symfonie".

(bron: Enryclopedie val1 de 1I1tt:(jek - Elsevier.) FRfTZ BUSCH: "DIRIGIEREN 8 IST DIE KUNST DIE MAN AM WENIGSTEN ERLERNEN KANN ... "

Evenals behoort Fritz Fritz Busch was een dirigent die uiterlijk Busch tot de in ons land minder bekende weinig bood: naar hem moest men in de eerste Gongere) tijdgenoten van Willem Mengelberg. plaats luisteren, niet kijken. Deze laatste Ook bij Busch moeten we zeggen 'helaas', omstandigheid speelde hem in de concertzalen want met name in Duitsland en later van de Verenigde Staten aanvankelijk parten: Denemarken, Zuid-Amerika, Engeland en daar wilde men toch iets van 'show' bij een uiteindelijk ook de Verenigde Staten, had zijn dirigent zien en in dat opzicht kon Busch zich naam een 'goede klank'. Het is tekenend voor niet meten met Leopold Stokowski, Serge Buschs grote bekwaamheid dat Arturo Koussevitsky of Sir Thomas Beecham. Toscanini vanuit Milaan speciaal naar Dresden Niettemin ging van hem, zoals bij velen van kwam om opera's van Verdi (!) en Mozart zijn collega's, een natuurlijke autoriteit uit, die onder Fritz Busch te horen; dat Richard zich als vanzelf op het orkest overdroeg. Men Strauss zijn opera 'Arabella' aan Busch op­ respecteerde hem niet alleen vanwege zijn droeg en dat Bruno Walter over de jongere grote muzikale capaciteiten, maar,ook om zijn collega schreef: "einer der wenigen menselijkheid, zijn principiële houding, die V ollmusiker unserer Zeit dem die Musik das hem, zoals we zullen zien, in conflict'bracht heimische Element war". met het nationaal-socialisme. Waarom deze geheel op zijn muziek opgemerkt dat vader Busch met zijn eerste, geconcentreerde dirigent slechts sporadisch op jeugdige leeftijd overleden, echtgenote voor het Concertgebouworkest heeft gestaan, korte tijd in VenIo een klein restaurant had, is een van de raadsels waaraan ons waar ijverig Mozart en Beethoven-sonates 9 muziekleven zo rijk is. werden gespeeld, hetgeen kennelijk niet door Evenals van Bruno Walter bezitten we van de gasten op prijs werd gesteld, want de Fritz Busch een autobiografie: 'Aus dem onderneming ging failliet Leben eines Musikers', die tot het ogenblik gaat waarop Busch Duitsland de rug toekeert. "Ik werd als eerste kind geboren. Men kan Als aanvulling kan dienen de (volledige) zich gemakkelijk een beeld vormen van de biografie over de dirigent, uitstekend flinkheid en ijver van mijn moeder, wanneer geschreven door zijn vrouw Grete Busch: . men bedenkt dat zij, na aan nog verder acht 'Fritz Busch, Dirigent'. Verder schreef Busch kinderen het leven geschonken te hebben, in een boekje over het dirigeren. Fritz Buschs de beginjaren van haar huwelijk van dikwijls geestig geschreven autobiografie en zondagmiddag tot maandag vroeg in de het boek van zijn echtgenote vormen de basis ochtend dansmuziek speelde en later, toen de voor de nu volgende beschrijving van Buschs kinderen iets groter waren geworden en zelf menselijke en muzikale levensweg. konden meeverdienen, een eigen zaak met Door Buschs ouders werd veel muziek breiwerk leidde." Aldus Fritz Busch in zijn gemaakt. Vooral vader Busch was verzot op autobiografie. muziek: hij had wat viool gestudeerd, later ergens het schrijnwerkersvak geleerd en Uit deze alinea kunnen we opmaken dat uiteindelijk beide verworvenheden iedereen in de familie Busch het zijne moest gecombineerd: hij legde zich toe op het bijdragen opdat men het hoofd boven water bouwen van violen. Dat deed hij met minder kon houden en dat die 'bijdragen' bestonden en meer succes; in elk geval wist hij uit het bespelen van instrumenten. Niet één, instrumenten te bouwen waarop later zijn als zoals uit het verdere verloop blijkt: iedereen violist wereldberoemd geworden zoon Adolf beheerste meerdere instrumenten. Naast Fritz geruime tijd heeft gespeeld. Terzijde zij waren dat vooral de reeds genoemde Adolf, geboren in 1891. en broer Hermann, later een hebben en raadpleegde een dokter. Pas toen gerespecteerd cellist. Het zelf kunnen bespelen deze hem gerust stelde, legde hij zich bij deze van alle orkestinstrumenten is dirigent Fritz 'afwijking' neer. Busch later ten goede gekomen. Op een repetitie van Generalmusikdirektor Fritz Busch Zoveel er in den huize Busch werd met de Sächsische Staatskapelle, riep de gemusiceerd, nooit is er van de kant der ouders dirigent naar een trompettist: "piano", waarop druk uitgeoefend om de kinderen tot die ietwat hautain antwoordde dat de beroepsmusici te laten opleiden- Dat neemt betreffende passage niet piano gespeeld kon niet weg dat Fritz en Adolf al in hun jonge worden. De dirigent: "Geeft u me even uw jaren naar hoger sferen streefden. Vlak bij hun instrument" om vervolgens het gewr3,akte woning was een spoorwegovergang- Toen eens gedeelte perfect piano te blazen. Sindsdien de bomen omlaag waren, bonden de werden er nooit meer opmerkingen vanuit het gebroeders zich daaraan vast om bij het orkest gemaakt. omhooggaan tot ontzetting van de overgangswachter al spartelend in de hoogte Om muziek te spelen moesten de kinderen getrokken te worden! Bij een Busch noten leren lezen en zo kon bet weldadigheidsconcert, waaraan de beide gebeuren dat ze eerder van noten konden broeders meewerkten, kregen ze tot vermaak spelen dan lezen en schrijven. Vermakelijk is van het publiek ruzie met elkaar omdat Fritz het om bij Busch te lezen hoe zijn vader, die niet naar Adolfs zin begeleidde en volgde op nog nooit van een 'absoluut gehoor' had het podium een vechtpartij, waaraan vader gehoord, verbijsterd was toen zijn zonen Fritz Busch een einde moest maken. en Adolf elke toon die ze hoorden onmiddellijk konden benoemen. Hij meende Zoals meer gebeurt, speelde het toeval ook in met een afwijking bij zijn kinderen te doen te de verdere ontwikkeling van de gebroeders Busch een rol. Adolfs peetoom liet zijn neef 10 op een goede dag voorspelen bij de concertmeester van het Stedelijk Orkest van Duisburg, die de jonge violist op zijn beurt in contact bracht met een steenrijke koffiehandelaar. Deze was bereid Adolfs verdere opleiding te bekostigen en aldus kwam deze op elfJarige leeftijd op het befaamde Conservatorium in Keulen terecht. Een verzoek van vader Busch om Fritz eenzelfde stipendium toe te kennen werd door de koffiemagnaat afgewezen.

De woonplaats van de familie Busch was Siegen, dat men te ver van Keulen vond liggen om regelmatig contact met Adolf te houden en dus werd kortweg besloten dichter bij de Domstad te gaan wonen; het werd Siegburg.

Het kon niet uitblijven dat op een bepaald ogenblik ook Fritz als leerling aan het Keuls Conservatorium werd toegelaten. Zonder studiebeurs zou dat echter niet mogelijk zijn geweest: voor zo'n beurs was een apart examen nodig. Na afloop van dat examen bleek dat alle beurzen al waren weggegeven. Directeur Fritz Steinbach wees Busch er echter begreiflich, dass I

De lessen in het hoofdvak piano kreeg Fritz psychologie van het Busch van een zekere Karl Boetteher, die verder nogal op Busehs algemene ontwikkeling orkest van meet af van invloed is geweest. Later ging Fritz' grote wens in vervulling: ingedeeld te worden bij de aan kennen dirigentenklas van Fritz Steinbach. Deze voortreffelijke musicus was Hans von Bülow opgevolgd als dirigent van de indertijd in hoog aanzien staande Meininger Hofkapelle. Brahms Gezien Busehs leeftijd - zeventien jaar - beweerde dat hij zich geen betere interpretator mocht hij van Steinbach nog niet voor een 11 van zijn symfonieën kon voorstellen dan orkest staan. Toch had de direkteur veel Steinbach; Toscanini vertelde Busch later sympathie voor zijn begaafde student, vooral herhaaldelijk nooit iets mooiers gehoord te omdat deze, waar nodig, steeds bereid was hebben dan bepaalde uitvoeringen onder om daadwerkelijk in te vallen wanneer in Steinbach. opera, concert of schoolorkest een vervanger Ten. tijde van Busch maakten achttien voor welk instrument dan ook nodig was. studenten deel uit van Steinbachs Hierdoor leerde de toekomstige grootmeester dirigentenklas, waaronder Hans de taal en de psychologie van het orkest van Knappertsbuseh, die hijweinig talentvol vond: meet af aan kennen, hetgeen hem in zijn Hieronder volgt in de originele taal Fritz latere jaren van groot voordeel is geweest. Busehs mening over het dirigeren. "Dirigieren ist die Kunst, die man am Buschs kans om voor een 'echt' orkest te wenigsten erlernen kann, und das \Vj ort vom staan kwam tijdens afwezigheid van 'geborenen Dirigenten' hat gewiss seine Steinbach, toen diens plaats werd Berechtigung. Zu vielen aussermusikalischen waargenomen door een andere professor, die Eigenschaften sind neben dem ursprünglichen vroeg wie van de dirigentenleerlingen Lalo's musikalischen Talent, das selbstverständlich vioolconcert kende. Busch was de enige. Een die entscheidende Grundlage bildet, week later was Steinbach weer terug en bij erforderlich, urn aus einem Musiker einen zijn oproep 'Laloconcert' zag hij Busch naar groBcn Dirigenten zu machen. Es gibt voren komen. Hij werd woedend en hervorragende Musiker, die vor dem Orchester schreeuwde: "U mag nog niet dirigeren. Hou vollkommen versagen, und recht mäBige, die op met die brutaliteit". Door Busehs als Dirigenten überdurchschnittliche verbij sterde en teleurgestelde gezicht liet hij Wirkungen hervorbringen. Es ist deshalb zich echter vermurwen en toen gebeurde er iets geheel onverwachts. Busch dirigeerde het te brengen: 'Der Wildschütz' van Albert eerste deel uit zijn hoofd en na afloop liep Lortzing. Toen hem de plaats van eerste Steinbach recht op hem af, omhelsde hem en dirigent werd aangeboden ging hij daar riep, zodat iedereen het kon horen: "Dat is de vooralsnog niet op in. dirigent van de toekomst!" In zijn opgetogenheid wist Steinbach niets beters te Compensatie voor de treurige gang van zaken doen dan een goudstuk van tien mark uit zijn in Riga vond Busch in de zomermaanden in zak te halen en dit aan Busch te geven in de Bad Pyrmont, waar hij naast licht-klassieke ook hoop 'dat hij ermee een goede dag zou maken'. 'echt' klassieke werken dirigeerde, vooral Niettemin zou onenigheid met Steinbach Dvorák van wiens werken hij het complete Busch verhinderen op het afscheidsconcert orkestmateriaal van uitgever Simrock had van het Conservatorium te dirigeren (samen gekregen. Zulks overigens niet tot genoegen met broer Adolf het vioolconcert van Brahms). van de Kurgäste, zodat de dirigent besloot Wel mocht hij ten afscheid de solopartij in werken van Dvorák onder de naam van andere Brahms' eerste pianoconcert vervullen, met componisten uit te voeren. Steinbach als dirigent. De ontstemmihg werd later tot wederzijdse tevredenheid bijgelegd en Een eigentijdse componist voor wie Busch I Busch kon een plaats als dirigent voor het zijn hele leven op de bres heeft gestaan was \ winterseizoen in Riga aannemen, de tot Max Reger, wiens werken hij, volgens broer Rusland behorende maar Duits georiënteerde Adolf, voortreffelijk gedirigeerd moet hebben. stad, waar eerder Bruno Walter en nog eerder Reger werd dan ook uitgenodigd naar Bad had gewerkt. Pvrmont te komen. In die dagen vond ook Buschs huwelijk met de al eerder genoemde Nauwelijks was het contract voor het Grete Boettcher plaats in Mengeringhausen, winterseizoen in Riga afgesloten of Busch waar zijn bruid vandaan kwam. slaagde er na enige vijven en zessen in voor de 12 zomermaanden werkzaamheden als Door zijn huwelijk moest Busch proberen zijn Kurkapellmeister in Bad Pyrmont te krijgen. financiële basis te verbreden. Naast de Het succes aldaar was van dien aard dat hij werkzaamheden in Bad Pyrmont werd hij jaarlijks voor drie zomermaanden naar het koorleider in Gotha en begeleidde hij zangers Kurort Pyrmont werd gehaald, tegen het voor op hun recitals, onder andere de beroemde die dagen vrij hoge honorarium van Nederlandse sopraan Julia Culp, die zeer vijfhonderd mark. Busch was toen negentien tevreden was over haar jeugdige jaar oud en had ondertussen zijn toekomstige. accompagnateur. vrouw leren kennen, een nicht van pianoleraar Boettcher: Grete Boettcher, vioolleerlinge van Ondertussen keek Busch uit naar een grotere, J oseph Joachim. op één plaats geconcentreerde werkkring. Die vond hij in Aken, waar men een Stedelijk In de tijd dat Busch aan het theater te Riga Muziekdirekteur zocht. werkzaam was, stond dit op een laag niveau. Busch kreeg niets anders dan operettes en Terzijde dient hier opgemerkt te worden dat kluchten te dirigeren, overigens zonder Aken in het Duitse muziekleven een aparte repetities: de werken behoorden immers tot plaats inneemt. Met name voor dirigenten was het 'dagelijks menu'. Om zijn karig salaris wat (is) het een 'springplank' naar belangrijke op te vijzelen beoefende hij stiekem tevens het opera-instituten. Na Fritz Busch (zijn 'sprong' vak van muziekrecensent. Om de een of volgt hieronder) waren dat onder andere Kar! andere reden liet de door Busch als psychopaat Elmendorff, Herbert von Karajan, Wolfgang beschouwde intendant hem op een gegeven Sawallisch en Paul van Kempen. Kennelijk had ogenblik een opera dirigeren. Hij mocht er zelf men in de stad van Karel de Grote een goede een uitzoeken en kreeg voldoende repetities ter neus voor jonge, talentvolle dirigenten. Daar beschikking om een goede uitvoering tot stand oorlog vroeg hij zich af ofhet zin zou hebben om nog eens, indien het zover zou komen, leven, beroep en werk op het spel te zetten voor idealen die voor hem in het verloop van de oorlog steeds twijfelachtiger werden. Vijftien jaar later zou hij er weer mee geconfronteerd worden.

