Przegląd Więziennictwa Polskiego

PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO

Kwartalnik poświęcony zagadnieniom prawnym, kryminologicznym i penitencjarnym

Nr 96 Warszawa 2017 III kwartał 2017

Wydawnictwo Centralnego Zarządu Służby Więziennej Ministerstwa Sprawiedliwości Rada Naukowa: Przewodniczący − Czesław Kłak Wiceprzewodniczący − Krzysztof Wiak Członkowie: Krzysztof Krajewski, Emil Pływaczewski, Edward Skrętowicz, Jerzy Migdał, Beata Pastwa-Wojciechowska, Teodor Szymanowski, Stefan Lelental, Brunon Hołyst, Lech K. Paprzycki, Grażyna Szczygieł, Kazimiera Juszka, Barbara Stańdo-Kawecka, Ryszard Andrzej Stefański, Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak, Piotr Stępniak, Wojciech Zalewski, Adam Redzik, Agnieszka Lewicka-Zelent, Robert Opora, Anna Fidelus, Zbigniew Izdebski, Matthew Maycock, Doug J. Dretke, Helena Valkova, Frider Dunkel, Miklos Levay, Jacek Pomiankiewicz, Marcin Warchoł, Bartłomiej Kowalski.

Redakcja kwartalnika „Przegląd Więziennictwa Polskiego” Redaktor Naczelny − Piotr Łapiński (tel. 22-640 8424), Zastępca Redaktora Naczelnego − Marcin Dudzik, Zastępca Redaktora Naczelnego − Robert Pelewicz, Redaktor językowy (język polski) − Małgorzata Nowotny, Redaktor językowy (język angielski) − Marta Kuźma, Redaktor statystyczny − Tomasz Banyś, Sekretarz Redakcji – Konrad Wierzbicki.

Kontakt: Redakcja „Przeglądu Więziennictwa Polskiego”, ul. Wiśniowa 50, 02-520 Warszawa Redaktor naczelny − tel. 22-640 8424, e-mail: [email protected] Sekretarz redakcji – tel. 504-609-742, e-mail: [email protected] fax: 22 848 6268 Strona internetowa: http://www.sw.gov.pl/przeglad-wieziennictwa-polskiego Wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, 02-521 Warszawa, ul. Rakowiecka 37a. Warunki prenumeraty: „Przegląd Więziennictwa Polskiego” jest rozprowadzany drogą prenumeraty. Sprzedaż pojedynczych numerów prowadzi redakcja. Zamówienia na prenumeratę należy przesłać do redakcji i wpłacić odpowiednią kwotę na konto: Ministerstwo Sprawiedliwości CZSW, Biuro Budżetu NBP o/o Warszawa Nr 76 1010 1010 0401 5222 3100 0000 w NBP O/O W-wa. Cena jednego numeru wynosi 20 złotych, a prenumerata roczna 80 złotych. W trybie realizacji obowiązków wynikających z rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE, zwanego dalej „rozporządzeniem”, informuje się, że: • administratorem danych osobowych jest Dyrektor Generalny Służby Więziennej, z siedzibą w Warszawie, przy ul. Rakowieckiej 37a; • dane kontaktowe Inspektora Ochrony Danych – e-mail: [email protected], tel. 22 640 86 41; • podane dane osobowe w tytule przelewu przetwarzane będą wyłącznie w celu realizacji prenumeraty, na podstawie art. 6 ust. 1 lit. b rozporządzenia; • uzyskane dane przechowywane będą przez okres niezbędny do realizacji prenumeraty, a następnie zgodnie z okresem przechowywania wynikającym z przepisów archiwalnych; • odbiorcą danych będzie CC Professionals Group, www.ccpg.com.pl, realizująca usługę wysyłki prenumeraty; • osobie, której dane dotyczą, przysługuje prawo: 1) dostępu do treści jej danych oraz możliwość ich sprostowania; 2) usunięcia, ograniczenia przetwarzania oraz prawo do przenoszenia danych; 3) wniesienia skargi do Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych, jeżeli uzna, że przetwarzanie narusza przepisy rozporządzenia; • podanie danych osobowych, tj. imienia, nazwiska i adresu do wysyłki, jest wymogiem umownym do realizacji prenumeraty, jednakże bez podania przedmiotowych danych wysyłka prenumeraty nie będzie możliwa; • pozyskane dane nie będą podlegać zautomatyzowanemu podejmowaniu decyzji, w tym profilowaniu, o którym mowa w art. 22 ust. 1 i 4 rozporządzenia. Warunki przyjmowania artykułów do druku: 1. Redakcja teksty zapisane w pliku tekstowym MS Word przesłane pocztą elektroniczną na adres: [email protected], o maksymalnej objętości jednego arkusza wydawniczego (22 strony maszynopisu, 1800 znaków na stronie – łącznie ze spacjami). Do artykułu powinno być dołączone streszczenie w języku polskim (do 300 znaków) i w języku angielskim (do 300 znaków). 2. W bibliografii ułożonej w porządku alfabetycznym powinna być zachowana następująca kolejność: nazwisko autora, pierwsza litera imienia, tytuł pracy, wydawca, miejsce i rok wydania. Jeśli w tekście są przypisy, powinny być umieszczone na dole strony. Dokładne warunki są zamieszczone na stronie. 3. Do tekstu należy dołączyć krótką notę biograficzną o autorze artykułu. 4. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w maszynopisach następujących korekt: zmian tytułów, dodawania podtytułów, skrótów i przeróbek technicznych oraz poprawek stylistyczno-językowych. 5. Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca. ISSN 1230-4433

Druk: CC Professionals Group, www.ccpg.com.pl Korekta: Grażyna Łukaszewicz Spis treści

Artykuły

Magdalena Brzozowska Prawo do odszkodowania w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w świetle standardów Europejskiego Trybunału Praw Człowieka �� 5

Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak Prawo łaski i amnestia na Ukrainie po nowelizacjach z lat 2014-2016 �� 27

Aleksandra Leszczyńska Powrotność skazanych do zakładów karnych �� 53

Bartosz Kwiatkowski Poziom proaktywności kobiet odbywających karę pozbawienia wolności �� 69

Łukasz Kołodziej Wybrane aspekty funkcjonowania wspólnoty Anonimowych Alkoholików przydatne w oddziaływaniach resocjalizacyjnych w zakładach karnych i aresztach śledczych �� 87

Jan Dezyderiusz Pol Duszpasterstwo więzienne w Polsce w perspektywie 25 lat doświadczeń pastoralno-resocjalizacyjnych �� 103

Czesław Kłak Nowa definicja środka zastępczego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii – czy jest potrzebna? �� 129

Michał Kurzyński Kara ograniczenia wolności jako zastępcza kara wobec izolacji sprawców przestępstw skarbowych �� 155

Czesław Kłak Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu �� 169

Mateusz Mataniak Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie w I połowie XIX wieku �� 213

Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie)-2016 �� 251

3 Spis treści

Polemiki i recenzje

Kazimierz Pospiszyl Amerykańskie seminarium internetowe na temat przestępstw seksualnych �� 303

Jacek Pomiankiewicz Świat odosobniony. Bydgoska służba penitencjarna w latach 1920-1939 �� 307

Kronika

Konrad Wierzbicki Wspomnienie o profesor Zofii Ostrihanskiej �� 311

Magdalena Niewiadomska-Krawczyk Sprawozdanie z konferencji „Resocjalizacja, readaptacja i pomoc postpenitencjarna w kontekście uwarunkowań prawnych, systemowych i lokalnych” �� 315

Noty o autorach �� 331

4 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 96, Warszawa 2017

Magdalena Brzozowska

Prawo do odszkodowania w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w świetle standardów Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

The right to compensation for unjustified pre-trial detention in the light of the European Court of Human Rights standards

Publikacja poświęcona jest analizie zagadnień związanych z od- szkodowaniem za niesłuszne tymczasowe aresztowanie w kontekście ujawnionych w tym zakresie problemów w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach polskich. W artykule porównano przepisy konwencyjne oraz krajowe w zakresie odszkodowania, a także przeanalizowano zapadłe dotychczas orzeczenia, w których Trybunał badał skargi pod kątem zarzucanego naruszenia art. 5 ust. 5 konwencji. Z analizy tych orzeczeń wynika, że obecnie przepisy kodeksu postępo- wania karnego w zakresie odszkodowania w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem nie uwzględniają standardów konwencyjnych.

Słowa kluczowe: odszkodowanie, tymczasowe aresztowanie, niesłusz- ne, Trybunał, ETPC, orzecznictwo, prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, środek zapobiegawczy.

The main goal of the publication is to analyse matters related to compensation for unjustified pre-trial detention, revealed by the case-law report of the European Court of Human Rights in the Polish cases context. This article compares EU and Poland’s national provisions on compensation, as well as examines ruling of which, the ECHR considered applications in respect to the alleged violation of article 5 paragraphs 5 of ECHR. The analysis of these decisions leads to conclusion that the

5 Magdalena Brzozowska provisions of Polish Criminal Procedure Code are not taking into con- sideration Convention’s standards.

Key words: compensation, pre-trial detention, unjustified preventive measures, ECHR, case-law report, right to liberty and security, human rights, EU criminal law.

Celem publikacji jest analiza zagadnień związanych z odszkodowa- niem za niesłuszne tymczasowe aresztowanie w kontekście ujawnionych w tym zakresie problemów w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach polskich. Odszkodowanie może bowiem stanowić znaczący element polityki przeciwdziałania niezasadnemu się- ganiu po ten środek zapobiegawczy, co w obliczu liczby spraw, w których Trybunał stwierdził naruszenie art. 5 Konwencji przez Polskę1 wydaje się niezwykle istotne. Ponadto z perspektywy zapadłych już orzeczeń należy spodziewać się, iż w przyszłości Trybunał poświęci temu zagadnieniu

1 Z opublikowanych przez Trybunał w 2017 r. danych wnika, że Polska naruszyła art. 5 konwencji, gwarantujący prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego w 300 sprawach, co plasuje nas na trzecim − pod względem ilości naruszeń – miejscu wśród państw członkowskich Rady Europy. (Table of violations 1959 2016 http://www. echr.coe.int/Documents/Stats_violation_1959_2016_ENG.pdf).Najczęściej przyczynę naruszenia konwencji stanowi długotrwałość tymczasowych aresztowań stosowanych przez polskie sądy. W dniu 6 czerwca 2007 r. Komitet Ministrów Rady Europy przyjął Tymczasową rezolucję KM/ResDH (2007)75 dotyczącą wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w 44 sprawach przeciwko Polsce, w których stwierdzono nadmierną długość aresztów tymczasowych. Polska została zobowiązana do analizowania i wprowadzania środków mających na celu skrócenie długości stosowania tego środka, z uwzględnieniem podjęcia możliwych zmian legislacyjnych i zmiany praktyki sądowej (Tymczasowa rezolucja KM/ResDH (2007)75 dotycząca wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w 44 sprawach przeciwko Polsce, dotyczących nadmiernej długości aresztów tymczasowych). Spadek ilości wyroków stwierdzających naruszenie przez Polskę art. 5 konwencji nastąpił dopiero w 2013 r. W 2013 r. zapadło jedynie 6 wyroków, w których Trybunał analizował zasadność skarg pod kątem zarzutu naruszenia art. 5 konwencji, w roku 2014 – 7 wyroków, w roku 2015 – 4, natomiast w roku 2016 – 1 wyrok (Annual reports 2013, Annual reports 2014, Annual reports 2015, Annual reports 2016 http://www.echr.coe.int/Pages/home.aspx?p=court/annualreports&c=#n14876657856461196391937_po- inter), natomiast 4 grudnia 2014 r. Komitet Ministrów Rady Europy wydał rezolucję końcową (Resolution CM/ResDH(2014)268 Execution of the judgments of the European Court of Human Rights in One hundred seventy three cases against Poland) zamykającą nadzór nad wykonywaniem 173 wyroków dotyczących problemu nadużywania tymczasowego aresztowania (tzw. grupa Trzaska). Przedmiotowa decyzja świadczy wprawdzie o tym, że działania podejmowane od kilku na szczeblu krajowym, nakierowane zarówno na zmiany legislacyjne, jak też na zmianę praktyki stosowania odpowiednich regulacji prawnych przez sądy i prokuratury doprowadziły do tak istotnego spadku wniosków o zastosowanie tymczasowego aresztowania, jak i przypadków stosowania tego środka, że Komitet uznał, iż w Polsce nie istnieje już problem systemowy dotyczący tego typu naruszeń, niemniej konieczne jest dalsze utrzymywanie tej tendencji. Jednocześnie przewlekłość tymczasowego aresztowania, mimo iż stanowi najliczniejszą grupę naruszeń, nie jest jedynym powtarzającym się problemem związanym ze stosowaniem tego środka. Analiza orzecznictwa Trybunału prowadzi do wniosku, iż w realiach polskich tymczasowe aresztowanie jest stosowane nierzadko również bezprawnie, a także bez zapewnienia zasady równości broni.

6 Prawo do odszkodowania w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w świetle... więcej uwagi, dlatego też już teraz należałoby rozważyć ewentualne zmiany w zakresie obowiązujących regulacji.

Prawo do odszkodowania w związku z niesłusznym pozbawieniem wolności w Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności

Przepis art. 5 konwencji stanowi prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Określa dopuszczalne podstawy pozbawienia wolności, w tym w wyniku aresztu tymczasowego, oraz gwarancje procesowe przysługują- ce osobom pozbawionym wolności, m.in. prawo do odszkodowania dla każdej osoby pozbawionej wolności przez − niezgodne z treścią omawianego przepisu − zatrzymanie lub aresztowanie. W odniesieniu do interesującej nas gwarancji, tj. prawa do odszkodowania za niezgodne z treścią art. 5 konwencji zatrzymanie lub aresztowanie w literaturze wskazuje się na nie do końca jasną intencję twórców konwencji projektujących przedmiotowy przepis. Powyższa uwaga odnosi się w szczególności do faktu, iż jedynie przepis art. 5 konwencji przewiduje prawo do odszkodowania. Podobne gwarancje nie funkcjonują w odniesieniu do innych praw i wolności, jak chociażby przewidzianego w art. 3 konwencji zakazu tortur, nieludzkiego bądź poniżającego traktowania lub karania. Prawo do odszkodowania na podstawie art. 5 konwencji budzi kontrowersje także w kontekście gwarantowanego w odniesieniu do wszystkich postanowień konwencji prawa do skutecznego środka odwoławczego (art. 13 konwencji). Jako przyczynę stosunkowo niewielkiej liczby skarg zarzucających naruszenie art. 5 ust. 5 konwencji podaje się nawet świadomy wybór skarżących dochodzenia słusznego zadośćuczynienia na podstawie art. 41 konwencji2. W odniesieniu do relacji prawa do odszkodowania przewidzianego w art. 5 konwencji i prawa do słusznego zadośćuczynienia przewidzianego w art. 41 konwencji, wskazać należy, że różnica między tymi przepisami polega na tym, że w przypadku tego ostatniego Trybunałowi przysługu- je kompetencja do zasądzenia zadośćuczynienia na rzecz skarżącego,

2 Clare Ovey and Robin White. Jacobs and White, The European Convention on Human Rights. Oxford. University Press, s. 155-156. Harris, O`Boyle and Warbrick. Law of the European Convention on Human Rights. Oxford. University Press, s. 197.

7 Magdalena Brzozowska w sytuacji gdy zachodzą określone w tym przepisie przesłanki, natomiast art. 5 ust. 5 przewiduje samodzielne uprawnienie, którego naruszenie samo w sobie może być przedmiotem skargi. Stwierdzenie naruszenia art. 5 ust. 5 może zatem prowadzić do zastosowania przez Trybunał art. 41 konwencji. Do naruszenia rzeczonego przepisu dochodzi zarów- no w sytuacji, gdy w prawie krajowym nie przewidziano drogi prawnej umożliwiającej dochodzenie odszkodowania z tytułu niezgodnego z art. 5 konwencji – i dotyczy to zarówno jego materialnych, jak i proceduralnych postanowień – pozbawienia wolności, a także gdy istnieje stosowna procedura umożliwiająca dochodzenia odszkodowania, z tym że perspektywa jego uzyskania jest wysoce niepewna3. W dotychczasowym orzecznictwie Trybunał bardzo niechętnie przyznawał, że przysługujące z mocy art. 41 konwencji słuszne zadośćuczynienie jest właściwe w sytuacji stwierdzenia naruszenia art. 5 ust. 5 konwencji4.

Odszkodowanie w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w polskiej procedurze karnej

W polskiej procedurze karnej odszkodowanie za niesłuszne stosowanie tymczasowego aresztowania zawierają przepisy rozdziału 58 kodeksu postępowania karnego. Uregulowania powyższe pełnią doniosłą rolę społeczną, bowiem gwarantują, iż nikt nie może być niesłusznie skazany bądź pozbawiony wolności, zaś każda wynikła stąd szkoda zostanie napra- wiona. Z założenia tak ujęta odpowiedzialność Skarbu Państwa powinna podnosić w oczach społeczeństwa powagę organów wymiaru sprawie- dliwości5. Nadto roszczenie to, poza wspomnianą funkcją gwarancyjną, pozwala na pełniejszą realizację prawa do obrony, a także realizację zobowiązań konstytucyjnych, jak i konwencyjnych6. Roszczenie o odszkodowanie w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem jest roszczeniem o charakterze cywilnoprawnym,

3 P. Hofmański, (w:) L. Garlicki, P. Hofmański, A. Wróbel, Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz, Warszawa 2010, s. 178. 4 Harris, O`Boyle and Warbrick. Law of the European Convention on Human Rights…, s. 198. 5 A. Bulsiewicz, Proces o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub oczywiście bezzasadny areszt tymczasowy, Studia Iuridica, Toruń 1968, s.120. 6 E. Mądrecka, Odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie, Wrocławskie Studia Erazmiańskie, Zeszyty Studenckie, s. 177.

8 Prawo do odszkodowania w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w świetle... dochodzonym jednak w ramach procesu karnego7. Przepisy rozdziału 58 kodeksu postępowania karnego stanowią, w rozumieniu przepisu art. 421 kodeksu cywilnego, uregulowanie szczególne odpowiedzialności Skarbu Państwa. Pomimo stricte kompensacyjnego charakteru roszczenia jest ono instytucją prawa karnego ze wszelkimi wynikającymi stąd odręb- nościami w stosunku do zasad obowiązujących w sytuacji dochodzenia roszczenia na podstawie przepisów prawa cywilnego8. Do przesłanek materialnoprawnych roszczenia należy prawomocne orzeczenie kończące postępowanie w sprawie, niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie, poniesiona w jego wyniku szkoda, a także związek przyczynowy między powstałą szkodą a zastosowanym aresztem9. Zaznaczyć przy tym należy, iż Sąd Najwyższy dopuszcza ubieganie się o odszkodowanie w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem jeszcze przed uprawomocnieniem się orzeczenia kończącego postępowanie karne, przy czym roszczenie takie nie może opierać się na twierdzeniu o braku prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa10. Do negatywnych przesłanek wystąpienia z roszczeniem zalicza się natomiast przyczynienie się aresztowanego do zastosowania wobec niego tego środka zapobiegawczego, a także zaliczenie − stosownie do przepi- sów art. 63 kodeksu karnego oraz 417 kodeksu postępowania karnego − tymczasowego aresztu na poczet orzeczonej kary pozbawienia wolności11. Pomimo długiego już okresu obowiązywania ustawowego uregulowania odpowiedzialności Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego aresz- towania12, a także wypracowanego dorobku doktryny oraz orzecznictwa

7 P. Cioch, Odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego skazania, Oficyna a Wolters Kluwer business, 2007, s. 264. K. Dudka, B. Dobosiewicz, Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie w praktyce orzeczniczej sądów powszechnych, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2012, s. 4. 8 K. Dudka, B. Dobosiewicz, Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie w praktyce orzeczniczej sądów powszechnych…, s. 4, E. Mądrecka, Odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie…, s. 178. 9 Ibidem, s. 192. 10 Wyrok Sądu Najwyższego z 3 marca 2008 r., wydany w sprawie o sygn. II KK 293/07. 11 E. Mądrecka, Odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie…, s. 178. 12 Problematyka odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego aresztowania była już znana w ustawodawstwie państw zaborczych, przy czym dotyczy to jedynie zaboru austriackiego i pruskiego, zaś obowiązujące w tym zakresie ustawy – austriacka z 16 marca 1892 roku o odszkodowaniu za niewinne zasądzenie oraz z 18 sierpnia 1918 roku o odszkodowaniu za areszt śledczy, a także pruska z 20 maja 1898 roku o odszkodowaniu osób uniewinnionych na skutek wznowienia postępowania sądowego oraz z 14 lipca 1904 roku o odszkodowaniu za niewinnie odcierpiany areszt – obowiązywały jeszcze po uchwaleniu Kodeksu zobowiązań na podstawie art. XXIX przepisów wprowadzających ten akt i ostatecznie zostały uchylone dopiero po ujednoliceniu przepisów prawa cywilnego (A. Bulsiewicz, Proces o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub oczywiście bezzasadny areszt tymczasowy…, s. 17; P. Cioch, Odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego skazania…, s. 23-26).

9 Magdalena Brzozowska sądowego, przepisy w przedmiotowym zakresie pozostawały jeszcze do niedawna jedną z najbardziej kontrowersyjnych kwestii związanych ze stosowaniem omawianej gwarancji. Spór koncentrował się wokół tego, czy oceny owej niesłuszności należy dokonywać w świetle całokształtu okoliczności ustalonych w sprawie, przede wszystkim prawomocnego jej rozstrzygnięcia, czy też wyłącznie z uwzględnieniem okoliczności z momentu zastosowania tymczasowego aresztowania. Zwolennicy koncepcji oceny niewątpliwej niesłuszności tymczasowego aresztowania ze skutkiem ex nunc, przy czym dotyczy to głównie przedstawicieli doktryny, podnoszą, że ocenianie zasadności tego środka, z uwzględnieniem okoliczności istniejących w momencie jego zastosowania, sprowadzałoby się de facto do uznania, iż Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność na zasadzie winy, podczas gdy w rzeczywistości ponosi on odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Ponadto założenie takie ozna- czałoby, że zmiana w stosunku do uregulowań obowiązujących w kodeksie postępowania karnego z 1969 r., dokonana przez ustawodawcę poprzez zmianę formuły określającej charakter tymczasowego aresztowania, poprzez zastąpienie wyrażenia „bezzasadne” zwrotem „niesłuszne”, nie miała znaczenia dla interpretacji przedmiotowego przepisu. Odwoływano się także do uregulowań obowiązujących w przedmiocie odszkodowania w związku z niesłusznym skazaniem i wskazywano, że skoro nowe fakty i dowody mogą dawać podstawę do uznania wyroku skazującego za nie- słuszny, to nie ma powodu, by fakty lub dowody ujawnione już po podjęciu decyzji w przedmiocie tymczasowego aresztowania traktować odmiennie13. Podnoszono również, iż nie ma żadnej racji ku temu, aby pomyłką wymiaru sprawiedliwości obciążać osobę nią poszkodowaną14, a także, że demokra- tyczne standardy wymagają, aby odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu błędów wymiaru sprawiedliwości była uniezależniona od winy organu procesowego, gdyż w przeciwnym razie skuteczność realizacji roszczeń odszkodowawczych osób poszkodowanych byłaby znacznie ograniczona15. Natomiast przeciwnicy zaprezentowanego podejścia podnoszą, że po- służenie się przez ustawodawcę określeniem „niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie” nie rozstrzygnęło wątpliwości istniejących

13 J. Bartoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego…., Lex 8148. 14 M. Cieślak, Podstawy odszkodowania za oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie, „Palestra” 1987, nr 9, s. 90 i nast. 15 P. Cioch, Odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego skazania…, s. 13.

10 Prawo do odszkodowania w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w świetle... w okresie obowiązywania kodeksów z 1928 r. i 1969 r. co do tego, czy owa niesłuszność tymczasowego aresztowania oceniana ma być z punktu widzenia okoliczności istniejących w chwili jego zastosowania − stosowania (ex tunc), czy też z punktu widzenia okoliczności ustalonych w prawomocnym rozstrzygnięciu w sprawie (ex nunc). Abstrahując zatem od przekonania o słuszności danego rozwiązania, wskazuje się, iż projektodawcy nowego kodeksu, mając pełną świadomość kontrowersji, jakie wystąpiły na tym tle na gruncie kodeksu postępowania karnego z 1969 r., nie zdecydowali się na stwierdzenie wprost, że oceniać trzeba niesłuszność tymczasowego aresztowania z punktu widzenia ostatecznego wyniku postępowania w sprawie, przy czym dokonanie stosownego zapisu w rozdziale 58 nie nastręczało żadnych trudności, zwłaszcza że w wielu europejskich ustawach znajdują takie właśnie unormowania. Skoro zaś polski ustawodawca tego nie zrobił, to nie pozostaje nic innego, jak za punkt wyjścia przyjąć ustalenie słuszności, niesłuszności i niewątpliwej niesłuszności tego środka zapobiegawczego od chwili jego zastosowania po raz pierwszy, przez cały czas jego stosowania, aż do ostatecznego jego uchylenia lub zmiany na środek łagodniejszy. Oceny tej dokonywać należy nie tylko z punktu widzenia okoliczności, które były znane, ale także tych, które powinny być znane sądowi stosującemu tymczasowe aresztowanie, gdyby czynności postępowania karnego lub te pozostające w związku z tym postępowaniem podejmowane były z należytą staran- nością, zaś odmienna w końcowym rezultacie postępowania sądowego ocena materiału dowodowego sama przez się nie oznacza, że tymczasowe aresztowanie było niewątpliwie niesłuszne16. O ile przedstawiciele doktryny wypowiadali się zasadniczo za przy- jęciem koncepcji ex nunc, orzecznictwo poszło w odwrotnym kierunku. W licznych wydanych w przedmiotowym zakresie orzeczeniach wskazywano m.in., że ocena owej niesłuszności powinna być dokonywana ex tunc, na podstawie ustaleń z momentu „podejmowania decyzji” o tym środku, i to „choćby dowody te w dalszym toku postępowania zostały przez sąd ocenione jako niewystarczające do wydania wyroku skazującego”17, czy też bardziej precyzyjnie − „na podstawie realiów sprawy istniejących od chwili podjęcia decyzji o zastosowaniu tymczasowego aresztowania

16 J. Grajewski (red.), L.K. Paprzycki, S. Steinborn. Komentarz aktualizowany do art. 425-673 Kodeksu postępowania karnego. LEX/el, 2012. Lex 8663. 17 Postanowienie Sądu Najwyższego z 2.02.1974 r., wydane w sprawie o sygn. II KZ 255/73.

11 Magdalena Brzozowska aż do jego uchylenia”18. Wskazywano19, że „tymczasowe aresztowanie, które w momencie jego zastosowania było zasadne, może później stać się oczywiście niesłuszne” w rozumieniu przepisów o odszkodowaniu. Pod- noszono także, że ujawnienie okoliczności wskazujących, iż tymczasowe aresztowanie było następstwem uchybień w postępowaniu przygotowaw- czym, uzasadniać zaś miało twierdzenie, że zastosowanie tego środka było oczywiście niesłuszne, jedynie wówczas, gdy uchybienia te były znane organowi stosującemu tymczasowe aresztowanie, albo gdy − zachowując zwykłą staranność − organ stosujący powinien i mógł je znać20. Tę ugruntowaną linię orzeczniczą zmieniła dopiero uchwała Sądu Naj- wyższego z 15 września 1999 r., wydana w sprawie o sygn. I KZP 27/99. Sąd Najwyższy stanął tam na stanowisku, iż odpowiedzialność Skarbu Państwa opiera się na zasadzie ryzyka, a także że niewątpliwie niesłusz- ne w rozumieniu art. 552 § 4 jest takie tymczasowe aresztowanie, które było stosowane z obrazą przepisów rozdziału 28 kodeksu postępowania karnego oraz tymczasowe aresztowanie oskarżonego (podejrzanego), po- wodujące dolegliwość, której nie powinien doznać, w świetle całokształtu okoliczności ustalonych w sprawie, w szczególności prawomocnego jej rozstrzygnięcia. Rozważając zasady oraz granice odpowiedzialności Skarbu Państwa, Sąd Najwyższy odwołał się do stosownych przepisów prawa cywilnego. Za punkt wyjścia w powyższym zakresie przyjął ogólne zasady odpowie- dzialności Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonych mu czynności, dotyczące także sędziów, określone w przepisach art. 417-421 kodeksu cywilnego. Stosownie do zawartych tam unormowań, jeżeli szkoda została wyrzą- dzona przez funkcjonariusza państwowego na skutek wydania orzeczenia lub zarządzenia, Skarb Państwa ponosi zasadniczo odpowiedzialność tylko wtedy, gdy przy ich wydawaniu nastąpiło naruszenie prawa ści- gane w trybie postępowania karnego lub dyscyplinarnego. Jest to więc

18 Postanowienie Sądu Najwyższego z 10.12.1986 r., wydane w sprawie o sygn. V KRN 411/86. 19 Postanowienie Sądu Najwyższego z 3.06.1976 r., wydane w sprawie o sygn. I KZ 59/76. 20 Uchwała Sądu Najwyższego z 18.06.1985 r. wydana w sprawie VI KZP 14/85. Podobne stanowisko Sądu Najwyższego zostało wyrażone w postanowieniu z 29.01 1972 r., wydanym w sprawie o sygn. IV KZ 196/71; postanowieniu z 7.06.1975 r., wydanym w sprawie o sygn. IV KZ 91/75; postanowieniu z 7.01.1977 r., wydanym w sprawie o sygn. II KZ 223/76; postanowieniu z 19.01.1979 r., wydanym w sprawie o sygn. III KZ 127/79; postanowieniu z 17.02.1979 r., wydanym w sprawie o sygn. IV KZ 10/79; postanowieniu z 19.05.1979 r., wydanym w sprawie o sygn. IV KZ 53/79; postanowieniu z 4.04.1980 r., wydanym w sprawie o sygn. IV KZ 43/80; postanowieniu z 4.04.1980 r., wydanym w sprawie o sygn. IV KZ 44/80; postanowieniu z 6.02.1981 r., wydanym w sprawie o sygn. I KZ 205/80; postanowieniu z 10.07.1981 r., wydanym w sprawie o sygn. IV KZ 81/81.

12 Prawo do odszkodowania w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w świetle... odpowiedzialność oparta na zasadzie ryzyka za zawinione zachowania funkcjonariusza państwowego. Dalej, w ocenie Sądu Najwyższego, fakt, iż przepisy art. 417-419 kodeksu cywilnego nie mają zastosowania, jeżeli odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego jest uregulowana w przepisach szczególnych, a za takowe niewątpliwie uznać należy przepisy art. 552 kodeksu postępo- wania karnego, nie przesądzał o pozbawieniu tej odpowiedzialności charakteru odpowiedzialności na zasadzie ryzyka. Na poparcie powyższego Sąd Najwyższy wskazał na wzajemny układ wskazanych wyżej przepisów kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania karnego, przede wszystkim na stosowne zapisy kodeksu cywilnego, z których wynika, że ilekroć polski ustawodawca wprowadza zasadę winy − stwierdza to wyraźnie, zakreślając jednocześnie granice tej odpowiedzialności. Sytuacja powyższa nie dotyczy jednak przepisów art. 552 kodeksu postępowania karnego, co pozwala przyjąć, że tu odpowiedzialność Skarbu Państwa opiera się na zasadzie ryzyka. Za powyższym, w ocenie Sądu Najwyższego, przemawia również brzmienie art. 557 § 1 kodeksu postępowania karnego, który stanowi, że roszczenie regresowe przysługuje tylko wówczas, gdy sprawcy szkody (sędziemu jako funkcjonariuszowi państwowemu) wyrządzonej wydaniem orzeczenia można przypisać winę. Z powyższego natomiast wynika, że szkoda, za którą odpowiada Skarb Państwa, może zostać spowodowana również niezawinionymi zachowaniami takiego funkcjonariusza, co jest możliwe tylko dlatego, że mamy tu do czynienia z zasadą ryzyka. Precyzując natomiast granice tej odpowiedzialności Sąd Najwyższy wskazał, że ustawodawca polski, normując odpowiedzialność cywilną na zasadzie ryzyka, jeżeli uznaje to za konieczne, wyraźnie wskazuje okoliczności ograniczające, a nawet wyłączające taką odpowiedzialność (przesłanki egzoneracyjne), zaś gdy okoliczności takie nie zostaną wy- raźnie i to ustawowo określone, to mamy wówczas do czynienia z zasadą pełnego ryzyka, przy czym przepisy wskazujące przesłanki (okoliczności) egzoneracyjne, jako przepisy wyjątkowe (szczególne), nie podlegają wy- kładni rozszerzającej. W przypadku niesłusznego tymczasowego aresztowania, odmiennie niż w przypadku niesłusznego skazania, okoliczności egzoneracyjne nie zostały jednoznacznie wskazane. Nastąpiło to dopiero w art. 553 kodeksu postępowania karnego, który jako okoliczności wyłączające winę wskazuje zachowanie osoby, która została tymczasowo aresztowana, podjęte w zamiarze wprowadzenia w błąd sądu lub organu ścigania w postaci

13 Magdalena Brzozowska złożenia fałszywego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa lub fał- szywego wyjaśnienia, co spowodowało niekorzystne dla tej osoby orzeczenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania oraz przyczynienie się osoby tymczasowo aresztowanej do wydania niekorzystnego dla niej orzeczenia. Ponadto okoliczność egzoneracyjną stanowi w ocenie Sądu Najwyższego stwierdzenie ustawodawcy, zawarte w art. 552 § 4 kodeksu postępowania karnego, z którego wynika, że Skarb Państwa ponosi od- powiedzialność odszkodowawczą nie za każde niesłuszne tymczasowe aresztowanie, a tylko za niewątpliwie niesłuszne, zaś sytuacja taka będzie miała miejsce wówczas, gdy środek ten stosowano z naruszeniem przepi- sów kodeksu postępowania karnego dotyczących jego stosowania, bądź jego stosowanie okazało się niezasadne z punktu widzenia ostatecznego (prawomocnego) rozstrzygnięcia w przedmiocie odpowiedzialności karnej, w świetle całokształtu okoliczności ustalonych w tej sprawie, a także w toku postępowania w przedmiocie odszkodowania lub zadość- uczynienia za niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Powyższe oznacza zaś, że oceny słuszności tymczasowego aresztowania należy dokonywać przede wszystkim z punktu widzenia ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie. Z powyższego wynika, że za niewątpliwie niesłuszne uznać należy w zasadzie każde tymczasowe aresztowanie oskarżonego (podejrzanego), który ostatecznie (prawomocnie) został: uniewinniony, umorzono w stosunku do niego postępowanie (także warunkowo), sąd odstąpił od wymierzenia kary, nastąpiło skazanie na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, wymierzona została tylko kara niezwiązana z pozbawieniem wolności lub środek karny, a także gdy wymierzona została kara pozbawienia wolności w wysokości niższej niż okres tymczasowego stosowania aresztowania − w tym ostatnim przypadku problem odszkodowania dotyczy tylko stosowania tymczasowego aresztowania w czasie stanowiącym różnicę między tymi okresami21.

21 Z powyższego wynika, iż wykluczone jest różnicowanie wyroków uniewinniających, będących podstawą dochodzenia roszczenia. Ze względu na zasadę domniemania niewinności, prawomocność orzeczeń oraz odpowiedzialność Skarbu Państwa na zasadzie ryzyka, nie ma znaczenia czy dany wyrok zapadł z uwagi na wykazanie braku sprawstwa lub winy, czy też na skutek niedających się usunąć wątpliwości lub braku dostatecznych dowodów umożliwiających przypisanie sprawcy odpowiedzialności (E. Mądrecka, Odszko- dowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie…, s. 180). Pogląd powyższy wynika również z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który w sprawach Weixelbraun przeciwko Turcji (wyrok z 20.12. 2001 r., skarga nr 33730/96); Sekanina przeciwko Austrii (wyrok z 25.08.1993 r., skarga nr 13126/87) oraz Asan Rushiti przeciwko Austrii (wyrok z 21.03.2000 r., skarga nr 28389/95) stanął na stanowisku, iż o ile celem wznowienia postępowania jest umożliwienie właściwemu sądowi ponownego rozważania stawianych zarzutów, o tyle w ramach procedury kompensacyjnej właściwy sąd ma decydować jedynie o prawach cywilnych jednostki.

14 Prawo do odszkodowania w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w świetle...

W odniesieniu natomiast do sytuacji pozwalających na uznanie tymczasowego aresztowania za niewątpliwie niesłuszne, bez względu na osta- teczne rozstrzygnięcie w sprawie, Sąd Najwyższy wskazał, że sytuacje takie będą miały miejsce przede wszystkim w przypadku zastosowania tego środka z obrazą przepisów rozdziału 28 kodeksu postępowania karnego. Ocena słuszności dokonywana będzie wówczas z uwzględnieniem okoliczności istniejących w chwili stosowania tymczasowego aresztowania, z uwagi na to, że właśnie wtedy zostało wydane orzeczenie z obrazą wskazanych przepisów. Dalszy przebieg postępowania nie będzie miał znaczenia dla dokonania oceny słuszności. Z wcześniejszego orzecznictwa wynika, że może to mieć miejsce w sytuacji stosowania tymczasowego aresztowania, pomimo że nie ustalono faktu popełnienia przestępstwa albo nawet fakt ten ustalono, lecz tymczasowe aresztowanie zastosowano wbrew obowiązującym w tym zakresie przepisom kodeksu postępowania karnego, bądź lub w stosunku do osoby, przeciwko której nie zebrano dowodów uzasadniających podejrzenie, iż to ona popełniła przestępstwo22, niestosowania się przez organ stosujący tymczasowe aresztowanie do dyrektywy nakładającej obowiązek stałego czuwania, czy zachodzi potrzeba lub celowość utrzymywania zastosowa- nego środka zapobiegawczego23, stosowania tymczasowego aresztowania w sprawie, w której podejrzany przedstawia swój czyn jako działanie w obronie koniecznej, przy braku dowodów przeciwnych, gdy odrzucenie obrony koniecznej wynika wyłącznie z subiektywnej oceny prowadzącego postępowanie24, gdy obraza zasad stosowania tego środka zapobiegawczego, w okolicznościach konkretnej sprawy, będzie miała rażący charakter, przykładowo wobec przyjęcia, że stałe przebywanie osoby bezdomnej w określonym miejscu bez zameldowania, nawet tymczasowego, może stanowić podstawę stosowania tymczasowego aresztowania na podstawie przesłanki szczególnej wymienionej w art. 258 § 1 pkt 1 (obawa ucieczki lub ukrycia się w sytuacji braku możliwości ustalenia tożsamości oskarżo- nego), zastosowania tego środka w sytuacji, gdy przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku25, stosowania tymczasowego aresztowania w sytuacji zupełnej bezpodstawności faktycznej

22 Postanowienie Sądu Najwyższego z 21.12.1974 r., wydane w sprawie o sygn. III KZ 233/74. 23 Postanowienie Sądu Najwyższego z 3.06.1976 r., wydane w sprawie o sygn. I KZ 59/76. 24 Postanowienie Sądu Najwyższego z 19.07.1989 r., wydane w sprawie o sygn. V KZ 71/89. 25 Orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 10.09.2009 r., wydane w sprawie o sygn. II AKa 146/09.

15 Magdalena Brzozowska albo prawnej niedopuszczalności26, zastosowania tymczasowego aresztowania na podstawie dowolnego ustalenia okoliczności faktycznych albo też wobec braku warunków do jego stosowania27, zastosowania tymczasowego aresztowania w wyniku ustaleń dokonanych na podstawie dowodów uzyskanych wbrew prawu28, stosowania tymczasowego aresztowania w sprawie, które powinno ulec umorzeniu z powodu okoliczności wyłączających ściganie, określonych w art. 17 kodeksu postępowania karnego29, zastosowania bądź przedłużenia tymczasowego aresztowania przez nieuprawniony do tego sąd30, a także stosowania aresztowania wbrew przeciwwskazaniom zdrowotnym31. Poza omówionymi powyżej podstawowymi wątpliwościami związanymi z powództwem odszkodowawczym od Skarbu Państwa w związku z nie- słusznym tymczasowym aresztowaniem, w doktrynie zwraca się również uwagę na potencjalną niekonstytucyjność przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej, a także rocznego okresu przedawnienia. W odniesieniu do pierwszego z poruszonych zagadnień podnosi się, iż wątpliwości budzi wzajemny związek pomiędzy przewidzianym w przepisie art. 77 konstytucji obowiązkiem wynagrodzenia szkody powstałej na skutek „niezgodnego z prawem” działania organów władzy publicznej, a przepisem art. 552 kodeksu postępowania, który w powyższym zakresie wymaga również „niewątpliwej niesłuszności”. Taka redakcja przepisu art. 552 prowadzi do wniosku, iż przepis ten wprowadza de facto dodatkowe, ponad wyznaczone w przepisie art. 77 konstytucji przesłanki odszkodowania, co stoi w sprzeczności z przepisem art. 31 ust. 3 konstytucji. Może dojść bowiem do sytuacji, w której tymczasowe aresztowanie jest niezgodne z prawem, ale jednocześnie słuszne. Niemniej zgodnie z ugruntowanym stanowiskiem doktryny każde bezprawne tymczasowe aresztowanie jest jednocześnie aresztowaniem niesłusznym, stąd jednoczesne wystąpienie bezprawności tego środka przy jego jednoczesnej słuszności, nie jest możliwe32. Na marginesie powyższych rozważań za- znaczyć należy, iż cytowane sformułowanie przepisu art. 552 kodeksu po-

26 Postanowienie Sądu Najwyższego z 16.09.1961 r., wydane w sprawie o sygn. II KZ 159/61. 27 Postanowienie Sądu Najwyższego z 17.02.1979 r., wydane w sprawie o sygn. IV KZ 10/79. 28 Postanowienie Sądu Najwyższego z 5.03.1981 r., wydane w sprawie o sygn. II KZ 31/81. 29 Postanowienie Sądu Najwyższego z 2.04.1982 r., wydane w sprawie o sygn. II KZ 53/82. 30 Uchwała Sądu Najwyższego z 16.06.1989 r., wydana w sprawie o sygn. V KZP 11/89. 31 Wyrok Sądu Najwyższego z 4.11.2004 r., wydany w sprawie o sygn. V KK 133/04. 32 K. Ścisłowicz, Konstytucyjne aspekty odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, [w:] Węzłowe problemy procesu karnego, pod red. P. Hofmańskiego, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2010, s. 499.

16 Prawo do odszkodowania w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w świetle... stępowania karnego może budzić wątpliwości także jako dopuszczające standard zbyt niski w stosunku do tego przewidzianego w konstytucji. Kolejną dyskusyjną kwestią związaną z powództwem w przedmiocie odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie jest zarzut niekonstytucyjności rocznego okresu przedawnienia przewidzianego dla tego roszczenia. Wniosek taki wynika z porównania przepisu art. 32 ust. 1 konstytucji, przewidującego równość wszystkich wobec prawa z przepisami kodeksu cywilnego, który dla roszczeń powstałych na skutek szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym przewiduje trzyletni termin przedawnienia od momentu powzięcia wiadomości o szkodzie, przy czym nie dłuższy niż 10 lat od momentu jej wystąpienia, a dla szkód wynikłych ze zbrodni bądź występku, roszczenie o naprawienie szkody przedawnia się z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa, bez względu na to kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia. Dodatkowo, w razie wyrządzenia szkody na osobie, przedawnienie nie może nastąpić wcześniej niż z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia. Różnica pomiędzy przewidzianymi terminami przedawnienia dla roszczeń z kodeksu cywilnego oraz tych określonych w kodeksie postępowania karnego w związku z niesłusz- nym tymczasowym aresztowaniem działa wyraźnie na niekorzyść tych ostatnich. Jest to tym bardziej istotne, jeżeli wziąć pod uwagę, iż w grę wchodzi tu jedna z najbardziej chronionych wartości obywatelskich, jaką jest wolność33. Powyższa kwestia była przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjne- go pod kątem zgodności przepisu art. 555 kodeksu postępowania karnego z przepisami art. 2, 31 ust. 1, 32 ust. 1 oraz 41 ust. 1 i 5 konstytucji34. Trybunał stwierdził wówczas, że przepis art. 555 kodeksu postępowania karnego nie stanowi nadmiernego ograniczenia wynikającego z konstytucji prawa do odszkodowania. Argumentami przemawiającymi za przyję- ciem powyższego wniosku był, w ocenie Trybunału, fakt, iż ograniczenie zostało wprowadzone w ustawie, realizując jednocześnie cel stabilności systemu. Roczny termin, po upływie którego roszczenie się przedawnia, nie jest w ocenie Trybunału zbyt uciążliwy, tym bardziej, że odszkodowania w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem można

33 K. Dudka, B. Dobosiewicz, op. cit., s. 38. 34 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 11.10.2012 r., wydany w sprawie o sygn. SK 18/10.

17 Magdalena Brzozowska dochodzić jeszcze przed uprawomocnieniem się w sprawie wyroku, pod warunkiem, iż podstawą roszczenia jest zastosowanie środka z pogwał- ceniem przepisów dotyczących stosowania tymczasowego aresztowania, a nie prawomocne rozstrzygnięcie w sprawie. Ponadto przedawnienie roszczenia nie następuje automatycznie, a jedynie w ramach ewentualnego zarzutu prokuratora, przy czym nawet w tej sytuacji sąd orzekający w przedmiocie roszczenia jest zobowiązany do oceny zarzutu przez pryzmat przepisu art. 5 kodeksu cywilnego, pod katem zgodności tegoż zarzutu z zasadami współżycia społecznego. Jednocześnie regulacja w przedmiocie rocznego terminu przedawnienia roszczenia w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem nie narusza istoty samego prawa do odszkodowania. W konsekwencji Trybunał nie stwierdził nie- zgodności zaskarżonego przepisu z konstytucją.

Orzecznictwo Trybunału w sprawach polskich

Orzecznictwo Trybunału w omawianym zakresie w sprawach polskich jest raczej ubogie i sprowadza się do kilku zaledwie orzeczeń. Trybunał badał naruszenie konwencji w przedmiotowym zakresie w trzech spra- wach35, przy czym w sprawie Ryckie przeciwko Polsce zarzut dotyczący środka prawnego przeciwdziałającego przewlekłości tymczasowego aresztowania zbadano w odniesieniu do ewentualnego naruszenia art. 13 konwencji. W sprawie Ryckie przeciwko Polsce Trybunał stwierdził przewle- kłość tymczasowego aresztowania, które stosowano łącznie przez okres 5 lat, 4 miesięcy i 26 dni. Poza zarzutem przewlekłości tymczasowego aresztowania skarżący − powołując się na art. 13 konwencji −zarzucił także, że prawo polskie nie przewiduje skutecznego środka prawnego przeciwdziałającego przewlekłości tymczasowego aresztowania, porów- nywalnego do ustawy o skardze na przewlekłość. Trybunał nie uznał powyższego zarzutu. Uzasadniając swoje rozstrzy- gnięcie wskazał, że zgodnie z prawem krajowym skarżący miał możliwość

35 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 30.01.2007 r., wydany w sprawie Ryckie przeciwko Polsce, skarga nr 19583/05; wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 4.11.2008 r., wydany w sprawie Bruczyński przeciwko Polsce, skarga nr 19206/03; wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 10.05.2011 r., wydany w sprawie Włoch przeciwko Polsce, skarga nr 33475/08.

18 Prawo do odszkodowania w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w świetle...

– z czego notabene wielokrotnie korzystał – wniesienia zażalenia na postanowienie w przedmiocie przedłużenia tymczasowego aresztowania, jak również wniosku o uchylenie tymczasowego aresztowania bądź jego zamianę na łagodniejszy środek zabezpieczający. Jednocześnie Trybunał zwrócił uwagę, iż prawo polskie przewiduje – zarówno w ramach procedury cywilnej, jak i karnej – ubieganie się o odszkodowanie w związku ze szkodą poniesioną na skutek bezprawnego stosowania tego środka zabezpieczającego. W sprawie natomiast Burczyński przeciwko Polsce, skarżący był tymczasowo aresztowany od 20 czerwca 2000 r. do 20 stycznia 2004 r., kiedy to sąd postanowił o uchyleniu stosowania tego środka zapobiegawczego, przy czym w okresie od 20 lipca do 5 sierpnia 2000 r. odbywał karę pozbawienia wolności orzeczoną w innym postępowaniu. Łącznie okres stosowania tego środka wynosił 3 lata, 6 miesięcy i 15 dni. W skardze do Trybunału skarżący podniósł − poza uwzględnionym zarzutem dotyczącym przewlekłości tymczasowego aresztowania − zarzut braku drogi prawnej dochodzenia odszkodowania za zbyt długotrwałe stosowanie tego środka zapobiegawczego. W odpowiedzi na skargę rząd argumentował, że nie można mówić o naruszeniu prawa skarżącego do odszkodowania za niezgodne z punktu widzenia art. 5 konwencji stosowanie tymczasowego aresztowania, ponie- waż stosowanie i przedłużanie tego środka zapobiegawczego było zawsze zgodne z prawem i poprzedzone wydaniem stosownych decyzji sądowych. Oceniając zasadność skargi w przedmiotowym zakresie, Trybunał przypomniał, że z art. 5 ust. 5 konwencji wynika wymóg zapewnienia skarżącemu możliwości uzyskania odszkodowania we wszystkich tych przypadkach, w których pozbawienie wolności zostało uznane za sprzeczne z art. 5 ust. 1, 2, 3 lub 4 konwencji. W omawianej sprawie doszło do stwierdzenia naruszenia art. 5 ust. 3 konwencji z powodu zbyt długo- trwałego stosowania tymczasowego aresztowania. W odniesieniu do pod- noszonych przez rząd argumentów, Trybunał wskazał, że tymczasowe aresztowanie stosowane zgodnie z wymogami prawa krajowego może być jednocześnie uznane za sprzeczne z art. 5 ust. 3 konwencji. W ocenie Trybunału, pomimo istnienia w polskim porządku prawnym środków dochodzenia roszczeń odszkodowawczych związanych ze stosowaniem tymczasowego aresztowania, tj. postępowania o odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie oraz postępowania odszkodowawczego przewidzianego w art. 417 kodeksu cywilnego, żadna

19 Magdalena Brzozowska z tych dróg prawnych nie mogła mieć zastosowania w sprawie skarżące- go. W odniesieniu do możliwości przewidzianej w art. 552 § 4 kodeksu postępowania karnego Trybunał stwierdził, że warunkiem zainicjowania procedury dochodzenia odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie jest zakończenie postępowania karnego, w którym stosowano ten środek zapobiegawczy. Tymczasem w sprawie skarżącego, w chwili wydawania omawianego wyroku postępowanie to nadal toczyło się przed Sądem Najwyższym. Także znowelizowany art. 417 § 3 kodeksu cywilnego nie mógł mieć zastosowania w tej sprawie, gdyż przepis ten wszedł w życie 1 września 2004 r., podczas gdy tymczasowe aresztowanie skarżącego zakończyło się w styczniu 2004 r.36. W tych okolicznościach Trybunał stwierdził, że skarżący nie miał moż- liwości uzyskania odszkodowania za tymczasowe aresztowanie uznane następnie za sprzeczne z art. 5 ust. 3 konwencji. Dlatego doszło do naruszenia art. 5 ust. 5 konwencji. W sprawie natomiast Włoch przeciwko Polsce, skarżący zarzucił, że został pozbawiony skutecznego prawa do odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności, z uwagi na zaliczenie okresu tymczasowego aresztowania odbytego przez niego w sprawie nielegalnych adopcji, w której postępowanie toczyło się równocześnie i które umorzono, na poczet orzeczonej w innej sprawie kary grzywny. Tego rodzaju dzia- łanie doprowadziło do nieuwzględnienia przez sądy krajowe roszczenia o odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie i nie stanowiło kompensaty poniesionej przez niego szkody. Oceniając powyższy zarzut, Trybunał stwierdził, że fakt, iż tymczasowe aresztowanie skarżącego zostało zaliczone na poczet grzywny orzeczonej w innej sprawie automatycznie, bez badania podstaw ewentualnej bez- prawności jego stosowania oraz zakresu szkody poniesionej przez skarżą- cego, sądy krajowe nie badały, czy skarżący faktycznie poniósł jakąkolwiek szkodę o charakterze pieniężnym lub niepieniężnym, nie badano kwestii, czy zaliczenie okresu tymczasowego aresztowania skarżącego na poczet kary grzywny stanowiło sprawiedliwe zadośćuczynienie za jakąkolwiek szkodę o charakterze pieniężnym lub niepieniężnym poniesioną przez skarżącego, ani też proporcjonalności w stosunku do kary, na poczet

36 Na marginesie zauważyć należy, że wobec konieczności wykazania przy tego typu powództwie bezprawności po stronie naruszającego, powództwo cywilne nie mogło w przypadku skarżącego zapewnić realnych szans powodzenia.

20 Prawo do odszkodowania w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w świetle... której jest zaliczane − nie może być uznany za zgodny z przepisem art. 5 ust. 5 konwencji. Podsumowując, zauważyć należy, że de facto Trybunał nie dokonał pełnej, jednoznacznej oceny polskich środków prawnych przysługujących w odniesieniu do naruszeń związanych ze stosowaniem tymczasowego aresztowania. W sprawie Burczyński przeciwko Polsce dopuścił skutecz- ność w tego typu sprawach powództwa cywilnego z art. 417 kodeksu cywilnego, przy czym z uwagi na fakt, iż w momencie wydania przedmiotowego wyroku, wspomniany przepis nie miał jeszcze zastosowania, trudno ocenić, czy środek ten – i to pod warunkiem, że znajdzie odpowiednie oparcie w krajowej praktyce orzeczniczej – będzie czynić zadość wyma- ganiom określonym w art. 5 ust. 5 konwencji37. Brak jednoznacznego stanowiska dotyczy także spraw: Ryckie przeciwko Polsce oraz Włoch przeciwko Polsce, z tym że w odniesieniu do tej ostatniej sprawy Trybunał wyraźnie wskazał na wadliwość uregulowań dotyczących automatycznego zaliczania okresu tymczasowego aresztowania na poczet kary orzeczonej w tym samym lub w innym postępowaniu. Mając na uwadze powyższe, zakładać należy, iż kwestia powyższa stanie się w przyszłości przedmiotem rozważań Trybunału.

Podsumowanie

Orzecznictwo Trybunału w zakresie odszkodowania w związku z nie- słusznym tymczasowym aresztowaniem nie daje odpowiedzi na dysku- towane na szczeblu krajowym zagadnienia. Także wytyczne wynikające z zalecenia Komitetu Ministrów dla Państw Członkowskich w sprawie stosowania tymczasowego aresztowania są bardzo ogólne. Zasadniczo konwencyjny standard wymaga jedynie istnienia efektywnej procedury dochodzenia odszkodowania. Z zalecenia natomiast wynika, iż należy wziąć pod uwagę zapewnienie odszkodowania osobom tymczasowo aresztowanym, które nie zostały następnie skazane za popełnienie czynu zabronionego, w odniesieniu do którego zastosowano tymczasowe aresztowanie. Z literalnego zatem brzemienia przedmiotowego przepisu zalecenia wynika, że ewentualna odpowiedzialność Skarbu Państwa

37 P. Hofmański, [w:] L. Garlicki, P. Hofmański, A. Wróbel, Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz, t. I, Warszawa 2010, s. 239.

21 Magdalena Brzozowska powinna być oceniana z uwzględnieniem ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie. Niemniej wobec braku w tym zakresie orzecznictwa stwierdzić należy, iż kwestia ta nie została definitywnie przesądzona. Orzecznictwo Trybunału ujawnia natomiast problemy, które dotychczas nie były przedmiotem rozważań w doktrynie i judykaturze, a którym z pewnością trzeba będzie w przyszłości poświęcić więcej uwagi. Podstawowym ujawnionym problemem jest brak regulacji krajowych umożliwiających uzyskanie odszkodowania w przypadku naruszenia gwarancji procesowych związanych z tymczasowym aresztowaniem. Obowiązujące przepisy przewidują odszkodowanie jedynie w związku z bezprawnym zastosowaniem tego środka, a także – choć wydaje się, że uzyskanie odszkodowania na tej podstawie byłoby niezwykle trudne – w związku z jego przewlekłym stosowaniem, przy czym w takiej sytuacji konieczne byłoby wykazanie naruszenia przepisu art. 253 kodeksu postępowania karnego, który zobowiązuje do niezwłocznego uchylenia środka zapobiegawczego, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których został on zastosowany bądź powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie albo zmianę. Jednocześnie odszkodowanie w obecnym kształcie nie obejmuje sytuacji, w których dochodzi do naruszenia innych gwarancji procesowych przysługujących tymczasowo aresztowanym, przykładowo w zakresie braku bądź niewłaściwego udzielenia informacji o przyczynach zatrzymania i stawianych zarzutach, a także niezwłocznego i niezależnego od wniosku danej osoby postawienia przed sędzią. Aresztowany nie miałby również możliwości ubiegania się o odszkodowanie w związku z niezasadną odmową zwolnienia za kaucją, jak również w sytuacji naruszenia wymogu równości broni, czy innych gwarancji habeus corpus. Odszkodowanie we wskazanych sytuacjach byłoby ewentualnie możliwe do uzyskania dopiero na drodze cywilnej, jakkolwiek biorąc pod uwagę brak jak dotychczas ugruntowanego w tym zakresie orzecznictwa, zakładać należy, iż dostępność uzyskania tam kompensaty byłaby znacznie ograniczona. Możliwość ubiegania się o odszkodowanie, w związku z naruszeniem gwarancji procesowych w sprawie, w której orzeka się w przedmiocie jednego z najważniejszych przysługujących człowiekowi dóbr, winna być dostępna nie w ramach wątpliwego powództwa cywilnego, którego skuteczność uzależnio- na byłaby od właściwej interpretacji organów stosujących prawo, ale w ramach kompleksowo uregulowanego i przewidywalnego powództwa rozpoznawanego w postępowaniu karnym.

22 Prawo do odszkodowania w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w świetle...

W tej sytuacji zasadne byłoby wprowadzenie stosownych rozwiązań − odrębnego postępowania incydentalnego − do kodeksu postępowania karnego, przy czym rozwiązanie takie powinno znaleźć się nie w rozdziale poświęconym postępowaniu po uprawomocnieniu się orzeczenia, a bezpośrednio w dziale poświęconym środkom przymusu. Możliwość ubiegania się o odszkodowanie w związku z naruszeniem w ramach aresztowania gwarancji procesowych mogłaby być realizowana w oparciu o dodanie w rozdziale 28 kodeksu postępowania karnego przepisu w brzmieniu „naruszenie przepisów niniejszego rozdziału pociąga za sobą obowiązek pokrycia związanej z tym szkody oraz wypłaty zadośćuczynie- nia za doznaną krzywdę”. Oczywiście można również rozważyć dodatnie w § 4 art. 552 po zdaniu „Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje również w wypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania” zwrotu „a także naruszenia innych związanych z tymi środkami gwarancji procesowych”, jakkolwiek z uwagi na takie a nie inne umiejscowienie przepisu art. 552 kodeksu postępowania karnego i związaną z tym możliwość ubiegania się o odszkodowanie dopiero po zakończeniu postępowania, znacznie osłabiałoby to funkcję gwaran- cyjną proponowanej zmiany. Ponadto z zaprezentowanych orzeczeń wynika konieczność zmiany w zakresie zaliczania, w przypadku skazania, okresu tymczasowego aresztowania na poczet orzeczonej kary. Właściwy w tym zakresie przepis art. 63 kodeku karnego stanowi, iż na poczet orzeczonej kary zalicza się okres rzeczywistego pozbawienia wolności w sprawie. Przepis art. 417 kodeksu postępowania karnego przewiduje natomiast, że zaliczeniu na poczet orzeczonej kary podlega również okres tymczasowego aresztowania odbytego przez oskarżonego w innej sprawie, w której postępo- wanie toczyło się równocześnie, zapadł w niej prawomocny wyrok unie- winniający, umorzono postępowanie bądź odstąpiono od wymierzenia kary. Rozwiązania powyższe przewidują zatem niedający się pogodzić ze standardami Trybunału automatyzm. Stanowisko Trybunału wyrażone w sprawie Włoch przeciwko Polsce rodzi refleksję co do zgodności uregulowań kodeksu postępowania karnego w zakresie zaliczania tymczasowego aresztowania na poczet kary z przepisem art. 5 konwencji, a także z podstawowymi funkcjami odpo- wiedzialności odszkodowawczej, przede wszystkim funkcją kompensa- cyjną oraz zasadą pełnego odszkodowania. Ponadto brak szczegółowych rozwiązań w omawianym zakresie nie uwzględnia tendencji rozwoju

23 Magdalena Brzozowska odpowiedzialności odszkodowawczej, w ramach której coraz częściej odchodzi się od uzależniania tej odpowiedzialności od niekorzystnej dla poszkodowanych zasady winy na rzecz gwarantującej pełniejszą rekom- pensatę zasady ryzyka, a także ochrony podmiotów poszkodowanych. Analiza przedmiotowych przepisów prowadzi do wniosku, iż konieczne jest zastąpienie przyjętego przez ustawodawcę w przepisie art. 417 kodeksu karnego automatyzmu, zobowiązaniem władz krajowych do badania w ramach postępowania w przedmiocie niesłusznego tymczasowego aresztowania zasadności stosowania tego środka, z uwzględnieniem cało- kształtu okoliczności konkretnej sprawy, od momentu jego zastosowania, a także rozmiaru poniesionej przez niesłusznie aresztowanego szkody. Ponadto zaliczenie aresztu na poczet kary powinno być bezwzględnie uzależnione od wniosku aresztowanego.

24 Prawo do odszkodowania w związku z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w świetle...

Bibliografia

Bartoszewski J.,Gardocki L, Gostyński Z., Przyjemski S.M., Stefański R.A., Zabłocki S., Kodeks postępowania karnego. Lex 8148. Bulsiewicz A., Proces o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub oczywiście bezzasadny areszt tymczasowy, Studia Iuridica, Toruń 1968. Cieślak M., Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, PWN, Warszawa 1984. Cieślak M., Środki zapobiegawcze w projekcie kodeksu postępowania karnego z 1968 roku, „Państwo i Prawo”1969, nr 1. Cieślak M., Podstawy odszkodowania za oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie, „Palestra” 1987. Cioch P., Odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego skazania, Oficyna a Wolters Kluwer business, 2007. Dudka K., Dobosiewicz B., Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie w praktyce orzeczniczej sądów powszechnych, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2012. Dudek D., Konstytucyjna wolność człowieka a tymczasowe aresztowanie, Lublin 1999. Grajewski K. (red.), Paprzycki L.K., Steinborn L.K., Komentarz aktualizowany do art. 425-673 Kodeksu postępowania karnego, LEX/el, 2012. Lex 8663. Harris, O`Boyle and Warbrick. Law of the European Convention on Human Rights. Oxford. University Press. Hofmański P., [w:] Garlicki L., Wróbel A., Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz, Warszawa 2010. Łyczywek R., Instytucja aresztu tymczasowego w projekcie kodeksu postępowania karnego, „Palestra” 1969, nr 1. Mądrecka E., Odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie, Wrocławskie Studia Erazmiańskie, Zeszyty Studenckie. Murzynowski A., Tymczasowe aresztowanie i zatrzymanie w postępowaniu karnym, „Ruch Prawniczy,Ekonomiczny i Socjalny” 1984, nr 3. Ovey C. and Robin White. Jacobs and White, The European Convention on Human Rights. Oxford. University Press. Ścisłowicz K., Konstytucyjne aspekty odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, [w:] Węzłowe problemy procesu karnego, pod red. P. Hofmańskiego, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2010. Waltoś S, Proces karny. Zarys systemu, PWN, Warszawa 1985.

Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 96, Warszawa 2017

Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak

Prawo łaski i amnestia na Ukrainie po nowelizacjach z lat 2014-2016

The prerogative of pardon and amnesty in Ukraine after substitute amendment for years 2014-2016

Artykuł dotyczy prawa łaski i amnestii w ujęciu ukraińskiego systemu prawa. Autorka analizuje konstytucyjne podstawy stosowania prawa łaski oraz ogłaszania amnestii. Współczesne rozwiązania prawne przedstawia na tle ich ewolucji celem udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy obecne regulacje szerzej ujmują prezydenckie prawo łaski oraz amnestię, czy też ograniczono możliwość stosowania łaski, zarówno indywidualnej, jak i generalnej? Zdaniem autorki, analiza przyjętych rozwiązań w kontekście historycznym pozwala na sformułowanie tezy, że prawo łaski na Ukrainie rozumiane jest bardzo wąsko, zaś sam decydent – prezydent, który określa zasady wykonywania tego prawa – nie przyjął szerokiego jego rozumienia. Z kolei w odniesieniu do amnestii zaobserwować można tendencję od- mienną – ustawa o zastosowaniu amnestii na Ukrainie po nowelizacjach z lat 2014-2016, szerzej ujmuje granice amnestii, przewidując także tzw. amnestię indywidualną. Wprawdzie w Szwajcarii to parlament decyduje o ułaskawieniu, ale nie ma możliwości zastosowania abolicji indywidualnej, a taką kompetencją dysponuje Rada Najwyższa Ukrainy. Dodatkowo należy podkreślić, że o zastosowaniu amnestii w konkretnym przypadku zawsze decyduje sąd, co oznacza, że odrzucono „klasyczne” rozumienie amnestii jako aktu wywołującego skutek z mocy samego prawa.

Słowa kluczowe: prawo łaski, amnestia, ułaskawienie amnestyjne, Konstytucja Ukrainy z 1996 r., prezydent Ukrainy.

The article is concerned with the prerogative of pardon and amnesty within Ukrainian legal system. Author analyses constitutional grounds of applying the prerogative of pardon and announcing amnesty.

27 Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak

Contemporary legal solutions were presented together with its evolution. Such approach enables to answer a question, whether current regulations include presidential prerogative of pardon and amnesty in a broader sense, or perhaps the possibility of executing both individual and general pardon was limited. In the authors’ view, analysis of adopted solutions in the historical context, allows to argue that the prerogative of pardon is understood exceptionally narrowly, and the President himself – who defines rules of enacting this law – disapprove broad use of it. By contrast, it is different when it comes to amnesty. The Ukrainian substitute amendment 2014-2016 foresees its boundaries broadly, and allows also for so-called individual amnesty. While in Switzerland it is Parliament who decides about pardon, having no prospect to enact individual aboli- tions, this power is possessed by Verkhovna Rada in Ukraine. Moreover, it is worth to emphasize that it is court that always make decision about employing of amnesty in each specific case. This means that the common understanding of amnesty as an action that has legal consequences has been rejected.

Key words: the prerogative of pardon, amnesty, abolition, the Con- stitution of Ukraine of 1996, Конституція України 28 червня 1996, constitutional policy, Ukrainian criminal justice system.

1. Prawo łaski na Ukrainie w świetle Konstytucji z 1996 r.

Konstytucja Ukrainy z 28 czerwca 1996 r.1 stanowi, że prezydent stosuje prawo łaski (art. 106 ust. 1 pkt 27)2. Przepis ten umieszczony jest w rozdziale V konstytucji zatytułowanym ”Prezydent Ukrainy”. Nowelizacja konstytucji dokonana ustawą z 21 lutego 2014 r. (no 742-VII) nie zmieniła tego rozwiązania, tj. w obecnym stanie prawnym nadal prezydent jest dysponentem prawa łaski.

1 Konstytucja Ukrainy, wstęp i tłum. E. Toczek, Warszawa 1999; zob. na temat ustroju Ukrainy: A. Olechno, Przemiany konstytucyjne na Ukrainie, referat wygłoszony podczas 54 Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr i Zakładów Prawa Konstytucyjnego w Augustowie (10-12 maja 2012 r.), maszynopis; A.P. Zajec, Nowa konstytucja Ukrainy, ”Przegląd Sejmowy” 1997, nr 6, s. 51-63; E. Wiszka, Systemy polityczne Ukrainy, Toruń 2007, s. 132 i nast. 2 R. Mojak, Republika Ukrainy, [w:] Ustroje państw współczesnych, pod red. E. Gdulewicz, Lublin 2005, t. II, s. 276.