Zoals te voorzien was, raakte Aken zijn Städtische Musikdirektor kwijt. Nog in 's lands wapenrok gestoken kwam hij er achter dat aan de hofopera in Stuttgart een nieuwe chef werd gezocht. Busch had weinig ervaring in operadirigeren, maar dát was het nu juist wat hem in Stuttgart aantrok. Hij had een gesprek met de intendant aldaar en vijf minuten later (Buschs woorden) was hij Württembergischer Hofkapellmeister. De opera waarmee hij zich in Stuttgart als nieuwe chef voorstelde was Wagners 'Tristan und Isolde' op 18 juli 1918, was voor de Akenaren echter een negatieve dus nog vóór het einde van de oorlog. Kort consequentie aan verbonden: men wist zeker daarna was het met de Hofoper afgelopen en dat op kortere of langere termijn hun stedelijke werd het het 'Württembergische muziekdirecteur weer zou vertrekken naar een Landestheater'. Daar in Stuttgart stond Fritz geprofileerder opera-instituut. Busch een uitstekend zangers ensemble ter beschikking, waarmee hij niet alleen het Hoe het zij, Fritz Busch werd ondanks zijn klassieke repertoire verbreedde, maar ook 13 protestantse afstamming in het katholieke meerdere eerste uitvoeringen van eigentijdse Aken benoemd en dat op de leeftijd van 22 werken voor het voetlicht bracht onder andere jaar uit 108 kandidaten! Hem stond aldaar een Hindemiths 'Mörder, Hoffnung der Frauen' behoorlijk orkest ter beschikking en verder de (tekst van de schilder Oskar Kokoschka) en voortreffelijke, in Duitsland beroemde diens 'Nuschi-Nuschi'. Gezien de scabreuze 'Städtische Gesangverein', die zo'n inhoud van deze werken kwam het tot een tweehonderdvijftig leden telde. Dit bracht voor schandaal, dat zich over Buschs hoofd Busch aanvankelijk een probleem met zich uitstortte. Op zoek naar minder bekende mee. Van huis uit was hij eenzijdig als werken uit het 'oude' repertoire stuitte Busch instrumentalist opgevoed; voor de zangkunst op Moussorgsky's 'Boris Godounov', die hij in had hij weinig interesse. Het leiden van Stuttgart met veel succes opvoerde, later nog koorverenigingen (onder andere Gotha) had overtroffen door een andere opvoering onder hem weliswaar in nader contact met de Fritz Busch in Dresden. In hetzelfde Stuttgart zangerswereld gebracht, maar pas in Aken startte Busch met '11 Trovatore', 'Otello' en werd hem duidelijk dat zang een van de meest 'Falstaff, toentertijd alle in het Duits sublieme uitingen van de muziek is en ging hij gezongen, wat men zou kunnen noemen een zich intensief bezighouden met zingen en de Verdi-renaissance in Duitsland, eveneens later behandeling van de menselijke stem. geïntensiveerd in Dresden.