28 Prawo łaski i amnestia na Ukrainie po nowelizacjach z lat 2014-2016

Konstytucja wyraźnie zastrzega, że prezydent Ukrainy nie może przekazać swoich uprawnień innym osobom lub organom, co oznacza, że prawo łaski jest jego wyłączną kompetencją (art. 106 ust. 2). Przywo- łana nowelizacja konstytucji z 21 lutego 2014 r. także w tym zakresie nie wprowadziła jakichkolwiek zmian. W konsekwencji żaden inny organ niż głowa państwa nie ma uprawnienia do wykonywania prawa łaski. Jest to kompetencja wykonywana osobiście i nie może być delegowana na rzecz jakiegokolwiek organu czy też osoby. W każdym przypadku decy- zję w przedmiocie zastosowania prawa łaski musi podjąć głowa państwa. Nawet nadzwyczajne okoliczności związane z funkcjonowaniem państwa nie stanowią podstawy do przekazania wykonywania prawa łaski przez inny podmiot niż prezydent. Do czasu wejścia w życie nowelizacji konstytucji z 21 lutego 2014 r. obo- wiązywało rozwiązanie, że w przypadku przedterminowego zaprzestania sprawowania obowiązków przez prezydenta wykonywanie obowiązków prezydenta Ukrainy w okresie do wyboru i objęcia urzędu przez nowego prezydenta należało do premiera Ukrainy, który nie mógł jednak korzystać z prawa łaski. Art. 112 Konstytucji Ukrainy wyraźnie stanowił, że premier Ukrainy zastępujący prezydenta nie mógł realizować m.in. uprawnienia przewidzianego w art. 106 ust. 1 pkt 27 Konstytucji Ukrainy3. Nowelizacja z 21 lutego 2014 r. wprowadziła rozwiązanie, że we wskazanym przypadku to Przewodniczący Rady Najwyższej Ukrainy tymczasowo wykonuje obowiązki prezydenta, ale także i on nie dysponuje kompetencją do wykonywania prawa łaski. W ten sposób powrócono do rozwiązania wprowa- dzonego do konstytucji w roku 20044. Zmienił się więc podmiot wykonu- jący obowiązki głowy państwa, ale nadal nie dysponuje on prawem łaski. Można zatem uznać, że bez względu na to kto wykonuje (tymczasowo) obowiązki prezydenta, nie może on stosować prawa łaski, a to przesądza, że w ukraińskim systemie ustrojowym tylko głowa państwa – prezydent, tj. osoba wybrana w wyborach na urząd prezydenta, dysponuje prawem okazania łaski, zaś osoba wykonująca jego obowiązki, ale nie wybrana na urząd prezydenta, nie korzysta w pełni z jego uprawnień, do których

3 M. Florczak-Wątor, Konstytucyjne uregulowania problematyki zastępstwa prezydenta w Rzeczypospolitej Polskiej i państwach z nią sąsiadujących, ”Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2010, nr 2/3, s. 197. 4 Zob. E. Wiszka, op. cit., s. 136; A. Olechno, Pozycja ustrojowa urzędu prezydenta w ukraińskim systemie normatywnym, [w:] Czas EuroMajdanu, red. R. Potocki, M. Domagała, D. Miłoszewska, Warszawa 2014, s. 258.

29 Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak zalicza się m.in. prawo łaski5. W ten sposób prawo łaski ściśle powiązano z wyborem na urząd prezydenta i pełnieniem funkcji głowy państwa6. W przedmiocie stosowania prawa łaski prezydent wydaje dekret (art. 106 ust. 3), który w tym przypadku ma charakter indywidualny, a przez to nienormatywny, będąc decyzją w indywidualnym przypadku7. Dekre- tem prezydent okazuje łaskę (ułaskawia), jak i odmawia ułaskawienia. W obu bowiem przypadkach prezydent podejmuje decyzję w przedmiocie swej kompetencji (prawo łaski), a w ramach swych kompetencji wydaje albo dekrety (ukazy), albo rozporządzenia (rozporiadżenia). Stosowanie prawa łaski nie mieści się w zakresie przedmiotowym rozporządzenia8. Prezydencki dekret w przedmiocie stosowania prawa łaski nie wymaga kontrasygnaty9. Jak wynika bowiem z art. 106 ust. 4 Konstytucji Ukrainy, tylko enumeratywnie wyliczone akty prezydenta Ukrainy wymagają kontrasygnaty premiera Ukrainy i ministra odpowiedzialnego za akt i jego wykonanie, a wśród tych aktów nie ma indywidualnego ułaskawienia10. Akt łaski należy zatem do prerogatyw prezydenta i jest wykonywany na zasadzie dyskrecjonalności. Rozwiązania tego nie zmieniła nowelizacja z 21 lutego 2014 r. Dekret prezydenta w przedmiocie stosowania prawa łaski nie podlega zaskarżeniu w żadnym trybie. Jest decyzją uznaniową i nie jest możliwe ”zmuszenie” prezydenta do okazania łaski, jak również pozbawienie decyzji głowy państwa mocy wiążącej. Odmienna interpretacja podważałaby istotę wykonywania prawa łaski jako samodzielnej decyzji głowy państwa. Wprawdzie art. 55 ust. 2 konstytucji stanowi, że każdemu gwarantuje się prawo zaskarżenia w sądzie decyzji, działań lub bezczynności organów władzy państwowej, organów samorządu lokalnego i osób pełniących funkcje publiczne i urzędowe, niemniej przepis ten należy odczytywać w łączności z ust. 1 tego artykułu, który zastrzega, że prawa i wolności

5 A. Stec, Instytucja prezydenta w ukraińskich rozwiązaniach ustrojowych, [w:] Parlament. Prezydent. Rząd. Zagadnienia konstytucyjne na przykładach wybranych państw, red. T. Mołdawa, J. Szymanek, Warszawa 2008, s. 110. 6 A. Olechno, Ukraina, [w:] Systemy ustrojowe państw współczesnych, red. S. Bożyk, M. Grzybowski, Białystok 2012, s. 329. 7 A. Olechno, Instytucja Prezydenta w systemie konstytucyjnych organów Ukrainy (1996-2005), Toruń 2009, s. 175. 8 Ibidem. 9 R.R. Ludwikowski, Prawo konstytucyjne porównawcze, Toruń 200, s. 387; zob. A. Szkołyk, Zmiany w sferze władzy wykonawczej na Ukrainie, [w:] O potrzebie zmian Konstytucji Polski i Ukrainy, red. W. Skrzydło, W. Szapował, K. Eckhard, Przemyśl 2006, s. 143. 10 B. Dziemidok-Olszewska, Instytucja prezydenta w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2003, s. 298; A.P. Zajec, op. cit., s. 58.

30 Prawo łaski i amnestia na Ukrainie po nowelizacjach z lat 2014-2016 człowieka i obywatela znajdują się pod ochroną sądów. Zatem tylko decyzje ingerujące w prawa oraz wolności człowieka i obywatela podlegają zaskarżeniu. Prawo łaski nie jest prawem człowieka, zaś skorzystanie z niego nie jest ”ingerencją w prawa i wolności” w rozumieniu przywo- łanego przepisu konstytucji. Nie można zatem z art. 55 ust. 2 Konsty- tucji Ukrainy wyprowadzić wniosku, że akt łaski może być zaskarżony, np. ze względu na to, że zdaniem skarżącego narusza prawa ułaskawio- nego lub sprzeczny jest z jego interesem. Również brak okazania łaski nie jest − z tych samych względów− zaskarżalny. Akt łaski nie może być odrzucony przez ułaskawionego, konstytucja nie przyznaje mu bowiem takiego uprawnienia. Z ustawy zasadniczej wynika, że prawo łaski ma charakter publiczno-prawny, z czym wiąże się jego władczy – także wobec ułaskawionego – charakter. Dodatkowo należy podnieść, że skuteczność decyzji podjętych w wyniku realizacji prezydenckiej prerogatywy w zakresie stosowania prawa łaski nie jest uzależniona od formalnej akceptacji tego, w odniesieniu do kogo są kierowane. W doktrynie zwraca się uwagę, iż prezydencki akt łaski łączyć należy z rolą głowy państwa, jako gwaranta praw i wolności człowieka i oby- watela11, choć pojawiają się głosy, że jest to wkroczenie w sferę władzy sądowniczej i dlatego kwalifikuje się prawo łaski do kompetencji prezydenckich wobec trzeciej władzy – władzy sądowniczej12. Odnosząc się do tych poglądów, zaznaczyć należy, że aktem łaski nie wkracza się w ”władzę sądowniczą”, albowiem dekret o ułaskawieniu nigdy nie jest wyrazem sprawowania wymiaru sprawiedliwości, nie podważa wydanego orzeczenia (nie zmienia go, ani też nie uchyla), ani też w żaden sposób nie odnosi się do zasadności jego wydania. Okazując łaskę prezydent nie rozstrzyga tym samym o odpowiedzialności karnej ułaskawianego, ani też nie odnosi się do zasadności przypisania mu winy. Akt łaski jawi się jako instytucja każdorazowo korzystna dla człowieka, mająca charakteryzo- wać się miłosierdziem, w tym dostosowywać karę do sytuacji istniejącej po osądzeniu13. Trafniej zatem uznać, że prezydent, okazując łaskę, występuje w roli reprezentanta państwa i gwaranta oraz obrońcy praw człowieka i obywatela, niż ingerenta we władzę sądowniczą14. Za tym

11 A. Olechno, Instytucja prezydenta…, s. 167; A. Stec, Instytucja prezydenta…, [w:] Prezydent. Parlament. Rząd…, s. 106. 12 Zob. W. Szapował, Wyszczi organy suczasnoj derżawy, Kyjiw 1995, s. 130. 13 A. Olechno, Instytucja prezydenta…, s. 167 i 125. 14 Zob. W. Baluk, Ukraina, [w:] Ustroje polityczne krajów Wspólnoty Niepodległych Państw, pod. red. W. Baluka i A. Czajowskiego, Wrocław 2007, s. 126.

31 Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak dodatkowo przemawia treść art. 124 Konstytucji Ukrainy, z którego wynika, że wyłączność na sprawowanie wymiaru sprawiedliwości mają Sąd Konstytucyjny i sądy powszechne. Prezydent nie jest zatem organem wymiaru sprawiedliwości, nie dysponuje władzą sądowniczą, i nie rozstrzyga o odpowiedzialności karnej konkretnej osoby. Jego decyzja dotyczy wyłącznie postępowania w przedmiocie wykonania orzeczonej kary, bez oceny zasadności jej wymierzenia. W literaturze wyrażono pogląd, że stosowanie prawa łaski jest wyrazem sprawowania przez prezydenta Ukrainy ”funkcji specjalnej”15. Pogląd ten nie został niestety szerzej uzasadniony. Odnosząc się do tego stanowiska, należy zauważyć, że nie jest to żadna „funkcja specjalna” głowy państwa, ba, w ogóle dokonując podziału funkcji, jakie spełnia prezydent Ukrainy, nie można przyjąć, że realizuje on jakiekolwiek ”funkcje specjalne”. Zgodnie z ustawą zasadniczą prezydent jest głową państwa, gwarantem suwerenności i integralności terytorialnej państwa, gwarantem konstytucji oraz strażnikiem praw i wolności obywateli, i to są jego funkcje ustrojowe16. Żadna z tych funkcji nie może być określona mianem ”specjalnej”, nie są one bowiem niczym szczególnym w odniesieniu do głowy państwa. Podejmowanie decyzji w przedmiocie ułaskawienia, o nadaniu lub utracie obywatelstwa, czy też o nadaniu stopni wojskowych i odznaczeń, nie jest niczym ”specjalnym”, lecz tradycyjną kompetencją głowy państwa. Konstytucja Ukrainy nie wskazuje żadnych okoliczności, które uzasad- niać mogą zastosowanie prawa łaski. O tym, czy zastosować prawo łaski, czy też nie, decyduje zatem na zasadzie samodzielności prezydent, który może kierować się różnymi względami, nie wyłączając współczucia dla skazanego, czy też przekonania o zbyt surowym jego ukaraniu. Motywy podjęcia decyzji w przedmiocie zastosowania prawa łaski nie muszą być ujawnione, a sama decyzja głowy państwa nie wymaga formalnego uzasadnienia. Dotyczy to zarówno zastosowania prawa łaski, jak i odmowy ułaskawienia. Konstytucja nie wymaga bowiem, aby akty prezydenta zawierały przytoczenie motywów, którymi głowa państwa kierowała się przy ich podejmowaniu. Konstytucja nie określa zakresu i treści prawa łaski, ani też nie normuje żadnych kwestii proceduralnych w przedmiocie jego stosowania.

15 Ibidem; zob. też. B. Jagusiak, Systemy polityczne państw sąsiednich Polski, Warszawa, 2011, s. 168. 16 A. Olechno, Instytucja prezydenta…, s. 98 i nast.

32 Prawo łaski i amnestia na Ukrainie po nowelizacjach z lat 2014-2016

W zasadzie art. 106 ust. 1 pkt 27 ma wyłącznie charakter kompetencyjny, rozstrzygając jakiemu organowi na Ukrainie służy prawo łaski. Nie od- syła także do ustawowego uregulowania tych materii. Zaznaczyć jednak należy, że na podstawie i dla wykonywania konstytucji prezydent wydaje dekrety i rozporządzenia, które podlegają wykonywaniu na całym terytorium Ukrainy (art. 106 ust. 3)17. Dekret i rozporządzenie, o których mowa, są aktami o charakterze normatywnym, zawierającymi normy generalno-abstrakcyjne18. W przypadku stosowania prawa łaski wydanie takiego aktu prawnego jest wręcz niezbędne wobec jedynie kompetencyj- nego charakteru art. 106 ust. 1 pkt 27 Konstytucji Ukrainy. Tym samym podmiot uprawniony do okazania łaski – prezydent – władny jest samodzielnie określić szczegółowe kwestie odnoszące się do wykonywania tego prawa, regulując nie tylko tryb jego wykonywania, ale również kwestie materialno-prawne. To nie ustawa, pochodząca od parlamentu, będzie więc normować zakres prezydenckiej łaski i przebieg postępowania uła- skawieniowego, lecz akt prawny wydany przez prezydenta. Co istotne, ewentualne ograniczenia odnoszące się do stosowania prawa łaski nie będą podważać rozwiązań konstytucyjnych, gdyż ustawa zasadnicza wyraźnie uprawnia głowę państwa do wydania aktu prawnego określają- cego tryb korzystania z tej instytucji, jak również – jeżeli decydent uzna to za niezbędne – kwestie materialno-prawne. Ponadto, to sam prezydent wydaje odpowiedni akt prawny, nie można więc mówić o naruszeniu jego konstytucyjnej kompetencji. Akt prawny prezydenta, określający zasady i tryb stosowania prawa łaski, nie podlega kontrasygnacie, nie znajduje się bowiem w katalogu aktów prezydenckich wymagających kontrasygnaty. Prezydent w każdym czasie, również działając samodzielnie, może dokonać jego zmiany, uznając, że jego dotychczasowe rozwiązania nie są odpowiednie, np. są zbyt rygorystyczne lub też są zbyt liberalne. Warto podkreślić również, że sama treść aktu prawnego regulującego stosowanie prawa łaski przez prezydenta nie jest zdeterminowana konstytucyjnie, nie ma zatem żadnych wymogów odnoszących się do tego, co ma być w nim uregulowane, to zatem prezydent – według swego uznania – okre- śla materię, która − jego zdaniem − wymaga regulacji. Daje to głowie państwa bardzo szerokie pole do wprowadzenia rozwiązań, które według jego oceny wymagają uregulowania.

17 B. Pytlik, Prezydent Ukrainy, [w:] Prezydent w państwach współczesnych. Modernizacja instytucji, red. J. Osiński, Warszawa 2009, s. 673; zob. E. Zieliński, Rada Najwyższa. Parlament Ukrainy, Warszawa 2003, s. 25. 18 Zob. Komentar do Konstytucij Ukrajiny, red. M.T. Krawczuk, Kyjiw 1998, s. 254.

33 Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak

2. Prawo łaski na Ukrainie w świetle dekretu prezydenta Ukrainy z 12 kwietnia 2000 r. i dekretu prezydenta Ukrainy z 16 września 2010 r.

Korzystając z przysługującego prawa, prezydent Ukrainy wydał 12 kwietnia 2000 r. dekret, zawierający szczegółowe przepisy regulujące stosowanie prawa łaski19. Zgodnie z przywołanym dekretem ułaskawienie mogło polegać na: zamianie kary dożywotniego pozbawienia wolności na karę czasowego pozbawienia wolności; na częściowym lub całkowitym zwolnieniu z odbywania kary, zarówno głównej, jak i kar dodatkowych; na zamianie kary lub jej niewykonanej części na karę lżejszą lub na darowaniu kary. Gene- ralnie rzecz ujmując, prezydencki akt łaski na Ukrainie mógł w świetle tych rozwiązań przybrać postać darowania kary w całości lub w części, złagodzenia kary lub zamiany kary na inną – w założeniu oczywiście łagodniejszą. Możliwe było także zatarcie aktem łaski skazania, skoro ułaskawienie mogło być zastosowane wobec osoby, która ”odbyła na Ukrainie karę”20. Jeżeli bowiem dopuszczono możliwość ”darowania kary” wobec osoby, która wykonała karę, to tym samym pod tym poję- ciem należało rozumieć zatarcie aktem łaski skazania, każda inna decyzja byłaby bowiem bezprzedmiotowa, ze względu na to, że kara – zgodnie z treścią orzeczenia – została już ”odbyta” przez skazanego. Wykluczono natomiast z całą pewnością możliwość okazania abolicji indywidualnej, choć sama konstytucja nie eliminuje okazania łaski przed prawomocnym skazaniem, ale dekret precyzując możliwą treść aktu łaski nie przewi- dział możliwości jej okazania do czasu wydania prawomocnego wyroku. Zgodnie z przyjętymi rozwiązaniami akt łaski dotyczył „kary”, a więc przedmiotem ułaskawienia było rozstrzygnięcie sądu w tej materii. Zaznaczyć należy, że ukraiński kodeks karny wprowadza istotne ograniczenie w stosowaniu prawa łaski, zastrzegając, że orzeczona kara dożywotniego pozbawienia wolności może być złagodzona przez jej zmianę na karę nie krótszą niż 25 lat pozbawienia wolności (art. 85 i 87 ust. 2)21. Możliwość wprowadzenia takiego rozwiązania nie wynika jednak z konstytucji, ani też nie przewiduje tego dekret prezydenta z 12 kwietnia

19 Dekret nr 5888/2000. 20 A. Olechno, Instytucja prezydenta…, s. 168. 21 W. Cieślak, P. Fedusio, Zarys ukraińskiego prawa karnego, Gdańsk 2013, s. 168.

34 Prawo łaski i amnestia na Ukrainie po nowelizacjach z lat 2014-2016

2000 r. Zachodzi tu zatem ewidentna sprzeczność, parlament nie może bowiem ograniczyć zakresu i treści prawa łaski ze względu na bardzo szerokie jego ujęcie w samej konstytucji, jak również brak podstawy prawnej do uregulowania tej materii w ustawie. Łaska mogła być okazana obywatelowi Ukrainy, obywatelowi innego kraju, jak i bezpaństwowcowi. W tym zakresie nie wprowadzono żadnych ograniczeń podmiotowych22. Oczywiście warunkiem było jego skazanie na Ukrainie lub odbywanie na Ukrainie kary, przy czym w tym ostatnim przypadku możliwość okazania łaski mogły eliminować wiążące Ukrainę przepisy prawa międzynarodowego. Brak było również innych ograniczeń o charakterze podmiotowym, w szczególności możliwe było ułaskawienie urzędnika państwowego, w tym ministra, skazanego za nadużycie władzy, czy też osoby, która była uprzednio wielokrotnie karana (recydywa). Nie przewidziano również żadnych innych ograniczeń związanych z czynem, co do którego nastąpiło skazanie – możliwe było ułaskawienie sprawcy każdego przestępstwa, w tym zabójstwa, czy też przestępstwa o charakterze korupcyjnym. Ułaskawienie możliwe było w przypadku: skazania wyrokiem sądu ukraińskiego i odbywania przez skazanego kary na Ukrainie; skazania wyrokiem sądu zagranicznego i przekazania skazanego w celu odbycia kary na Ukrainie bez zastrzeżenia o niemożności stosowania prawa łaski; skazania wyrokiem sądu ukraińskiego i przekazania w celu odbycia kary innemu państwu, którego prawodawstwo dopuszcza możliwość zastosowania prawa łaski na Ukrainie, jak również w stosunku do osób, które odbyły karę na Ukrainie. Z tego wynika, że w przypadku orzeczenia kary przez inny organ niż sąd, nie było możliwe zastosowanie prawa łaski. Z dekretu z 12 kwietnia 2000 r. wynikało, że postępowanie ułaska- wieniowe mogło być wszczęte na wniosek osoby zainteresowanej, jak również jej obrońcy, rodziców, małżonka, dzieci, przedstawiciela prawnego, organizacji społecznych, po uzyskaniu prawomocności przez wyrok skazujący. Oznacza to z jednej strony, że prezydent działał wyłącznie na wniosek pochodzący od uprawnionego podmiotu – wyraźnie określo- nego w dekrecie, a z drugiej, warunkiem złożenia prośby o ułaskawienie było uprzednie uprawomocnienie wyroku, co wzmacnia pogląd, że wykluczono możliwość okazania abolicji indywidualnej.

22 Ibidem, s. 167.

35 Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak

Osoby skazane za ciężkie przestępstwa mogły ubiegać się o ułaskawie- nie po odbyciu co najmniej połowy zasądzonej kary pozbawienia wolności, a w przypadku skazania na karę dożywotniego pozbawienia wolności, nie wcześniej niż po piętnastu latach23. W ten sposób wprowadzono termin minimalny, którego upływ jest niezbędny, aby móc skutecznie, pod wzglę- dem formalnym, złożyć prośbę o ułaskawienie. Tym samym ułaskawienie w świetle prezentowanego rozwiązania było zbliżone do warunkowego przedterminowego zwolnienia24, z tą jednak różnicą, że decyzje w przedmiocie zastosowania prawa łaski zawsze podejmuje głowa państwa, która władna jest uwzględnić różne okoliczności związane z osobą skazanego, jak również odnoszące się do jego sytuacji osobistej, rodzinnej, czy też życiowej. Przygotowaniem materiałów związanych z wnioskami o ułaskawienie zajmowała się Komisja ds. Ułaskawień przy Prezydencie Ukrainy. Ko- misja zbierała niezbędne dane i kompletowała dokumenty, a następnie przedstawiała prezydentowi wniosek o ułaskawienie wraz z propozycją zastosowania bądź nie prawa łaski25. Przedstawiona opinia nie była dla prezydenta wiążąca, mógł on bowiem ułaskawić, mimo wniosku komisji, aby ze swego prawa w danym przypadku nie korzystał. Dekret prezydenta Ukrainy z 16 września 2010 r. nr 902/2010 „O przepisach dotyczących trybu zastosowania prawa łaski” nie wprowadził generalnie większych zmian co do rozwiązań odnoszących się do wykonywania przez prezydenta prawa łaski. Nadal prawo łaski powiązano z uprzednim prawomocnym skazaniem, nie było możliwości okazania łaski w odniesieniu do innych niż karna rodzajów odpowiedzialności represyjnej, a także utrzymano rozwiązanie zakładające, że prawo łaski może polegać na darowaniu kary, zwolnieniu z jej odbywania – w całości lub w części, jak również na jej zamianie na łagodniejszą, co dotyczyło części nieodbytej kary lub całości kary – jeżeli nie rozpoczęło się jej wykonywanie26. Zatem ten akt prawny również wykluczył możliwość okazania łaski przez głowę państwa przed prawomocnym skazaniem.

23 A. Olechno, Instytucja prezydenta…, s. 168. 24 Zob. W. Cieślak, P. Fedusio, op. cit., s. 164-165. 25 A. Olechno, Instytucja prezydenta…, s. 168. 26 Zob. W. Cieślak, P. Fedusio, op. cit., s. 167-168.

36 Prawo łaski i amnestia na Ukrainie po nowelizacjach z lat 2014-2016

3. Prawo łaski na Ukrainie w świetle dekretu prezydenta Ukrainy z 21 kwietnia 2015 r.

Dekretem prezydenta Ukrainy z 21 kwietnia 2015 r. nr 223/2015 „O przepisach dotyczących zastosowania prawa łaski” uchylono dekret z 16 września 2010 r. nr 902/2010 „O przepisach dotyczących trybu zastosowania prawa łaski”. Z dniem opublikowania dekretu jego przepisy określają tryb zastosowania prawa łaski przez prezydenta Ukrainy na podstawie art. 106 ust. 1 pkt 27 Konstytucji Ukrainy (art. 1 załącznika do dekretu). W ten sposób podstawą jego wydania jest bezpośrednio wskazany przepis Konstytucji Ukrainy, zaś przyjęte rozwiązanie dowodzi, że jego celem jest określenie w jaki sposób prezydent korzysta z przy- sługującego mu prawa łaski. Pod pojęciem „tryb zastosowania” ujęto zarówno zagadnienia proceduralne (np. problematykę wnioskowania o zastosowanie prawa łaski), jak również problematykę materialno- -prawną, związaną z wykonywaniem prawa łaski, w tym treść prawa łaski. Istotne jest również to, że tytuł rozporządzenia posługuje się pojęciem „prawa łaski”, tak samo jak Konstytucja Ukrainy. Pojęciem tym posłu- guje się również art. 1 załącznika do wskazanego rozporządzenia, ale już np. w art. 2 przedmiotowego załącznika użyto termin „ułaskawienie”. Załącznik konsekwentnie posługuje się pojęciem „ułaskawienia”, ale zamiennie użyto w nim również pojęcia „prawo łaski” (np. art. 6 ust. 2; art. 13; art. 15 załącznika). W ten sposób „prawo łaski” wyraźnie utożsa- miane jest z „ułaskawieniem”. Dekret prezydenta Ukrainy z 21 kwietnia 2015 r. określił treść prawa łaski, przyjmując, że ułaskawienie stosuje się w postaci zamiany kary do- żywotniego pozbawienia wolności na karę pozbawienia wolności na okres nie krótszy niż dwadzieścia pięć lat oraz w postaci całkowitego lub czę- ściowego zwolnienia z kary zasadniczej i dodatkowej (art. 2 załącznika do dekretu). W ten sposób ograniczono możliwość zastosowania prawa łaski wyłącznie do zamiany kary dożywotniego pozbawienia wolności na inną karę – dwadzieścia pięć lat pozbawienia wolności oraz całkowi- tego lub częściowego zwolnienia z odbycia kary zasadniczej i dodatkowej. Nie ma możliwości zatarcia aktem łaski skazania, jak również zamiany kary na inną, w założeniu łagodniejszą, z wyjątkiem kary dożywotniego pozbawienia wolności. W przypadku zatem orzeczenia kary terminowe- go pozbawienia wolności, np. 5 lat, możliwe jest zwolnienie z odbycia

37 Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak całości lub części tej kary, ale nie ma możliwości jej zamiany, np. na karę finansową. Prawo łaski powiązano wyłącznie z odpowiedzialnością kar- ną, co wyraźnie wynika z art. 2 załącznika do dekretu, nie można zatem zastosować ułaskawienia do innych rodzajów odpowiedzialności represyjnej niż odpowiedzialność karna określona w kodeksie karnym. Abolicja indywidualna nie może mieć miejsca, skoro przedmiotem aktu łaski jest „kara”, co oznacza, że musi być ona najpierw prawomocnie orzeczona – w innym bowiem przypadku nie ma czego wykonywać. Za powyższym przemawia również treść art. 4 ust. 1 załącznika do dekretu. Stanowi on, że prośba (wniosek) o ułaskawienie może być wniesiona po uprawomocnieniu się wyroku, a w przypadku złożenia skargi apelacyjnej – po wydaniu orzeczenia przez właściwy sąd. Do czasu zatem uprawomocnienia się wyroku (na skutek upływu terminu do jego zaskarżenia lub rozpoznania skargi apelacyjnej) prezydent nie jest władny okazać łaski. W porównaniu do poprzedniego stanu prawnego wyraźnie widać, że ograniczono moż- liwą treść aktu łaski, eliminując zatarcie skazania przez głowę państwa w trybie indywidualnego ułaskawienia. Prawo wniesienia prośby (wniosku) o ułaskawienie ma osoba, któ- ra: została skazana przez sąd Ukrainy i odbywa karę na terytorium Ukrainy; została skazana przez sąd państwa obcego i przekazana w celu odbycia kary na terytorium Ukrainy bez warunku niestosowania ułaskawienia, wyrok wobec której dostosowano do przepisów prawa Ukrainy; została skazana na Ukrainie i przekazana w celu odbycia kary na terytorium państwa obcego, jeżeli dane państwo wyraziło zgodę na uznanie i wykonanie na Ukrainie dekretu o ułaskawieniu; jest obrońcą, rodzicem, małżonkiem, dzieckiem, innym członkiem rodziny, przedstawicielem prawnym osoby, o której mowa powyżej (art. 3 ust. 1 załącznika do dekretu). Zastrzeżono również, że w wyjąt- kowych przypadkach przy występowaniu nadzwyczajnych okoliczności prośbę (wniosek) o ułaskawienie może wnieść przewodniczący lub inny członek Komisji ds. Ułaskawień przy Prezydencie Ukrainy, Rzecznik Rady Najwyższej Ukrainy ds. Praw Człowieka, Rzecznik Prezydenta Ukrainy ds. Praw Dziecka, Rzecznik Prezydenta Ukrainy ds. Praw Osób Niepełnosprawnych, Rzecznik Prezydenta Ukrainy ds. Narodu Krym- skotatarskiego (art. 3 ust. 2 załącznika do dekretu, dodany dekretem prezydenta Ukrainy z 14 maja 2016 r., nr 211/2016). W ten sposób przyjęto, że zastosowanie prawa łaski może mieć miejsce wyłącznie

38 Prawo łaski i amnestia na Ukrainie po nowelizacjach z lat 2014-2016 na wniosek, jednocześnie precyzyjnie określając, jaki podmiot władny jest do wniesienia stosownego wniosku (prośby). Dekret z 21 kwietnia 2015 r. nie przewiduje możliwości wszczęcia postępowania ułaskawieniowego z urzędu, jak również nie przyznaje żadnej kompetencji w tym zakresie ministrowi sprawiedliwości czy też prokuratorowi generalnemu. Sam prezydent również nie dysponuje prawem wszczęcia postępowania ułaskawieniowego z urzędu, przy czym to sam decydent ograniczył swoją kompetencję w zakresie stosowania prawa łaski. Nie byłoby sprzeczne z Konstytucją Ukrainy rozwiązanie umożliwiające prezydentowi wszczęcie postępowania ułaskawieniowego z urzędu, nie wykluczyła ona bowiem takiej ewentualności, a brzmienie art. 106 ust. 1 pkt 27 Konstytucji Ukrainy pozwala na przyjęcie także takiego rozwiązania. Przyjęte rozwiązanie można odczytać jako oddzielenie samego decydowania w przedmiocie zastosowania prawa łaski od wnioskowania o ułaskawienie. W ten sposób prezydent jest decydentem, ale nie inicjuje postępowania ułaskawieniowego, podejmując rozstrzygnięcie na samym końcu owego postępowania, po wyjaśnieniu wszelkich nie- zbędnych okoliczności istotnych z punktu widzenia zastosowania prawa łaski. Takie rozwiązanie w założeniu ma stworzyć mu optymalne warunki do podjęcia trafnej decyzji, nieobarczonej jakimkolwiek apriorycznym założeniem. Oczywiście w konkretnych przypadkach prezydent, chcąc okazać łaskę przy braku wniosku (prośby) o ułaskawienie, może „wpły- nąć” np. na przewodniczącego Komisji ds. Ułaskawień przy Prezydencie Ukrainy (dalej: Komisja ds. Ułaskawień), której to skład komisji jest przez niego powoływany i odwoływany na zasadzie pełnej uznaniowości (art. 8 ust. 2 załącznika do dekretu), aby ten skorzystał z przysługujące- go mu prawa złożenia stosownego wniosku. Będzie to jednak działanie nieformalne, a nawet niezgodne z prawem, dekret nie przyznaje bowiem prezydentowi jakiejkolwiek kompetencji w zakresie inicjowania postępo- wania ułaskawieniowego, jak również nie przewiduje możliwości wydania przez prezydenta jakiegokolwiek polecenia w tym zakresie. Dekret wprowadza ograniczenia w zakresie możliwości złożenia prośby (wniosku) o ułaskawienie. Jak już wskazano, taka prośba (wniosek) może być wniesiona dopiero po uprawomocnieniu się wyroku, a w przypadku złożenia skargi apelacyjnej – po wydaniu orzeczenia przez właściwy sąd (art. 4 ust. 1 załącznika do dekretu). Natomiast w przypadku osoby skazanej na karę dożywotniego pozbawienia wolności prośba (wniosek) o ułaskawienie może być wniesiona po odbyciu przez nią co najmniej