Het uitbreken van de Eerste \Y/ ereldoorlog In de winter van 1921 werd Busch maakte voorlopig een einde aan Buschs uitgenodigd een concert met de beroemde dirigaat in Aken; hij meldde zich als vrijwilliger Sächsische Staatskapelle in Dresden te aan het westelijke front en ontsnapte op het dirigeren. Dit verliep met zoveel succes dat nippertje aan zijn eigen ondergang. Na de men Busch het vacante directoraat van het orkest aanbood. De dirigent was overweldigd Heinrich Schütz, Carl Maria von Weber, en aanvaardde de functie. Korte tijd later Richard Wagner, maar ook de zich in Italiaanse oefende men vanuit Dresden sterke druk op stijl bewegende achttiende eeuwse componist hem uit om eveneens de leiding van de niet Johann Adolph Hasse. In de twintigste eeuw minder befaamde Staatsopera op zich te waren het uitsluitend dirigenten, die de nemen. Busch accepteerde. Hij en zijn vrouw muzikale traditie van Dresden op hoog niveau verlieten met weemoed de stad die ze lief handhaafden: Ernst von Schuch, onder wiens hadden gekregen en waar ze zich menselijk en leiding meerdere opera's van muzikaal op hun gemak voelden. Wat hun wereldpremière beleefden, dan kwam - na uiteindelijk de doorslag gaf was "de wens van een kort interregnum - FrÏtz Busch, na deze de musicus om in plaats van, zoals tot dusver, Karl Böhm en vele anderen, waaronder in op een goede Tiroler viool, op een Stradivarius onze dagen . te kunnen spelen"(Busch). Toch kon hij een zekere beklemming niet van zich afzetten toen Buschs werkzaamheden in Dresden begonnen hij zijn nieuwe werkkring in het 'Florence aan niet bepaald onder ideale omstandigheden: de de Elbe' aanvaardde. Zoals we zullen zien niet inflatie greep dagelijks heviger om zich heen. ten onrechte. Gezien het voortreffelijke orkest en het Op deze plaats is het curieus te memoreren dat gekwalificeerde zangersensemble lukte bet de Fritz Busch na de Eerste Wereldoorlog de nieuwe chef met 'Fidelio', 'Rosenkavalier' en Stuttgarter Opera naar een hoger niveau trok; 'Die Meistersinger von Nürnberg' meteen zijn zijn latere assistent Ferdinand Leitner bracht greep op het geheel te manifesteren. Busch zag op zijn beurt als Stuttgarter General­ als zijn eerste taak het zangersensemble op- het musikdirektor na de Tweede Wereldoorlog hoge peil te handhaven en tegelijk uit te kijken diezelfde opera weer op internationaal peil. naar jonge veelbelovende nieuwe zangers. Dit laatste werd hem door de 'oude garde' niet in dank afgenomen. Ook kon hij weinig 14 sympathie oogsten bij het conservatieve concertpubliek door in de door hem Toch kon hij een gedirigeerde symfonieconcerten werken van tijdgenoten tot klinken te brengen. Onder de zekere beklemming solisten, die tijdens de concerten optraden, was niet van zich afzetten ook broer Adolf. Zoals hierboven geschreven, intensiveerde toen hij zijn nieuwe Busch in Dresden de door hem in beweging gezette Verdi-renaissance, waarvoor zelfs een werkkring in het Toscanini naar Dresden kwam om 'Die Macht des Schicksals' C!) te horen, een opera die hem, 'Florence aan de Elbe' Toscanini, nooit wilde lukken. Het hoogtepunt van Buschs bemoeienissen om een dramatisch aanvaardde. muzikaal evenwichtige Verdi naar voren te brengen, kwam niet in Dresden, maar in Berlijn in samenwerking met intendant­ In Dresden kon Busch zijn capaciteiten als regisseur Carl Ebert: de uitvoering van 'Ein dirigent van symfonieconcerten en chef van Maskenball' maakte wereldgeschiedenis. De een vermaard opera-instituut ten volle samenwerking Busch-Ebert zou later een ontwikkelen. nieuw hoogtepunt bereiken bij het ontstaan Dresden kan zich erop beroemen grote van het Glyndebourne Festival. musici in zijn midden gehad te hebben, die Ook 'Boris Godounov' werd in scene niet alleen hun stempel op het muziekleven gebracht, nu met medewerking van een van die stad hebben gedrukt, maar van Russisch regisseur, die Busch bijna letterlijk daaruit op heel Duitsland, op de hele wereld: tussen de vele in Dresden verblijvende onmiddellijk weg. We moeten gesepareerd Russische emigranten van de straat had repeteren. Alleen de tenoren!" Busch zong gehaald. Het was de later ook in het Westen mee tot aan de pauze, ging toen naar Rüdel toe bekend geworden dirigent Issay Dobrowen. om hem zonder omhaal mee te delen dat hij Hier in Dresden legde Busch de basis voor zijn Generalmusikdirektor Busch was, die hier de door velen bewonderde Mozart-stijl, die wars Meistersinger moest dirigeren. De oude was van romantiek en sentimentaliteit, met een koordirigent werd doodsbleek en Busch moest zeker gevoel voor het juiste tempo en een alle moeite doen om de man uit zijn benarde evenwichtige verhouding tussen het scènische positie te helpen; er stonden diverse koorleden en muzikale gebeuren. Opnamen gemaakt in in de buurt. Uiteindelijk gingen beiden naar de dertiger jaren tijdens het Glyndebourne Buschs hotel eten en zij praatten met elkaar tot Festival van 'Le Nozze di Figaro', 'Cosi fan diep in de nacht. Tutte' en 'Don Giovanni', nu ook op CD verkrijgbaar, dienen door ieder beluisterd (en Zo vereerd Fritz Busch was om de Bayreuther bestudeerd) te worden, die Mozart ter harte Festspiele te mogen openen, zo kritisch stond gaat. hij tegenover de sfeer en de muzikale prestaties In 1924 werden de Bayreuther Festspiele, die die hij in het vermeende \Vagner-heiligdom sinds de oorlog waren gestaakt, heropend met aantrof. Door hem voorgestelde verbeteringen 'Die Meistersinger von Nürnberg', waarvoor werden door de festivalleiding beleefd Fritz Busch als dirigent was uitgenodigd (NB aangehoord, maar alles bleef bij het oude. Het de andere dirigent voor dit eerste na-oorlogse kostte Busch veel zelfoverwinning, maar toen Wagner Festival was Karl Muck). Bij de hij voor het volgende seizoen weer werd voorbereidingen van 'Die Meistersinger' vond gevraagd in Bayreuth te dirigeren, weigerde hij. een amusant incident plaats dat Busch in zijn Tot compromissen was hij niet bereid. Dit zou autobiografie verhaalt en dat ik de lezer niet enkele jaren later in nog veel sterkere mate wil onthouden. Ik geef het enigszins verkort naar voren komen. weer. Voordat het zover was ging het muziekleven in 15 Dresden gewoon door, waarbij vooral Dirigent Busch begaf zich naar het Festspiel­ aandacht werd besteed aan opera's van Richard haus en hoorde hoe in een barak de bekende Strauss, waarvan de meeste in Dresden hun koordirigent Hugo Rüdel de gecompliceerde wereldpremière hadden beleefd. Busch ging in Ptügelszene uit 'Die Meistersinger' repeteerde. dit spoor verder en bracht 'Intermezzo' en Busch, die Rüdel niet kende en omgekeerd, 'Die Ägyptische Helena' voor het eerst op het liep de barak binnen om zich aan Rüdel voor toneel. Strauss kwam dikwijls naar Dresden te stellen. De koordirigent was Zo in zijn werk om daar zelf zijn opera's te dirigeren. Andere verdiept dat hij Busch niet liet uitspreken en opera's die onder Busch hun wereldpremière zei: "Gaat u bij de tenoren staan". ook een in Dresden beleefden waren Ferrucio Busoni's tweede poging van Busch zich bekend te 'Faust', Kurt Weills 'Der Protagonist' en maken liep op niets uit, daar Rüdel hem 'Cardillac' van Paul Hindemith. aanblafte: "Verdorie nog aan toe, u moet bij de In 1927 werd Busch voor het eerst uitgenodigd tweede tenoren gaan staan, ik wacht al in New York te dirigeren; ook het jaar daarop dagenlang op u". Busch wilde de ijverige man stond hij drie maanden voor het Philhar­ niet langer hinderen, ging bij de tweede monisch Orkest aldaar. Het was in New York tenoren staan en zong uit volle borst mee. dat Yehudi Menuhin door Fritz Busch aan het Opeens smeet Rüdel de piano klep dicht en zei publiek werd voorgesteld. Menuhin werd op opgewonden: "Dames en heren, dat kan zo een gegeven ogenblik leerling van Adolf niet! Een dergelijk koor durf ik General­ Busch. In 1932 haalde men Busch naar musikdirektor Busch niet te presenteren Salzburg om in het kader van de Festspiele wanneer hij voor het eerst komt. Ik ken hem Mozarts 'Die Entführung aus dem Serail' te niet, maar hij moet zeer veeleisend zijn. Indien dirigeren. hij hoort wat u hier bij elkaar kraait, gaat hij Ter gelegenheid van de honderdste herdenking van Beethovens sterfdag leidde Busch in 1927 werd ons een geschrift voorgelegd dat we in de Amsterdamse Stadsschouwburg vier moesten ondertekenen en waarin we verklaar­ voorstellingen van 'Fidelio', waarbij het den dat wij Busch in menselijk en artistiek Concertgebouworkest in de bak zat. Maar ook opzicht onbekwaam vonden de Dresdner in de van Baerlestraat trad de Dresdner Staatsoper te leiden. Ik zei: "Tegen Busch Generalmusikdirektor met het hoofdstedelijk onderteken ik niets". Maar slechts heel orkest op, dat hem het volgende seizoen weinigen weigerden eveneens." (Erna Berger. opnieuw verplichtte. In 1931 dirigeerde Fritz Auf Flügeln des Gesanges. Atlantis Musikbuch Busch andermaal een opera in Amsterdam, Verlag). Van de veertig zangers der Staatsopera Wagners 'Die Meistersinger von Nürnberg', hebben slechts zeven de moed kunnen uiteraard met het Concertgebouworkest. Voor opbrengen niet te tekenen. Naast Erna Berger het laatst trad Busch in Amsterdam in maart was dat onder andere de bekende Wagner­ 1934 op met onder andere Mozarts Linzer tenor Max Lorenz. Ook intendant Reucker Symfonie, die toen voor het eerst door het werd afgezet, evenals Carl Ebert in Berlijn. Concertgebouworkest werd uitgevoerd. In dat jaar 1934 was Fritz Busch echter geen Bij Hitler viel deze gang van zaken niet in Dresdner Generalmusikdirektor meet. goede aarde en hij gaf daaraan uiting door een Waarom? Omdat ondertussen Adolf Hitler aan telegram te sturen aan de Sächsische de macht was gekomen. Busch had Hitlers Regierung. Immers: Bruno \X1alter, Otto 'Mein Kampf oplettend gelezen en wist waar Klemperer en Erich Kleiber was hij al hij aan toe was. Zijn aversie tegen het kwijtgeraakt. Nu ook nog Fritz Busch ging nationaal-socialisme stak hij niet onder stoelen hem te ver. Er volgde een lang gesprek tussen of banken. De Nazi's lieten dat niet over hun Busch en Goering, maar tot een resultaat kant gaan, schreven infame artikelen en kwam het niet: Busch weigerde verder op te demonstreerden tegen Busch. Hier volgt het treden. In de toekomst zou men vanuit het verslag van dinsdag 7 maart 1933 door een lid Derde Rijk herhaaldelijk pogingen doen Busch 16 van het Dresdner zangerspersoneel: de door tot terugkeer te bewegen (de Gestapo wist Busch zeer gewaardeerde beginnelinge, de later exact in welke buitenlandse hotels hij wereldberoemde sopraan Erna Berger. logeerdel). Hij hield voet bij stuk nadat hij in 1933 samen met vrouwen kinderen Duitsland "In maart 1933 zong ik weer Gilda (Rigoletto) had verlaten. Evenzo deden zijn broers Adolf in Dresden. Helemaal opgaande in mijn werk en Hermann. en politiek niet geïnteresseerd, viel ik uit alle operahemelen toen wij vóór het eerste bedrijf Fritz Busch richtte zijn blikken op Zuid op het toneel moesten verschijnen, dat vol Amerika, met name Argentinië, waar hij in het stond met mannen in bruine uniformen. "Wat enorme Teatro Colon in Buenos Aires het willen die kerels?" vroeg ik hardop en Duitse seizoen voor zijn rekening nam. Met de Haberkorn (een zangeres) fluisterde: "In dirigent Busch kwam zijn zoon Hans mee, die hemelsnaam, Berger, ben je gek?" Men het regisseurberoep wilde leren. De regie in verklaarde dat Busch was afgezet en dat Buenos Aires lag wederom in handen van Carl kapelmeester Striegler de voorstelling in zijn Ebert, een voorwaarde voor Buschs komst. In plaats verder zou dirigeren. Ik begreep de Argentijnse hoofdstad dirigeerde Busch niet helemaal niet wat dat allemaal betekende en uitsluitend opera's, maar ook symfonie- en kwam er pas later achter dat Busch vóór de oratoriumconcerten. Zo bracht hij de eerste ouverture was uitgefloten en bedreigd. Men uitvoeringen van de Matthäus Passion (in het had toegangskaarten gekocht en die aan Hitler­ Spaans) en de Hohe Messe in Zuid-Amerika. aanhangers gegeven en het tumult Eveneens voor het eerst Richard Strauss' georganiseerd. Toen de demonstratie niet 'Arabella', de opera die aan hem en zijn ophield en de helft van de operabezoekers de intendant in Dresden was opgedragen en zaal verliet, had Busch de dirigeerstok waarvan hij in die stad de wereldpremière zou neergelegd en was opgestapt. Een week later dirigeren. Door de bovengeschetste gebeurtenissen in Dresden kwam het er echter intendant van de Metropolitan Opera in New 17 niet van. Clemens Krauss nam daar de Busch Y ork. Dat was het begin van toegedachte leiding over. operavoorstellingen, die in korte tijd wereldberoemd werden en waarvan het In 1934 manifesteerden zich bij de zo robuust hoogtepunt lag in de hierboven reeds uitziende dirigent hartklachten, die hem in zijn gememoreerde en op gramofoonplaten verdere leven parten zouden spelen. Vanuit vastgehouden Mozart-uitvoeringen. Busch Buenos Aires ondernam hij gastconcerten naar kreeg uitgebreide repetitiefaciliteiten ter de omliggende landen. Busch en zijn vrouw·· beschikking eh kon samen met Ebert een werden op een gegeven ogenblik Argentijns Mozart-stijl ontwikkelen die hem al jaren voor staatsburger. De Nazi's, oh ironie, hebben ogen (en in de oren) stond. Uit de hele wereld Buschs opgeven van het Duitse kwam het publiek aanzetten, waaronder vele staatsburgerschap nooit geaccepteerd. prominente persoonlijkheden. Op een der voorstellingen waren Toscanini en Furtwängler In 1934 kreeg Busch de uitnodiging van een aanwezig. In het kleine theater viel het excentriek Engelsman, John Christie, die een iedereen op dat de beide grote dirigenten operagebouw had laten bouwen bij zijn in elkaar niet groetten! Glyndebourne, ten Zuiden van Londen gelegen landhuis, om aldaar voorbeeldige Later werden ook andere opera's dan die van opvoeringen te komen dirigeren; alles op Mozart op het speelplan genomen: Donizetti's kosten van de heer Christie. Busch nam de 'Don Pasquaie' en vooral Verdi's 'Macbeth'. uitnodiging aan, bracht Carl Ebert als regisseur Laatstgenoemde opera werd in de regie van naar Glyndebourne en trok voor de hele Ebert en onder Buschs muzikale leiding een administratieve rompslomp een lange, slanke overweldigend succes, waarvoor zelfs jongeman aan, Rudolf Bing, de latere machtige Toscanini naar Glyndebourne kwam. karakterstructuur (en trouwens ook die van Sinds hij Dresden had verlaten en daarmee de broer Adolf) maakte dat hij zich moeilijk kon Opera en Sächsische Staatskapelle, had Busch aanpassen bij 'the American way of life'. Hij geen 'eigen' orkest meer.Een nieuwe wilde proberen op zijn manier muziek te mogelijkheid met een 'eigen' orkest te kunnen maken en daar hij had gemerkt dat er werken werd hem geboden in Denemarken, belangstelling voor bestond, probeerde hij met waar in Kopenhagen het zoon Hans als regisseur een Amerikaans 'Statsradiosinfonieorchester' de Duitse dirigent Glyndebourne op te zetten. Met 'Cosi fan wilde aantrekken. Met dit jonge orkest, Tutte' en 'Macbeth' moest het plan bestaande uit veelal jonge, enthousiaste musici, gerealiseerd worden. Artistiek was het resultaat kon Busch geheel naar eigen inzicht werken en groot - vooral 'Macbeth' - , financieel gering. het lukte hem om in betrekkelijk korte tijd dit ensemble op internationaal niveau te brengen. Ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan De familie Busch voelde zich zo op haar van de N ew Y ork Philharmonic in 1942 gemak in Denemarken dat ze zich er vestigden. dirigeerde Fritz Busch een reeks van C Dirigent Fritz Busch was dermate ingenomen concerten, maar tot een hecht contact met het met zijn werkzaamheden bij de Deense radio orkest kwam het niet. omroep, dat hij zeer lucratieve aanbiedingen Beter verging het hem aan de Metropolitan afsloeg: opvolger van Toscanini te worden bij Opera, waar hij het eerste na-oorlogse seizoen de New Y ork Philharmonic; een verzoek van in november 1945 met Wagners 'Lohengrin' de leiding van de Sovjet Staatstheaters om zich opende. Met Bruno Walter zou ook Fritz aan het hoofd te stellen van het Russische Busch kunnen zeggen dat de opera zijn muziekleven en.... een nieuwe uitnodiging van ' eigenlijke werkterrein was. Hier kreeg hij het Goering om weer naar Duitsland te komen. succes dat hem overal elders waar hij kwam Buschs werkzaamheden in Kopenhagen zijn begeleidde. Langzamerhand zette ook in de gedocumenteerd in meerdere plaatopnamen en concertzaal een lichte dooi in. 18 vonden hun bevestiging bij deelname aan internationale muziekfestivals, onder andere Ondertussen was de Tweede Wereldoorlog Edinburgh. Enkele jaren later kreeg Fritz afgelopen en de landen, die voor Busch Busch tevens de leiding over de gesloten waren geweest, openden weer hun 'Konsertföreningen' in Stockholm. deuren voor hem. Kopenhagen, Stockholm, In de Zweedse hoofdstad werd het echtpaar Glyndebourne, Wenen, Zürich. Ook Duitsland Busch begin april 1940 verrast door de Duitse deed pogingen de vroegere Dresdner bezetting van Oslo en Kopenhagen: ze hadden Generalmusikdirektor terug te krijgen. De voor de tweede keer hun 'te huis' verloren. Via burgemeester van het zwaar gebombardeerde Moskou, Siberië en Japan kwamen de Buschs Keulen, Konrad Adenauer, richtte een brief in San Fransisco terecht om vervolgens naar aan waarin hij informeerde of de Buenos Aires door te reizen. Daar werd de gebroeders Adolf, Fritz en Hermann zich in dirigent met open armen ontvangen en meteen dienst wilden stellen van de wederopbouw van voor het Teatro Colon gecontracteerd, een het muziekleven in Keulen. De Dresdner hem van vroeger welbekend opera-instituut, Staatskapelle bestond vierhonderd jaar en waar men, gezien de oorlogsomstandigheden, nodigde zijn vroegere chef uit voor niet meer met internationale stars kon werken, gastdirecties. 'Schweren Herzens' (Busch) wees zodat de inheemse zangers een kans kregen. hij alle uitnodigingen af. Begin 1951 dirigeerde Busch weer in Duitsland: Verdi's 'Ein Vanuit Buenos Aires ging het in december Maskenball' voor de Westdeutsche Rundfunk 1940 naar New Y ork. Busch had hier al eerder in Keulen en een radioconcert in Hamburg. In gedirigeerd, maar het New York van nu Keulen had een emotioneel weerzien plaats: verschilde sterk van het New York van dertien Fritz, Adolf en Hermann ontmoetten daar jaar geleden. Aan het begin van dit artikel werd voor het eerst na de oorlog hun broer Willi, die reeds gerefereerd dat Fritz Buschs toneelspeler was geworden. Met veel ijver stortte Busch zich op de studie Zover kwam het helaas niet: De hartkwaal en voorbereidingen van een door hem nooit waaraan Busch leed en waarover hierboven eerder gedirirgeerde Mozartopera: 'Idomeneo', heel in het kort werd gerept, manifesteerde die hem voor vele problemen plaatste. "De zich steeds heviger. Bij een uitvoering van première van 'Idomeneo' was uitzonderlijk. 'Don Giovanni' in Glyndebourne in 1951 Regie, decors, costuums, solisten, orkest en voelde Busch zich zo beroerd dat de 'assistant koor waren in elk opzicht perfect. Men kan conductor' John Pritchard, spoorslags vandaag de dag op geen plaats van de wereld opgetrommeld moest worden. Busch kon met moeite de eerste akte doorkomen: voor de tweede nam Pritchard de dirigeerstok over. En juist deze avond werd de voorstelling door de BBC uitgezonden! Noch de smeekbeden van zijn vrouw, noch de dringende adviezen van

,. ',- .... zijn doktoren om rust te nemen konden de (SERiEc~) ~ >, .,,)!,,~.~} dirigent bewegen zijn werkzaamheden tijdelijk 1_".' - te staken: "Eigenlijk voel ik me alleen aan de dirigeerlessenaar helemaal op mijn gemak" • , y • ~ '.:' :. ~ • !,".'. beweerde Busch. In Edinburgh dirigeerde hij

-~ -" "\' :.':-: begin september 1951 'La Forza del Destino' 5.' ,[, ~,. --- - en 'Don Giovanni'. Terzijde zij opgemerkt dat de Universiteit van Edinburgh al in 1934 Fritz en Adolf Busch een eredoctoraat had verleend.

De terugreis van de Schotse hoofdstad naar ~~~~~~l~;'~~~;~~~!~i~~ffi,~t Londen verliep 'gewoon', maar daar in Londen .;:~,"'.~;~ .. , ...•• : ...~ S~liÜ";?9~Vni~;rlT··.">·," ....• i; "{(,~;?;, kreeg Busch last van zijn hart en hij verzwakte ",~~~~ri.Di,.S~l#Voo' •.. ilrkcs.t:.:, •. i,: zienderogen: "Ich bin zu müde zum Reden, zu 19 müde zum Denken, zu müde zum Leben". In de namiddag van 14 september 1951 stond Grete Busch aan het bed van haar rustig liggende man " .... und sah dass alles zu Ende war". De crematie vond in Engeland plaats. Van daaruit werd de urn naar Mengeringhausen (Duitsland) gebracht. Op de grafsteen staat een citaat, door het echtpaar Busch al eerder gekozen, uit Brahms' Wiegenlied: "Morgen früh, wenn Gott will, wirst du wieder geweckt." JJ

Qtto Hamburg © 1994 iets dergelijks beleven, waarbij het wezenlijke blijft, dat het werk vol van geniale muziek is en Mozart van een volkomen nieuwe kant komt", aldus Fritz Busch. Van deze uitvoering nam His Master's Voice 'highlights' op (nu ook op CD), waarover Busch niet erg gelukkig was. In zijn notitieboekje schreef hij: "N ächstes Jahr richtigen Idomeneo machen". Anthology rif the Rqyal Concertgebouw Orchestra) volume I: 1935-1950 GOLD MINE AT THE CONCERTGEBOUW

1939) and Paul Paray drives Till Eulenspiegel with more pressure than the orchestra can CT' he age of the bumper broadcast comfortably cape with, though what character! eJ anthology is well and truly upon us, That was a broadcast from J anuary 1940, prompted in part by a number of superb whereas the next month saw Ernest Ansermet Ameriean orchestral boxes, the New York deliver a luminous account of Ravel's Ma mere Philharmonic's 'Historie Broadcasts l'oye, tenderised by portamenti typical of 1923 -1987 being perhaps the most Mengelberg's orchestra and with a warmly sustained closing 'Le Jardin Féerique'. remarkable. Much of value has appeared sin ce ( that auspicious release but I have na hesitation Rossellini'spicturesque Stampe della vecchia in nominating Volume 1 of Q -Disc's Roma is vividly played under Paul van projected six-volume 'Anthology of the Royal Kempen (December 1942) while Mengelberg's Concertgebouw Orchestra' as being the most familiar October 1940 broadcast of Franck's significant historical orchestral collection of Symphony - its contours notably free, its the last three or four years. The challenge of climaxes lofty and organ -like - sounds as digesting 13 cd's worth of material in a impressive here as on the best riyal transfers. relatively short time has left my head sp inning, though not everything is new. A ftiend had Transfer quality throughout this set is 20 already played me a single-disc Dutch release generally beyond repro ach, clear, dynamie and featuring Rafael Kubelik's 1950 broadcast of unhampered by digital intervention, though Shostakovich's Leningrad Symphony, with its breathlessly accelerating allegretto, savage protest music underlined by a recorded balance that homes in on timps and bass drum. Kubelik's performance, if notquite from the heart in the way his Dvorák, Mozart or Schumann invariably were, is obviously sincere. And with the war recently ended, Shostakovich's pointed rhetorie hit a sympathetic note with the Dutch audience.

Kubefik's vibrant if occasionally untidy Shostakovich fills disc 11. The first cd opens auspiciously with three performances under Bruno Walter: an uncompromisingly dramatic Flying Dutchman Overture, Busoni's concise Violin Concerto dispatched with aplomb by Adolf Busch (both are from March 1936) and an historieally significant but fumbled Ravel Left Hand Concerto featuring the work's dedicatee, Paul Wittgenstein (March 1937). Lili Kraus is all nimbie fingerwork in Weber's Konzertstück under Pierre Monteux (October there are a few swishlng surfaces to put up especially in the lyrical second theme, and with. again among the strings when Bruno Walter The thlrd disc is given over entirely to a directs a joyous Mahler First in October '47. Monteux concert from October 1939. It opens Otto Klemperer's hard-pressed Bruckner with a combustible Benvenuto Cellini Fourth (Nowak, December 1947) is preceded Overture, followed by Saint-Saëns Fourth on cd 9 by a classically proportioned and nicely Concerto with Robert Casadesus on pointed Hebrides Overture. Hendrik resplendent form (the finale is truly amazing), a Andriessen is the soloist (under Monteux) in La Mer driven by sea breezes (pungent wind bis own warmly communicative Organ and brass solos) and a lyrical reading of Concerto (1950, the year of its composition), Franck's Les Eolides. Malipiero's likeable if preceded by a vivacious Wagenaar Cyrano de not terribly memorabie Cello Concerto is Bergerac Overture under George Szell Guly ~ entrusted to Enrico Mainardi with Eduard van 1948) and followed by a riotous Beinum conducting (in january 1941) but the composerconducted performance of real gems on disc five are Hermann Hindemith's Symphony in E flat January Abendroth's rhapsodic traversalof Reger's 1949). All that on disc 10, whereas discs 12 Böcklin Portraits (February 1941) and a and 13 are given over mostly to a Furtwängler by-now legendary Enigma Variations under concert fromJuly 1950. Leonore No 3, Sir . Thls, from February 1940 Beethoven's First and Brahms's First Gust three months before the Nazi symphonies are lean variations on a familiar Occupation) enjoys curvaceous string phraslng template, the Brahms in particular generating and an overall spontaneity that nicely considerable excitement (i.e., near the close of complements Boult's various studio the first movemetlt development and most of recordings. the finale). The additional item on 12 is an April 1950 Beethoven Fifth under Erich Cd 6 finds Eugen jochum negotiating some Kleiber, less consistent than I expected and wildly varying speeds in Mozart's 'big' G minor one that tends to lose impetus. 21 Symphony (November 1943): the first movement in particular is an extraordinary feat of tempo coordination. Karajan's DG Don Mengelberg and Juan of 1943 (the onIy commercial recording in the set) concludes a programme that opened IZubelik star in a with Honegger's Pastorale d'été and Haydn's D major Piano Concerto (with Gerard compendious Hengeveld), both from the same July 1943 concert under the Orchestra's proficient Concertgebouw second conductor from 1942 to 1948 Jan Koetsier. It was in january 1944 that Willem treasure chest. van Otterloo stood in for van Beinum, conducting hls own attractive Symphonietta The one item 1 haven't mentioned occupies and a revelatory performance of Reger's Violin CD four, a notorious Das Lied von der Erde Concerto with Georg Kulenkampff as soloist. under (October 1939, Even with cuts and some missing disc previously on Archlphon) where, at 19'43" materiais, the concerto still runs to nearly 55 into 'Der Abschled' someone addresses the minutes but Kulenkampffs performance on conductor with the words 'Deutschland über the night he played from sight, apparently - is alles, Herr Schuricht'. But the show goes on the most impassioned I have ever heard. and Kerstin Thorborg concludes a generally moving performance. The musically Memories of Mengelberg linger conspicuously responsive tenor is Carl Martin Öhmann, on disc 8 in Brahms's Academic Festival Schuricht's direction mirrors the stronger Overture under Koetsier (March 1944), elements in Mahler's structure and the glorious 8 BACHS MATTHÄUS PASSION KENT WELLICHT TWEE VERSIES