39 Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak

20 lat orzeczonej kary. Nie przewidziano możliwości odstąpienia od tego wymogu, co oznacza, że przed wykonaniem co najmniej 20 lat orzeczonej kary prośba (wniosek) o ułaskawienie będzie nieskuteczna i pozostawio- na zostanie bez rozpoznania. W odniesieniu do niektórych kategorii skazanych przyjęto zastrzeże- nie, że ułaskawienie może być zastosowane w wyjątkowych przypadkach przy występowaniu nadzwyczajnych okoliczności (art. 5 ust. 1 załączni- ka do dekretu). Dotyczy to „osób skazanych za ciężkie lub szczególnie ciężkie przestępstwa lub recydywistów, lub które odbyły niewielką część kary”. Wynika z tego, że prawo łaski może być zastosowane wobec osób, które po pierwsze − rozpoczęły odbywanie kary, a po drugie − odbyły już taką część kary, która nie jawi się jako „niewielka”. Nie wyjaśniono przy tym, jaka dokładnie część kary musi być odbyta, chociażby poprzez posłużenie się ułamkiem (np. 1/3 czy też 1/2). Takie rozwiązanie przyjęto w odniesieniu do osób skazanych za popełnienie przestępstw korup- cyjnych – mogą one ubiegać się o ułaskawienie po odbyciu części kary określonej w art. 81 § 3 kk27 (art. 5 ust. 2 załącznika do dekretu). Skazani, którzy dopuścili się przestępstwa w ramach recydywy oraz skazani za cięż- kie lub szczególnie ciężkie przestępstwa mogą zostać ułaskawieni jedynie w wyjątkowych przypadkach, gdy wystąpią nadzwyczajne okoliczności. Skoro już zastosowanie prawa łaski jest wyjątkowe, to we wskazanych przypadkach ułaskawienie jawi się jako instytucja wybitnie nadzwyczajna, uzasadniona szczególnymi względami, wykraczającymi poza wyjątkowe okoliczności uzasadniające zastosowanie prawa łaski. Warunek ten można określić mianem „nadzwyczajności kwalifikowanej”. Innymi sło- wy, we wskazanych przypadkach dekret wprowadza rozwiązanie, które ma charakter eliminacyjny, ograniczając możliwość ułaskawienia, przy czym istota owego ograniczenia wynika z czynu, którego dopuścił się skazany lub warunków, w jakich miał on miejsce (recydywa). Pozostawiono jednak pewną uznaniowość, nie określono bowiem, co należy rozumieć przez „wyjątkowy przypadek” oraz „nadzwyczajne okoliczności”. Prośba (wniosek) o ułaskawienie wnoszona jest do prezydenta Ukra- iny za pośrednictwem administracji zakładu karnego lub innego organu, który odpowiada za wykonanie orzeczonej kary (art. 6 ust. 1 zd. pierwsze załącznika do dekretu). Po zarejestrowaniu prośby (wniosku), w terminie 15 dni jest ona kierowana do Kancelarii Prezydenta Ukrainy razem

27 Zob. W. Cieślak, P. Fedusio, op. cit., s. 164.

40 Prawo łaski i amnestia na Ukrainie po nowelizacjach z lat 2014-2016 z kopią wyroku skazującego, opinią dotyczącą zachowania skazanego w okresie odbywania kary, zawierającą stanowisko administracji zakła- du karnego co do zasadności ułaskawienia oraz innymi dokumentami i danymi istotnymi przy rozważaniu zasadności zastosowania prawa łaski (art. 6 ust. 1 zd. drugie załącznika do dekretu). Skazany może dołączyć do osobistej prośby (wniosku) o ułaskawienie inne dokumenty, które uważa za istotne dla zastosowania prawa łaski (art. 6 ust. 2 załącznika do dekretu). Przewodniczący lub inny członek Komisji ds. Ułaskawień przy Prezydencie Ukrainy, Rzecznik Rady Najwyższej Ukrainy ds. Praw Człowieka, Rzecznik Prezydenta Ukrainy ds. Praw Dziecka, Rzecznik Prezydenta Ukrainy ds. Praw Osób Niepełnosprawnych, Rzecznik Pre- zydenta Ukrainy ds. Narodu Krymskotatarskiego składa prośbę (wniosek) o ułaskawienie bezpośrednio do Kancelarii Prezydenta Ukrainy. Do takiej prośby (wniosku) załącza się wszelkie dokumenty istotne dla zastosowania prawa łaski (art. 6 ust. 3). Rozwiązanie to dodane zostało dekretem prezydenta Ukrainy z 14 maja 2016 r., nr 211/2016. Po wpłynięciu prośby (wniosku) o ułaskawienie Departament ds. Ułaskawień Administracji Prezydenta Ukrainy przygotowuje materiał do jego rozpoznania i zawiadamia o tym wnioskodawcę (art. 7 ust. 1 załącznika do dekretu). Departament, w celu realizacji swoich obowiąz- ków, ma prawo w ustalonym trybie wnioskować i uzyskiwać od organów państwowych, organów samorządu terytorialnego, zakładów karnych, dokumenty, materiały i informacje niezbędne do rozpoznania proś- by (wniosku) o ułaskawienie (art. 7 ust. 2). W tym też trybie możliwe jest zwrócenie się do sądów orzekających w sprawie o wydanie opinii w przedmiocie zasadności zastosowania prawa łaski. Nie jest to jednak bezwzględny obowiązek. Prośbę (wniosek) o ułaskawienie i przygotowane przez departament materiały wstępnie rozpoznaje Komisja ds. Ułaskawień (art. 8 ust. 1 za- łącznika do dekretu). Należy podkreślić, że owe rozpoznanie ma jedynie charakter „wstępny”, co oznacza, że na tym etapie nie zapada żadna decyzja w przedmiocie ułaskawienia. Ostateczna decyzja podejmowana jest przez prezydenta. Przy rozpatrywaniu prośby (wniosku) o ułaskawie- nie uwzględnia się wagę popełnionego przestępstwa, okres odbytej kary, osobę skazanego, jego zachowanie, skruchę, fakt rekompensaty szkody lub likwidacji szkody, stosunki rodzinne i inne okoliczności (art. 9 załącz- nika do dekretu). Należy również uwzględnić opinię zakładu karnego lub innego organu, który zabezpiecza skazanym wykonanie kary, organu

41 Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak samorządu terytorialnego, organizacji społecznych i innych podmiotów nt. zasadności ułaskawienia (art. 9 in fine załącznika do dekretu). Przyjęte rozwiązanie odnosi się do Komisji ds. Ułaskawień, a nie do samego prezydenta. Art. 9 załącznika do dekretu wyraźnie bowiem nakłada wskazany obowiązek na Komisję ds. Ułaskawień, nie determinując w żaden sposób okoliczności, którymi kieruje się prezydent przy stosowaniu prawa łaski. Tym samym dekret obliguje Komisję ds. Ułaskawień do kierowania się określonymi okolicznościami przy analizie prośby (wniosku) o ułaskawie- nie, na podstawie czego podejmuje ona uchwały w przedmiocie zasadno- ści zastosowania prawa łaski w poszczególnych przypadkach. Oczywiście te same okoliczności bada Departament ds. Ułaskawień Administracji Prezydenta Ukrainy i w wyniku dokonanej analizy informuje Komisję ds. Ułaskawień o prośbach (wnioskach), które – w jego ocenie – nie powinny być uwzględnione (art. 10 załącznika do dekretu). Rola Departamentu ds. Ułaskawień Administracji Prezydenta Ukrainy jest przygotowawcza, tj. ogranicza się do zebrania materiałów istotnych z punktu widzenia stosowania prawa łaski, sprawdzenia ich kompletności, ewentualnie ich uzupełnienia we właściwym trybie. Rola Komisji ds. Ułaskawień jest informacyjna i postulatywna. Propo- zycje komisji na podstawie uprzedniego rozpatrzenia próśb (wniosków) o ułaskawienie sporządzane są w formie protokołu, podpisywanego przez przewodniczącego i sekretarza komisji (art. 11 załącznika do dekretu). Owe propozycje obejmują zarówno zastosowanie prawa łaski, jak i od- mowę ułaskawienia, przepis stanowi bowiem o propozycjach komisji, nie ograniczając ich wyłącznie do tych, które dotyczą zastosowania prawa łaski. Na tej podstawie, tj. w wyniku rozpatrzenia próśb (wniosków) o ułaskawienie i materiałów przygotowanych przez Departament ds. Ułaskawień Administracji Prezydenta Ukrainy, Komisja ds. Ułaskawień przedstawia prezydentowi propozycje zastosowania prawa łaski (art. 12 ust. 1 załącznika do dekretu), jednocześnie wskazując te przypadki, w których zastosowanie prawa łaski jest niezasadne (art. 12 ust. 2 załącz- nika do dekretu). Ostatecznie, to jednak prezydent podejmuje decyzję w przedmiocie zastosowania prawa łaski, nie jest bowiem związany stanowiskiem Komisji ds. Ułaskawień. W tym kontekście niezbędna jest analiza rozwiązania zawartego w art. 14 załącznika do dekretu. Zgod- nie z przyjętym rozwiązaniem, w przypadku odrzucenia przez Komisję ds. Ułaskawień prośby (wniosku) o ułaskawienie skazanego, ponowna prośba (wniosek) w jego sprawie, w przypadku braku nowych istotnych

42 Prawo łaski i amnestia na Ukrainie po nowelizacjach z lat 2014-2016 okoliczności, może być wniesiona do rozpatrzenia przez komisję nie wcześniej niż po upływie roku od daty odrzucenia poprzedniej prośby (wniosku). Dotyczy to tylko takich przypadków, w których prezydent nie skorzystał z prawa łaski, podzielając stanowisko komisji o niezasadności ułaskawienia danej osoby. W przeciwnym przypadku – mimo odrzucenia prośby (wniosku) o ułaskawienie – dochodzi do zastosowania prawa łaski, prezydent nie musi bowiem podzielić stanowiska prezentowanego przez Komisję ds. Ułaskawień. Dekret reguluje także kwestię wykonania dekretu prezydenta Ukrainy o zastosowaniu prawa łaski (art. 15 załącznika do dekretu). Istotne jest rozwiązanie, że dekret prezydenta o zastosowaniu prawa łaski przesy- łany jest do wiadomości Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Ukrainy oraz innych organów państwowych, organów samorządu terytorialnego, w celu zapewnienia społecznej adaptacji osób, które odbyły karę (art. 15 ust. 2 załącznika do dekretu). Z przyjętego rozwiązania wynika obowiązek przekazania informacji o zakończeniu odbywania kary przez skazanego, celem umożliwienia mu powrotu do społeczeństwa. Widać tu wyraźne dążenie do stworzenia warunków społecznej adaptacji skazanego.

4. Amnestia

Pojawia się pytanie, czy prezydent Ukrainy dysponuje prawem ogło- szenia amnestii? Konstytucja z 1996 r. w pierwotnym brzmieniu nie za- strzegała ogłoszenia amnestii do kompetencji Rady Najwyższej28. Art. 92 Konstytucji Ukrainy określa, jaka materia wymaga wyłącznie ustawy i pierwotnie nie było wśród tego enumeratywnego wyliczenia amnestii, ani też nie mieściła się ona w żadnym z obszarów w tym przepisie wskazanym. Ustawa zasadnicza nie stanowiła też wyraźnie, że prawem takim dysponuje głowa państwa. Niewątpliwie kompetencja prezydenta w zakresie stosowania prawa łaski ujęta jest bardzo szeroko i nie jest zastrzeżone, że dotyczy ona wyłącznie przypadków indywidualnych, brakuje bowiem jakiejkolwiek konkretyzacji w tym zakresie. W polskim piśmiennictwie przyjęto, że prezydent Ukrainy uprawniony jest do udzielenia amnestii29. Pogląd taki wyrażony został m.in. w 2003 r. W 2013 r. zaprezentowano

28 Zob. na temat parlamentu Ukrainy: E. Zieliński, Rada Najwyższa – parlament Ukrainy, Warszawa 2003. 29 B. Dziemidok – Olszewska, op. cit., s. 259.

43 Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak odmienne stanowisko, tj. że amnestia mieści się w kompetencji parlamentu, powołując na treść „art. 92 cz. 3 konstytucji”30. W odniesieniu do pierwotnego teksu Konstytucji Ukrainy zasadny był pogląd, że prezydent, dysponując nieograniczonym konstytucyjnie prawem łaski, mógł ogłosić także amnestię, będącą zbiorowym aktem łaski31. Został on również za- akceptowany w polskim piśmiennictwie32, albowiem art. 92 Konstytucji Ukrainy nie wspominał o amnestii. W obecnym stanie prawnym – wobec dodania do art. 93 Konstytucji Ukrainy ustępu 3 – „amnestię ogłasza się w drodze ustawy”, jednoznacznie przesądzono, jaki podmiot dysponuje prawem ogłoszenia amnestii, w wyniku powiązania tej materii z ko- niecznością uchwalenia ustawy. Wobec takiego brzmienia art. 92 ust. 3 Konstytucji Ukrainy wyłączną kompetencję w tym zakresie posiada Rada Najwyższa Ukrainy33. Tym samym prezydent Ukrainy nie może ogłosić amnestii, nie mieści się ona również w przysługującym mu prawie łaski, albowiem wyraźnie zastrzeżono, że amnestia przybiera postać ustawy. Zauważyć w tym miejscu należy, że ustawodawstwo zwykłe przyjęło – w 1996 r. – regulację, iż amnestia jako zbiorowy akt łaski przybiera postać ustawy o amnestii. Mimo zatem, że konstytucja w pierwotnym brzmieniu nie rozstrzygała w wyraźny sposób tej kwestii, w drodze ustawy zwykłej przyjęto rozwiązanie, że amnestia może być ogłoszona wyłącznie przez Radę Najwyższą Ukrainy. Taka też była praktyka ustrojowa. Pewnym jej uzasadnieniem może być to, że amnestia nie była instytucją konstytucyj- ną, stąd też problematyka ta mogła zostać uregulowana w ustawie. Zasady, warunki i tryb przeprowadzenia amnestii reguluje ustawa z 1 września 1996 r. o zastosowaniu amnestii na Ukrainie34. Ustawa ta w zasadniczy sposób została znowelizowana ustawą z 27 lutego 2014 r. (no 792-VII). Zmiany wynikają również z ustawy z 6 maja 2014 r. (no 1246-VII). Ustawa o zastosowaniu amnestii na Ukrainie pod pojęciem „amnestii” rozumie zarówno generalny akt łaski – odnoszący się do określonej kategorii osób (art. 1 ust. 4 ustawy), jak i – co niespotykane we współczesnym świecie – amnestię indywidualną, odnoszącą się do konkretnie wskazanej osoby (art. 1 ust. 4 in fine ustawy). Owa amnestia indywidualna pozostaje

30 W. Cieślak, P. Fedusio, op. cit., s. 167. 31 Ibidem. 32 Zob. K. Kaczmarczyk-Kłak, Prawo łaski w Polsce na tle porównawczym. Dawniej i współcześnie, Rzeszów 2013, s. 680. 33 Zob. B. Majgier, Konstytucja Ukrainy po nowelizacji grudniowej z 2004 r., Przemyśl 2005, s. 60. 34 W. Cieślak, P. Fedusio, op. cit., s. 167.

44 Prawo łaski i amnestia na Ukrainie po nowelizacjach z lat 2014-2016 w sprzeczności z konstytucją, bo indywidualne ułaskawienie mieści się w kompetencji prezydenta Ukrainy, w ramach przysługującego mu prawa łaski. W konkretnych przypadkach – a więc w odniesieniu do po- szczególnych osób – decyzje podejmuje zatem na zasadzie wyłączności prezydent, parlament może natomiast ogłosić generalny akt łaski. Roz- wiązanie przyjęte w ustawie o zastosowaniu amnestii na Ukrainie zakłóca to rozróżnienie, umożliwiając parlamentowi decydowanie w sprawach indywidualnych, mimo że podstawy konstytucyjnej w tym zakresie brak. Nie ma natomiast niczego sprzecznego z konstytucją w tym, że ustawa o zastosowaniu amnestii na Ukrainie dopuszcza możliwość ogłoszenia abolicji generalnej, co wynika z art. 1 in fine tej ustawy. Współcześnie występują rozwiązania, które w zakresie amnestii lokują również abolicję generalną, od ustawodawcy zależy bowiem jak zdefiniuje zakres amnestii i czy obejmie nim również osoby, w odniesieniu do których wyrok skazu- jący nie uprawomocnił się. Rozwiązanie ukraińskie dopuszcza możliwość ogłoszenia abolicji generalnej, ale nie może ona dotyczyć osób, których sprawa nie zawisła przed sądem i nie zostały nieprawomocnie skazane. Warunkiem ich objęcia rozwiązaniami abolicyjnymi jest więc uprzednie nieprawomocne skazanie przez sąd. Tym samym osoby, którym postawiono zarzuty na etapie postępowania przygotowawczego, nie mogą sko- rzystać z abolicji generalnej. Należy podkreślić, że brzmienie art. 1 ust. 1 oraz ust. 4 ustawy o zastosowaniu amnestii na Ukrainie nie pozostawia również wątpliwości, że w ramach amnestii możliwa jest również amnestia indywidualna, odnosząca się nie tylko do prawomocnie skazanego, ale również możliwe jest objęcie jej ramami osoby, która została skazana nieprawomocnym wyrokiem. W ten sposób wprowadzono możliwość zastosowania amnestii do konkretnie oznaczonej osoby, mimo braku prawomocności wyroku skazującego. Jest to zatem w istocie abolicja indywidualna, ograniczona do przypadków nieprawomocnego skazania. Powyższego poglądu nie podważa art. 3 ust. 2 ustawy o zastosowaniu amnestii na Ukrainie. Zgodnie z jego brzmieniem, w przypadku ustalenia na etapie postępowania sądowego w sprawie karnej, że został wydany akt amnestii, zwalniający z zastosowania kary za popełniony czyn, sąd w przypadku udowodnienia winy oskarżonemu wydaje wyrok skazujący z jednoczesnym zwolnieniem skazanego z odbywania kary. Wówczas nie występuje ani abolicja generalna, ani też abolicja indywidualna. Zgodnie z przywołaną ustawą amnestia stanowi całkowite lub częścio- we zwolnienie z odbywania kary osób uznanych za winne popełnienia

45 Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak przestępstwa lub których sprawy karne zostały rozpoznane przez sądy, w wyniku czego zapadł nieprawomocny wyrok (art. 1 ust. 1). W ten spo- sób określono zakres przedmiotowy amnestii, ograniczając go wyłącznie do odpowiedzialności karnej w rozumieniu kodeksu karnego (co wynika z powiązania amnestii ze „sprawą karną”). Ograniczono możliwą treść ustawy amnestyjnej – wyłącznie do całkowitego lub częściowego zwolnienia z odbywania kary, co oznacza, że amnestia nie może polegać na zamianie orzeczonej kary na inną, ani też na zatarciu skazania (arg. ex art. 1). Zatarcie skazania (z mocy prawa lub na podstawie orzeczenia sądu) w odniesieniu do osób, w stosunku do których zastosowano am- nestię, odbywa się na zasadach określonych w kodeksie karnym Ukrainy (art. 6 ust. 3 ustawy o zastosowaniu amnestii na Ukrainie). Dodatkowo powyższy pogląd znajduje uzasadnienie w treści art. 2 ust. 2 po nowelizacji ustawą z 27 lutego 2014 r. (no 792-VII), w którym wyraźnie zastrzeżono, że ustawa o amnestii nie może przewidywać zmiany kary na inną lub zatarcia skazania w stosunku do osób, które zostały zwolnione z odbywania kary, z wyłączeniem przypadków amnestii indywidualnej. W tym ostatnim przypadku akt amnestyjny (akt abolicyjny) może polegać zarówno na zamianie kary na inną – łagodniejszą, jak również na zatarciu skazania. Tym samym parlament dysponuje szerszą możliwością okazania łaski w indywidualnym przypadku (amnestia jest rodzajem aktu łaski) niż prezydent (głowa państwa w obecnym stanie prawnym nie może bowiem ani zamienić kary na inną, ani też zatrzeć aktem łaski skazania). Abolicja indywidualna w wykonaniu parlamentu jest rozwiązaniem niewystępują- cym we współczesnym świecie, a dodatkowo nie jest znane rozwiązanie, że głowa państwa dysponuje wprawdzie prawem łaski, które konstytucyjnie nie jest ograniczone wyłącznie do przypadków prawomocnego skazania, ale kompetencję w zakresie abolicji indywidualnej ma parlament. Amnestia dotyczyć może zarówno kary zasadniczej, jak i dodatkowej. Nie wykluczono przy tym możliwości zastosowania amnestii w przypadku orzeczenia kary grzywny (arg. ex art. 6 ust. 2 ustawy o zastosowaniu amnestii na Ukrainie). Ustawa o zastosowaniu amnestii na Ukrainie przewiduje amnestię całkowitą – całkowite zwolnienie osób wskazanych w ustawie z odbywania kary orzeczonej przez sąd (art. 2 lit. a ustawy), jak również amnestię częściową – częściowe zwolnienie osób wskazanych w ustawie z odbywania kary orzeczonej przez sąd (art. 2 lit. b. ustawy). Rozróżnia również amnestię bezwarunkową oraz warunkową. Taki wniosek wynika z art. 5

46 Prawo łaski i amnestia na Ukrainie po nowelizacjach z lat 2014-2016 ust. 2 ustawy. Stanowi on, że w wyjątkowych przypadkach, w celu prze- ciwdziałania społecznie niebezpiecznym działaniom grupowym, obowią- zywanie amnestii można rozszerzyć o czyny popełnione do określonej daty po ogłoszeniu amnestii, pod warunkiem obowiązkowego wykonania do danej daty wymogów przewidzianych przepisami prawa o amnestii. Tym samym ustawa amnestyjna może określać wymogi (warunki), od któ- rych spełnienia zależne jest zastosowanie amnestii. Jest to rozwiązanie charakterystyczne dla tzw. amnestii warunkowej. W takim przypadku dopiero spełnienie warunków określonych w akcie amnestyjnym jest podstawą do zastosowania amnestii. Ustawa o zastosowaniu amnestii na Ukrainie wykluczyła możliwość zastosowania amnestii w odniesieniu do: osób, wobec których w trybie ułaskawienia kara śmierci została zamieniona na karę pozbawienia wol- ności oraz w stosunku do osób skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności (art. 4 ust. 1 lit. b); recydywistów karanych za umyślne popełnienie przestępstwa ciężkiego i/lub szczególnie ciężkiego, z wyłą- czeniem przypadków amnestii indywidualnej (art. 4 ust. 1 lit. c); osób skazanych za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu narodowemu Ukrainy, akt terrorystyczny, bandytyzm, zabójstwo kwalifikowane (art. 4 ust. 1 lit. d); osób skazanych za przestępstwo lub przestępstwa, które doprowadziły do śmierci dwóch lub więcej osób (art. 4 ust. 1 lit. f); osób, w stosunku do których w okresie ostatnich dziesięciu lat zastosowano am- nestię lub ułaskawienie niezależnie od zatarcia skazania (z mocy prawa lub na podstawie orzeczenia sądu) i które ponownie popełniły przestęp- stwo umyślne (art. 4 ust. 1 lit. g). Amnestii nie stosuje się również wobec osób skazanych: za zabójstwo, znęcanie, zmuszenie do donacji z użyciem przemocy, bezprawne pozbawienie wolności lub porwanie człowieka, je- żeli doprowadziło to do śmierci lub spowodowanie ciężkich uszkodzeń ciała, które doprowadziły do śmierci (art. 4 ust. 2 w brzmieniu ustawy z 6 maja 2014 r. nr 1246-VII). Wskazane ograniczenia mają charakter mieszany podmiotowo-przedmiotowy, z jednej strony dotyczą bowiem skazanego, ale z drugiej − konkretnego czynu, którego miał się dopu- ścić. Z przyjętego rozwiązania wynika, że w przypadku skazania na karę dożywotniego pozbawienia wolności nie istnieje możliwość zastosowania ustawy amnestyjnej, także w wariancie amnestii indywidualnej. Również zastosowanie dobrodziejstwa ułaskawienia lub amnestii w okresie ostatnich dziesięciu lat wyklucza możliwość skorzystania z amnestii, także w wariancie amnestii indywidualnej. Ustawa o amnestii może określać

47 Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak również inne kategorie osób, których amnestia nie obejmuje (art. 4 ust. 3 ustawy o zastosowaniu amnestii na Ukrainie). Ustawa o amnestii obejmuje przestępstwa popełnione przed dniem wejścia w życie ustawy włącznie oraz nie obejmuje czynu ciągłego i ciągu przestępstw, jeżeli zostały dokonane lub przerwane po wejściu w życie ustawy o amnestii (art. 5 ustawy o zastosowaniu amnestii na Ukrainie). W ten sposób wyłączono możliwość zastosowaniu ustawy o amnestii do czynów, które nie zakończyły się przed wejściem w życie ustawy amnestyjnej. Wyjątek dotyczy przypadku, o którym mowa w art. 5 ust. 2 (amnestia warunkowa), o czym była już mowa. Interesujące rozwiązanie zawiera art. 7 ustawy o zastosowaniu amnestii na Ukrainie. Wynika z niego, że ogłoszenie amnestii może nastąpić nie częściej niż raz w roku kalendarzowym, z wyjątkiem przypadków amnestii indywidualnej. W ten sposób jako założenie przyjęto, że w ciągu roku kalendarzowego amnestia może być ogłoszona tylko raz. Ograni- czenie to zdaje się wynikać ze względu na racjonalność polityki państwa w zakresie karania i wykonywania orzeczonych kar. O zastosowaniu ustawy amnestyjnej w każdym konkretnym przypadku decyduje sąd, oceniając czy spełnione są jej przesłanki. W ten sposób powszechny akt łaski nie wywołuje żadnych skutków ex lege. Jak stanowi bowiem art. 3 ust. 1 ustawy o zastosowaniu amnestii na Ukrainie, sąd wydaje orzeczenie o zastosowaniu lub niezastosowaniu amnestii w stosunku do każdej osoby indywidualnie, po rzetelnym zbadaniu akt osobowych oraz informacji o zachowaniu skazanego w okresie odbywania kary. Usta- wa nie określa trybu postępowania w przedmiocie stosowania ustawy o amnestii. Nie wskazuje również w jakich okolicznościach – poza bez- względnymi przypadkami wyłączenia możliwości zastosowania amnestii – sąd może odmówić zastosowania amnestii. Z treści art. 3 ust. 1 ustawy wyraźnie wynika, że dokonywana jest w każdym przypadku indywidualna ocena, zaś sąd może po owym „rzetelnym zbadaniu” istotnych okoliczno- ści uznać, że zastosowanie amnestii jest w danym przypadku niezasadne. Skoro bowiem należy ocenić m.in. „zachowanie skazanego w okresie odbywania kary”, to – zakładając racjonalność tej regulacji – należy przyjąć, że ocena w tym zakresie dokonywana jest w celu udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy możliwe jest całkowite lub częściowe zwolnienie danej osoby z odbywania kary, przy uwzględnieniu okoliczności odnoszących się do skazanego, w tym związanych z jego zachowaniem w okresie wykonywania kary? Nie ma zatem żadnego automatyzmu w stosowaniu ustawy

48 Prawo łaski i amnestia na Ukrainie po nowelizacjach z lat 2014-2016 o amnestii, każdy przypadek musi być oceniony przez sąd, czego finałem jest rozstrzygnięcie o zastosowaniu lub niezastosowaniu amnestii w odniesieniu do konkretnej osoby. Innymi słowy, ustawa o amnestii stwarza jedynie możliwość całkowitego lub częściowego zwolnienia z odbywania kary, o tym jednak, czy w danym przypadku znajdzie ona zastosowanie zadecyduje sąd w ramach postępowania, którego celem jest ustalenie, czy zachodzą ku temu podstawy. Ograniczenia wynikające z ustawy o zastosowaniu amnestii – art. 4 – to przesłanki o charakterze nega- tywnym, których ustalenie eliminuje możliwość zastosowania amnestii, ale jednocześnie nie są to – w świetle jej art. 3 – jedyne wymogi, od któ- rych uzależnione jest objęcie danej osoby aktem amnestyjnym. Należy jednak podkreślić, że w przypadku amnestii indywidualnej art. 3 ustawy o zastosowaniu amnestii na Ukrainie nie ma zastosowania, bo w takim przypadku to parlament decyduje o zastosowaniu amnestii w odniesieniu do konkretnej osoby, korzystając ze swej kompetencji, a jego decyzja jest ostateczna i nie podlega weryfikacji w żadnym trybie, jest też nie- odwoływalna, co wyraźnie wynika z art. 7 in fine ustawy o zastosowaniu amnestii na Ukrainie. Nie przewidziano też żadnej kompetencji dla sądu w przedmiocie wykonania w takim przypadku aktu parlamentu. Osoby skazane za popełnienie przestępstwa, które zgodnie z ustawą o amnestii zostały zwolnione z odbywania (dalszego odbywania) kary, zwalniane są w terminie nie późniejszym niż trzy miesiące od dnia uchwalenia ustawy o amnestii (art. 8 ust. 1 ustawy o zastosowaniu amnestii na Ukrainie). Osoby, w stosunku do których, zgodnie z ustawą o amnestii, stosuje się skrócenie okresu odbywania kary, informuje się o nowym ob- liczeniu kary i o dacie zakończenia odbywania kary w terminie jednego miesiąca od dnia uchwalenia ustawy o amnestii (art. 8 ust. 2 przywołanej ustawy). Przywołane przepisy mają znaczenie gwarancyjne, precyzując w jakim czasie nastąpić ma wykonanie aktu amnestyjnego.

5. Podsumowanie

W piśmiennictwie sformułowano pogląd, że na Ukrainie występuje „silna prezydentura”35. Zmiany konstytucyjne dokonane ustawą z 21 lutego 2014 r. przywracają w przeważającej mierze obowiązywanie rozwiązań

35 A. Antoszewski, R. Herbut, Systemy polityczne współczesnego świata, Gdańsk 2001, s. 281.

49 Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak ustawy o przeprowadzeniu reformy konstytucyjnej z 8 grudnia 2004 r. nr 2222-IV, która weszła w życie 1 stycznia 2006 r., obowiązując do 1 paź- dziernika 2010 r., kiedy to Sąd Konstytucyjny uznał ją za niekonstytu- cyjną, ze względu na stwierdzone uchybienia podczas jej uchwalania36. Rozwiązania przyjęte w ustawie z 2004 r. w znaczący sposób ograniczały kompetencje prezydenta (w zakresie mianowania członków rządu, tylko tzw. blok resortów siłowych pozostał w kompetencjach prezydenta; poza tym prezydent utracił prawo dymisji premiera bez zgody parlamentu)37, jak również zwiększona została rola parlamentu38. Warto również pod- kreślić, że w wyniku zmian z 2004 r. głowa państwa utraciła możliwość samodzielnego wykonywania swych kompetencji, pozbawiono ją bowiem prawa wydawania aktów wykonawczych39. W obecnym stanie prawnym kompetencje głowy państwa, w porównaniu do rozwiązań obowiązują- cych przed wejściem w życie ustawy z 21 lutego 2014 r. (no 742-VII), zostały ograniczone, ale nie zmieniono rozwiązań odnoszących się do stosowania prawa łaski. Nadal kompetencja ta wykonywana jest dys- krecjonalnie, zaś głowa państwa władna jest samodzielnie określić tryb jego stosowania. Nie wprowadzono rozwiązania, że prezydent stosuje prawo łaski na zasadach określonych w ustawie. Nie zastrzeżono również, że stosowanie prawa łaski poddane jest kontrasygnacie. Wprowadzone ograniczenia władzy prezydenta nie objęły zatem wykonywania prawa łaski. Przyznanie parlamentowi prawa do ogłaszania amnestii nie jest niczym szczególnym, generalnie bowiem kompetencja w tym zakresie nie przysługuje głowie państwa, lecz przynależna jest władzy ustawodawczej40. Natomiast dopuszczenie możliwości wydania aktu abolicji indywidualnej przez Radę Najwyższą jest z całą pewnością rozwiązaniem oryginalnym i niespotykanym w żadnym innym współczesnym państwie. Oryginalne jest również ujęcie samej amnestii. W prawie ukraińskim samo ogłoszenie amnestii nie wywołuje bowiem skutków ex lege, lecz dopiero na skutek decyzji sądu. Tym samym instytucja ta bliższa jest tzw. ułaskawieniu am- nestyjnemu niż „klasycznej” amnestii41.

36 N. Minenkova, Transformacja reżimu politycznego Ukrainy za czasów niepodległości, [w:] Polska i Ukraina – próba analizy systemu politycznego, red. S. Sulowski, M. Prymusz, N. Minenkova, B. Zdaniuk, Warszawa 2011, s. 80-81. 37 Ibidem, s. 80. 38 Ibidem. 39 Ibidem. 40 K. Kaczmarczyk – Kłak, op. cit., s. 746. 41 Ibidem, s. 320-321, i cytowana tam literatura.

50 Prawo łaski i amnestia na Ukrainie po nowelizacjach z lat 2014-2016

Bibliografia

Literatura: Antoszewski A., Herbut R., Systemy polityczne współczesnego świata, Gdańsk 2001. Baluk W., Ukraina, [w:] Ustroje polityczne krajów Wspólnoty Niepodległych Państw, W. Baluk i A. Czajowski (red.), Wrocław 2007. Cieślak W., Fedusio P., Zarys ukraińskiego prawa karnego, Gdańsk 2013. Dziemidok-Olszewska B., Instytucja Prezydenta w państwach Europy Środkowo- -Wschodniej, Lublin 2003. Florczak-Wątor M., Konstytucyjne uregulowania problematyki zastępstwa prezydenta w Rzeczypospolitej Polskiej i państwach z nią sąsiadujących, [w:] „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2010, nr 2/3, s. 185-207. Jagusiak B., Systemy polityczne państw sąsiednich Polski, Warszawa 2011. Kaczmarczyk-Kłak K., Prawo łaski w Polsce na tle porównawczym. Dawniej i współcze- śnie, Rzeszów 2013. Komentar do Konstytucij Ukrajiny, M.T. Krawczuk (red.), Kyjiw 1998. Ludwikowski R.R., Prawo konstytucyjne porównawcze, Toruń 2000. Majgier B., Konstytucja Ukrainy po nowelizacji grudniowej z 2004 r., Przemyśl 2005. Minenkova N., Transformacja reżimu politycznego Ukrainy za czasów niepodległości, [w:] Polska i Ukraina – próba analizy systemu politycznego, S. Sulowski, M. Prymusz, N. Minenkova, B. Zdaniuk, (red.), Warszawa 2011. Mojak R., Republika Ukrainy, [w:] Ustroje państw współczesnych, E. Gdulewicz (red.), t. II. Lublin 2005. Olechno A., Instytucja Prezydenta w systemie konstytucyjnych organów Ukrainy (1996-2005), Toruń 2009. Olechno A., Pozycja ustrojowa urzędu prezydenta w ukraińskim systemie normatywnym, [w:] Czas EuroMajdanu, R. Potocki, M. Domagała, D. Miłoszewska (red.), War- szawa 2014. Olechno A., Przemiany konstytucyjne na Ukrainie, referat wygłoszony podczas 54 Ogól- nopolskiego Zjazdu Katedr i Zakładów Prawa Konstytucyjnego w Augustowie (10-12 maja 2012 r.), maszynopis. Olechno A., Ukraina, [w:] Systemy ustrojowe państw współczesnych, S. Bożyk, M. Grzy- bowski (red.), Białystok 2012. Pytlik B., Prezydent Ukrainy, [w:] Prezydent w państwach współczesnych. Modernizacja instytucji, J. Osiński, (red.), Warszawa 2009. Stec A., Instytucja prezydenta w ukraińskich rozwiązaniach ustrojowych, [w:] Parlament. Prezydent. Rząd.

51 Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak

Szapował W., Wyszczi organy suczasnoj derżawy, Kyjiw 1995. Szkołyk A., Zmiany w sferze władzy wykonawczej na Ukrainie, [w:] O potrzebie zmian Konstytucji Polski i Ukrainy, W. Skrzydło, W. Szapował, K. Eckhard (red.), Przemyśl 2006. Toczek E., Wstęp, [w:] Konstytucja Ukrainy, przeł. E. Toczek, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1999. Wiszka E., Systemy polityczne Ukrainy, Toruń 2007. Zagadnienia konstytucyjne na przykładach wybranych państw, T. Mołdawa, J. Szymanek (red.), Warszawa 2008. Zajec A.P., Nowa Konstytucja Ukrainy, „Przegląd Sejmowy” 1997, nr 6. Zieliński E., Rada Najwyższa. Parlament Ukrainy, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2003.

Dokumenty międzynarodowe: Dekret nr 5888/2000.

52 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 96, Warszawa 2017

Aleksandra Leszczyńska

Powrotność skazanych do zakładów karnych

Phenomenon of the offenders’ re-entry to the penitentiary facilities

Artykuł ukazuje narastający z roku na rok problem powrotności skazanych do zakładów karnych. Autorka przedstawia zagadnienie w oparciu o dane statystyczne, które nie pozostawiają złudzeń co do skali przedmiotowego problemu i wręcz alarmują stosowne organy do reakcji. Zawarte w opracowaniu wnioski pozwalają wysnuć pewne teorie na temat zarówno podłoża zjawiska, jak i recepty na jego rozwiązanie.

Słowa kluczowe: osadzeni, zakłady karne, recydywa, statystyki.

The article examines rapidly growing issue of the re-entry of offenders into penitentiary facilities in Poland. The statistical data analysed by the author broadcast the scale of the problem, and attempts to alarm relevant authorities to take explicit action against this phenomenon. The findings of the study allow drawing theories on the source of the issue itself along with potential solutions for the future.

Key words: prison re-entry, offenders, recidivism, prisoner, penitentiary facilities, statistics, quantitative data analysis.

Wprowadzenie

Pobyt skazanego w zakładzie karnym można uznać, że sprowadza się do wyboru jednej z dwóch dróg, tj. albo drogi pozytywnej − sprawnego powrotu do społeczeństwa, wypełnienia celów wykonywania kary pozbawienia wolności, albo drogi negatywnej − wykorzystania pobytu w wię- zieniu w celu przygotowania się do popełniania kolejnych przestępstw,

53 Aleksandra Leszczyńska poprzez nawiązanie kontaktów ze środowiskiem przestępczym, zapewnienia sobie oparcia w tym gronie, poznania nowych metod przestęp- czych, a co za tym idzie − powrotu do przestępstwa, czego efektem jest, wcześniej czy później, powrót do zakładu karnego1. Kara pozbawienia wolności w głównej mierze polega na izolacji skazanego. Izolacja ta pełni różne funkcje, w tym podstawową jest funkcja odwetowa, odpłata za popełnione przestępstwo. Funkcja eliminacyjna, która ma za zadanie, przynajmniej na jakiś czas, wyeliminować przestęp- cę ze społeczeństwa i uchronić je od niebezpieczeństwa jakiego mogłoby doznać z jego strony. Przestępca zaś podczas odbywania kary pozbawienia wolności nie ma możliwości popełnienia ponownego przestępstwa, przynajmniej gdy chodzi o społeczeństwo poza zakładem karnym, natomiast w samych zakładach karnych często dochodzi do popełniania czynów zabronionych w postaci przemocy, gwałtów, znęcania się itp.2. Kara ma również pełnić funkcję odstraszającą dla wszystkich, i polega na tym, że jeśli ktoś niemający wcześniej styczności z prawem, a dokład- niej łamaniem prawa, chce dokonać czynu zabronionego i dokonuje wyboru, kwestia pozbawienia wolności powinna działać odstraszająco. W przypadku recydywistów, znających otoczenie i warunki więzienne oraz dolegliwości wynikające z pobytu w zakładzie karnym, tym bardziej powinni oni wystrzegać się ponownego w nim pobytu. Czy jednak tak się dzieje? Ostatnią funkcją jest funkcja poprawcza (zwana inaczej wy- chowawczą lub reedukacyjną), z ideologicznym przekonaniem, że ludzie mogą się zmieniać pod wpływem pewnych czynników3. Stwierdzić nale- ży, że niesie ona nadzieję na poprawę postaw skazanych pod wpływem oddziaływania penitencjarnego, w następstwie eliminację powrotności do więzienia. Cele, jakie są stawiane wykonywaniu kary pozbawienia wolności przez ustawodawcę w art. 67 § 1 kkw4, należy interpretować szeroko, jednocze- śnie można wywnioskować cele niewyrażone wprost, a dorozumiane5.

1 A. Szymanowska, Czynniki sprzyjające i utrudniające readaptację społeczną recydywistów, [w:] H. Machel (red.), Wykonywanie kary pozbawienia wolności w Polsce – w poszukiwaniu skuteczności, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2006, s. 187. 2 Zob. Statystyki CZSW, „Zestawienie zdarzeń nadzwyczajnych”, http://www.sw.gov.pl/dzial/statystyka [dostęp: 8.07.2017]. 3 M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, PWN, Warszawa 2001, s. 176-177. 4 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. z 1997 r. nr 90, poz. 557 ze zm.). 5 Art. 67 kkw, [w:] J. Lachowski (red.), Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2016, https://sip. legalis.pl/document-view.seam?documentId=mjxw62zogizdkmjshe3tgmjoobqxalrthaztamjxgiyq&groupIn- dex=1&rowIndex=0 [dostęp: 5.07.2017].

54 Powrotność skazanych do zakładów karnych

Ustawodawca jednak bezpośrednio wyraża, że jednym z nich jest po- wstrzymanie się skazanego od powrotu do przestępstwa6, nie dając moż- liwości na dowolną interpretację, co ponad wszelką wątpliwość świadczy o istotności powyższego. Jak wykazano, poprzez regulacje, ale także poglądy wyrażane w doktrynie, położony jest nacisk na kwestię niepowrotności do zakładów karnych. Celem niniejszej publikacji jest naświetlenie zagadnienia poprzez ustawową charakterystykę recydywistów, którzy determinują powyższe, a także podjęcie rozważań nad przyczynami powrotności i wykazanie stanu faktycznego tego niepożądanego zjawiska.

Zakres pojęcia recydywy

Za jedną z najczęściej wskazywanych przesłanek dotyczących obostrzenia kary uznawane jest ponowne popełnienie przestępstwa, okre- ślane jako recydywa. Wyróżnia się jej trzy znaczenia, ponieważ nie jest to pojęcie jednoznaczne: 1) recydywa kryminologiczna − jest zjawiskiem społecznym, rozumianym jako każdy powrót do działalności przestępczej, niezależnym od unor- mowań formalnych; 2) recydywa jurydyczna − oznacza określone ustawą karną7 ujemne skutki dla sprawcy8; 3) recydywa penitencjarna − jest zjawiskiem szerszym, obejmuje spraw- ców, którzy w ogóle powrócili do przestępstwa, nie tylko tych, którzy uczynili to w warunkach określonych w art. 64 kk9. Dotyczy ona znacznej grupy skazanych i określa się ją mianem „zjawiska powszechnego”10. Ustawowe unormowanie recydywy de lege lata przewiduje treść art. 64 kk, który to wyróżnia jej dwa rodzaje. W § 1 unormowana jest recydywa specjalna jednokrotna (zwykła), do której zaistnienia spełnio- ne muszą być kumulatywnie przesłanki w postaci uprzedniego skazania sprawcy za umyślne przestępstwo i orzeczenie wobec niego kary pozbawienia wolności, i odbycie jej przez skazanego w wymiarze co najmniej

6 Zob. Art. 67 § 1 kkw. 7 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r. nr 88, poz. 553 ze zm.). 8 J. Raglewski, § 17. Podstawa nadzwyczajnego obostrzenia kary z art. 64 kk (recydywa specjalna), [w:] T. Kaczmarek (red.), Nauka o karze, Sądowy wymiar kary, t. V, wyd. 2, C.H.Beck, Warszawa 2017, s. 491. 9 Zob.: art. 64 kk. 10 A. Marek, Prawo karne, 5 wydanie, C.H.Beck, Warszawa 2014, s. 313.

55 Aleksandra Leszczyńska

6 miesięcy oraz popełnienie przez niego umyślnego przestępstwa po- dobnego do tego, które było przesłanką do jego uprzedniego skazania w ciągu 5 lat po odbyciu ww. wymiaru kary11. W § 2 ustanawia recydywę specjalną wielokrotną (multirecydywę), do której zastosowania dochodzi w sytuacji wypełnienia przesłanek z § 1, odbycia przez skazanego łącznie co najmniej roku kary pozbawienia wolności i ponownego popełnienia przestępstw wymienionych w § 2 w ciągu 5 lat, kiedy to już odbędzie w całości lub w części ostatnią karę12. Przedmiotem rozważań w niniejszym opracowaniu będzie jednak naj- szersze ujęcie – recydywy penitencjarnej, które najlepiej obrazuje skalę powrotności skazanych do zakładów karnych. Przepis art. 69 kkw ustanawia w swoim zakresie rodzaje zakładów karnych, w tym zakłady karne dla recydywistów penitencjarnych. Regu- lacja ta opiera się na kryteriach klasyfikacji co do wieku i uprzedniego odbywania kary pozbawienia wolności13. Za rozwinięcie uznać należy art. 86 kkw, który to precyzuje regulację odbywania kary przez recydy- wistów, co ważne, przepis ten nie ma charakteru stricte obligatoryjnego, czego przejawem jest fakt, że nie wyklucza się możliwości odbywania kary przez recydywistów w zakładzie dla odbywających karę po raz pierwszy, wskazuje się, jako przesłankę, „szczególne względy resocjalizacyjne”14. Stanowi to, według autorki, elementarny czynnik indywidualizacji kary pozbawienia wolności, zwłaszcza w przypadkach tak szczególnych jak recydywa, kiedy to skazany pomimo uprzednich oddziaływań penitencjarnych popełnia czyn zabroniony, dając oddziaływaniom świadectwo nieskuteczności. Warunkami do umieszczenia skazanego w zakładzie karnym dla recydywistów są: uprzednie odbywanie kary pozbawienia wolności, ale także zastępczej kary pozbawienia wolności oraz odbywanie kary aresztu, zastępczej kary aresztu, kary aresztu wojskowego za prze- stępstwo umyślne lub umyślne wykroczenie15. Zakłady karne dla recydy- wistów penitencjarnych mogą być organizowane jako zakłady karne typu:

11 J. Raglewski, op. cit., s. 494. 12 J. Raglewski, ibidem, s. 496-499. 13 Art. 69, [w:] S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. 6, Warszawa 2017, https://sip. legalis.pl/document-view.seam?documentId=mjxw62zogi3damjvha2dmnroobqxalrthaztamjxgi3q, [dostęp: 4.07.2017]. 14 Art. 86, [w:] S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. 6, Warszawa 2017, https://sip. legalis.pl/document-view.seam?documentId=mjxw62zogi3damjvha2dmnroobqxalrthaztamjygu4q, [dostęp: 4.07.2017]. 15 Art. 86 kkw, [w:] J. Lachowski (red.), Kodeks… https://sip.legalis.pl/document-view.seam?documen- tId=mjxw62zogizdkmjshe3tgmjoobqxalrthaztamjygu4q, [dostęp: 5.07.2017].

56 Powrotność skazanych do zakładów karnych zamkniętego, półotwartego i otwartego, jak normuje to art. 70 § 1 kkw oraz wyodrębnione oddziały samodzielnych zakładów karnych innego rodzaju i aresztów śledczych, na co wskazuje art. 72 § 3 kkw. Omawiając zagadnienia związane z recydywistami, nie sposób pomi- nąć art. 41 kkw, który to wyraża wprost szczególną rolę pomocy postpenitencjarnej na tle zapobiegania powrotności do zakładów karnych. Pomoc ta ma na celu − najogólniej określając − wsparcie skazanego w odnalezieniu się na nowo w społeczeństwie po wyjściu z zakładu karnego,a także sprawną społeczną readaptację skazanego. Stefan Lelental sygnalizuje słusznie: „Z kryminalnopolitycznego punktu widzenia szcze- gólnego podkreślenia wymaga to, że zarówno „pomoc postpenitencjarna”, jak i pomoc w rozumieniu art. 41 kkw jest środkiem przeciwdziałania recydywie”16. Bezpośrednim odwołaniem do przeciwdziałania powrotowi do prze- stępstwa jawi się art. 171 kkw, traktujący o roli kuratora sądowego, który ma za zadanie − poprzez dozór, pomoc w readaptacji społecznej − wła- śnie zapobieganie powrotowi do przestępstwa, zapewne w dorozumieniu – powrotowi do zakładu karnego17. Novum w kkw jest art. 169b kkw18. Regulacja ta dotyczy osób zagrożo- nych ryzykiem powrotu do przestępstwa. Normuje grupy ryzyka powrotu do przestępstwa, przesłanki, które mają kwalifikować do grupy ryzyka osób pozostających pod dozorem, zasady i organy mające dokonywać kwalifikacji oraz ewentualnych zmian kwalifikacji do poszczególnych grup ryzyka, i co istotne, nakłada obowiązki na kuratorów wobec skazanego, który jest zakwalifikowany do określonej grupy ryzyka. Grupy, jakie normuje przepis, to: –– grupa obniżonego ryzyka (A), –– grupa podstawowa (B), –– grupa podwyższonego ryzyka (C), a w zakresie dozoru nad poszczególnymi grupami podkreślona silnie jest rola kuratora zawodowego19. S. Lelental dostrzega, iż mechanizmy zawarte w art. 169b kkw mają na celu jasny i przejrzysty podział spraw pomiędzy kuratorów zawodowych i społecznych, racjonalizację tego podziału w taki

16 Art. 41,[ w]: S. Lelental, Kodeks... https://sip.legalis.pl/document-view.seam?documentId=mjxw62zogi- 3damjvha2dmnroobqxalrthaztamjsg42q, [dostęp: 4.07.2017]. 17 Zob. art. 171 kkw. 18 Zob. art. 169b kkw. 19 Art. 169b kkw, [w:] J. Lachowski (red.), Kodeks…https://sip.legalis.pl/document-view.seam?documen- tId=mjxw62zogizdkmjshe3tgmjoobqxalrthaztamjxgiyq&groupIndex=1&rowIndex=0 [dostęp: 5.07.2017].

57 Aleksandra Leszczyńska sposób, aby dozorami obarczonymi dużym czynnikiem ryzyka zajmowały się osoby wyspecjalizowane w tym kierunku20. Z pewnością będzie to mia- ło wpływ na jakość i skuteczność tych dozorów, w zamiarze głównym − zminimalizowanie skali powrotności do zakładów karnych. W opinii autorki, recydywiści są specyficzną grupą społeczną, którą trudno jednoznacznie zakwalifikować. Z jednej strony bezspornym jest, iż popełnili czyn zabroniony co najmniej dwukrotnie, co pozwala sądzić, że są to osoby niewyciągające wniosków, przeciwstawiające się prawu. Z drugiej strony, czy biorąc pod uwagę szereg publikacji dot. uwarunko- wań sprawców czynów zabronionych, które determinują ich zachowanie, czy nie należy obarczać systemu brakiem efektywności w oddziaływaniu na takie jednostki, niską skutecznością oddziaływań, wadliwie ukierun- kowaną regulacją? Niewątpliwie skazany musi wykazywać chęć zmiany na lepsze, ale właściwe instytucje mają za zadanie objąć odpowiednią, indywidualną opieką skazanego, oddziaływać na niego w zindywidualizowany sposób, tak aby readaptacja społeczna była skuteczną. Należałoby zastanowić się na ile zachowanie jednostki może się zmienić pod wpływem ingerencji bodźców zewnętrznych lub też, na ile w procesie wykonywania kary pozbawienia wolności i działań mających na celu jak największą jej skuteczność można ingerować w osobę skazanego.

Rozważania na temat przyczyn powrotności skazanych do zakładów karnych

„Mój wyrok to dożywocie, bez krat i murów, ale z ludzką krytyką i nie- tolerancją” – przytoczone przez E. Olszewską słowa skazanego21 dają dużą przestrzeń do refleksji nad przyczynami powrotności skazanych do przestępstwa i w następstwie do zakładów karnych. Sądzić można, że naprzeciw wychodzi Andrzej Bałandynowicz, który formułuje pewną teorię dotyczącą kary, mianowicie że zasłużona kara to taka, która nie jest ani zbyt łagodna, ani nazbyt dolegliwa, kara powinna być sprawiedliwa.

20 Art. 169b, [w:] S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. 6, Warszawa 2017, https://sip. legalis.pl/document-view.seam?documentId=mjxw62zogi3damjvha2dmnroobqxalrthaztamrvg43q [dostęp: 4.07.2017]. 21 E. Olszewska, Stygmat przestępcy jako czynnik utrudniający readaptację społeczną byłych skazanych, [w:] „Resocjalizacja Polska” 2012, nr 3, s. 173-186.

58 Powrotność skazanych do zakładów karnych

Profesor widzi karę „daleką zarówno od przesadnego rygoryzmu, jak i od abolicjonizmu”22. Przestępstwo można określić jako świadomy lub nie do końca świa- domy czyn zabroniony, dokonany na dobrach chronionych prawem23. Kara jest konsekwencją prawną popełnionego przestępstwa. Powinna być adekwatna i współmierna do popełnionego czynu, jednocześnie dolegliwa dla sprawcy czynu zabronionego, a także wykonywana z poszanowaniem godności ludzkiej oraz zasady humanitaryzmu24. Jak wynika z powyż- szego, założenia są wzniosłe, jednak nie wspomina się wiele na temat efektów ubocznych, jakie niesie za sobą izolacja penitencjarna, zwłasz- cza długotrwała. Dotyczy to w szczególności najbardziej surowych kar przewidzianych przez ustawodawcę – kary 25 lat pozbawienia wolności i dożywotniego pozbawienia wolności25. Kary te nieustannie budzą wiele kontrowersji, właśnie w dużej mierze z uwagi na „dodatkowe” skutki jakie przynoszą, przy czym można stwierdzić, że nie zawsze cele, jakie są oczekiwane, zostają wypełnione podczas wykonywania tych dwóch najbardziej dolegliwych kar. Należy dostrzec, iż pomimo starań różnego rodzaju podmiotów postępowania wykonawczego, przede wszystkim Służby Więziennej, „Więzienie nie jest miejscem przyjaznym człowieko- wi i stwarzającym warunki niezbędne do jego wszechstronnego rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego”26. W ten sposób autorka chciała zaakcentować osobliwość sytuacji, w jakiej znajdują się osoby po odbyciu kary pozbawienia wolności, i postawić pytanie: czy na tym tle łatwo jest skutecznie poddać się społecznej readaptacji? Społeczna readaptacja skazanego uważana jest nie tylko jako powrót do społeczeństwa, ale powrót, który powinien charakteryzować się właściwym funkcjonowaniem w tym społeczeństwie, przestrzeganiem podstawowych norm etycznych, prawnych, społecznych, a przede wszystkim powstrzymywaniem się od popełniania kolejnych przestępstw27. Postawić należy kolejne pytanie: skoro skazany i tak dożywotnio pozostanie „skazanym” w opinii społeczności, do której powrócił, pomimo

22 A. Bałandynowicz, Probacja – system sprawiedliwego karania – podstawy aksjologiczne, [w:] B. Hołyst (red.), S. Redo (red.), Problemy więziennictwa u progu XXI wieku, CZSW, Warszawa 1996, s. 63. 23 J. Lachowski, A. Marek, Prawo karne. Zarys Problematyki, wyd. 2, Wolters Kluwer, Warszawa 2013, s. 55-57. 24 Art. 3 kkw. 25 Zob. art. 32 kk. 26 S. Musioł, Negatywne aspekty kary pozbawienia wolności, [w:] „Probacja” 2013, nr 4, s. 155-171. 27 E. Olszewska, op. cit., s. 173-186.

59 Aleksandra Leszczyńska starań wykazania swojej przemiany, czy odczuje różnice, jeśli rzeczywiście będzie popełniał kolejne przestępstwa? Powracając do teorii A. Bałandy- nowicza, czy pozostanie „skazanym” na zawsze nie jest nazbyt dolegliwe? Odniesienie odnajduje tu wiedza powszechna, według której „jeśli każdy będzie powtarzał, że jesteś przestępcą, to w końcu sam w to uwie- rzysz i nim się staniesz”. Podobnie jest w przypadku osób po wyjściu z zakładu karnego, które pozostają ze stygmatem „przestępca, skazany”, będącym „nadbagażem” odbytej kary pozbawienia wolności. Autorka uważa to za pierwszą z pewnych przyczyn powrotności do zakładów karnych – która celowo została omówiona szeroko z uwagi na złożoność tego zagadnienia – jak i najpoważniejszą, zarazem najtrudniejszą do przezwy- ciężenia przyczynę powrotności skazanych do więzienia. W piśmiennictwie ponadto wskazuje się, jako czynniki sprzyjające powrotowi do przestępstwa, m.in. czynniki niezależne od samego sprawcy, tj. wychowywanie w rodzinie patologicznej lub dysfunkcyjnej, co autorka zasygnalizowała na początku. Elementami, które mogą przeważać o po- pełnieniu kolejnych przestępstw jest także wcześnie rozpoczęty konflikt z literą prawa, pobyt w placówkach resocjalizacyjnych, brak umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach, czy brak wiary w siebie28. Podkreślenia wymaga także otoczenie więzienne, które w przypadku długich kar pozbawienia wolności może zostawić i zapewne zostawia ślad po odbyciu kary. Reakcja z jednej strony może być pozytywna i skazany może zadecydować o tym, aby odejść jak najdalej od tego środowiska, może jednak scalić się z nim i pomimo zindywidualizowanego oddzia- ływania podjąć decyzję lub mimowolnie pozostać w środowisku prze- stępczym mentalnie. Opisuje się pewien negatywny proces zachodzący u skazanych przebywających w zakładach karnych – prizonizację. Jest to wynik mniejszej możliwości oddziaływania na skazanych w zakładach karnych typu zamkniętego29, przez co rozpoczyna się u nich proces, w którym oswajają się z otoczeniem więziennym, przystosowują do niego, wszystko to prowadzi do dużego prawdopodobieństwa recydywy30. W świetle długoterminowych kar pozbawienia wolności o prizonizacji pisze też Mieczysław Ciosek, który dzieli jej efekty na pozytywne i negatywne. W aspekcie pozytywnym ma ona przyczyniać się do łagodzenia

28 A. Szymanowska, Czynniki sprzyjające..., s. 196. 29 Zob. Art. 70 kkw. 30 T. Szymanowski, System wykonywania kary pozbawienia wolności, [w:] T. Szymanowski, J. Migdał, Prawo karne wykonawcze i polityka penitencjarna, Wolters Kluwer, Warszawa 2014, s. 296.

60 Powrotność skazanych do zakładów karnych dolegliwości wynikających z przebywania w zakładzie karnym. Za nega- tywną stronę uznaje się integrację z podkulturą więzienną i ślepe akcep- towanie przestępczości31. Jak już wspomniano, przyczyną powrotności do zakładów karnych, a na pewno elementem zwiększającym prawdopodobieństwo − jest wykonywanie kary pozbawienia wolności w zakładach karnych typu zamkniętego. Zakłady karne typu zamkniętego są zakładami o najwyż- szym stopniu izolacji skazanych na karę pozbawienia wolności32, przez co znacznie utrudnione jest oddziaływanie na skazanych, a w konsekwencji − wypełnianie celów wykonywania kary pozbawienia wolności, w tym wzbudzenie w skazanym woli powstrzymywania się od przestępstwa. Rozważania podjęte przez autorkę zostały postawione na tle wybranych przyczyn powrotności skazanych do przestępstwa, co za tym idzie do typów zakładów karnych. Należy mieć na uwadze autonomię jednostki, której miałyby dotyczyć przyczyny, ponieważ w każdym przypadku mogą być one inne, w niektórych tożsame, w pewnych sytuacjach niezależne od jednostki, np. z racji choroby. Podsumowując rozważania nad powrot- nością, wspomnieć należy o najbardziej prozaicznej przyczynie – bytowej. Ma ona największe zastosowanie w przypadku bezdomnych, którzy zimą nie mają gdzie znaleźć schronienia, w związku z czym popełniają czyny zabronione wyłącznie po to, by znaleźć się w zakładzie karnym, w którym mogą przetrwać nieprzyjazne warunki atmosferyczne.

Recydywa w statystyce penitencjarnej

Trafnie stwierdza A. Nawój-Śleszyński, że „miarą sukcesu wykonywania kary pozbawienia wolności jest wskaźnik powrotu do przestępstwa”33. Jak zatem ocenić można sukcesywność wykonywania wymienionej kary na przestrzeni ostatnich lat? Autorka stoi na stanowisku, iż oceną samą w sobie jest już sam fakt wykazywania w statystkach Służby Więziennej nawet siedmiokrotnej powrotności skazanych do zakładów karnych. Co gorsza, nawet przy siedmiokrotnej powrotności wykazywane liczby

31 M. Ciosek, op. cit., s. 214. 32 Regulacje dotyczące zakładów karnych typu zamkniętego znajdują się w art. 70, art. 76, art. 88, art. 88a, art.88b, art. 89, art.90, art. 91a, art. 105, art.115, art. 214 kkw. 33 A. Nawój-Śleszyński, Systemy wykonywania kary pozbawienia wolności i ich potencjał reedukacyjny, [w:] „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2016, nr 92.

61 Aleksandra Leszczyńska nie są niskie − są wręcz alarmujące. Ponad wszelką wątpliwość bardzo znaczącym jest też zawarte w tabeli 1, ale także w zestawieniu statystycz- nym Centralnego Zarządu Służby Więziennej, sformułowanie dotyczące powrotności do zakładów karnych po raz siódmy – „i więcej”, co wprost traktuje, że zdarzają się przypadki jeszcze częstszej powrotności, i nie sposób wobec tego jest pisać o efektywności wykonywania kary pozbawienia wolności. Tabela 1 obrazuje liczbę skazanych powracających do więzienia w latach 2006-2016 z podziałem na wielokrotność powrotów. Zauważyć należy, że największe liczby wykazuje się w zakresie drugiego powrotu do zakładu karnego, wraz z kolejnymi ulegają one zmniejszeniu, co do zasady. Dostrzec należy lekką tendencję spadkową powrotności, zwłaszcza po roku 2012, w którym to aż 4 571 skazanych powróciło do zakładów karnych po raz siódmy, rok 2013 można uznać za przełomowy z uwagi na to, że spadek powrotności był ogromny – po raz siódmy wróciło do zakładu karnego tylko (na tle ogółu powrotności) 934 skazanych. Nie można określić tego mianem sukcesu, gdyż z kolei po raz drugi do za- kładów karnych powróciło w roku 2012 – 15 546 skazanych, w 2013 r. już około 5 tys. więcej, bo aż 21 075. Na tle zestawienia (tabela 2) dostrzega się pewne zmienne, jednak nie są one wyraźne, a pokusić się można o stwierdzenie, że liczby te rozkłada- ją się i w zależności od lat powrotność jest trochę wyższa lub niższa przy kolejnych powrotach i zmienne nie odgrywają znaczącej roli. Znaczącym jest samo wykazywane zjawisko, które nie powinno mieć miejsca, a w aktualnym stanie faktycznym być określone mianem priory- tetu. Jaki jest sens orzekania kary pozbawienia wolności, finansowania pobytu skazanego w zakładzie karnym, poświęcania mu czasu i zaan- gażowania właściwych organów, jeśli wszystko staje się nieuzasadnione a skazany wraca drugi, trzeci, czwarty…, a nawet siódmy i ósmy raz do za- kładu karnego, i po raz kolejny przechodzi cały proces. W świetle bardzo ideologicznych założeń, jakie są stawiane karze pozbawienia wolności, dane statystyczne są bardzo pesymistyczne. W opinii autorki warto poddać refleksji jest zestawienie ogólnej liczby skazanych powracających do więzienia w danym roku z ogólną liczbą populacji w nim. Przedstawia to odpowiednio tabela 2 (liczba skazanych powracających do zakładów karnych i liczba populacji skazanych).

62 Powrotność skazanych do zakładów karnych

Tabela 1. Liczba skazanch powracających do ZK po raz: SIÓDMY DRUGI TRZECI CZWARTY PIĄTY SZÓSTY I WIĘCEJ 2006 16 911 7 236 4 084 2 132 1 234 1 199 2007 18 276 7 284 4 114 2 214 1 261 1 233 2008 17 776 7 388 4 142 2 078 1 259 1 466 2009 13 438 7 630 4 968 2 928 1 979 3 469 2010 12 572 7 911 5 297 3 271 2 169 4 036 2011 14 363 8 700 5 405 3 149 2 041 3 721 2012 15 546 9 302 5 842 3 431 2 393 4 571 2013 21 075 9 385 4 346 1 801 912 934 2014 21 415 9 600 4 475 1 833 853 891 2015 20 453 9 240 4 191 1 776 793 794 2016 20 948 9 305 4 060 1 624 728 713 Źródło: Informacja statystyczna CZSW MS za lata 2006-2016. Opracowanie własne.

Tabela 2 Lata Liczba skazanych Populacja skazanych udział skazanych powracających do ZK ogółem powracających do ZK ogółem w populacji ogólnej % 2006 32 796 88 647 37% 2007 34 382 87 776 39,17% 2008 34 109 83 152 41,02% 2009 34 412 84 003 40,96% 2010 35 256 80 728 43,67% 2011 37 379 81 382 45,93% 2012 41 085 84 156 48,82% 2013 38 453 78 994 48,68% 2014 39 067 77 371 50,49% 2015 37 247 70 836 52,58% 2016 37 378 71 528 52,26% Źródło: Informacja statystyczna CZSW MS za lata 2006-2016. Opracowanie własne. Zestawienie, podobnie jak tabela 1, przedstawia dane za lata 2006-2016. Obraz, jaki wyłania się z twardych danych statycznych, nie jest optymistyczny. Przytaczany wcześniej rok 2012 można podsumować,

63 Aleksandra Leszczyńska jako „czarny” rok, bo wtedy właśnie na przestrzeni 10 lat ogólna liczba powrotności skazanych była najwyższa, ze znaczną przewagą na tle lat pozostałych, co więcej, liczba skazanych 41 085 − którzy nie odbywali kary pozbawienia wolności po raz pierwszy – stanowiła prawie połowę ogólnej populacji skazanych w tym roku. Podobnie w latach pozostałych liczba skazanych odbywających karę pozbawienia wolności kolejny raz zasadniczo stanowi około połowę ogółu populacji. W roku 2014 było to więcej niż połowa, tj. 39 067, przy ogólnej liczbie populacji 77 371. Zebrane dane statystyczne dotyczące powrotności do zakładów karnych pozwalają na sformułowanie kilku wniosków i spostrzeżeń. Przedstawione tabele 1 i 2 ukazują duży problem polskiego więzien- nictwa − choć mogłoby się wydawać − nieco pominięty. Czy jednak słusznie? To niepożądane zjawisko, jakim jest zbyt częsta powrotność do więzienia, ma zbyt dużą skalę, aby mogło być pomijane, efekty naprawcze zapewne nie przyjdą od razu, a skala powrotności skazanych do więzienia nie zmniejszy się z dnia na dzień, albowiem jest to proces bardzo złożony i wymagający czasu. Trudno jednak nie odnieść się, na tle wykazanych lat 2006-2016, do swoistej stałości danych i nie uznać, że zmienne, lekko zmierzające ku zmniejszeniu w tabeli 1, co do po- szczególnej liczby powrotności, są przypadkowe i wcale nie wynikają z pracy nad minimalizowaniem zjawiska i efektywnością wykonywania kary pozbawienia wolności. W tabeli 2 ujęcie procentowe przejrzyście wyraża wzrastającą tendencję przewagi recydywistów nad pozostałymi skazanymi w zakładach karnych, szczególnie w ostatnich 5 latach. Autorka upatruje rozwiązania w większej dbałości o jednostkę, jaką jest skazany, nie zaś generalizowaniu społeczności skazanych. Na uwagę w tym zakresie zasługują w szczególności art. 81 kkw, art. 82 kkw, art. 83 kkw oraz pozostałe dotyczące wykonywania kary pozbawienia wolności i jej indywidualizacji.

Podsumowanie

Reasumując, problem powrotności do zakładów karnych istnieje, niestety − według autorki − w zbyt szerokim zakresie. Wykazane w danych statystycznych liczby nie pozostawiają złudzeń, zaś ostanie lata pokazują brak reakcji właściwych organów na skalę powyższego zjawiska.