Bach werd vooral bekend door zijn instrumentale werken, zijn Passies en ;{(J ls tienjarige jongenssopraan zong de kerkcantates, waarvan er tweehonderd bewaard cr, kleine J ohann Sebastian Bach (1685- zijn gebleven. Hij leverde bovendien een I 1750), daartoe gestimuleerd door zijn vader, bij belangrijke bijdrage aan het orgelrepertoire. l het beroemde Mettenchor van de Michaelis Een van zijn beroemdste orkestrale werken en Kirche te Lüneburg. Hierbij maakte hij tevens tevens hoogtepunt op het gebied van de kennis met het prachtige orgel, een instrument barokmuziek blijft zijn serie Brandenburgse dat hem de rest van zijn leven mateloos zou Concerten. blijven boeien. Later kwam hij in dienst bij hertog Wilhelm Ernst van Saksen-Weimar en Na zijn dood in 1750 duurde het vele jaren al spoedig raakte de musicus J ohann onder voordat er weer belangstelling ontstond voor invloed van de gevierde Italiaanse meesters de werken van Johann Seb. Bach. De kentering 22 zoals Albinoni, Legrenzi, Corelli, Bonporti en vond plaats op 11 maart in 1829 bij de eerst Vivaldi. Van deze laatstgenoemde tijdgenoot uitvoering door de joodse componist Felix bewerkte Bach op latere leeftijd verschillende Mendelssohn Bartholdy (1809-1847) van zijn van zijn strijkconcerten voor orgel. Eind 1717 bewerking van de Matthäus Passion, honderd werd Bach benoemd tot hofkapelmeester bij jaar nadat die voor het eerst had geklonken. de vorst van Anhalt-Köthen, zelf een Dat zorgde voor een herontdekking van de enthousiaste amateur-musicus en daardoor ook 18de-eeuwse Leipziger Thomas Cantor­ iemand die Bach alle ruimte gaf om te organist en -componist. Dit lijdensverhaal componeren. Het was in deze periode (1717- wordt nu gezien als het aangrijpendste en 1723) dat Bach, die genoot van deze artistieke meest verhevene werk dat Bach, als diep vrijheid, een groot deel van zijn oeuvre gelovig Christen, voor de Christenheid heeft schreef. Uit deze tijd dateert ook het eerste geschreven. De Groningse muziek- en deel van zijn pedagogische werk Das zangpedagoog (wijlen) Anne Risselada ging Wohltemporierte Klavier. Dit werk bestaat uit zelfs zo ver door te stellen dat Bachs Matthäus achtenveertig preludes en fuga's in alle Passion door de Heilige Geest zou zijn toonsoorten voor piano. geïnspireerd. Tevens is diens meesterwerk ook in niet kerkelijke kringen rond de jaarlijks In deze jaren schreef hij ook tal van viool- en terugkerende passie- en paastijd niet meer weg fluitconcerten, de Engelse en Franse suites, de .te denken. Maar zij zien dit muziekstuk als een serie Brandenburgse Concerten en drie kunstwerk zoals er zovele zijn zonder de diepe orkestsuites. Het oeuvre van Bach wordt achtergrond waarvan de gelovige Christen beschouwd als het resultaat van drie eeuwen kennis draagt. profane en religieuze polyfonie met een groot aantal complexe en tegelijk harmonische en contrapuntische composities. Johann Seb. 23

Johannes Seb. Bachs portret getekend door P. Vis (1969)

Bachs Matthäus Passion volgens componisten als J. Haydn, W.A. Mozart, CM. Mendelssohn von Weber en L. van Beethoven en niet te Zoals gezegd vond de eigenlijke heront­ vergeten Bachs eigen zonen. dekking, of beter de wederopstanding, van Beethoven bezat zelfs een handgeschreven Johann Sebastian Bach plaats op 11 maart kopie van Bachs Hohe Messe. Onder het 1829 toen de jonge dirigent Felix Mendelssohn motto wat hij (Bach) kan, kan ik (Beethoven) in de Berliner Singakademie Bachs Matthäus ook, vervaardigde Beethoven zijn Missa Passion na vele jaren opnieuw uitvoerde. Toch Solemnis. Een creatief antwoord zogezegd van moet het begrip 'herontdekking' met een componist die over de grote betrekking tot Bach met een fikse dosis zout Thomascantor sprak: Nicht Bach, sondern worden genomen. Bij laat 18e eeuwse, begin Meer soli er heissen" . (Niet beek, maar zee 1ge eeuwse organisten, klavecimbel- en forte moet hij heten). Organisten waar ook in pianospelers en componisten is Bach nooit uit Europa, hadden na Bachs dood het contact het zicht verdwenen. Na Bachs dood (in 1750) met diens weergaloze orgelscheppingen nooit vonden veel van zijn composities, in de vorm echt verloren. van handgeschreven kopieën of eerste druH:en, hun weg naar de werkkamers van Studiemateriaal Als componist van vocaalinstrumentale composities was de ster van Bach na zijn dood wel verbleekt. Zoonlief Carl Philip Emanuel Bach pleegde in Hamburg nog wel eens delen van cantates, passionen en missen uit te voeren. Maar meer dan studiemateriaal zijn Bachs Matthäus Passion, Johannes Passion en Hohe Messe niet geweest. Totdat het wonderkind Felix Mendelssohn in 1829 zijn handen uitstrekte naar Bachs toonzetting van Christus' lijdensgeschiedenis volgens de evangelist Mattheus om daarmee de herleving van Bach in Duitsland op gang te brengen. (Het is en blijft een even uniek als merkwaardig fenomeen, dat soms afgodische bewondering in ons land voor de kunst van die Duitstalige Thürings-Saksische

Als een musicus anno domini 2004 iets soortgelijks zou wagen, zou hij door de ayatollahs van 24 de authentieke oude­ muziekbeweging ogenblikkelijk naar Rottumeroog worden verbannen.

barokcomponist Bach opriep in het bijzonder waar het zijn Matthäus Passion geldt). De opmerking 'handen uitstrekken' kan letterlijk worden genomen. Mendelssohn die een Standbeeld van Johann. Seb. 8ach te Leipzig grenzeloos respect had voor dé Leipziger-cantor van de kunst, zoals die in de van kerkelijke of muzikale dogmatici. Thomaskirche werd vertolkt, was een echt Ging het bij Bach om een dramatisch-muzikale kind van zijn tijd, de vroege romantiek. Voor weergave volgens klassiek-retorische de uitvoering in de Thomaskirche in Leipzig 'spelregels' van het aangrijpende lijdensverhaal: op Palmzondag 1841, vervaardigde hij wel een bij Mendelssohn was het vooral het hoge eigen bewerking van de partituur. Als een emotionele gehalte van de gecomponeerde musicus anno domini 2004 iets soortgelijks muziek dat hem in vuur en vlam zette. zou wagen, zou hij door de ayatollahs van de Is Christus bij Bach vooral de Christus-figuur authentieke oude-muziekbeweging in zijn majestueuze Luthers-theologische ogenblikkelijk naar Rottumeroog worden gestalte, Mendelssohn herkende in Bachs verbannen. Maar Mendelssohn had geen last muzikale uitwerking meer de Christusrol van een ongekende dosis emotionaliteit. Een echt staan echter op de goede hoogte. Het is mens dus maar wel een heilig mens, Gods duidelijk Mendelssohns bedoeling geweest Zoon, dat wel - die ten offer viel aan verraad om het emotionele effect van dat muzikale en vermoord werd. huilen optimaal te maken. Dat gebeurt ook op de plaats 'Und siehe, der Vorhang im Nieuwe ldank Tempel zerriss': Mendelssohn Het Franse cd-label Opus 111 komt de eer toe instrumenteerde dit stuk volop. Bachs dat het, vermoedelijk voor het eerst in de originele bedoeling, een tenor met een basso geschiedenis van de discografie, Mendelssohns continuogroepje, was hem te mager. respectvolle uitvoeringsversie (1841) van Mendelssohns tempo- en Bachs Matthäus Passion op twee cd's integraal karakteraanwijzingen liegen er niet om in dit heeft uitgebracht. Uitvoerenden zijn Chorus stuk. De koralen worden - Laus Deo! - Musicus, Das Neue Orchester en een solisten­ gezongen zoals het hoort: in den brede, sextet onder leiding van Christoph Spering. plechtige protestante kerkstijl van Bach en van Mendelssohns tijd. Geen Koopman­ Met betrekking tot de vertrouwde Matthäus• jakkeren of Harnoncourt-ijlen, maar zoals het klanken volgens het recept van Harnoncourt, hoort. Mendelssohns Matthäus-versie: zeer Leonhardt of Koopman vallen bij het warm aanbevolen. Moeten we daarom niet openingskoor meteen enkele zaken op: niet zeggen: de Mattheus Passie van Johann Seb. nobele kinderkelen vertolken het koraal '0 Bach - Mendelssohn? Er zijn immers twee Mensch bewein' dein Sünde gross' maar dat versies in omloop: de originele van Bach en doen de solisten. Bovendien wordt dat koraal, de 'aangepaste' versie van Felix Mendelssohn dat in octaven klinkt, door meespelende Bartholdy en daarnaast nog een romantische klarinetten versterkt. Hierdoor ontstaan bewerking van Felix's tijdgenoot Robert volstrekt nieuwe klanken en affecten. Franz (1815-1892). ~ Enkele andere opvallende Mendelssohniaanse dr. Pieter Vis (nJtlsicus) wijzigingen zijn: de secco-recitatieven 25 worden door twee dubbelgrepig spelende celli en een contrabas gespeeld in plaats van een cello en een orgel. In plaats van de oorspronkelijk voorgeschreven barokhobo d'amore en barok-hobo da caccia klinken klarinetten. Beide hobosoorten waren in Mendelssohns tijd niet meer vanzelfsprekend in orkesten aanwezig. Dit zijn meer door de praktijk ingegeven wijzigingen. In totaal schrapte hij zestien recitatieven, aria's en koralen: voor tegenstanders van het-lange-zitten tijdens M.P.-uitvoeringen moet Mendelssohns POST Kuljper Klassiek versie wel aan populariteit gaan winnen. Antwoordnummer 47302 Ook omdat hij herhalingen van enkele aria's 1070 WC Amsterdam (géén postzegel) weglaat. Daarnaast verandert Mendelssohn sommige zangpartijen om bij de luisteraar 0206794634 Lage verzendkosten: _ een groter emotioneel effect te bereiken. € 2,50 per bestelling. 020671 1223 Het sterkst tekent zich dit af waar de Extra kortingen bij bestellingen boven [email protected] evangelist zingt: 'Und alsbald krähete der € 200,-. WES Hahn'. De woorden 'Und ging hinaus' www.kuljperklassiek.nl WINKEL worden door Mendelssohn een octaaf lager Ferdinand Bolstraat 6 geplaatst dan Bach had bedoeld. De (bij Heineken Brouwerij) 1072 U Amsterdam vervolgwoorden 'und weinete bitterlich' snel efficiënt betrouwbaar "DER NAPOLEON DES ( ORCHESTERS" WAR ALS DIRIGENT EIN ROMANTIKER

Landsmann Paul van Kempen, in seiner J ugend die entscheidende künstlerische ç-r stand 50 Jame - von 1895 bis 1945 Prägung erhalten hatte - begann er doch (9 -an der Spitze des Concertgebouw­ seine Laufbahn unter dem genialen Orchesters Amsterdam, führte es zu Orchestererzieher als 1. Geiger im Weltruhm, dirigierte daneben 1907 bis 1920 Concertgebouw-Orchester, ehe er später den auch die Frankfurter Museumskonzerte, 1911 Geigenbogen mit dem Taktstock vertauschte. bis 1914 Konzerte des London Philharmonic Orchestra und 1921 bis 1929 regelmäBig in "Das erste Áuftreten Willem Mengelbergs in New York. AuBerdem erschien er in vielen Dresden wurde zu einem auBerordentlichen Musikstädten Europas als gem gesehener Erfolg. Man wusste zwar, dass Van Kempen Gast, darunter von 1936 bis 1942 häufig bei in Dresden die vortrefflichen den Dresdner Philharmonikem: der Erziehungsgrundsätze seines Lehrers und niederländische Dirigent Willem Mengelberg. seine eigenen Amsterdamer Erfahrungen mit Er war zweifellos einer der GroBen seiner Erfolg zur Geltung gebracht hat, aber man 26 Zunft in der ersten Hälfte des 20. durfte auch annehmen, dass die Jahrhunderts, von dem der damalige künstlerischen Ansprüche eines Dirigenten Chefdirigent der Dresdner Philharmonie, wie Mengelberg nur schwer zu erfüllen sein würden. Nun - unsere Philharmonie hat die einmal Kussewitzky oder Stokowski. Feuerprobe glänzend bestanden. Freilich die Der temperamentvolle kleine, untersetzte Musiker werden genau wissen, wie hoch der Mann mit rötlichem Haar, scherzhaft der Anteil ist, den Mengelbergs persönliche "Napoleon des Orchesters" genannt, war als Kunst an diesem Erfolg hatte. War er doch Dirigent mit starker Emotion ein ein Dirigent von unmittelbar faszinierendem ausgesprochener Romantiker. Im Zentrum Künstlertum. Nicht das ,Geistige' dieses seines weit gespannten Repertoires standen Musizierens war so bestechend, sondern die die Werke von Beethoven, Mahler und durch und durch sinnhafte Prägung des Strauss. Letzterer widmete ihm für tatkräftige künstlerisch - menschlichen Inhaltes eines Förderung seine sinfonische Dichtung "Ein jeden Stückes. Schon nach der ers ten Hälfte Heldenleben". Und Gustav Mahler, den er des Abends umbrandete den Gastdirigenten seit 1902 persönlich kannte, gewann wohl ein Orkan der Begeisterung. Am Schluss den stärksten Einfluss auf sein Denken - nahm Mengelberg van Kempen zu sich ans habe dieser doch, wie Alma Mahler den Pult, ehrte durch diese schöne Geste die Dirigenten wissen lieB, ihn stets als seinen Philharmonie und drückte seine hohe engsten Freund und "unvergleichlichen Meinung von der Leistungsfähigkeit des Interpreten" geschätzt. Kein anderer Dirigent Orchesters auch in Worten aus." So hat damals so häufig Werke dieses berichtete u. a. Dr. Hans Schnoor im Komponisten aufgeführt. Allein zwischen "Dresdner Anzeiger" vom 23. Oktober 1936 1903 und 1919 standen 171 Mal über das Dresdner Debüt Mengelbergs - Mahler-Werke auf den Programmen des Auftakt zu weiteren groBen Abenden in der Concertgebouw. Als man Mengelberg 1920 Folgezeit. für seine ers ten 25 Dienstjahre in Amsterdam ehren wollte, erbat er sich stattdessen die Was hier nicht zum Ausdruck kam, mussten Mittel für einen kompletten Zyklus aller die Musiker, die unter seiner Leitung Mahler-Sinfonien. Seit 1922 bis in die Zeit musizierten, jedoch oftmals schmerzlich des 2. Weltkrieges hinein nahm er - zunächst 27 erfahren: In den Proben war Mengelberg mit dem New Y ork Philharmonic Orchestra, einer der unangenehmsten und ermüdendsten später vorwiegend mit dem Concertgebouw­ Dirigenten - hatte er doch die Orchester - etwa 90 Werke von 40 Angewohnheit, schier endlos einstimmen zu Komponisten für verschiedenste lassen, was wohl jedes Orchester zur Schallplattenfirmen in den USA und in Verzweiflung bringt. Vor allem aber redete er Europa ~uf (hinzu kamen zahlreiche gem - über die Werke, die Komponisten, . Rundfunkproduktionen in den über dies und das. Er erklärte, was seine Niederlanden), die seine Kunst für die Dirigierbewegungen im einzelnen bedeuten Nachwelt erhalten haben, welche ihn nicht sollten. Es blieb sein Geheimnis, wie er eben freundlich behandelt hat. dennoch Spannung, Brillanz und Dramatik erzeugen, den Musikem seine oft sehr subjektiven Ansichten geradezu suggerieren, aus ihnen das Letzte herausholen konnte. Dazu kam - insbesondere bei der Arbeit mit Auftakt Zu weiteren seinem Orchester - ein despotisches Verhalten, während er sich bei Gastspielen groBen Abenden moderater zeigte. in der Folgezeit An virtuoser Überzeugungskraft, klanglicher Intensität, vor allem aber an Farbigkeit seiner immer eigenwilligen Interpretationen soll ihn jedenfalls nach zeitgenössischem Urteil seinerzeit keiner übertroffen haben - nicht Freilich Iud der 1871 in Utrecht Geborene, (

(

28 der rheinische Vorfahren hatte und u.a. von öffentliches Eigentum; ich konnte sie keinem Franz Wüllner- in Köln ausgebildet worden Volk vorenthalten." war, mit seinen verworrenen politischen Ansichten, vor allem jedoch mit seiner Auch Paul van Kempen wurde nach unverholenen Sympathie für die Besetzung Kriegsende wegen seiner Tätigkeit in der Niederlande durch Nazi -Deutschland Deutschland - er hatte sogar die deutsche Schuld auf sich. Er paktierte mit dem Staatsangehörigkeit angenommen, sich jedoch Hitler-Regime, duldete beispielsweise die nicht bei den Machthabern angedient - in Deportation von 16 seiner jüdischen Musiker, Holland zunächst boykottiert, ehe er 1949 um dann für deren Überleben im zum Chefdirigenten des Philharmonischen Konzentrationslager seine "guten Orchesters von Radio Hilversum berufen Beziehungen" spielen zu lassen. Die er, der wurde. Als er sich nach seiner Rückkehr in während des ganzen Krieges hindurch in die Heimat um die Nachfolge Mengelbergs Deutschland dirigierte, zweifellos hatte. beim Concertgebouw-Orchester bewarb, die Eduard van Beinum erhielt, hatte dies sogar So wurde ihm, den man alsbald als "Pétain studentische Protestaktionen in Amsterdam des musikalischen Marschallstabes" und ausgelöst. "Hamsun der Musik" beschimpfte, nach Kriegsende die weitere aktive Teilnahme am Im Sommer 1951 sollte - nicht zuletzt durch Musikleben seines Landes verwehrt, verlor er Fürsprache seines einstigen Orchesters - 1945 Stellung und Ruhm. Die niederländische Mengelbergs Berufsverbot enden. Doch dies Königin entzog ihm die Medaille fur Kunst erlebte er nicht mehr. Am 22. März 1951, und Wissenschaft. Vergeblich versuchte er eine Woche vor seinem 80. Geburtstag. starb sich zu verteidigen: "Ich habe mich niemals er verbittert in der Einsamkeit eines kleinen mit Politik befasst. Meine Kunst war und ist Schweizer Ortes, in den er sich HUWELIJKSPROBLEMEN IN DE PASSIETIJD

leden waarvan een klein aantal bij de eerste repetities onder de toenmalige repetitor Hans Ç'" en tante van mij, een voorste-rij­ Cleuver niet kwam opdagen. Partijenstudie was {9 sopraan van het Toonkunstkoor onder hun muzikaal niveau en als reden voor Amsterdam, verbleef tijdens het hun afwezigheid zeiden ze: "We kennen het concertseizoen 1934-1935 bij mijn ouders wel, we hebben het al zo vaak gezongen!". M'n thuis. Het feit dat zij op de voorste rij stond tante was daarentegen altijd present, zij had ze volgens haarzelf te danken aan de behoorde -althans zo meende zij zelf- tot de kwaliteit van haar stem en aan haar uiterlijk. Ze steunpilaren van het koor en kon daarom niet was er van overtuigd dat Mengelberg tijdens worden gemist. Zij nam zelfs deel aan de extra koorrepetities en uitvoeringen regelmatig en repetities voor de nieuwe leden die bij één van goedkeurend in haar richting keek. Zij was een de bestuursleden thuis werden gehouden. Haar Piëtiste en geloofde dat Jezus voor haar echtgenoot, mijn oom, vond dit allemaal maar zaligheid was gekruisigd en aan het kruis was overdreven gedoe en was van mening, dat gestorven. In de Matthäus Passion van J.S. Mengelberg op het koor vrouwen genoeg had. Bach vond ze de weerklank van haar geloof en Het was een jaarlijks terugkerend probleem dat in de uitvoeringen daarvan onder leiding van in 1935 tijdens de extra repetities in de Willem Mengelberg beleefde zij dat naar passieweek escaleerde. Mijn tante pakte de lichaam, ziel en geest. Meerdere keren per dag nodige spullen en haar tandenborstel en stond 29 kon zij daarvan met overtuiging vertellen. op een middag bij ons voor de deur. Mijn Door haar verhalen werd Mengelberg voor ouders waren niet blij met haar komst, maar mij, als jongen van elf jaar, een Napoleon die lieten haar niet in de kou staan; het was nog met zijn soldaten door Europa trok en zichzelf maar maart. tot keizer kroonde. Pas later las ik dat het De week voor de uitvoering op Palmzondag Algemeen Handelsblad op 5 december 1895 in steeg haar adrenaline ten top, vooral bij de een artikel over Mengelberg had geschreven: laatste twee repetities o.l.v. Mengelberg. Zij Welk een legercommandant is deze jonge wilde extra vroeg weg, nam amper de tijd om Bonaparte! te eten en had geen tijd om te helpen bij de afwas. De spanning werd nog opgevoerd door De "exercities" voor de jaarlijkse opmars naar de schriftelijke instructies van het bestuur in Golgotha begonnen in januari. Een verband met het feit dat Mengelberg in "korporaal", in de koorwereld repetitor oktober veertig jaar aan het genoemd, nam de partijen door. Een "hogere", Concertgebouworkest zou zijn verbonden. Er meestal de tweede dirigent van het was reeds gecollecteerd onder de koorleden Concertgebouworkest, trainde de "bataljons" om Mengelberg op de eerste repetitie bloemen en tenslotte verscheen Mengelberg, de "kleine en een cadeau aan te bieden en de koorleden generaal" om zijn leger te inspecteren en te dienden daarom uiterlijk kwart voor acht inspireren. Tweemaal per week, op maandag­ aanwezig te zijn en moesten zo spoedig en donderdagavond van acht tot tien uur, werd mogelijk hun plaatsen innemen. Even voor "geëxerceerd" zonder dat de "rekruten" de achten zou een bestuurslid d.m.v. een gelegenheid kregen "op de plaats rust" te handgebaar het koor laten staan en een teken houden. geven om te applaudisseren zodra Mengelberg Het koor bestond uit ongeveer vierhonderd binnenkwam. . ~ - "-'-:;'1'-:;; -,(- ..x-. t J'_ f --.' _ ...... -- OJIUD ~ __'-- __ ihr TÖCh .. ter, helft mir 11a. .., 11 ~Alto.. -'

'" ..a m... Kommt, kommt, r) J& -,.:anOle. -.

-- _Ol. ~ .J!I!\. 1.. KoJllDlt, kommt, Basso. .u. .- 11 ' .t::.

, f - - ~mmiJ ihrTöcb ... ie~} helft mir kls.