64 Powrotność skazanych do zakładów karnych

Nadzieje można wiązać z art. 169b kkw wprowadzonym na mocy nowelizacji do kkw z 20 lutego 2015 r. Zamysłem ustawodawcy było zapewne przeciwdziałanie powrotności skazanych do zakładów karnych, jednak jeszcze stosunkowo krótki czas − w jakim regulacja istnieje − nie pozwala na ocenę jej skuteczności. Uznać należy bezspornie słuszność regulacji i podjęcie próby zminimalizowania tego społecznie niepożąda- nego zjawiska. Pozostawione bez dalszej kontroli mogłoby przyjąć irra- cjonalną formę skupiania w zakładach karnych wyłącznie recydywistów34, i tym samym skumulowania wszelkich niezgodnych z zasadami współżycia społecznego postaw w jednym miejscu. Trudnym w takiej sytuacji byłoby stworzenie jakichkolwiek warunków do skutecznego wykonywania kary pozbawienia wolności, bo mogłoby to tylko skutkować potrzebą stworzenia dożywotniego zakładu zamkniętego dla tej grupy skazanych z uwagi na brak pozytywnych rokowań. W populacji więziennej po roku 1989 dostrzega się tendencję wzro- stową35, czy wnioski z danych statystycznych nie pozwalają sądzić, iż jest to w znacznej mierze efektem powrotności skazanych do zakładów karnych? Autorka pragnie zauważyć, że kardynalnym jest dostrzeganie, zarówno przyczyn leżących u podstaw recydywy, w dalszym etapie po- wrotności skazanych do zakładów karnych, jak i skutków, jakie niesie to społecznie niepożądane zjawisko. Znacznie i słusznie podnosi to rangę powagi tego problemu, który ma rozległy wpływ na ogólny stan więzien- nictwa poprzez przytoczone powyżej fakty. W poszukiwaniu rozwiązań autorka przytacza ku inspiracji fragment orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, w którym Teodor Szymanowski, jako ekspert, postawił ciekawą tezę dotyczącą właśnie recydywy, mogącą stanowić podwaliny rozważań o skutecznym wykonywaniu kary pozbawienia wolności, eliminacji recydywy: „(…) zarządzenie wykonania kary pozbawienia wolności w stosunku do osoby, wobec której Sąd dwukrotnie orzekł karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem, jest jego zdaniem absurdalne. Zauważył, że w świetle badań empirycznych efekt resocjalizacyjny kary pozbawienia wolności jest wysoce niezadowalają- cy, a jej wykonanie jest czynnikiem zwiększającym recydywę. Ponadto w wypadku przestępstw o mniejszej szkodliwości społecznej, a więc

34 Por. Tendencja wzrostowa wykazana w tabeli 2. 35 A. Nawój-Śleszyński, Skazani odbywający zastępczą karę pozbawienia wolności i ukarani w populacji więziennej (z problematyki redukcji populacji więziennej),[ w]: „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2013, nr 78, s. 54.

65 Aleksandra Leszczyńska takich, za które Sąd orzeka karę pozbawienia wolności z warunkowym jej zawieszeniem, nie można mówić o odstraszaniu innych osób od popeł- nienia przestępstwa. Zauważył, że powrót do przestępstwa nie świadczy za każdym razem o mylnym postawieniu pierwotnej prognozy kryminologicznej. Może także wynikać z przyczyn leżących po stronie organów państwa odpowiedzialnych za nadzorowanie wykonywania zawieszonej kary (…)”36.

36 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 17 lipca 2013 r., syng. akt 9/10, OTK ZU 6A/2013, poz. 79.

66 Powrotność skazanych do zakładów karnych

Bibliografia

Bałandynowicz A., Probacja – system sprawiedliwego karania – podstawy aksjologiczne, [w:] B. Hołyst(red.), S. Redo(red.), Problemy więziennictwa u progu XXI wieku, CZSW, Warszawa 1996. Ciosek M., Psychologia sądowa i penitencjarna, PWN, Warszawa 2001. Lachowski J., Marek A., Prawo karne. Zarys problematyki, wyd. 2, Wolters Kluwer, Warszawa 2013. Marek A., Prawo karne, 5 wydanie, C.H.Beck, Warszawa 2014. Musioł S., Negatywne aspekty kary pozbawienia wolności, „Probacja” 2013, nr 4. Nawój-Śleszyński A., Skazani odbywający zastępczą karę pozbawienia wolności i ukara- nia w populacji więziennej (z problematyki redukcji populacji więziennej), „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2013, nr 78. Nawój-Śleszyński A., Systemy wykonywania kary pozbawienia wolności i ich potencjał reedukacyjny, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2016, nr 92. Olszewska E., Stygmat przestępcy jako czynnik utrudniający readaptację społeczną byłych skazanych, „Resocjalizacja Polska” 2012, nr 3. Raglewski J., §17. Podstawa nadzwyczajnego obostrzenia kary z art. 64 kk (recydywa specjalna), [w:] T. Kaczmarek(red.), Nauka o karze, Sądowy wymiar kary, t. V, wyd. 2, C.H.Beck, Warszawa 2017. Szymanowska A., Czynniki sprzyjające i utrudniające readaptację społeczną recydywistów, [w:] H. Machel (red.), Wykonywanie kary pozbawienia wolności w Polsce – w poszukiwaniu skuteczności, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2006. Szymanowski T., System wykonywania kary pozbawienia wolności, [w:] T. Szymanow- ski, J. Migdał, Prawo karne wykonawcze i polityka penitencjarna, Wolters Kluwer, Warszawa 2014.

Akty normatywne: Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr.78, poz.483 ze zm.). Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r. nr 88, poz. 553 ze zm.). Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. z 1997r. nr 90, poz. 557 ze zm.).

Orzecznictwo: Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 17 lipca 2013 r., syng. Akt 9/10, OTK ZU 6A/2013, poz. 79.

67 Aleksandra Leszczyńska

Netografia: Lachowski J.(red.), Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2016,https://sip. legalis.pl/document-view.seam?documentId=mjxw62zogizdkmjshe3tgmjoobq- xalrthaztamjxgiyq&groupIndex=1&rowIndex=0 [dostęp: 5.07.2017]. Lelental S., Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd.6, Warszawa 2017, https://sip. legalis.pl/document-view.seam?documentId=mjxw62zogi3damjvha2dmnroobq- xalrthaztamrvg43q [dostęp: 4.07.2017]. Statystyki CZSW, „Zestawienie zdarzeń nadzwyczajnych, http://www.sw.gov. pl/dzial/statystyka [dostęp: 8.07.2017].

68 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 96, Warszawa 2017

Bartosz Kwiatkowski

Poziom pro-aktywności kobiet odbywających karę pozbawienia wolności

Level of pro-activity in imprisoned female offenders

Zachowania proaktywne decydują o osiągnięciach człowieka w różnych sytuacjach życiowych. Proaktywność jest dyspozycją zależną od czynników osobowościowych oraz kontekstualnych, która determinuje podejmowanie intencjonalnych aktywności nastawionych na zmianę ak- tualnego środowiska. W artykule zaprezentowano wyniki proaktywności ogólnej skazanych kobiet. Ponadto przedstawiono wpływ wieku i systemu odbywania kary na skłonność osadzonych do stosowania proaktywnych działań.

Słowa kluczowe: poziom proaktywności ogólnej, aktywności i działa- nia, orientacja przyszłościowa, okresy życia, system odbywania kary.

Proactive behaviors can decide on individual’s achievements and suc- cess in various life situations. Pro-activity is an ability, which depends on personality traits and contextual factors. These can determine deliberate activities to improve contemporary environment. This article presents results of general pro-activity applied by female offenders serving sentences within various prison facilities in Poland. In addition, paper compare and contrast impact of the age and the imprisonment sentencing system with female prisoners’ predisposition for taking upon proactive actions.

Key words: pro-activity levels, proactive behaviors, imprisonment sentencing system, female prison population, age factor, goals and achievements, future orientation and planning, time perspective.

69 Bartosz Kwiatkowski

Teoretyczne podstawy proaktywności osadzonych

W każdym środowisku życiowym jest możliwość inicjowania rozma- itych aktywności nastawionych na zmianę aktualnej sytuacji. Począwszy od fazy planowania własnego działania człowiek próbuje przekształcać otaczającą rzeczywistość za sprawą adaptacyjnego i antycypacyjnego radzenia sobie z przyszłością, a także wykorzystując do tego indywidualne predyspozycje i zasoby środowiskowe1. Intencjonalne działanie człowieka podejmowane w czasie teraźniej- szym, z myślą o osiąganiu celów przyszłościowych, jest nazywane proak- tywnością2. Termin ten zawiera w sobie elementy planowania i zarządza- nia ukierunkowanymi aktywnościami, w podjęciu których kluczową rolę odgrywa personalna inicjatywa jednostki oraz jej zaangażowanie. Celem osoby proaktywnej jest nie tylko zaadaptowanie się do obowiązujących warunków, ale przede wszystkim dostosowanie środowiska do własnych potrzeb i możliwości, aby lepiej radzić sobie w sytuacjach krytycznych, jak też obiektywnie spostrzeganych jako trudne. Postawa proaktywna akceptuje wystąpienie barier i utrudnień środowiskowych, lecz głównie jest przejawem realistycznego optymizmu potrzebnego do osiągania wyznaczonych przez siebie celów3. W chwilach zagrażających jest wykorzy- stywana do zmiany dotychczasowego stylu działania przy jednoczesnym utrzymaniu celu pierwotnego. Osoba proaktywna ma silne przekonanie o konieczności urucho- mienia działania w celu zmiany aktualnej sytuacji życiowej. Za sprawą systematycznego i efektywnego wysiłku wyznaczane są coraz to nowe zadania do realizacji, a z czasem dokonywana jest ewaluacja własnych założeń, aby osiągać przewagę potrzebną do wdrażania trwałych zmian w środowisku. Dokonywanie przekształceń w obrębie własnego otoczenia zachodzi poprzez uczenie się, detencję, antycypowanie, jak również minimalizowanie potencjalnych trudności4. Taka zdolność nie charakteryzuje jednak osób o niskim poziomie proaktywności, które wykazują niewielką inicjatywę, akcentują bierne postawy oraz polegają na innych

1 L.G. Aspinwall, G.B. Sechrist, P.R. Jones, Expect the best and prepare for the worst: Anticipatory coping and preparations for Y2K, “Motivation and Emotion” 2005 (special issue). 2 T.S. Bateman, J.M. Crant, The proactive component of organizational behavior, “Journal of Occupational Behavior” 1993, 14, s. 103-118. 3 S. Schneider, In search of realistic optimism, Meaning, knowledge, and warm fuzziness, “American Psychologist” 2001, 56, 3, s. 250-263. 4 L.G. Aspinwall, G.B. Sechrist, P.R. Jones, op. cit.

70 Poziom pro-aktywności kobiet odbywających karę pozbawienia wolności osobach. W codziennym życiu mają mniej realnych osiągnięć, co wynika z prezentowanych przez nich pasywnych zachowań nastawionych jedynie na adaptację do obecnych warunków. Inne postępowanie uwidacznia się u osób proaktywnych, które wykraczają poza zwyczajowo przyjęte wzorce zachowań, przynosząc korzyści osobie sprawczej i pośrednio członkom ich rodzin, przyjaciołom, czy też osobom postronnym. Prezentowane przez nich zachowania podlegają modyfikacjom za sprawą czynników osobistych, do których zaliczamy cykl życia człowieka, jakość życia rodzinnego i zdobyte doświadczenie5. Proaktywność jest rozumiana jako dyspozycja osobowościowa i kon- tekstualna6. W przeszłości wielokrotnie ustalano czy jest ona stałą dyspo- zycją osobowościową, czy jej poziom ulega zmianie w zależności od obecnej sytuacji życiowej. Badania podłużne sugerują stałość tej dyspozycji na przestrzeni życia7, natomiast inne źródła wskazują na jej zmienność w czasie8. Niezależnie od tego, większość koncepcji określa proaktywność jako skłonność do angażowania się w zachowania proaktywne, a głów- nym wyznacznikiem takich zachowań pozostaje proaktywna osobowość9. W toku prowadzenia badań empirycznych wykazywano, że proaktyw- ność, jako cecha osobowości, jest pozytywnie skorelowana z czynnikami Wielkiej Piątki, takimi jak: ekstrawersja, otwartość na doświadczenie, ugodowość i sumienność10. Wśród osób pozbawionych wolności zauwa- żono dodatnią korelację z ekstrawersją, otwartością na doświadczenie i sumiennością, natomiast ujemną − z neurotycznością11. W tej samej grupie wystąpił pozytywny związek proaktywności z samoskutecznością, samooceną i skłonnością do odczuwania pozytywnych emocji12. Inne

5 A. Bańka, Intencjonalne konstruowanie przyszłości i wyprzedzające realizowanie celów: Walidacja Skali Proaktywności Ogólnej, „Czasopismo Psychologiczne” 2015, 21, 1, s. 100. 6 A. Bańka, Proaktywność – intencjonalne konstruowanie przyszłości i uprzedzające osiąganie celów personalnych poprzez doświadczanie codzienności, [w:] Szkice o ludzkim poznawaniu i odczuwaniu, pod red. H. Wrony-Polańskiej, W. Czerniawskiej, L. Wrony, Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków 2009, s. 11-23. 7 S. Geertshuis, M. Jung, H. Cooper-Thomas, Emotional well-being in mature returners to learning, Mauscript submitted for publication” 2013. 8 S. Sonnentag, Recovery, Work Engagement, and Proactive Behavior: A New Look at the Interface Between Nonwork and Work, “Journal of Applied Psychology” 2003, 88, 3, s. 518-528. 9 T.S. Bateman, J.M. Crant, op. cit., s. 103-118; S. Geertshuis, M. Jung, H. Cooper-Thomas, op. cit. 10 J.M. Crant, The Proactive Personality Scale and objective job performance among real estate agents, “Journal of Applied Psychology” 1995, 80, s. 532-537; D.A. Major, J.A. Turner, T.D. Fletcher, Linking proactive personality and the Big Five to motivation to learn and development activity, “Journal of Applied Psychology” 2006, 91, 4, s. 927-935. 11 B. Kwiatkowski, Dalsza walidacja Skali Proaktywności w Izolacji Więziennej (SPIW15), „Czasopismo Psychologiczne” 2015, 21, 2, s. 248. 12 Ibidem, s. 249.

71 Bartosz Kwiatkowski badania również dostrzegają tego typu zależności13, a dodatkowo ujmują proaktywność jako czynnik determinujący zadowolenie z życia14. Można zatem stwierdzić, że dyspozycje osobowościowe leżące u podłoża różnic indywidualnych korzystnie wpływają na stosowane przez ludzi strategie proaktywne. Niektórzy badacze większą rolę przypisują czynnikom środowiskowym w modelowaniu proaktywności15. W pewnych okolicznościach aspekty sytuacyjne kształtują ją w większym stopniu niż aspekty dyspozycyjne, przyczyniając się do wzrostu motywacji, satysfakcji z życia, a także modyfikacji zachowań16. Do czynników sytuacyjnych możemy zaliczyć m.in. miejsce zamieszkania i zatrudnienia, wykształcenie rodziców17, czy spo- strzegane wsparcie18. Osoby pozbawione wolności doświadczają wpływu czynników środowiska więziennego, które mogą utrudniać planowanie i wyznaczanie celów przyszłościowych, a przede wszystkim niekorzystnie wpływać na stan psychiczny człowieka. Izolacja więzienna przynosi bowiem negatywne konsekwencje w postaci procesów stygmatyzacji, degradacji, depersonalizacji i prizonizacji19. Powoduje długotrwały stres przyczyniający się do zaburzeń zachowania, zaburzeń psychicznych, za- chowań autoagresywnych, czy też zaburzeń w sferze kontaktów z innymi ludźmi. Dodatkowo ujemnie oddziałuje na sferę wolicjonalną człowieka, prowadząc do wystąpienia wyuczonej bezradności, jak również zniechę- cenia wszelkimi możliwymi aktywnościami. Wbrew licznym ograniczeniom środowiskowym istnieje możliwość kierowania własnych działań w celu poprawy przyszłego egzystowania. Na poziom proaktywności osadzonych przypada więc suma aktywności wykorzystywanych w momencie przebywania w izolacji, aby osiągać cele w dłuższej perspektywie20. W tym rozumieniu proaktywność ogólną

13 L.G. Aspinwall, S.E. Taylor, A stitch in time: Selfregulation and proactive coping, “Psychological Bulletin” 1997, 121, s. 417-436; A. Bańka, Proaktywność a tryby samoregulacji. Podstawy teoretyczne, konstrukcja i analiza czynnikowa Skali Zachowań Proaktywnych w Karierze, Print-B – Instytut Rozwoju Kariery, Poznań – Warszawa 2005; S. Sonnentag, op. cit., s. 518-528. 14 Geertshuis, M. Jung, H. Cooper-Thomas, op. cit. 15 A. Bańka, Proaktywność a tryby samoregulacji…, s. 30. 16 F.P. Morgeson, M.A. Campion, Work design, [w:] Handbook of psychology: Industrial and organizational psychology, pod red. W.C. Borman, D.R. Ilgen, R.J. Klimoski, NJ: John Wiley & Sons, Hoboken 2003, 12, s. 423-452. 17 E. Krause, Czynniki różnicujące proaktywność studentów w karierze, [w:] Problemy Profesjologii, pod red. Bogusława Pietrulewicza, Zielona Góra 2012, 2, s. 139-152. 18 M.A. Griffin, A. Neal, S.K. Parker, A new model of work role performance: Positive behavior in uncertain and interdependent contexts. “Academy of Management Journal” 2007, 50, 2, s. 327-347. 19 M. Ciosek, Psychologia Sądowa i Penitencjarna, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2001. 20 B. Kwiatkowski, op. cit., s. 239-251.

72 Poziom pro-aktywności kobiet odbywających karę pozbawienia wolności tworzą trzy niezależne wymiary, takie jak: proaktywność adaptacyjna doraźna, proaktywność adaptacyjna kontynuacyjna, proaktywność adaptacyjna projekcyjna. Pierwsza z nich związana jest z poszukiwaniem informacji przydatnych w środowisku więziennym za sprawą nawiązywania kontaktów z współosadzonymi i pracownikami Służby Więziennej. Proak- tywność adaptacyjna kontynuacyjna skupiona jest na poczuciu własnej kompetencji, jak też na subiektywnym wsparciu ze strony rodziny i osób bliskich. Trzeci wymiar proaktywności obejmuje poszukiwanie nowych sposobów działania, nawiązywanie kontaktów międzyludzkich i poszukiwanie informacji specjalistycznych w środowisku pozawięziennym.

Metodologia badania

Pierwsze badanie poświęcone zagadnieniu proaktywności osadzonych przeprowadzono w 2013 r. Otrzymane rezultaty pozwoliły na skonstru- owanie wstępnej wersji skali proaktywności w izolacji więziennej21, a także stały się inspiracją do poszukiwania osobowościowych korelatów potrzebnych do sporządzenia jej ostatecznej wersji22. Dotychczas nie podejmowano próby pomiaru poziomu proaktywności zarówno kobiet, jak i mężczyzn przebywających w izolacji penitencjarnej. Nie diagnozo- wano również czynników środowiskowych i demograficznych, które mogą determinować podejmowanie ukierunkowanych aktywności umożliwia- jących dokonywanie zmian we własnym otoczeniu społecznym. W literaturze zjawisko przestępczości kobiet opisywane jest rzadziej niż w przypadku mężczyzn. Statystycznie kobiety popełniają mniej prze- stępstw niż mężczyźni, dlatego też liczba dostępnych badań ilościowych poświęconych tej kwestii pozostaje niewystarczająca. Dokonywane przez kobiety czyny zabronione dotyczą na ogół kradzieży mienia, poświadcze- nia nieprawdy, zniewagi i zniesławienia, ale także przestępstw o charakterze gospodarczym i urzędniczym23. Z drugiej zaś strony, obserwuje się systematyczny wzrost liczby popełnianych przestępstw, które ujmowane są w kategoriach znacznej szkodliwości społecznej. W Polsce kobiety

21 B. Kwiatkowski, A. Bańka, Wstępna charakterystyka psychometryczna Skali Proaktywności w Izolacji Więziennej (SPIW), ”Czasopismo Psychologiczne” 2013, 19, 2, s. 361-373. 22 B. Kwiatkowski, Dalsza walidacja Skali Proaktywności w Izolacji Więziennej…, s. 239-251. 23 E. Sosnowska, Społeczne uwarunkowania przestępczości kobiet, [w:] red. K. Rędziński, Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika, t. XVIII, Wydawnictwo im. Stanisława Podo- bińskiego Akademii Jana Długosza w Częstochowie, Częstochowa 2009, s. 297.

73 Bartosz Kwiatkowski stanowią tylko 3% całej populacji więziennej, a wśród nich około 1/3 to osoby po raz kolejny przebywające w izolacji24. W większości krajów europejskich liczba recydywistów nie ulega wyraźnemu zmniejszeniu, mimo wprowadzania nowych metod pracy resocjalizacyjnej. Istnieje wiele czynników środowiskowych i osobowościowych zapobiegających temu zjawisku, natomiast u kobiet najważniejszym z nich jest odczuwane wsparcie społeczne, które zależy od długości orzeczonego wyroku oraz odległości od miejsca zamieszkania rodziny25. W polskim systemie penitencjarnym kara wykonywana jest w zakła- dach karnych dla młodocianych, pierwszy raz karanych i recydywistów. Osoby młodociane i pierwszy raz karane doświadczają bardziej trauma- tycznych skutków uwięzienia niż recydywiści. Jest to następstwem braku znajomości zasad obowiązujących w izolacji więziennej, nagłym rozluź- nieniem relacji z osobami pozostającymi na wolności, jak i koniecznością podporządkowania się rygorom zastosowanej sankcji. Zaadaptowanie się do obecnej sytuacji, jak też tworzenie planów i ich realizowanie, wymaga od osadzonych stosowania proaktywnych aktywności w każdej możliwej sytuacji. Z tego względu przyjęto założenie, że kobiety po raz pierwszy odbywające karę pozbawienia wolności wykazują wyższy poziom proak- tywności niż osoby wielokrotnie karane. Biorąc pod uwagę występujące u kobiet pierwszy raz karanych problemy emocjonalne, podatność na ma- nipulację, a także agresję ze strony współosadzonych, przyjęto również, że ich poziom proaktywności adaptacyjnej, kontynuacyjnej i projekcyjnej powinien być znacznie wyższy niż u recydywistek. Uprzednia karalność podnosi stopień zdolności przystosowawczych do środowiska więziennego, ale jednocześnie negatywnie wpływa na po- tencjał readaptacyjny do życia wolnościowego. Recydywiści mają bowiem tendencję do stosowania nawykowych mechanizmów obronnych, przejawiania różnych form agresji, uzależnień od substancji psychoaktywnych oraz zaburzeń psychosomatycznych26. Niejednokrotnie ich działania skupione są jedynie na zaspokajaniu bieżących potrzeb, do czego wy- korzystują kontakty z personelem więziennym oraz współosadzonymi.

24 Dane z całorocznej statystyki Centralnego Zarządu Służby Więziennej dotyczące liczby skazanych i ukaranych kobiet. Dane dostępne na stronie internetowej: http://sw.gov.pl/pl/o-sluzbie-wieziennej/statystyka/statystyka-roczna/ (dostęp: 30.04.2016). 25 M. Staton-Tindall, D. Royse, C. Luekfeld, Substance use criminality and social support: An exploratory analysis with incarcerated women, “The American Journal of Drug and Alcohol Abuse” 2007, 33, s. 237-243. 26 I. Niewiadomska, Osobowościowe uwarunkowania skuteczności kary pozbawienia wolności, Wydawnictwo KUL, Lublin 2007, s. 222.

74 Poziom pro-aktywności kobiet odbywających karę pozbawienia wolności

Brak intencji zmiany własnej sytuacji decyduje o tym, że rzadko mają oni skonkretyzowane plany na przyszłość, a proponowane im oddziały- wania resocjalizacyjne traktują w sposób instrumentalny. A zatem w ich przypadku to proaktywność adaptacyjna doraźna powinna być na zdecydowanie wyższym poziomie niż u osób pierwszy raz karanych. Badania empiryczne przeprowadzone w środowisku wolnościowym nie wykazywały pozytywnych związków proaktywności z wiekiem27. Mimo to założono, iż aktualny wiek osadzonych kobiet może determinować angażowanie się w proaktywne działania. W badaniu uwzględniono trzy okresy życia: wschodzącą dorosłość, średnią dorosłość i późną dorosłość. Wschodząca dorosłość to okres aktywności nakierowanej na tworzenie związków uczuciowych, przyjmowanie odpowiedzialności za swoje czyny, rozpoczęcie pracy zawodowej oraz uzyskanie niezależności finansowej28. Średnia dorosłość charakteryzuje się największymi osiągnięciami zawo- dowymi, przewartościowaniem stosunków z dorastającymi dziećmi, a ponadto systematycznym pogarszaniem się stanu psychofizycznego. Ostatni okres związany jest z przejściem na emeryturę, pogorszeniem sytuacji zdrowotnej i materialnej, pogodzeniem się ze śmiercią bliskich osób, ale również zbliżającą się perspektywą kresu własnego życia29. Spośród trzech okresów życia człowieka przyjmuje się, że średnia dorosłość zapewnia jednostce najwięcej skonkretyzowanych aktywności gwarantujących osią- ganie wyznaczanych celów, a więc może korzystnie wpływać na tendencję do przejawiania proaktywnych działań w grupie skazanych kobiet. W każdym typie zakładu karnego kara jest wykonywana w jednym z trzech systemów: zwykłym, programowanym i terapeutycznym. System nie jest związany z rodzajem ani typem zakładu karnego, jednak decyduje o indywidualnym kierunku pracy podczas odbywania kary. Istnieje dowol- ność uczestnictwa w programowanym systemie, a jedynie skazani młodo- ciani są do niego obligatoryjnie kwalifikowani. Istnieje pogląd, że system ten jest w największym stopniu nakierowany na proces resocjalizacji skazanych, gdyż wymaga od nich zaangażowania w realizację przyjętych zadań.

27 S. Geertshuis, M. Jung, H. Cooper-Thomas, Preparing students for higher education: The role of proactivity, “International Journal of Teaching and Learning in Higher Education” 2014, 26, 2, s. 157-169; S. Sun, H.I. van Emmerik, Are proactive personalities always beneficial? Political skill as a moderator, “Journal of Applied Psychology” 2015, vol. 100(3), s. 966-975. 28 E. Gurba, Wczesna dorosłość, [w:] Psychologia rozwoju człowieka, pod red. B. Harwas-Napierała, J. Trempała, PWN, Warszawa 2011, t. II, s. 289. 29 M. Brzezińska, Proaktywna starość. Strategie radzenia sobie ze stresem w okresie późnej dorosłości, Difin, Warszawa 2011, s. 131.

75 Bartosz Kwiatkowski

Dodatkowo umożliwia zmianę orientacji czasowej na przyszłościową, któ- ra przesądza o wyrażanych sądach, celach osobistych, czy podejmowanych decyzjach i działaniach30. Wobec tego zdecydowano, że kobiety pierwszy raz karane i recydywistki odbywające karę w systemie programowanym odznaczają się istotnie wyższymi wynikami proaktywności w porównaniu do kobiet odbywających karę w systemie zwykłym. W związku z powyższym sformułowano następujące hipotezy badawcze: 1. Ogólny poziom proaktywności skazanych kobiet odbywających karę pozbawienia wolności po raz pierwszy jest wyższy w porównaniu do recydywistek. 2. Kobiety wielokrotnie karane mają istotnie wyższy poziom proaktyw- ności adaptacyjnej doraźnej w porównaniu do osób przebywających po raz pierwszy w izolacji. 3. Kobiety pierwszy raz karane mają istotnie wyższy poziom proak- tywności adaptacyjnej kontynuacyjnej i projekcyjnej w porównaniu do recydywistek. 4. W okresie średniej dorosłości ogólny poziom proaktywności skazanych kobiet jest istotnie wyższy niż w okresie wschodzącej i późnej dorosłości. 5. Kobiety odbywające karę pozbawienia wolności w systemie programowanego oddziaływania wykazują istotnie wyższy poziom proaktywności w porównaniu do osób odbywających karę w systemie zwykłym.

W prezentowanym badaniu udział wzięły 72 kobiety w wieku od 21 do 65 lat (M = 38,51; SD=11,42). W grupie pierwszy raz odbywających karę pozbawienia wolności było 50 osadzonych, natomiast osób wielokrotnie karanych − 22. Wszystkie kobiety odbywały karę w warunkach zakładu karnego typu półotwartego. Miejscem ich pobytu był Areszt Śledczy w Opolu lub Oddział Zewnętrzny w Turawie. Sprawdzenie poziomu proaktywności osadzonych kobiet dokonano przy pomocy Skali Proaktywności w Izolacji Więziennej (SPIW15). Przedstawiona metoda zawiera 15 pytań testowych, które tworzą trzy niezależne wymiary: proaktywność adaptacyjna doraźna, proaktywność adaptacyjna kontynuacyjna, proaktywność adaptacyjna projekcyjna. Wszystkie wymiary składają się na proaktywność ogólną zawierającą sumę

30 P. Stępniak, System programowanego oddziaływania w opiniach więźniów, „Archiwum Kryminologii” 2009, t. XXXI, s. 265-298.

76 Poziom pro-aktywności kobiet odbywających karę pozbawienia wolności działań i aktywności podejmowanych przez osoby pozbawione wolności. Każda pozycja oceniana jest w pięciostopniowej skali, od „1” – „całko- wicie się nie zgadzam” do „5” – „całkowicie się zgadzam”. Minimalna liczba punktów możliwa do osiągnięcia wynosi 15, natomiast najwyższa 75. Wartość współczynnika alfa Cronbacha dla całej skali wynosi 0,854, natomiast dla poszczególnych jej wymiarów odpowiednio: proaktywność adaptacyjna doraźna – 0,843; proaktywność adaptacyjna kontynuacyjna – 0,846; proaktywność adaptacyjna projekcyjna – 0,844.

Uzyskane rezultaty badawcze

W prezentowanym badaniu postawiono pięć hipotez badawczych, które poddano statystycznej weryfikacji. Pierwsza hipoteza zakłada, że poziom proaktywności w grupie kobiet po raz pierwszych odbywających karę jest istotnie wyższy niż w grupie skazanych przebywających po raz kolejny w izolacji. Analizę statystyczną rozpoczęto od sprawdzenia normalności rozkładu dla obu badanych grup. Wynik skośności na poziomie -0,425 świadczy o asymetryczności testu oraz przewadze wyników wysokich nad niskimi. Wynik kurtozy wynoszący 0,203 wskazuje, że większość kobiet osiągnęła wyniki bliskiej średniej. Następnie wykonano analizę histogra- mu i wyniku testu Kołmogorowa-Smirnowa (0,200; p>0,05). Uzyskany rezultat potwierdził, że rozkład wyników testu jest podobny do rozkładu normalnego. Analizę istotności pomiędzy dwoma grupami dokonano za pomocą testu t-Studenta dla prób niezależnych. Otrzymane wyniki wskazują, że średni poziom proaktywności kobiet pierwszy raz karanych (M = 56,9; SD = 10,1) jest porównywalny do recydywistek (M = 52,4; SD = 12,7), t (70) = 1,56, p = ,123, a zatem postawiona hipoteza nie potwierdziła się. Pomimo, iż kobiety odbywające karę po raz pierwszy uzyskały wyraźnie wyższy wynik proaktywności, to jednak jest on nieistotny statystycznie. W obu badanych grupach średni wynik proaktywności okazał się prze- ciętny w porównaniu do całej populacji osób pozbawionych wolności. W całym badaniu zdecydowanie więcej kobiet osiągnęło wyniki wysokie niż niskie, co świadczy o wyraźnej tendencji do unikania biernych postaw, aby modyfikować własną rzeczywistość. Średnie wyniki proaktywności wraz z odchyleniami standardowymi, błędem standardowym średniej, wy- nikiem testu t-Studenta oraz poziomem istotności przedstawia tabela 1.

77 Bartosz Kwiatkowski

Tabela 1. Poziom proaktywności kobiet pierwszy raz karanych (P) i wielokrotnie karanych (R) Błąd Grupa Odchylenie N Średnia standardowy t p< kobiet standardowe średniej Proaktywność ogólna P 50 56,94 10,16 1,43 1,56 ni. R 22 52,54 12,70 2,70 Suma 72 55,59 11,09 1,30 – – Źródło: Opracowanie własne.

W drugiej hipotezie przyjęto, że poziom proaktywności adaptacyjnej doraźnej (PAD) jest istotnie wyższy w przypadku recydywistek niż w przypadku osadzonych po raz pierwszych odbywających karę. Uzyskany wynik wskazał na powyższą zależność, a zatem kobiety wielokrotnie karane odznaczają się istotnie wyższymi wynikami PAD (M = 18,1; SD = 5,61), t (70) = -2,52 p = ,017 w porównaniu do kobiet przebywających po raz pierwszy w warunkach więziennych (M = 14,4; SD = 6,02). Trzecia hipoteza zakłada, że kobiety pierwszy raz karane mają istotnie wyższe wyniki proaktywności adaptacyjnej kontynuacyjnej (PAK) i proak- tywności adaptacyjnej projekcyjnej (PAP) niż kobiety powtórnie przeby- wające w izolacji. W skali PAK, rezultat w przypadku kobiet pierwszy raz karnych (M = 16,8; SD = 3,03), t (70) = 2,74 p = ,008 okazał się istotnie wyższy niż u recydywistek (M = 14,4; SD = 4,13). Kobiety przebywające po raz pierwszy w warunkach izolacji mają także istotnie wyższe wyniki w skali PAP (M = 25,6; SD = 3,89), t (70) = 4,64 p = ,001 niż osoby wielokrotnie karane (M = 19,9; SD = 6,43). Wyniki poszczególnych skal proaktywności, odchyleń standardowych, błędu standardowego średniej, wyniku testu t-Studenta oraz poziomu istotności zawiera tabela 2. W czwartej hipotezie badawczej założono, iż w populacji skazanych kobiet najwyższy poziom proaktywności dotyczy osób w okresie średniej dorosłości. Badania wykazały jednak, że najwyższy poziom charakteryzuje kobiety w okresie późnej dorosłości (M = 56,2; SD = 12,2), a najniższy w okresie średniej dorosłości (M = 55,1; SD = 9,51). Wykonane analizy wskazały, że poziom proaktywności w okresie średniej dorosłości nie różni się w sposób istotny w porównaniu do okresu wschodzącej doro- słości (t(48) = 1,52, p = ,880) oraz późnej dorosłości (t(49) = -0,38, p = ,703). W związku z tym przyjęta początkowo hipoteza nie potwier- dziła się, co wskazuje na brak różnic w poziomach proaktywności u kobiet

78 Poziom pro-aktywności kobiet odbywających karę pozbawienia wolności w różnych okresach życia. Tabela 3 zawiera średnie wyniki proaktywności kobiet w trzech okresach życia, a także wyniki testu t-Studenta i poziomu istotności.