De volgende dag hoorden wij uitvoerig dat het duur aambeien van" .Dit laatste zei mijn tante een bijzondere ontvangst was geworden door giechelend achter haar hand, waardoor ik de toespraak van mevrouw Helène Rahusen, 'aardbeien' verstond. Pas later begreep ik op de voorzitster van het koor. Zij had welk ongemak haar Willem doelde. Mengelberg namens de koorleden gefeliciteerd Mengelberg ging door. "Het klinkt zo en hem het cadeau en een bloemstuk vervelend, zo ongeïnteresseerd! Komt er soms aangeboden. In zijn dankwoord zei niemand? Dat komt er van als er onder u zijn 30 Mengelberg o.m. dat Bach dit jaar ook die repetities uit lamlendigheid hebben gemist jubileerde, omdat hij 250 jaar geleden werd met als reden: 'Ik kom niet repeteren, want ik geboren. ken het wel, ik heb het al zo vaak gezongen'. Een sopraan van de tweede rij, eigenlijk een Al zou u het onder Bach gezongen hebben, volksvrouw, die net op tijd hijgend was waarvan ik enkele verdenk als ik u zo bekijk, binnengekomen mompelde nogal hardop: dan nog kent u het niet! Ik bestudeer de "Nou gefeliciteerd dan!" en was gaan zitten. partituur dagelijks en ik doe steeds weer . - Als door een wesp gestoken beval Mengelberg nieuwe ontdekkingen. Het bestuur heeft mij de haar om te gaan staan en zei: "Ik bepaal presentielijsten ter inzage gegeven; ik weet wanneer u mag gaan zitten! Dit zullen we met precies wie er van u vanaf januari niet zijn z'n allen na de repetitie gaan oefenen want er geweest. Als vanavond alles zo beroerd blijft mag geen zangtijd verloren gaan." Na dit gaan als deze inzet, dan mogen degenen die te incident gaf hij de pianist opdracht een maat weinig zijn geweest, niet aan de uitvoering mee voor de koorinzet van het openingskoor te doen". Een verstandig besluit vond m'n tante, beginnen. het waren meestal van die 'bekakte tantes' die zich die vrijheid permitteerden. Na amper een maat gezongen te hebben sloeg Mengelberg af en zei: "Sopranen hoe kunnen Mengelberg vertelde ook dat hij 's middags jullie de uitnodiging van 'Kommt' zo vervelend met het jongenskoor 'Zanglust" van de heer zingen? Al jaren leer ik jullie om voor de Willem Hespe, het koor dat dit jaar voor het laatste hoge noot, die E, een "H" te zetten; eerst mee zou doen, had gerepeteerd. "Daar want als de nood het hoogst is, is de redding zoudt u een voorbeeld aan moeten nemen, die het meest nabij en dat is nu juist die "H". jongens kennen het werk uit hun hoofd!" Daarbij moet u uw hoofd hoog houden en niet Wat hij er niet bij vertelde, zoals ik jaren later in uw schouders duiken om hem er uit te van een reeds op leeftijd zijnde koorknaap persen, dat is ongezond en daar krijgt u op den hoorde, was dat de pianiste van het koor huilend was weggelopen. Zij begeleidde de koor van de Cäciliën Verein in Frankfurt jongens met één vinger en was niet in staat de gerepeteerd en die klaagden ook niet. Nou, orkestbegeleiding te spelen. Mengelberg was vooruit dan maar, gaat u maar zitten". zelf achter de piano gaan staan en had tegen Enkelen deden dat meteen, maar dat was tegen de pianiste gezegd: "Gaat u maar naar huis, ik de zin van de baas. Zij werden door hem kan u niet gebruiken." En Willem Hespe werd gesommeerd om onmiddellijk op te staan en' bleek van verontwaardiging toen hij te horen kregen te horen: "U bent zeker nieuw en nog kreeg: "U moet de jongens beter leren zingen, geen discipline gewend hè. Ik geef aan wanneer ze moeten hun monden wijd open doen en u mag gaan zitten. Na afloop van de repetitie niet hangen, maar rechtop staan". gaan we dat gedegen oefenen." M'n tante vertelde ook nog dat één van de Toen wij zaten, aldus mijn tante, vervolgde hij alten zo dom was geweest om te vragen of ze zijn verhaal met: "De stoet vordert maar vanwege haar rugpijn mocht gaan zitten. Ze langzaam want jeruzalem is op heuvels kreeg een duidelijk "neen" te horen en het gebouwd en het kruis is te Zwaar om tegen de advies om zich thuis door haar man met hoogte op te dragen. Koor I nodigt Koor II uit "Sloan", destijds een populair smeermiddel met de vraag: 'Kommt, ihr Töchter, helft mir met pregnante geur, te laten behandelen. Idagen!' Koor II, vraagt: '\'V'ie is het die wij "Maar ik heb geen man" zei ze. Onder zien?' Koor I antwoordt: 'Den Bräutigam!', de hilariteit boden enkele bassen zich aan om met Messias die wij verwachten. Zo ontstaat een haar mee naar huis te gaan, waarop vraag- en antwoord spel tussen twee groepen, Mengelberg zei: "Heren niet allemaal tegelijk!" die het uiteindelijk met elkaar eens worden dat en tegen de alt: "Mevrouw, gaat u dan maar de ongelukkige die daar gaat, geofferd zal zitten hoor, u vroeg het zo vriendelijk!" worden: 'Wie ein Lamm, auf unsre De spanning was door dit incident gebroken Schuld'.Daarbovenuit zingt een jongenskoor, en Mengelberg vervolgde:"U bent onder mijn net zoals in een mis, de avondmaalshymne: '0 leiding bezig de grootste gebeurtenis van alle Lamm Gottes unschuldig am Stamm des tijden te verkondigen. U moet zich voorstellen Kreuzes geschlachtet'. Dit openingskoor is een 31 in jeruzalem te zijn." Die voorstellingen kende drama op zichzelf en dat moet u beleven en tot Mengelberg uit het atelier van zijn vader, die uitdrukking brengen. Vanaf nu mag u niet heel wat kruiswegstaties voor verschillende r.k. meer in de partituur kijken, uw ogen moeten kerken in Nederland had vervaardigd. "U ziet op mij gericht zijn en u moet precies op mijn een man, die op weg is om gekruisigd te slag zingen". Terwijl we weer stonden keek worden, zwoegend met zijn kruis dat hem te hij ons allen aan en zijn ogen dwongen ons te zwaar is. Zo'n terechtstelling brengt altijd veel zingen. We werden bezield en vanaf dat volk op de been, vooral vrouwen die moment verliep de repetitie voortreffelijk. "Töchter" -bewoners van jeruzalem- worden genoemd. Onder die vrouwen bevinden zich N a afloop van de repetitie volgde, als een ook enkele oude mannen, de oudsten van het soort strafexercitie, het opstaan en gaan zitten. volk, die weinig meer te doen hebben. In de Het bestond uit de volgende onderdelen: rug partituur noemt Bach dat 'Koor 1'. Andere rechten, knieën en voeten tegen elkaar, de vrouwen, die het nog te druk hebben met hun rechterhand en de muziek op schoot laten huishoudelijk werk, en mannen die met zaken rusten en met de linker hand onopvallend de bezig zijn noemt Bach 'Koor II'." klapzitting vast houden. Vanuit deze houding Het koor hoorde het verhaal, dat het elk jaar moesten wij op een teken van hem gaan staan, opnieuw hoorde, staande aan. Gelukkig stak terwijl wij met de linkerhand de stoelzitting mevrouw Rahusen haar hand op en zei: tegen opklappen moesten behoeden. Eenmaal "Mijnheer Mengelberg! Het staan wordt ons staande moest de linkerhand, gelijk aan de ook te zwaar, mogen we niet gaan zitten?" rechterhand, de muziek vasthouden. Daarna Mengelberg keek verstoord en antwoordde: rustig blijven staan. "Niet wiebelen, niet aan de "Mevrouw, ik sta toch ook en u hoort mij kleding friemelen en vooral niet achterom toch ook niet klagen. Vorig jaar heb ik met het kijken, want u zit niet op een toilet!" zei de ondeugd! Als we allemaal zo enige minuten afgelopen, maar een ieder ging voldaan naar ( hadden gestaan, gaf hij ons weer een teken om huis. Mengelberg wenste ons een goede te gaan zitten. Eerst moest de linkerhand de nachtrust en werd door een bestuurslid stoelzitting grijpen en die, tegelijk met het weggeleid. zitten gaan, naar beneden drukken. Als we Hierna hadden de koorleden zich snel eenmaal waren geland, dan weer meteen aangekleed om de grote baas, met zijn mooie rechtop zitten en vooral geen benen over auto en chauffeur, te zien wegrijden naar het elkaar doen, '\vant daarmee kweekt u Amstel Hotel. Mengelberg had speciaal nog spataderen". Na drie tot vier keer deze naar mijn tante gezwaaid; ze was geluklcig en oefening herhaald te hebben ging het naar zijn thuis zat ze kaarsrecht op de stoel met haar zin. Toen één van de koorleden toch weer te knieën tegen elkaar! laat met het opstaan was, moest mevrouw De dagen die volgden werden door haar Rahusen haar naam noteren en mocht zij met galmend doorgebracht en ik kreeg daardoor de uitvoering niet meedoen, want, zei hij: "Eén de Matthäus goed in mijn hoofd. En m'n van u kan alles bederven." Dat het betreffende moeder hoorde haar liever zingen dan praten, koorlid bij de generale gewoon weer op haar want mijn tante kon en wist alles beter dan plaats stond viel hem niet op, of hij wilde het zij. / niet zien. Door deze sta- en zitoefeningen was Tijdens haar repetities kwam haar man bij ons I de repetitie een half uur later dan normaal op bezoek, want alleen is maar alleen. Mijn

vader adviseerde hem om ook op het Toonkunstkoor te gaan zingen, maar daar wilde hij niets van weten. Dat oratoriumgedoe lag hem niet; hij was ook nooit op 32 een uitvoering van zijn vrouw geweest. Hij ging liever naar een mannenkoor en zo is hij uiteindelijk bij Fred. Roeske van 'Apollo' terecht gekomen, maar hij had inmiddels wel een kaartje gekocht voor de uitvoering van de Matthäus Passion op Palmzondag.

Vrijdag hoorden wij dat het ritueel van de donderdagavond gelijk was geweest aan dat van de maandagavond en gelukkig, niemand had het in zijn hoofd gehaald om zo maar te gaan zitten. Mengelberg had verteld dat hij 's ochtends met het orkest en de solisten had gerepeteerd en dat het orkest prachtig speelde. Daarna had hij de hele middag met de solisten apart gerepeteerd. Het beloofde a.s. zondag werd er nog even het geruisloos opstaan en een mooi concert te worden dat d.m.v. de zitten geoefend en ging het koor vol goede radio over de hele wereld zou klinken. Daarom moed naar huis: de generale tegemoet! moest de uitvoering nog perfecter zijn dan andere jaren, want de microfoons namen alles De generale repetitie ging voortreffelijk I nauwkeurig op. Fouten die met het oor niet te behoudens een klein incident met de organist horen waren, hoorde de microfoon wel. Als Piet van Egmond. Mengelberg was gestopt en een koorlid niet goed naar hem keek en te had over het orkest heen en in aanwezigheid vroeg zou inzetten dan zou dat over de hele van het publiek aan hem gevraagd: "Meneer, wereld hoorbaar zijn. Zijn ogen fonkelden waarom speelt u niet?" Van Egmond was toen hij zei:"Ik zal er voor zorgen dat het achter het orgel vandaan gekomen en had hem koorlid dat erin vliegt, er voor zijn of haar hele op dezelfde manier geantwoord: "Meneer, ik leven uit vliegt". Staande hoorden de speel wel en precies volgens de registratie en koorleden hun verdoemenis aan, maar sterkte zoals u die mij hebt opgegeven". popelden, ondanks het risico dat zij liepen, om Mengelberg keek hem aan en zei: "We gaan te beginnen. verder". Toen Mengelberg na afloop naar Hij begon het tweede deel, acht maten voor de boven ging, stopte hij bij het orgel en zei tegen inzet van het koor en zei: "U gaat allen uw Van Egmond: "Meneer, u hebt mooi vriend zoeken, maar niet tegelijk. Eerst de gespeeld". alten, dan de tenoren, dan de bassen en tenslotte de sopranen en ik geef u daartoe de De eerder genoemde koorknaap van Zanglust gelegenheid, dus goed kijken! Ik zing de laatste vertelde mij nog dat Mengelberg na afloop van drie maten met opmaat." En na de inleidende de generalè voor de jongens een doos met maten door de piano zong hij: . Kwatta-repen had laten bezorgen, voor de pianiste een grote doos Droste flikken en voor "Ach, nun ist mein Jesus hin!" en riep: "Alten Willem Hespe een kistje sigaren. 'Wo ist denn', tenoren 'Wo ist denn', bassen Na de uitvoering bleef tante nogal lang weg en 33 'Wo ist dehn', sopranen 'Wo ist denn'. Bij de we maakten ons zorgen, maar mijn vader wist vijfde maat van de sopranen sloeg hij af en met zekerheid te vertellen dat haar echtgenoot schreeuwde: "Sopranen, uw A is te laag, hoe zich over haar had ontfermd. De volgende durft u! Als ik uw vriend was zou ik hard ochtend vertelde ze dat het weer goed was weglopen. Voorste rij sopranen, zing eens tussen hen; ze pakte haar spullen en 'gegangen' met ha-tjes, dus: 'ge-ga-ha-ha-ha­ tandenborstel en verdween zoals ze gekomen ha-hangen' .. Goed, maar niet uw benen. oVer was. De dagen daarna hebben wij .ervaren wat elkaar, dat veroorzaakt, zoals ik eerder heb 'Sanfte Ruh, ruhe sanfte' betekende. gezegd, spataderen en bovendien haaruitval. De uitvoering van de Matthäus Passion had Tweede rij: daar zit nog een andersdenkende veel luisteraars een moment van inkeer tussen! Derde rij: ook!" En zo werd elke rij gebracht, de solisten financieel gewin, de uitgekamd, totdat het naar zijn zin was. orkest- en koorleden muzikaal contact en er Evert Cornelis, die in vroegere jaren de was een huwelijk gered. Dat alles mede dank koorrepetities voor Mengelberg waarnam, was zij Willem Mengelberg! een tegenstander van de "ha-tjes"- techniek en Het jaar daarop moest Willem Mengelberg de had Mengelberg daarover reeds op 23 uitvoering van de Matthäus Passion zonder december 1909 geschreven. (Zie Frits Zwart mijn tante doen. Begin januari werd er een blz. 35.) Mogelijk dat Mengelberg wilde neefje geboren, waardoor zij de repetities niet demonstreren, dat deze techniek voor een kon bijwonen. Het jongetje kreeg de naam amateurkoor nodig was. Tante zei: "Wij van de Tr/iifried. .IJ voorste rij hebben nooit problemen met de zuiverheid, maar achter ons zitten er een Johan Krediet paar... " Na het 'Ruhe sanfte, sanfte Ruh' om tien uur MEMORIES OF DONALO BLAKESLEE

you know. There are two other orchestras wruch I rank as their peers: the ;@S our loved ones depart tbey leave Concertgebouw and the Philharmonic - U, behind them some traits that theirs is a very particular, individual music­ synthetise their who Ie personality. making wruch cannot be found in any other There are two occurrences in my 12-year old ensemble". DonaId then replied: "Well, thank friendship with DonaId Blakeslee that stand as you so much for what concerns us". I hadn't typical of his good-natured disposition. Both grasped the exact meaning of rus words. He took place in , in 1992, the year we saw the question stamped on my face, and came to know each other. added: "I am a member of the Concertgebouw Orchestra !" We had both been invited by the Vienna In the days that followed we went through Prulharmonie for the festivities of their 150th long discussions on music, polities, anniversary. After the opening ceremony, we rustory ... and languages - one ofDonald's were all engaged in a stimulating conversation; multiple interests in life. Witrun a couple of chatting and sharing thoughts, though many of days the Blakeslees had invited me to be their us hadn't been formally introduced. DonaId guest in Amsterdam for the Palm Sunday expressed hls bewilderment at the 'Matthäus Passion' at the Concertgebouw the 34 Prulharmonic's sound: "I am a musician myself following weekend. My activities in Rio de and yet can't understand how do they manage Janeiro prevented me from enjoying their to produce that unbelievable sound". I said: generous hospitality. But it cemented the "Well, that doesn't happen only with them, foundations of a standing friendsrup.

In het midden Donaid Blakeslee met rechts van hem Francisco Joffily The words of a Brazilian poet, Vinicius de Moraes, come to my mind in connection with our first meeting and with Donald's and Rietje's spontaneous invitation to som~one they had just met: "We do not make frlends; we recognise them."

But there is another occurrence which tells a lot on Donald's humour and the ability he had to improvise a spirited solution. As part of the Vienna Philharmonic's Jubilee there was a ceremony at the Brahms-Saal, presided by prof. Werner Resel, then ~ orstand' of the great ensemble. Donald, Rietje and myself were sitting si de by side. Donald was quite nervous as he had just been informed that their country-house in the Netherlands had been invaded by squatters. Then the moment came when prof. Resel called "Mr. Blakeslee, representative of the Concertgebouw Orchestra" to come to the stage and pronounce bis speech. Donald stood up, taking with bim the huge commemorative Donaid Blakeslee, zoals geportretteerd voor book of the Concertgebouw Orchestra's recent het boek 'Solo' door fotograaf Arnold Vente anniversary. The book was wrapped in a beautiful metallic paper..... wbich Donald took ability to improvise a witty correction delighted along with bim.... in a supermarket bag! Rietje 35 everyone. muffled her cry: "Oh, no ! Donald ... the When he got back to bis seat he was quite bag... !" When he reached the stage platform, upset, saying that he had made a fool of he suddenly realised that he was holding an bims elf, but people in the neighbouring seats old, bruised supermarket bag. His face, as that friendly similing at bim and nodding their of an actor, showed bis astonishment. The heads in supporting approval disavowed his whole scene seemed taken from a movie - implacable self-criticism. At the end we all spontaneous, seemingly-improvised and laughed together. ( itresistibly funny. But the best was still to come. After the usual Deep sorrow is still in the he arts of everyone. "Ladies and gentlemen ... " Donald went on, And it will remain so for a long time. But expressing bis saclsfaction for representing bis through the years to come, I am sure that Orchestra in the festivities of the 150th Donald's image that will remain in our he arts anniversary of the ... 'Berliner is that of a gentle, witty and generous man Pbilharmoniker' ... ! He stopped for a moment, who loved musie, who loved life. A man who not believing what he had said. Rietje loved people and knew how to make friends. exclaimed in despair "Nein, nein.... ! Wiener ... Wiener Pbilharmoniker !" In a second Francisco] offib' Donald got hold of the situation. He slapped a Rio de]aneiro March 2004 couple of times bis own face - wbich was J already as red as a tomato - and said to bims elf, like a schoolboy repeating alesson: "Wiener Pbilharmoniker ! Wiener Pbilharmoniker !" The audience laughed loudly and fullheartedly. Donald's expression and bis Orkestpartituren en klavieruiUreksels AANGEBODEN

Orkestpat1ituren

Die Jahreszeiten Joseph Haydn . Peters uitgave €20,- (harde kaft.)

.Schöpf~ng J 0seph Haydn Peters uitgave € 15-, ,

. " . ~- . (slappe kaft.). Messias Händel Peters uitgave € 15,- (slappe kaft.) Dettinger Te Deum Händel Peters uitgave € 12,50 36 (harde kaft.) Paulus Mendelssohn Peters uitgave € 15,- (harde kaft.)

Klaviertlittreksels

InHetWoud P. Van Anrooy Eggers, Leiden € 10,­ Dierencantate Theo van der Bijl Handsschrift € 20,­ La riserr. Lazzarro L. Perosi Breitkopf & Hartel € 10,­ Capriccio R. Mengelberg Handschr. Flothuis €20,• Kalanus Niels W. Gade Breitkopf & Hartel € 15,­ Christ. am Oelberge Beethoven Breitkopf & Hartel € 12,50 Veni Creator Diepenbrock Alsbach & Co. € 10,­ Lied vd Hop uit vogels Diepenbrock Alsbach & Co. € 10,­ Incantation Diepenbrock Alsbach & Co. € 10,­ Geistliches Lied 5 Diepenbrock Alsbach & Co. € 10,-

De prijzen zijn exclusief verzendkosten. Voor de orkestpartituren bedragen deze € 3,- en voor de klavieruittreksels € 2,25 per zending. Na telefonische informatie en overmaking van het bedrag, met vermelding van titels, op rekening 49645 van Johan Krediet te Duivendrecht, volgt onmiddellijk verzending.

Voor meer informatie kunt u bellen met Johan K.rediet 020-6991607 ofhem een mail sturen: [email protected]

N.B. De redactie aanvaardt geen verantwoordelijkheid voor de juistheid Van de vermelde titels en prijzen. Mevrouw C. Baurichter-Jonkers biedt ter overname aan: nr auteur titel Oprijs 01 Dokkum,J.D.C van De Maatschappij ter Bevordering der Toonkunst 40,- 02 Metz, Louis Dirigeren, dirigenten en orkesten 12,50 03 Maandblad Mens en Melodie 1971 10,- 04 Mengelberg R. .50 Jaar concerten te Rotterdam, 1889-1939 10,- 05 Kiliaan & Pantus Tussen Apollo en Bachus, 75 jr. De Vereniging Nijm. 20,- 06 Lansink & Taat Van Dolf van Gendt naar , 1888-1978 10,- 07 Walter, Bruno Thema en variaties 15,- 08 Vincent, Jo Zingend door het leven 3,50 09 Reeser, Eduard Een eeuw Nederlandse Muziek 40,- 10 Bart, Jan van Discografie van het Concertgebouworkest 20,- 11 Gedenkboek Honderd jaar muziekleven in Nederland 1829-1929 25,- 12 Schreiber, Wolfgang Mahler 5, - 13 Programmaboekje Vreugde en Arbeid, 1940 30,- 14 Programmaboekje Scheveningen, 1938 30,- 15 Boer, A. van den Psychologische beteekenis van Mengelberg (beschad.) 20,- 16 Mahlertentoonstelling in Utrecht, 1986 10,- 17 Berckenhoff, H.L. Kunstwerken en kunstenaars 5, - 18 Kempers & Flothuis Eduard van Beinum 10,- 19 Programmaboekje Concertgebouw Amsterdam 1913 40,- 20 Gedenkboek Maatschappij "Caecilia" 1841-1941 10,- 21 Reeser, Eduard Gustav Mahler und Holland 10,- 22 Maandblad Mens & Melodie, Eerste jaargang nr. 10, okt. 1946 15,- 37 23 Boudewijns, Leo Muziek uit was 10,- 24 Mengelberg M.M.e. Concertgids (Elsevier) MCMLIX 5, - 25 Cherbuliez, Antoine E. Bach 2,50 26 Bos, Hans Muziekwijzer 2,50 27 Hutschenruyter, W. Richard Strauss 10,- 28 AVRO kalender Klassiek 1986 2,50 29 Maandblad Preludium 1947 10,- 30 Gedenkboek Waar bemoei je je mee, 75 jaar Ver. Concertgeb. Ork. 15,- 31 Arntzenius Amerikaanse kunstindrukken 10,- 32 Schummel Over muziek en musici 5,- 33 Samama,Leo Zeventig jaar Nederlandse Muziek van 1915-1985 10,- 34 Krop G.K. Concertgebouw in diamant 10,- 35 Bossan G.S. Nederlandse Zangeressen 5, - 36 Pijper, Willem De quintencirkel 2,50 37 De muze en het heelal 2,50

Prijzen Wn exclusief verzendkosten.

Mevrouw Baurichter is telefonisch bereikbaar: 0521-512506.

N.B. De redactie aanvaardt geen verantJJJoordelijkheid voor de juistheid van de vermelde titels en prijzen. Registeraanvullingen MezT (eerder uitgebrachte in maart 2003)

Auteurs pagina's 3-10: Cos ter, Aarnout. 66/16 'Till)' Mengelberg-Wubbe'. 66/18 jan Toorop en de muziek'. Joffilly, Francisco. 65/10 'The man who forged the great-ness of dle Concergebouw Orchestra'. Heg, Hans. 65/16 'Concessies voor de studio' Kapel, Ab van. 64/14 'Klassieke muziek verbergt een onpeilbare diepe betekenis'. Krediet, Johan. 51/39 '\X1M was aardig voor jonge muzikanten'. 64/08 'Mengelberg in New York, 1921' 64/12 'Ernest Ansermet'. 64/20 'Gustav Mahler in Amsterdam'. 65/06 'L.M.G. Arntzenius'. 65/18 'Mengelberg in New York, 1921' 65/30 'Bretelles van men. Mengeleberg' 66/06 'Eduard van Beinum'. 66/15 'Sjoppehendelemengele' 66/28 'Mengelberg in New York, 1921' 67/06 'Ab van Kapel, Ridder in de Orde van Oranje Nassau'. 67/26 'Duisternis en licht'. 67/37 'Theo van der Bijl'. Maarsing, Johan. 64/06 'Concertgebouworkest in dertien compact disks'. Tuijten, Hans. 64/16 'Chasa Mengelberg revisited'. Woudenberg, Adriaan van. 64/19 'De practische kanten van een verblijf op de ehasa'. Zwart, Frits. 67/16 '\X1M als componist voor de Rembrandt-feesten van 1906'.

Artikelen ill'erW.M. pag. 12-15. 38 65/10 'The man who forged ilie great-ness of ilie Concertgebouw Orchestra'. Door: Joffely, Francisco. 51/39 '\VM was aardig voor jonge muzikanten'. 64/08+65/18+66/28 'Mengelberg in New York 1921' 64/12+65/06+66/06+67/37 'Dirigenten om Mengelberg'. 64/20 'Gustav Mahler in Amsterdam' 65/30 'De bretelles van Mengeleberg'. Door. Krediet, Johan. 67/16 '\'\'M als componist voor de Rembrandt-feesten in 1906'. Door Zwart, Frits.

Diyerse onderwerpen pag, 16. 65/16 'Concessies voor de Studio' Door Heg, Hans 64/14 'Klassieke muziek verbergt een onpeilbare diepe betekenis'. Door: Kapel, Ab van. 66/15 'Sjoppiehendelemengele'. 67/26 'Duisternis en Licht' Door: Krediet, Johan. 64/06 'Concertgebouworkest in dertien compact disks'. Door Maarsing, Johan. 64/16 'Chasa Mengelberg revisited'. Door: Tuijten, Hans. 64/19 'Practisch verblijf op de Chasa'. Door: Woudenberg, Adriaan van.

Belangrijke namen pag. 18-21 66/16 'Till)' Mengelberg-Wubbe' 66/18 'Jan Toorop en de muziek' Door:Coster, AarnOlit. 64/12 'Ernest Ansermet', 65/06 'L.M.G. Arntzenius' 66/06 'Eduard van Beinum' 67/06 'Ab van Kapel' 67/26 'Rembrandt in de Jodenbreestr.' 67/37 'Theo van der Bijl' Door:Krediet, Johan. 67/16 'Rembrandtfeesten 1906'. Door: Zwart, Frits.