Tabela 2. Wyniki trzech wymiarów proaktywności w populacji skazanych kobiet Wymiary Grupa Odchylenie Błąd standardowy Średnia t p< proaktywności kobiet standardowe średniej P 14,48 6,02 0,85 PAD -2,52 0,017 R 18,18 5,61 1,19 P 16,84 3,03 0,42 PAK 2,74 0,008 R 14,45 4,13 0,88 P 25,62 3,89 0,55 PAP 4,64 0,001 R 19,90 6,43 1,37 Źródło: Opracowanie własne.

Tabela 3. Poziom proaktywności kobiet w okresie wschodzącej, średniej i późnej dorosłości Błąd Odchylenie Okres życia N Średnia standardowy t p< standardowe średniej Wschodząca dorosłość 21 55,57 12,28 2,68 – – Średnia dorosłość 29 55,10 9,51 1,38 – – Późna dorosłość 22 56,27 12,29 2,62 – – Średnia dorosłość x – – – – 1,52 ni. Wschodząca dorosłość Średnia dorosłość x – – – – -0,38 ni. Późna dorosłość Źródło: Opracowanie własne.

Ostatnia hipoteza zakłada istotnie wyższy poziom proaktywności wśród osadzonych odbywających karę w systemie programowanym niż u osób odbywających karę w systemie zwykłym. W grupie kobiet pierwszy raz karanych zdecydowana większość odbywała karę w systemie programowanym i osiągnęła znacznie wyższe wyniki (M = 59,7; SD = 9,13), aniżeli kobiety odbywające karę w systemie zwykłym (M = 47; SD = 7,27). Zauważyć zatem można istotną statystycznie różnicę między osadzonymi

79 Bartosz Kwiatkowski korzystającymi z programowanego systemu (t(48) = -4,21, p = ,00) a gru- pą osób odbywającą karę w systemie zwykłym. Średni wynik proaktywno- ści u recydywistek odbywających karę w systemie programowanym okazał się znacznie wyższy (M = 57,1; SD = 10) niż wśród kobiet korzystających ze zwykłego systemu (M = 48,7; SD = 13,8). Jednocześnie wykazano istotną różnicę między dwoma grupami osób wielokrotnie karanych (t(20) = 1,59, p = ,030). Wobec tego przyjęta początkowo hipoteza po- twierdziła się, a wyniki proaktywności, testu t-Studenta i poziomu istot- ności obu grup skazanych kobiet odbywających karę w systemie zwykłym i programowanym zaprezentowano w tabeli 4.

Tabela 4. Poziom proaktywności kobiet odbywających karę w systemie zwykłym i programowanym Podgrupa Odchylenie Błąd standardowy N Średnia t p< klasyfikacyjna standardowe średniej P–2/z 11 47,09 7,27 2,19 -4,41 0,000 P–2/p 39 59,71 9,13 1,46 R–2/z 12 48,75 13,83 3,99 1,59 0,030 R–2/p 10 57,10 10,01 3,16 Źródło: Opracowanie własne.

Podsumowanie i wnioski

Środowisko więzienne negatywnie wpływa na większość osób odbywa- jących karę pozbawienia wolności. Brak możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb ogranicza umiejętność planowania własnej przyszłości, a przede wszystkim zniechęca do działania w czasie teraźniejszym. Mimo to, predyspozycje osobowościowe osadzonych decydują o indywidualnym sposobie postępowania kształtującym w jednostce potrzebę zmiany wła- snej rzeczywistości. W prezentowanym opracowaniu skoncentrowano się na pomiarze ogólnego poziomu proaktywności skazanych kobiet. Założenie, że kobiety pierwszy raz karane mają istotnie wyższy poziom proaktywności niż recydywistki nie znalazło empirycznego uzasadnienia. W obu grupach średni wynik SPIW15 był porównywalny, a zatem nie można wnioskować o większej skłonności do przejawiania proaktywnych zachowań u osób pierwszy raz karanych. Uprzednia karalności nie jest więc czynnikiem

80 Poziom pro-aktywności kobiet odbywających karę pozbawienia wolności ograniczającym inicjatywę jednostki do zmiany środowiska oraz ha- mującym wydatkowanie energii psychicznej w celu poprawy własnej sytuacji. Warto zaznaczyć, iż w badaniu wystąpiła znaczna przewaga wy- ników wysokich nad niskimi, co oznacza, że kobiety chętnie podejmują skonkretyzowane aktywności, aby eliminować negatywne skutki pobytu w izolacji. W ich przypadku kara pozbawienia wolności dostarcza dolegli- wości w sposób ciągły, predysponując do odczuwania niepokoju, nadpo- budliwości, impulsywności, agresji31. Potrzeby psychofizyczne i społeczne kobiet, a także silne odczuwanie rozstania z rodziną i dziećmi powodują, że wymagają one specjalnych metod oddziaływań z zakresu resocjalizacji. Wobec wszystkich osadzonych prowadzone są oddziaływania pozwala- jące na właściwe przystosowanie się do obecnych warunków. Nieodzow- nym elementem wspierającym ten proces pozostaje personel więzienny, z którym skazani nawiązują regularne kontakty. Izolacja więzienna stwarza również możliwość kontaktów z współosadzonymi, którzy mogą pozytywnie oddziaływać na osoby z własnego otoczenia lub pogłębiać proces demoralizacji. Proaktywność adaptacyjna doraźna wyraża się poprzez poszukiwanie kontaktów w warunkach izolacji penitencjarnej, stąd też przyjęto, iż osoby wielokrotnie karane częściej korzystają z takiej formy zachowań. Osią- gnięty rezultat potwierdził istotnie wyższy poziom PAD u recydywistek niż u osób pierwszy raz karanych. W swojej istocie wymiar ten skierowany jest na polepszanie własnego funkcjonowania poprzez zdobywanie przydatnych informacji. Z drugiej strony, u osób podatnych na manipulację może on skłaniać do zaspokajania jedynie podstawowych potrzeb, planowania przy- szłego życia przestępczego, ulegania wpływom podkultury przestępczej, instrumentalnego traktowania pracowników SW, czy też przyswajania norm i zasad obowiązujących w społeczności więźniów. Kobiety po raz pierwszy odbywające karę pozbawienia wolności mają niewielką wiedzę i kompetencje pozwalające na skuteczne radzenie sobie w codzienności więziennej. Z tego względu założono, że częściej będą nawiązywać kontakty z rodziną oraz poszukiwać specjalistycznych informacji w środowisku wolnościowym. Istotnie wyższy poziom proaktywno- ści adaptacyjnej kontynuacyjnej oraz projekcyjnej wskazuje na ich silną tendencję do obrony własnych przekonań, rozwijania własnych zdolności, poszukiwania nowych informacji, podtrzymywania rozluźnionych relacji

31 E. Piotrów, Wykonywanie kary pozbawienia wolności względem kobiet, [w:] Kryminologia i kara kryminalna, wybrane zagadnienia, pod red. A. Jaworskiej, Wydawnictwo IMPULS, Kraków 2008, s. 179.

81 Bartosz Kwiatkowski rodzinnych oraz nawiązywania kontaktów z możliwie jak największą liczbą osób przebywających na wolności. Ważną rolę w kształtowaniu poczucia zmiany dotychczasowego stylu życia odgrywają kuratorzy, adwokaci, czy pracownicy socjalni, jednak kluczowym źródłem wsparcia emocjonalnego pozostaje kontakt z bliskimi osobami32. Zdolność do korzystania z widzeń bezpośrednich niejednokrotnie zostaje utrudniona z powodu niewielkiej liczby jednostek penitencjarnych przeznaczonych dla kobiet. Duża odle- głość od miejsca zamieszkania rodziny przyczynia się do występowania strachu i lęku, a w wyjątkowych sytuacjach determinuje wzrost wrogości wobec otoczenia. Utrzymywanie kontaktów poprzez korespondencję listową, rozmowy telefoniczne i inne formy kontaktu w pewnym stopniu eliminuje negatywne konsekwencje rozluźnionych więzi. Zwraca się uwa- gę, że całkowita utrata relacji z rodziną jest powodem większego stresu i napięcia niż konieczność podporządkowania się zasadom panującym w więzieniu33. Na przestrzeni życia można dokonać zmiany własnego stylu działania w zależności od różnych czynników demograficznych. Okres życia pozostaje jednym z takich czynników, bowiem w zależności od obecnego wieku zmieniają się wymagania życiowe oraz dostępne zasoby. W badaniu nie potwierdziła się hipoteza, iż w okresie średniej dorosłości skazane kobiety stosują najwięcej ukierunkowanych aktywności. Na każdym etapie życia zachodzi więc możliwość wykorzystywania inicjatywy powstającej na bazie refleksyjnego zaangażowania w rozwiązywanie napotkanych problemów. Inicjatywa personalna jest immanentną cechą proaktywności, która prowadzi do wykorzystywania nadarzających się okazji do zmiany i zrealizo- wania przyjętych celów. Wśród kobiet brak jest istotnych różnic pomiędzy osobami młodszymi i starszymi, mimo iż najwyższy poziom proaktywności dotyczył osób w okresie późnej dorosłości. Może to wskazywać, iż osoby starsze dążą do ustabilizowania własnego życia po wyjściu z zakładu karnego ze względu na brak rodziny i osób bliskich, niewielką szansę na podjęcie zatrudnienia, słaby stan zdrowia oraz niekorzystną sytuację materialną. W ich przypadku rzadziej obserwuje się skłonność do dalszego popełniania czynów karalnych, chyba że wynikają one z potrzeby zdobycia środków finansowych niezbędnych do przetrwania. Proaktywna postawa

32 J. Murray, The effects of imprisonment on families and children of prisoners, [w:] The effects of imprisonment, pod red. A. Liebling & S. Maruna, Collompton, Devon: Willam 2005, s. 444. 33 D.L. MacKenzie, F.N. Mitchell, Inmates Experiences in Prison, “Journal of Contemporary Criminal Justice” 2005, 21(4), s. 309-313.

82 Poziom pro-aktywności kobiet odbywających karę pozbawienia wolności akcentuje osiąganie celów przyszłościowych w oparciu o akceptowalne normy i postawy moralne, lecz u jednostek wysoce zdemoralizowanych może zwiększać prawdopodobieństwo powrotu do zakładu karnego. Stąd też wysoki wynik w skali proaktywności u osób w okresie wschodzącej i średniej dorosłości może predysponować do popełniania kolejnych przestępstw, nadużywania substancji psychoaktywnych lub podtrzymywania kontaktu z osobami o ujemnej opinii społecznej. System programowanego oddziaływania stwarza możliwość wyboru indywidualnych środków zmieniających postawy skazanych. Dobro- wolność uczestnictwa w tym systemie powoduje obowiązek współpracy z personelem więziennym przy aktywnym realizowaniu przyjętych zadań. Dodatkowo przyjęcie obowiązków realizacji indywidualnego programu oddziaływań wykracza poza zwyczajowo przyjęte oraz wyuczone formy zachowań doraźnych. A zatem założono, że udział w programowanym systemie determinuje istotnie wyższy poziom proaktywności osadzonych niż w przypadku odbywania kary w systemie zwykłym. Analiza wyników potwierdziła powyższą zależność wśród osób pierwszy raz karanych, jak i wielokrotnie karanych. Wskazuje to, iż korzystanie z różnych form oddziaływań wychowawczych pomocnych w kształtowaniu poczucia odpowiedzialności i umacniania w decyzji o zaprzestaniu popełniania kolejnych przestępstw w znacznym stopniu przyczynia się do wzrostu stosowalności zachowań proaktywnych. Systematyczna współpraca z personelem więziennym oraz innymi osobami wspierającymi osadzonych dostarcza większych możliwości do korzystania z alternatywnych form zachowań nastawionych na osiąganie celów. Mimo to postawa proaktywna przejawia się w podejmowaniu samodzielnych działań, aby dostosować środowisko do własnych potrzeb oraz lepiej funkcjonować w nadchodzącej przyszłości. Z drugiej strony, poprawa i odnowa moralna charakterystyczna dla czynnego uczestnictwa w oddziaływaniach resocjalizacyjnych nie zawsze jest związana z przyjęciem programowanego systemu oddziaływań. Niejednokrotnie realizacja indywidualnego programu ma charakter instrumentalny, co wpływa na motywację jednostki do ubiegania się o korzystanie z przepustek i większej liczby widzeń, odbywanie kary w lepszych warunkach lub awansowanie do zakładu o mniejszym rygorze34.

34 P. Stępniak, op. cit., s. 283.

83 Bartosz Kwiatkowski

Zaprezentowane rezultaty i wnioski skłaniają do zastanowienia się nad dalszym kierunkiem badania proaktywności w izolacji penitencjarnej. Poszukiwanie determinantów proaktywności w obrębie środowiska więziennego oraz ustalenie nowych predyktorów osobowościowych może przyczynić się poszerzenia dotychczasowego stanu wiedzy w tym obszarze. Potencjalne wyniki przyszłych badań mogą również wskazać na przyczyny braku stosowania intencjonalnych aktywności zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Ponadto warto rozważyć ustalenie związku między proaktywnością osadzonych a wcześniejszym zwolnieniem z za- kładu karnego, w wyniku uzyskania warunkowego przedterminowego zwolnienia, przerwy w karze bądź zgody na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego. Można zakładać, że systematyczny wzrost zainteresowania problematyką proaktywności w środowisku opresyjnym pozwoli na wdrażanie alternatywnych metod pracy wychowawczej, których celem pozostaje redukcja zjawiska recydywy.

84 Poziom pro-aktywności kobiet odbywających karę pozbawienia wolności

Bibliografia

Aspinwall L.G., Taylor S.E., A stitch in time: Selfregulation and proactive coping, “Psy- chological Bulletin” 1997, 121. Aspinwall L.G., Sechrist G.B., Jones P.R., Expect the best and prepare for the worst: Anticipatory coping and preparations for Y2K, “Motivation and Emotion” 2005 [special issue]. Bańka A., Proaktywność a tryby samoregulacji. Podstawy teoretyczne, konstrukcja i analiza czynnikowa Skali Zachowań Proaktywnych w Karierze, Print-B – Instytut Rozwoju Kariery, Poznań − Warszawa 2005. Bańka A., Typy tożsamości wczesnej dorosłości z perspektywy orientacji czasowej prefero- wanych stylów życia, [w:] Czas w życiu człowieka, pod red. K. Popiołek, A. Chudzic- kiej-Czupały, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2010. Bańka A., Intencjonalne konstruowanie przyszłości i wyprzedzające realizowanie celów: Walidacja Skali Proaktywności Ogólnej, „Czasopismo Psychologiczne” 2015, 21, 1. Bateman T.S., Crant J.M., The proactive component of organizational behavior, “Journal of Occupational Behavior” 1993, 14. Brzezińska M., Proaktywna starość. Strategie radzenia sobie ze stresem w okresie późnej dorosłości, Difin, Warszawa 2011. Ciosek M., Psychologia Sądowa i Penitencjarna, PWN, Warszawa 2001. Crant J.M., The Proactive Personality Scale and objective job performance among real estate agents, Journal of Applied Psychology, 1995, 80. Geertshuis S., Jung M., Cooper-Thomas H., Emotional well-being in mature returners to Learning (mauscript submitted for publication 2013). Geertshuis S., Jung M., Cooper-Thomas H., Preparing students for higher education: The role of proactivity, “International Journal of Teaching and Learning in Higher Education” 2014, 26, 2. Grant A.M., Ashford S.J., The dynamics of proactivity at work: Lessons from feedback- seeking and organizational citizenship behavior research, [w:] Research in organizational behavior, pod red. B.M. Staw & R.M. Sutton, Amsterdam: Elsevier 2008, 28. Griffin M.A., Neal A., Parker S.K., A new model of work role performance: Positive behavior in uncertain and interdependent contexts, “Academy of Management Jo- urnal” 2007, 50, 2. Gurba E., Wczesna dorosłość, [w:] Psychologia rozwoju człowieka, pod red. B. Harwas- -Napierała, J. Trempała, PWN, Warszawa 2011, t. II. Krause E., Czynniki różnicujące proaktywność studentów w karierze, [w:] Problemy Profesjologii, pod red. Bogusława Pietrulewicza, Zielona Góra 2012, 2.

85 Bartosz Kwiatkowski

Kwiatkowski B., Bańka A., Wstępna charakterystyka psychometryczna Skali Proaktyw- ności w Izolacji Więziennej (SPIW), „Czasopismo Psychologiczne” 2013, 19, 2. Kwiatkowski B., Dalsza walidacja Skali Proaktywności w Izolacji Więziennej (SPIW15), “Czasopismo Psychologiczne” 2015, 21, 2. Major D.A., Turner J.A., Fletcher T.D., Linking proactive personality and the Big Five to motivation to learn and development activity, “Journal of Applied Psychology” 2006, 91, 4. MacKenzie D.L., Mitchell F.N., Inmates Experiences in Prison, “Journal of Contem- porary Criminal Justice” 2005, 21(4). Morgeson F.P., Campion M.A., Work design, [w:] Handbook of psychology: Industrial and organizational psychology, pod red. W.C. Borman, D.R. Ilgen, R.J. Klimoski, NJ: John Wiley & Sons, Hoboken, 2003, 12. Murray J., The effects of imprisonment on families and children of prisoners, [w:] The effects of imprisonment, pod red. A. Liebling & S. Maruna, Collompton, Devon: Willam, 2005. Niewiadomska I., Osobowościowe uwarunkowania skuteczności kary pozbawienia wol- ności, Wydawnictwo KUL, Lublin 2007. Piotrów E., Wykonywanie kary pozbawienia wolności względem kobiet, [w:] Kryminolo- gia i kara kryminalna, wybrane zagadnienia, pod red. A. Jaworskiej, Wydawnictwo IMPULS, Kraków 2008. Schneider S., In search of realistic optimism, Meaning, knowledge, and warm fuzziness, “American Psychologist” 2001, 56, 3. Sonnentag S., Recovery, Work Engagement, and Proactive Behavior: A New Look at the Interface Between Nonwork and Work, “Journal of Applied Psychology” 2003, 88, 3. Sosnowska E., Społeczne uwarunkowania przestępczości kobiet, [w:] red. K. Rędziń- ski, Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika, t. XVIII, Wydawnictwo im. Stanisława Podobińskiego Akademii Jana Długosza w Częstochowie, Częstochowa 2009. Staton-Tindall M., Royse D., Luekfeld C., Substance use criminality and social support: An exploratory analysis with incarcerated women, “The American Journal of Drug and Alcohol Abuse” 2007, 33. Stępniak P., System programowanego oddziaływania w opiniach więźniów, „Archiwum Kryminologii” 2009, t. XXXI. Sun S., H.I. van Emmerik, Are proactive personalities always beneficial? Political skill as a moderator, “Journal of Applied Psychology” 2015, 100(3). Strony internetowe: Statystyka Centralnego Zarządu Służby Więziennej, adres internetowy strony: http://sw.gov.pl/pl/o-sluzbie-wieziennej/statystyka/statystyka-roczna/ (dostęp: 30.04.2016).

86 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 96, Warszawa 2017

Łukasz Kołodziej

Wybrane aspekty funkcjonowania wspólnoty Anonimowych Alkoholików przydatne w oddziaływaniach resocjalizacyjnych w zakładach karnych i aresztach śledczych

Selected aspects of the functioning of the Alcoholics Anonymous community useful in the social rehabilitation in prisons and custodies

We wszystkich zakładach karnych w Polsce regularnie odbywają się mityngi wspólnoty Anonimowych Alkoholików. W artykule zaprezentowano zasady funkcjonowania tej wspólnoty, które mogą być interesujące dla Służby Więziennej. Omówiono również główne czynniki leczące i re- socjalizujące, które wykorzystywane są we wspólnocie AA.

Słowa kluczowe: alkoholizm, terapia, resocjalizacja, samopomoc.

Meetings of Alcoholics Anonymous have been held regularly in all Polish prisons and custodies. Article introduces the principles of AA functioning, which may draw attention of Polish Prison Service in relation to this movement. Main therapeutic and rehabilitation factors, utlised in the AA community, have also been discussed within this paper.

Key words: alcoholism, alcohol addiction, alcohol dependency, prison therapy, therapeutic measures, rehabilitation, resocialization, the Alco- holics Anonymous, the AA, self-support community.

87 Łukasz Kołodziej

Wprowadzenie

Spożywanie alkoholu w nadmiernych ilościach i uzależnienie od niego, to częste przyczyny przestępstw oraz niepowodzeń ukierunkowanych na resocjalizację skazanych. W warunkach izolacji penitencjarnej oddziaływania terapeutyczne, nastawione na zaleczenie uzależnienia od alkoholu oraz redukcję szkód alkoholowych, są utrudnione. Z tego też względu podejmowane są różnego typu inicjatywy, podnoszące sku- teczność programów terapeutycznych i resocjalizacyjnych. We wszystkich zakładach karnych w kraju regularnie organizowane są mityngi wspólnoty Anonimowych Alkoholików (AA). Działalność ruchu AA − zarówno w zakładach karnych, jak i aresztach śledczych − wpisuje się w tzw. formułę jedynego celu wspólnoty AA. W myśl tej zasady jedynym i najważniejszym celem istnienia AA jest niesienie pomocy alkoholikom, którzy wciąż jeszcze cierpią. Dla każdego członka AA nadrzędnym celem zdrowienia z uzależnienia jest „przygotowanie się do jak najlepszego służenia Bogu i stanie się użytecznym dla innych ludzi”1. W osiąganiu trzeźwości wspólnota AA zaleca swoim członkom zdrowienie w oparciu o tzw. trzy legaty AA, które brzmią: Zdrowienie. Jedność. Służba2. Program 12 kroków odnosi się bezpośrednio do pierwszego legatu oraz abstynencji od alkoholu. Kolejne dwa legaty ukierun- kowane są bardziej na społeczne funkcjonowanie osób uzależnionych. W Polsce wspólnota AA stała się więc naturalnym sojusznikiem Służby Więziennej (SW) w oddziaływaniach nastawionych na przeciwdziałanie skutkom alkoholizmu wśród osadzonych oraz resocjalizację. Wciąż brakuje badań naukowych na temat opinii SW o funkcjonowaniu AA w zakładach penitencjarnych. Niemniej od 11 lat w Polsce odbywają się warsztaty niesienia posłania wspólnoty Anonimowych Al- koholików do zakładów karnych i aresztów śledczych. Są one adresowane do szerokiej grupy osób zainteresowanych wykorzystaniem dorobku AA w obszarze resocjalizacji (terapeuci, wychowawcy, przedstawiciele okrę- gowych inspektoratów SW w Polsce oraz Centralnego Zarządu Służby Więziennej w Warszawie), a także do trzeźwiejących alkoholików z kraju i zagranicy. Spotkania organizowane są w Polsce przez AA, a ich celem

1 Anonimowi Alkoholicy, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2000, s. 66. 2 Grupa AA. Gdzie wszystko się zaczyna. Jak funkcjonuje grupa. Jak zacząć, red. Służby Światowe Anonimowych Alkoholików, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2015, s. 46.

88 Wybrane aspekty funkcjonowania wspólnoty Anonimowych Alkoholików… jest omówienie bieżących wyzwań i zagadnień związanych ze współ- pracą SW z AA. Pokazuje to, że współdziałanie SW z AA układa się dobrze i wciąż istnieje potrzeba popularyzacji wiedzy na temat zasad tej wspólnoty wśród osób zainteresowanych tematyką szeroko rozumianej resocjalizacji osadzonych. Warto również omówić naukowe podstawy oddziaływań oferowanych w ramach zdrowienia z uzależnienia w AA.

Rola programu 12 kroków wspólnoty AA w działaniach resocjalizacyjnych i terapeutycznych

Spotkania członków AA (mityngi) są nieodzowną częścią zdrowienia z uzależnienia i przebiegają zgodnie z przyjętym przez grupę scenariu- szem3. Członkowie grupy AA współdecydują o przebiegu mityngu i biorą odpowiedzialność za utrzymywanie porządku w trakcie jego trwania, m.in. należy dopilnować, aby uczestnicy spotkania nie przerywali swoich wypowiedzi i nie komentowali ich, dzięki czemu uczą się oni samoorga- nizacji i samodyscypliny. Obecność na mityngach osób z dłuższym okresem abstynencji pomaga nowicjuszom uwierzyć w możliwość zaleczenia uzależnienia. Poprzez słuchanie uczestników spotkań AA osoby uzależnione mogą nabyć umiejętność dostrzegania problemów innych ludzi i utożsamiania się z nimi, a także kontroli nad własnymi impulsami i wybuchami złości. Jest to szczególnie ważne wśród osadzonych, którzy często doświadczają problemów z wyrażaniem emocji, kontrolą impulsów i popędów4. Oso- by zdrowiejące w AA często zaczynają kontaktować się ze sobą poza mityngami i angażują się w rozmaite akcje (np. organizowanie imprez, zlotów radości AA itp.). Uczestniczenie w mityngach AA pomaga zatem osobom uzależnionym zmienić środowisko społeczne z osób pijących na abstynentów. Tematyka mityngów koncentruje się głównie wokół legatu pierwszego AA, tj. Programu 12 kroków (tabela 1)5. Autorem 12 kroków

3 Ibidem, s. 15. 4 http://brok.edu.pl/wp-content/uploads/sites/4/2015/09/Ireneusz-Kaczmarczyk-Terapeutyczne-oddzia%C5%82ywania-Wsp%C3%B3lnoty-AA.pdf [dostęp: 27.09.2017 r.]. 5 Grupa AA. Gdzie wszystko się zaczyna. Jak funkcjonuje grupa. Jak zacząć, red. Służby Światowe Anonimowych Alkoholików, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2015, s. 15

89 Łukasz Kołodziej

Anonimowych Alkoholików jest Bill W., współzałożyciel wspólnoty. Spisanie kroków stanowiło część pracy nad przygotowaniem rozdziału 5. książki pt.: Anonimowi Alkoholicy (zwanej też jako „wielka księga”). Wcześniej w AA stosowanych było 6 kroków, które jednak nie zostały utrwalone na piśmie. Samo wydarzenie spisania 12 kroków owiane jest swoistego rodzaju legendą, a ich powstanie wspólnota AA opisuje w na- stępujący sposób: „Zaczynając pisać, pomodlił się o pokierowanie jego myślami. Następnie odprężył się. Słowa zaczęły napływać z niewiarygod- ną prędkością. Pierwszy szkic był gotowy po około pół godzinie, ale pisał dalej, dopóki nie poczuł, że powinien skończyć (…)”6.

Tabela 1. 12 kroków Anonimowych Alkoholików 1. Przyznaliśmy, że jesteśmy bezsilni wobec alkoholu, że przestaliśmy kierować własnym życiem. 2. Uwierzyliśmy, że siła większa od nas samych może przywrócić nam zdrowie. 3. Postanowiliśmy powierzyć naszą wolę i nasze życie opiece Boga, jakkolwiek Go pojmujemy. 4. Zrobiliśmy gruntowny i odważny obrachunek moralny. 5. Wyznaliśmy Bogu, sobie i drugiemu człowiekowi istotę naszych błędów. 6. Staliśmy się całkowicie gotowi, aby Bóg uwolnił nas od wszystkich wad charakteru. 7. Zwróciliśmy się do Niego w pokorze, aby usunął nasze braki. 8. Zrobiliśmy listę osób, które skrzywdziliśmy i staliśmy się gotowi zadośćuczynić im wszystkim. 9. Zadośćuczyniliśmy osobiście wszystkim, wobec których było to możliwe, z wyjątkiem tych przypadków, gdyby zraniło to ich lub innych. 10. Prowadziliśmy nadal obrachunek moralny, z miejsca przyznając się do popełnianych błędów. 11. Dążyliśmy poprzez modlitwę i medytację do coraz doskonalszej więzi z Bogiem, jakkolwiek Go pojmujemy, prosząc jedynie o poznanie Jego woli wobec nas oraz o siłę do jej spełniania. 12. Przebudzeni duchowo w rezultacie tych kroków staraliśmy się nieść posłanie innym alkoholikom i stosować te zasady we wszystkich naszych poczynaniach. Źródło: http://aa24.pl/pl/12-krokow-aa/12-krokow-aa [dostęp: 27.09.2017].

Idee przedstawione w Programie 12 kroków nawiązują do pism filozo- ficznych Williama Jamesa, nauk Kościoła episkopalnego i grup oksfordz- kich. Zgodnie z decyzją Służb Światowych AA z 1957 roku zmiana tekstu

6 Anonimowi Alkoholicy wkraczają w dojrzałość, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2000 s. 35.

90 Wybrane aspekty funkcjonowania wspólnoty Anonimowych Alkoholików… kroków, dopisanie lub ujęcie określonego kroku wymagałoby uzyskania zgody 2/3 wszystkich grup na świecie, co – biorąc pod uwagę bardzo dużą ich liczebność – wydaje się niemal niewykonalne. Każdy krok w programie pełni specyficzną rolę w zdrowieniu z uza- leżnienia od alkoholu. Krok 1 mówi o bezsilności osoby uzależnionej od alkoholu oraz tego wszystkiego, co niesie ze sobą codzienność – zwy- kłe życie. Krok ten ułatwia również osobie chorej zaakceptowanie oraz pogodzenie się z koniecznością utrzymywania całkowitej abstynencji na co dzień. Kroki 2 i 3 niosą nadzieję osobom uzależnionym. Sugerują, że jednostka uzależniona nie musi radzić sobie z problemem nałogu wyłącznie sama. W ramach zdrowienia w oparciu o program 12 kroków do zaleczenia uzależnienia od alkoholu niezbędna jest wiara w pomoc siły wyższej7. Dla części osób zdrowiejących we wspólnocie AA rolę siły wyższej pełni grupa AA, dla innych jest to Bóg, a dla jeszcze innych rodzaj siły duchowej. Kroki 4-9 pomagają członkom wspólnoty dostrzec związek pomiędzy swoim uzależnieniem, cechami charakteru a dobrostanem innych ludzi. Jest to możliwe dzięki temu, że kroki te zachęcają członków wspólnoty do przeanalizowania swoich mocnych i słabych stron (krok 4). W kroku 5 chodzi o to, aby wyznać skrywane przez siebie tajemnice drugiemu człowiekowi (nauka zaufania do siebie samego, Boga oraz drugiego człowieka). W krokach 8-9 uczestnicy ruchu AA zachęcani są do zadość- uczynienia za wyrządzone krzywdy swoim bliskim i innym ludziom. Krok 10 pomaga osobom zdrowiejącym w AA traktować siebie i innych ludzi lepiej na co dzień. Krok 11 ułatwia członkom wspólnoty odnaleźć sens życia oraz podtrzymać dobrą relację ze swoją siłą wyższą i Bogiem, jakkolwiek pojmowanym. Krok 12 sugeruje konieczność stosowania wszystkich 12 kroków w swoim codziennym postępowaniu, jednocześnie kierując uwagę osoby uzależnionej na potrzeby innych ludzi, dzięki czemu jednostka chora może przestać koncentrować się wyłącznie na swoich egoistycznych potrzebach i zachciankach. Z badań naukowych nad zdrowieniem w AA wynika, że uczestniczenie w mityngu przynajmniej raz w tygodniu sprzyja utrzymywaniu abstynencji w dłuższej perspektywie czasu8. Jest to minimalna liczba mityngów w tygodniu, która pomaga osobom uzależnionym podtrzymać wypracowaną

7 Anonimowi Alkoholicy, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2000 s. 11. 8 L. Kaskutas, Alcoholics Anonymous effectiveness: Faith Meets Science, „J Addict Dis” 2009, 28(2), s. 145-157.

91 Łukasz Kołodziej wcześniej w AA zdolność do utrzymywania abstynencji9, 10,11. Wykazano również celowość kierowania osób uzależnionych od alkoholu na mityngi AA nawet przed rozpoczęciem terapii uzależnienia8. Z tego też względu, za rekomendacją profesora Rudolfa Moosa z Uniwersytetu Stanforda, sugeruje się, aby mityngi w zakładach karnych odbywały się regularnie, najlepiej raz w tygodniu. Wśród osadzonych są też osoby uzależnione od innych niż alkohol substancji psychoaktywnych, lecz istnieją przesłan- ki naukowe, wskazujące na celowość kierowania takich osób również na mityngi AA12. Zdrowienie z uzależnienia w AA to nie tylko mityngi oraz 12 kro- ków. Wspólnota dysponuje również własną literaturą związaną ze zdrowieniem (tabela 2). Książki oraz materiały informacyjne publikowane przez wspólnotę wydawane są z pominięciem imion i nazwisk autorów. Wynika to z anonimowości członków AA oraz z przekonania wspólnoty o konieczności prezentowania zbiorowego doświadczenia w trzeźwieniu, a nie poglądów indywidualnych osób. Dostępna na świecie literatura AA musi uzyskać wcześniej aprobatę ze strony Służb Światowych AA. W Pol- sce za zgodność tłumaczeń z przesłaniem AA odpowiada Konferencja Służby Krajowej AA, ale to wciąż Służby Światowe AA wydają opinię dotyczącą zgodności tłumaczeń z przesłaniem AA. Czytanie literatury AA jest zatem dobrze udokumentowaną i skuteczną formą biblioterapii uzależnienia od alkoholu. Oprócz czytania literatury AA i regularnego uczęszczania na mityngi, bardzo ważnym aspektem zdrowienia we wspólnocie jest praca nad zdrowieniem w parze z innym anonimowym alkoholikiem13. Osoba o dłuższym okresie abstynencji od alkoholu oraz bardziej doświadczona we wprowadzaniu w życie Programu 12 kroków pomaga nowicjuszowi w AA zrozumieć, na czym polega zdrowienie we wspólnocie. Jednostkę bardziej doświadczoną nazywa się sponsorem, a na tę szukającą pomocy

9 R. Moss, Participation in treatment and Alcoholics Anonymous: a 16-year follow-up of initially untreated individualsm, „Journal of Clinical Psychology” 2006, 62(6), s. 735-750. 10 J. Kelly i wsp., Can 12-step group participation strengthen and extend the benefits of adolescent addiction treatment? A prospective analysis, „Drug Alcohol Depend” 2010, 110(1-2), s. 117-125. 11 K. Humphreys i wsp., Estimating the efficacy of Alcoholics Anonymous without self-selection bias: An instrumental variables re-analysis of randomized clinical trials, „Alcohol Clin Exp Res” 2014, 38(11), s. 2688-2694. 12 J. Kelly i wsp., Do drug-dependent patients attending Alcoholics Anonymous rather than Narcotic Anonymous do as well? A prospective Lagged, matching Analysis, „Alcohol and Alcoholism” 2014, 49(6), s. 645-653. 13 D. Wendt i wsp., Predictors and outcomes of twelve-step sponsorship of stimulant users: secondary analyses of a multisite randomized clinical trial, „JSAD” 2017, 78(2), s. 287-295.

92 Wybrane aspekty funkcjonowania wspólnoty Anonimowych Alkoholików… u sponsora mówi się podopieczny (sponsorowany)14. Sponsorowanie nowicjuszom stanowi też sens 12 kroku AA. Sponsor spotyka się ze swoim podopiecznym w regularnych odstępach czasu.

Tabela 2. Lista tytułów książek aprobowanych przez Konferencję Ogólną Służb Światowych AA, przetłumaczonych na język polski 1. Anonimowi Alkoholicy (wyd. II), Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2015. 2. Dwanaście Kroków i Dwanaście Tradycji, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2013. 3. Życie w trzeźwości, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2000. 4. Anonimowi Alkoholicy wkraczają w dojrzałość, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2010. 5. Przekaż dalej. Opowieść o Billu Wilsonie i o tym, jak posłanie AA ogarnęło cały świat, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2013. 6. Jak to widzi Bill. AA jako droga życia. Wybór pism współzałożyciela AA, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2015. 7. Doktor Bob i dobrzy weterani, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2009. 8. Więzień do więźnia, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2009. 9. The Best of Bill, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2010. 10. Codzienne refleksje, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2015. 11. Historia AA w Polsce (t. I), Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2015. 12. Uwierzyliśmy, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2001. Źródło: http://aa.org.pl/main/literatura.php?op=1 [dostęp: 27.09.2017].

W trakcie rozmów w cztery oczy sponsor oraz podopieczny dzielą się swoimi problemami i odkryciami w zdrowieniu z uzależniania od alkoholu. W AA sponsorzy zachęcani są do pracy z podopiecznymi w oparciu o literaturę AA (głównie książkę pt. Anonimowi Alkoholicy). Nie ma jednak jednej ogólnie zaakceptowanej czy rekomendowanej formy

14 http://www.swiatproblemow.pl/magiczne-slowo-%e2%88%92-sponsor/ [dostęp: 27.09.2017].

93 Łukasz Kołodziej sponsorowania. Ze względu na dużą swobodę w wyborze sposobu pracy z podopiecznymi, wspólnota AA organizuje liczne warsztaty na temat doświadczeń AA w sponsorowaniu15. Dobrą praktyką jest to, aby sponsor miał własnego sponsora. W ten sposób, jeżeli zajdzie taka potrzeba, sponsor może omówić ze swoim własnym sponsorem problemy podopiecz- nego. Sponsorowanie w AA ma zatem elementy superwizji koleżeńskiej o charakterze samopomocowym. Ruch AA wypracował więc wewnętrzne mechanizmy, mające na celu dbałość o jakość sponsorowania. W Polsce sponsorowanie osadzonym przez osoby z AA wciąż jest słabo znane. W związku z tym temat ten budzi liczne kontrowersje i emocje. Po części wynika to z samej natury takich spotkań. Trudno oczekiwać, aby możliwość rozmów ze sponsorem z AA przysługiwała każdemu osadzonemu, który tylko zadeklaruje taką chęć. Udzielenie ewentualnej zgody przez SW na indywidualne spotkania osadzonego ze sponsorem z AA powinno uwzględniać dotychczasowy przebieg odbywania kary pozbawienia wolności przez osadzonego. Chodzi przede wszystkim o to, aby zapobiec ewentualnym zachowaniom agresywnym wobec sponsora ze strony osadzonego. W polskojęzycznej wspólnocie AA sponsorowanie wciąż pozostaje tematem bardzo delikatnym. Pomysł, aby dzielić się z drugim człowie- kiem swoimi tajemnicami przez wiele lat budził ostry sprzeciw. Wstyd oraz obawa przed oceną ze strony innych ludzi są naturalnymi uczu- ciami. Dochodzi do tego polskie doświadczenie totalitarnych reżimów w przeszłości. Niski poziom zaufania społecznego w kraju nie sprzyja również popularyzacji idei sponsorowania. W Polsce istnieją jednak zakłady karne, które umożliwiają osadzonym kontakt ze sponsorami z AA. Z nieformalnych wypowiedzi osób reprezentujących SW na X i XI warsztatach niesienia posłania AA do zakładów karnych i aresztów śledczych wynika, że subiektywne doświadczenia SW ze sponsoringiem w zakładach karnych są pozytywne. Nie wszystkie osoby trzeźwiejące w AA korzystały z pomocy psychoterapeutycznej w wychodzeniu z uzależnienia. Z tego względu w przypadku sponsorowania w AA mogą pojawić się obawy ze strony profesjonalistów o możliwe zniechęcanie podopiecznych do podejmowania profesjonalnych form psychoterapii uzależnienia. Nie można wykluczyć takich in- cydentalnych sugestii ze strony osób zdrowiejących w AA. Niemniej jest

15 http://www.anonimowi-alkoholicy.org.pl/main/faq.php?cat_id=6 [dostęp: 27.09.2017].

94 Wybrane aspekty funkcjonowania wspólnoty Anonimowych Alkoholików… to wbrew 12 tradycjom AA oraz przekroczeniem ram sponsorowania. Rolą sponsora nie jest udzielanie rad, ale dzielenie się własnym doświad- czeniem ze zdrowienia z uzależnienia w AA. W psychoterapii zdarza się również, że pacjenci „słyszą” rzeczy od swoich terapeutów, które nigdy nie zostały wypowiedziane przez profesjonalistę. Takie subiektywne słuchanie wynika z natury samej relacji psychoterapeutycznej. Wymaga też późniejszego przepracowania w trakcie kolejnych sesji terapeutycznych. Czasami pacjenci celowo zmyślają treść rozmów z terapeutą, aby ugrać coś dla siebie. Można się spodziewać, że podobne problemy mogą występować także w relacji sponsor-sponsorowany. Nie wszystko więc, co relacjonują podopieczni musi pochodzić z ust sponsorów w AA. W razie wątpliwości przedstawiciele SW mogą dopytać sponsora co do kontrowersyjnych kwestii.

Resocjalizacyjna rola pozostałych dwóch legatów Anonimowych Alkoholików

Służba w AA (trzeci legat AA), czyli dobrowolne i bezpłatne zaangażo- wanie na rzecz wspólnoty, jest bardzo ważnym elementem wychodzenia z uzależnienia od alkoholu16. Zasady pełnienia służby w AA skodyfiko- wane zostały w 1965 r. w postaci 12 koncepcji AA. W Polsce koncepcje te zostały zaaprobowane dopiero w 2011 r. (tabela 3). Istnieje wiele możliwych sposobów pełnienia służby17. Czasami jest to parzenie herbaty na mityngach. Istnieje też służba rzecznika grupy (odpowiada za kontakt grupy AA np. z administratorem lokalu) i man- datariusza (odpowiada za kontakt grupy z innymi grupami AA oraz całą wspólnotą AA). Podjęcie służby w AA wiąże się z obdarzeniem osoby służebnej zaufaniem przez innych członków grupy, tzw. sumienie grupy18.

16 http://www.alko.opole.pl/alko2-25.html [dostęp: 27.09.2017]. 17 Grupa AA. Gdzie wszystko się zaczyna. Jak funkcjonuje grupa. Jak zacząć, red. Służby Światowe Anoni- mowych Alkoholików, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2015, s. 20-26. 18 Ibidem, s. 32.

95 Łukasz Kołodziej

Tabela 3. 12 koncepcji dla służb AA w Polsce 1. Najwyższe uprawnienia dla służb AA w Polsce powinny zawsze mieć oparcie w sumieniu zbiorowym całej naszej wspólnoty, wobec którego służby ponoszą ostateczną odpowiedzialność. 2. Konferencja Służby Krajowej AA w Polsce jest niemal we wszystkich sprawach aktywnym głosem i skutecznie działającym sumieniem całej naszej społeczności. 3. Aby zapewnić skuteczne przewodzenie, powinniśmy przyznać tradycyjne „prawo do decyzji” każdemu elementowi służby AA – konferencji, radzie powierników, radzie fundacji, biuru służby krajowej, komisjom KSK oraz ich personelowi i osobom zarządzającym. 4. Wszystkie poziomy służby AA powinny mieć przyznane tradycyjne „prawo do uczestnictwa”, pozwalające na głosowanie proporcjonalne do ponoszonej odpowiedzialności. 5. Na wszystkich poziomach naszej struktury powinno obowiązywać tradycyjne „prawo do apelacji”, gwarantujące wysłuchanie głosu mniejszości i wnikliwe rozpatrzenie skarg. 6. Konferencja Służby Krajowej AA w Polsce uznaje, że główna inicjatywa i odpowiedzialność za większość spraw związanych ze służbami AA powinna należeć do obdarzonych zaufaniem członków konferencji, działających jako Rada Powierników Służby Krajowej AA w Polsce. 7. Statut i regulaminy Fundacji BSK AA w Polsce są instrumentami prawnymi, upoważniającymi powierników do kierowania i prowadzenia spraw wspólnoty AA. Karta konferencji nie jest dokumentem prawnym; opiera się na tradycji, a jej skuteczność zależy od dobrowolnych datków członków AA i posiadanego budżetu. 8. Powiernicy są planistami głównych działań wspólnoty AA w Polsce. Zarządzają finansami AA i sprawują nadzór nad Fundacją BSK AA, zachowując prawo wyboru jej Zarządu, otaczając opieką wszystkie poziomy służb AA w Polsce. 9. Dla naszego przyszłego funkcjonowania i bezpieczeństwa nieodzowne jest dobre przywództwo w służbach. Przewodzenie służbom, pierwotnie sprawowane przez założycieli, powinno być sprawowane przez powierników. 10. Z każdą służbą w jednakowym stopniu powinny wiązać się odpowiedzialność i uprawnienia, których zakres powinien być zawsze wyraźnie określony. 11. Powiernikom powinno się zawsze zapewnić dobór optymalnych zespołów, komisji, dyrektorów służb, członków zarządu, personelu i konsultantów. Przedmiotem najwyższej troski zawsze pozostaną: ich skład, kwalifikacje, procedury wyboru oraz uprawnienia i obowiązki pełniących służbę.

96 Wybrane aspekty funkcjonowania wspólnoty Anonimowych Alkoholików…

12. We wszystkich swoich poczynaniach Konferencja Służby Krajowej AA w Polsce ma się kierować duchem tradycji AA, dbając o to, by sama nigdy nie stała się ośrodkiem niebezpiecznego bogactwa lub władzy. Podstawową zasadą finansową ma być zapewnienie wystarczających funduszy operacyjnych i rozsądnej rezerwy budżetowej. Żaden z członków konferencji nie może mieć nieuzasadnionej władzy nad innymi. Wszystkie ważne decyzje powinny być podejmowane w drodze dyskusji i głosowania, i – jeśli to tylko możliwe – jednomyślnie. Działania konferencji nigdy nie mogą powodować pociągnięcia jej członków do odpowiedzialności karnej lub wywołania publicznej polemiki. Konferencja nigdy nie będzie rządziła i – tak jak wspólnota, której służy – na zawsze pozostanie demokratyczna w duchu i działaniu. Źródło: http://aa-pik-wielkabrytania.org.pl/pl/12-koncepcji [dostęp: 27.09.2017].

Członkowie AA uważają służbę za przywilej, polegający na zaufa- niu wspólnoty wobec osoby służebnej. W ten sposób pełnienie służby w AA pomaga osobie uzależnionej od alkoholu odzyskać utracone poczucie godności i wartości. Powierzenie zaufania i udzielenie osobie uzależnionej rekomendacji do pełnienia określonej służby w AA działa na alkoholika/alkoholiczkę nagradzająco. Dzięki służbie w AA uczestnik tego ruchu może również nauczyć się rzetelnie wykonywać powierzone zadania. Niejednokrotnie osoby służebne muszą poradzić sobie z rozwią- zywaniem różnych konfliktów interpersonalnych itp. Efekty zdrowienia z uzależnienia od alkoholu w AA poprzez służbę można więc tłumaczyć, posiłkując się m.in. teorią zachęt społecznych oraz teorią społecznego uczenia się19. W warunkach odbywania kary pozbawienia wolności podejmowanie służby w AA może być utrudnione. Niemniej bardzo ważne jest to, aby łącznicy do zakładów karnych i aresztów śledczych20 angażowali osoby osadzone, uczestniczące w mityngach w zakładach karnych, do pełnie- nia służby w AA w więzieniach (np. poprzez samodzielne prowadzenie mityngów czy czytanie tekstów stałych AA, przypadających na dzień mityngu). Podjęcie służby w AA przez osadzonego może służyć SW jako ważna wskazówka, potwierdzająca duże zaangażowanie osoby uzależnio- nej w proces trzeźwienia.

19 J. Kelly, Are societies paying unnecessarily for otherwise free lunch? Final musings on the research on Alcoholics Anonymous and its mechanisms of behavior change, „Addiction” 2017, 112(6), s. 943-945. 20 Grupa AA. Gdzie wszystko się zaczyna. Jak funkcjonuje grupa. Jak zacząć, red. Służby Światowe Anonimowych Alkoholików, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2015, s. 28.

97 Łukasz Kołodziej

Dzięki tradycjom AA (tabela 4) wspólnota może realizować swoje cele, współpracować z otoczeniem społecznym i trwać w czasie (utrzymy- wać swoją jedność)21. 12 tradycji AA powstało na podstawie doświadczeń własnych AA w Stanach Zjednoczonych w 1946 r. w kontaktach ze świa- tem zewnętrznym (np. ośrodkami terapii uzależnień) oraz w działaniach samopomocowych z innymi alkoholikami.

Tabela 4. 12 tradycji AA 1. Nasze wspólne dobro powinno być najważniejsze; wyzdrowienie każdego z nas zależy bowiem od jedności Anonimowych Alkoholików. 2. Jedynym i najwyższym autorytetem w naszej wspólnocie jest miłujący Bóg, jakkolwiek może się On wyrażać w sumieniu każdej grupy. Nasi przewodnicy są tylko zaufanymi sługami, oni nami nie rządzą. 3. Jedynym warunkiem przynależności do AA jest pragnienie zaprzestania picia. 4. Każda grupa powinna być niezależna we wszystkich sprawach, z wyjątkiem tych, które dotyczą innych grup lub AA jako całości. 5. Każda grupa ma jeden główny cel: nieść posłanie alkoholikowi, który wciąż jeszcze cierpi. 6. Grupa AA nigdy nie powinna popierać, finansować ani użyczać nazwy AA jakimkolwiek przedsięwzięciom, ażeby problemy finansowe, majątkowe lub sprawy ambicjonalne nie odrywały nas od głównego celu. 7. Każda grupa AA powinna być samowystarczalna i nie powinna przyjmować dotacji z zewnątrz. 8. Działalność we wspólnocie AA powinna na zawsze pozostać honorowa; dopuszcza się jednak zatrudnianie niezbędnych pracowników w służbach AA. 9. Anonimowi Alkoholicy nie powinni nigdy stać się organizacją; dopuszcza się jednak tworzenie służb i komisji bezpośrednio odpowiedzialnych wobec tych, którym służą. 10. Anonimowi Alkoholicy nie zajmują stanowiska wobec problemów spoza ich wspólnoty, ażeby imię AA nigdy nie zostało uwikłane w publiczne polemiki. 11. Nasze oddziaływanie na zewnątrz opiera się na przyciąganiu, a nie na reklamowaniu, musimy zawsze zachować osobistą anonimowość wobec prasy, radia i filmu. 12. Anonimowość stanowi duchową podstawę wszystkich naszych tradycji, przypominając nam zawsze o pierwszeństwie zasad przed osobistymi ambicjami. Źródło: http://aa-pik-wielkabrytania.org.pl/pl/12-tradycji-aa [dostęp: 27.09.2017].

21 Dwanaście Kroków i 12 Tradycji, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2013, s. 129.

98 Wybrane aspekty funkcjonowania wspólnoty Anonimowych Alkoholików…

Jak twierdzą Anonimowi Alkoholicy, 12 tradycji jest pośrednim do- wodem na to, że wspólnota nie jest idealna. Do trwania AA w czasie potrzebne jest poskromienie ambicji oraz nadmiernego ego poszczególnych członków AA. Poprzez podporządkowanie się tradycjom i wynikającym z nich regułom uczestnik ruchu AA uczy się szacunku w stosunku do ustalonych zasad. Jest to szczególnie istotne dla osób osadzonych, które mają skłonność do łamania obowiązującego prawa i zasad współżycia społecznego. Przestrzeganie tradycji AA pełni więc też rolę terapeutycz- ną i resocjalizacyjną. Nieprzestrzeganie tradycji AA ma przynieść całej wspólnocie oraz poszczególnym jej członkom negatywne konsekwencje. „Członek AA musi podporządkować się regułom (…). Jeśli zbyt daleko od tych zasad odejdzie, zostanie szybko i skutecznie ukarany, pogrąża się w nałóg i umiera”22.

Wymagające partnerstwo – współpraca Służby Więziennej ze wspólnotą Anonimowych Alkoholików

Współpraca AA z profesjonalistami, w tym z SW, odbywa się w ramach 5 tradycji AA. Wspólnota deleguje swojego przedstawiciela do pełnienia służby łącznika do zakładów karnych i aresztów śledczych. Zadaniem takiej osoby jest dostarczanie materiałów informacyjnych AA do zakła- dów karnych oraz organizowanie mityngów za ich murami. Łącznicy AA do zakładów karnych i aresztów śledczych nie są przypadkowymi ludźmi – zostali oddelegowani do tej służby przez innych członków AA jako wyraz zaufania wspólnoty wobec osób służebnych. Warto podkreślić, że wciąż brakuje usystematyzowanych badań na temat opinii trzeźwiejących alkoholików o współpracy z SW. Z nieformalnych rozmów autora pracy z przedstawicielami AA wynika jednak, że trzeźwiejący alkoholicy, zaangażowani w niesienie posłania AA do za- kładów karnych i aresztów śledczych, najczęściej skarżą się na długi okres oczekiwania przed bramami więzień. Przedstawiciele AA w ZK mogą mieć z kolei raczej nikłą świadomość wyzwań, wynikających z występo- wania subkultur więziennych (np. oczekują, że skazani będą trzymać się za ręce w trakcie mityngów za murami).

22 Ibidem, s. 130.

99 Łukasz Kołodziej

W myśl tradycji 6 i 10 wspólnota AA nie wypowiada się na temat profesjonalnych systemów terapeutycznych oraz metod resocjalizacji23. Założenia programu AA nie stoją zatem w sprzeczności z profesjonalną psychoterapią uzależnienia. Wyrazem postawy paternalistycznej wobec AA ze strony profesjonalistów jest przekonanie, że w niektórych warunkach, np. w zakładach karnych i całodobowych oddziałach terapii uzależ- nień, wspólnota AA powinna skoncentrować się wyłącznie na rozważaniu kroków 1-3. Z doświadczeń autora w kontaktach z przedstawicielami AA wynika również, że wśród członków wspólnoty istnieje pewna tendencja do tego, aby przerobienie Programu 12 kroków traktować pobieżnie, szybko i bez- refleksyjnie. Podobnie też ma się sprawa z czynieniem zadośćuczynienia za wyrządzone krzywdy. Nie oznacza to, że program AA nie działa, ale że wdrażany jest w życie przez osoby, które mogą mieć zróżnicowane poglądy na temat zdrowienia z uzależnienia. W ocenie działań poszcze- gólnych jednostek w AA należy również pamiętać, że wspólnota ta nie składa się z ludzi idealnych. Jej członkami są osoby, u których zdiagno- zowano zaburzenia zdrowia psychicznego w postaci zespołu uzależnienia od alkoholu, a choroba ta skutkuje różnymi problemami emocjonalnymi oraz poznawczymi. Z tego też względu informacje zwrotne od profesjo- nalistów w stosunku do AA są pożądane i cenne. Działalność poszczególnych członków AA w zakładach karnych i aresztach śledczych wpisuje się w model społeczeństwa obywatelskiego i działania o charakterze wolontariatu24. Wymóg zachowania anonimowo- ści oraz nieangażowanie się wspólnoty AA w różne inicjatywy ogranicza możliwość szerokiego nagłośnienia wspólnych działań SW z AA na forum publicznym. Trzeba jednak pamiętać, że wychodzenie z nałogu i prze- zwyciężanie problemów w życiu bardzo rzadko jest procesem szybkim i spektakularnym. Dobrze się stało, że mityngi AA w zakładach karnych i aresztach śledczych są częścią życia więziennego w Polsce bez potrzeby nadmiernego rozgłaszania tematu na zewnątrz. W ten sposób wyraża się też szacunek SW wobec zasad wspólnoty AA.

23 Grupa AA. Gdzie wszystko się zaczyna. Jak funkcjonuje grupa. Jak zacząć, red. Służby Światowe Anonimowych Alkoholików, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2015, s. 43; Anonimowi Alkoholicy, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2000, s. XVI. 24 http://samopomoc.boris.org.pl/wp-content/uploads/sites/2/2012/03/samopomoc.2.pdf [dostęp: 27.09.2017].

100 Wybrane aspekty funkcjonowania wspólnoty Anonimowych Alkoholików…

Bibliografia

Anonimowi Alkoholicy, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2000. Anonimowi Alkoholicy wkraczają w dojrzałość, Fundacja Biuro Służby Krajowej Ano- nimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2000. Dwanaście Kroków i 12 Tradycji, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Al- koholików w Polsce, Warszawa 2013. Grupa AA. Gdzie wszystko się zaczyna. Jak funkcjonuje grupa. Jak zacząć, red. Służby Światowe Anonimowych Alkoholików, Fundacja Biuro Służby Krajowej Anoni- mowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 2015. Humphreys K., i wsp., Estimating the efficacy of Alcoholics Anonymous without self- selection bias: An instrumental variables re-analysis of randomized clinical trials, „Alcohol Clin Exp Res” 2014, 38(11). Kaskutas L., Alcoholics Anonymous effectiveness: Faith Meets Science, „J Addict Dis” 2009, 28(2). Kelly J., Are societies paying unnecessarily for otherwise free lunch? Final musings on the research on Alcoholics Anonymous and its mechanisms of behavior change, „Addiction” 2017, 112(6). Kelly J., i wsp., Can 12-step group participation strengthen and extend the benefits of adolescent addiction treatment? A prospective analysis, „Drug Alcohol Depend” 2010, 110(1-2). Kelly J., i wsp., Do drug-dependent patients attending Alcoholics Anonymous rather than Narcotic Anonymous do as well? A prospective Lagged, matching Analysis, „Alcohol and Alcoholism” 2014, 49(6). Moos R., Participation in treatment and Alcoholics Anonymous: a 16-year follow-up of initially untreated individuals, „Journal of Clinical Psychology” 2006, 62(6). Wendt D., i wsp., Predictors and outcomes of twelve-step sponsorship of stimulant users: secondary analyses of a multisite randomized clinical trial, „JSAD” 2017, 78(2).

Źródła internetowe: http://aa.org.pl/main/literatura.php?op=1 http://aa24.pl/pl/12-krokow-aa/12-krokow-aa http://aa-pik-wielkabrytania.org.pl/pl/12-koncepcji http://aa-pik-wielkabrytania.org.pl/pl/12-tradycji-aa http://brok.edu.pl/wp-content/uploads/sites/4/2015/09/Ireneusz-Kaczmarczyk-Tera- peutyczne-oddzia%C5%82ywania-Wsp%C3%B3lnoty-AA.pdf

101 Łukasz Kołodziej http://samopomoc.boris.org.pl/wp-content/uploads/sites/2/2012/03/samopomoc.2.pdf http://www.alko.opole.pl/alko2-25.html http://www.anonimowi-alkoholicy.org.pl/main/faq.php?cat_id=6 http://www.swiatproblemow.pl/magiczne-slowo-%e2%88%92-sponsor/

102 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 96, Warszawa 2017

Jan Dezyderiusz Pol

Duszpasterstwo więzienne w Polsce w perspektywie 25 lat doświadczeń pastoralno-resocjalizacyjnych

Polish prison priesthood in the perspective of 25 years experience of pastoral rehabilitation

Przemiana ustrojowa w Polsce pod koniec lat 80. ub. wieku urucho- miła procesy, które znacząco zmieniły sposób funkcjonowania jednostek penitencjarnych. Opieka religijna, działania duszpasterskie skierowane do osób pozbawionych wolności oraz funkcjonariuszy i pracowników Służby Więziennej od tego czasu stały się kolejnym środowiskiem dla duszpasterzy zajmujących się skazanymi oraz osobami, które w ramach swojego zatrudnienia i służby gwarantują prawidłowe wykonywanie kary pozbawienia wolności. Kara ta zazwyczaj powoduje zmianę i wywiera określone skutki w funkcjonowaniu więźnia i jego najbliższych. W tak odmiennej sytuacji życiowej opieka i działania pastoralne wydają się istotnym elementem wspierającym skazanego. Natomiast funkcjonariusze Służby Więziennej wykonując swoją profesję są narażeni także na konsekwencje wynikające z trudnej i obciążającej pracy w jednostkach penitencjarnych. Swoistość tych miejsc oraz określony sposób funkcjonowania osadzonych i funkcjonariuszy mogą być impulsem, aby doskonalić i rozwijać to specyficzne duszpasterstwo.

Słowa kluczowe: kapłaństwo więzienne, kapelan więzienny, resocjalizacja penitencjarna, praktyki religijne, więzienie.

The author of the article describes the changes in the functioning of penitentiary facilities in Poland, after the political changes in the late 80s of the 20th century. Religious support as well as pastoral services for both, the prisoners and employees of the Polish Prison Service, became yet another element of re-adaptation, socialization method and rehabilitation process, required throughout imprisonment period. Author points

103 Jan Dezyderiusz Pol out organisational and legal challenges, including those that are related to the status of the prison chaplain and activity of secular volunteers. He emphasizes that religious practices of prisoners can have positive and creative influence on their personality transformation and further support their rehabilitation.

Key words: prison priesthood, prison ministry, penitentiary resocialization, religious practices, religious services, prison facilities, spiritual rehabilitation, social integration, religious meaning in prison.

Duszpasterstwo więzienne w realiach polskich jednostek penitencjarnych

Duszpasterstwo, jako zorganizowana działalność realizująca zbawcze dzieło Chrystusa przez kerygmę Słowa Bożego, liturgię i posługę paster- ską oraz świadectwo życia chrześcijańskiego, jest naturalną aktywnością we wspólnocie Kościoła. Pomimo wieloletnich przemian społecznych i kulturowych nieustannie zauważa się potrzebę działalności pastoralnej odnoszącej się do poszczególnych grup zawodowych oraz ludzi, których należy wspierać. „Zróżnicowane sytuacje życia ludzi oraz różne uwarunkowania działalności Kościoła leżą u podstaw tworzenia różnych koncepcji duszpasterstwa”1. W przypadku osób pozbawionych wolności oraz kadry Służby Więziennej możliwe jest objęcie duszpasterstwem zwyczajnym i nadzwyczajnym. Pierwsze odnosi się do ludzi przebywających poza zakła- dem karnym, tj. takich, jak większość wiernych, drugie natomiast do osób, które ze względu na warunki życia i szczególne potrzeby nie mają możli- wości korzystania z duszpasterstwa zwyczajnego2. Zrozumiałe jest zatem, że warunki pracy funkcjonariuszy Służby Więziennej oraz okoliczności przebywania osadzonych w jednostkach penitencjarnych kwalifikują obie grupy do organizowania dla nich konkretnej oferty pastoralnej na poziomie dostosowanym do potrzeb duchowych i możliwości percepcyjnych. W tak specyficznym miejscu jest to konieczne i uzasadnione. Określo- ne warunki jednostek penitencjarnych, izolacja, skutki przebywania

1 R. Kamiński, W. Przygoda, M. Fiałkowski (red.), Leksykon teologii pastoralnej, Towarzystwo Naukowe KUL Jana Pawła II, Lublin 2006, s. 202. 2 Ibidem, s. 209.

104 Duszpasterstwo więzienne w Polsce w perspektywie 25 lat doświadczeń pastoralno-resocjalizacyjnych w odosobnieniu oraz deprywacja potrzeb powodują, że duszpasterstwo więzienne koncentruje się głównie na osobach pozbawionych wolności. Porządkując kwestie definicyjne, należy podkreślić, że duszpasterstwo więzienne to działalność ukierunkowana zdecydowanie na osadzonych. Kościół kieruje je do osób pozbawionych wolności przebywających w aresztach śledczych i zakładach karnych, tj. okresowo aresztowanych, więźniów młodocianych, pierwszy raz skazanych i recydywistów, a także osób realizujących programy terapeutyczne. Dla poprawności terminologicznej należy również doprecyzować stosowane powszechnie okre- ślenia związane z opisywanym zagadnieniem. W tym przypadku może wystąpić duże podobieństwo słowne i znaczeniowe używanych terminów. W literaturze przedmiotu oraz oficjalnych dokumentach i wypowiedziach znajdziemy następujące określenia: „kapelan więzienny”, „kapelan więziennictwa”, „duszpasterstwo więzienne”, „duszpasterz więziennic- twa”, „duszpasterz więzienny”, „duszpasterska praca penitencjarna”3. Wyraźnie możemy tu zauważyć, że jedne terminy określają działania organizacyjne oraz odnoszą się do duszpasterstwa, czyli posługi i pracy z osobami pozbawionymi wolności oraz z funkcjonariuszami SW, inne natomiast koncentrują się na osadzonych. Dla nich bowiem obecność kapłana w więzieniu czy areszcie stwarza jedyną możliwość korzystania z opieki duszpasterskiej, zaś pracownicy SW, jeśli odczuwają taką po- trzebę, mogą przede wszystkim uczestniczyć w praktykach religijnych po pracy, w swoich wspólnotach parafialnych. Kapelan pełniący posługę w więzieniu, znając specyfikę pracy SW oraz uwarunkowania związane z tą pracą może z większym zrozumieniem odnieść się do duchowych potrzeb i problemów osób tam zatrudnionych. Można zatem zaryzyko- wać doprecyzowanie terminologiczne, polegające na tym, że funkcja „kapelan więziennictwa” i „duszpasterz więziennictwa” uznane będą jako stanowisko, i będzie ono kojarzone z działalnością administracyjną i zarządzaniem w zakresie, jaki będzie powierzony, natomiast określenie

3 Zob. R. Kamiński, B. Drożdż (red.), Duszpasterstwo specjalne, Lublin 1998, 311-312; J.D. Pol, Duszpasterska i charytatywna pomoc więźniom, [w:] „Ateneum kapłańskie” 2006, 146(2006), z. 3 (583), s. 509-510; J.D. Pol. hasło: więźniów duszpasterstwo, [w:] Leksykon teologii pastoralnej, R. Kamiński, W. Przy- goda, M. Fiałkowski (red.), op. cit., s. 891; P. Wojtas, [w:] Duszpasterstwo więzienne w pracy penitencjarnej, Lublin 2007, s. 16; J.D. Pol, Więzienna szansa, Warszawa 2008, s. 7; P. Wojtas, Duszpasterstwo więziennictwa w Polsce dziś. Filozoficzno-pastoralne aspekty wykonania kary pozbawienia wolności, [w:] Oblicza wykluczenia i marginalizacji społecznej, A. Fidelus (red.), Warszawa 2011, s. 224-226; J. Nikołajew, Duszpasterstwo więzienne, tradycje, teraźniejszość, perspektywy, Polihymnia, Lublin 2009, s. 10; Oficjalna strona Konferencji Episkopatu Polski (KEP), http://episkopat.pl/duszpasterstwa-krajowe-i-inne/#1448637949533-15042119-1486, (dostęp: 26.10.2016).

105 Jan Dezyderiusz Pol

„kapelan więzienny” i „duszpasterz więzienny” będzie określało funk- cję związaną z działalnością pastoralną, duszpasterską, katechetyczną i sakramentalną. Interdyscyplinarność, którą nacechowany jest proces naprawczy oraz procesy towarzyszące resocjalizacji, takie jak pryzoniza- cja, deprywacja potrzeb oraz inne konsekwencje przebywania w izolacji, powodują, że duszpasterstwo więzienne nieustannie stanowi wyzwanie dla kapłana i pomocników świeckich. Wymaga to także usankcjonowania i umocowania wykonywania określonej posługi w ramach prawnych i strukturze więziennictwa polskiego. Duszpasterstwo więźniów od początków istnienia Kościoła należy in- tegralnie do jego posłannictwa. Współcześnie w Polsce obejmuje się nim aresztowanych oraz osadzonych odbywających karę pozbawienia wol- ności w zakładach karnych typu zamkniętego, półotwartego, otwartego, co realizowane jest w systemie zwykłym, terapeutycznym oraz programowanego oddziaływania4. Od początku nowej rzeczywistości politycznej i społecznej, czyli od lat 80., pojawiła się możliwość realizacji prawa do praktyk religijnych w więzieniach i aresztach śledczych oraz w miarę systematyczna praca duszpasterska5. Na tej podstawie biskupi mieli prawo wyznaczać duchownych, którzy w miejscach odosobnienia mogli spra- wować sakramenty, odprawiać mszę św. i stopniowo organizować opiekę duszpasterską nad osadzonymi. Tak więc od 17 września 1981 r., kiedy to ukazało się zarządzenie ministra sprawiedliwości, nastąpiła zmiana sytuacji duszpasterstwa więziennego. Proboszczowie parafii, na terenie których były zakłady karne, rozpoczęli organizację opieki duszpasterskiej skoncentrowanej na więźniach. Powołano wówczas − co prawda − kapelanów zajmujących się osadzonymi, ale ich zaangażowanie było

4 Zob. art. 70, 81, Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. nr 90, poz. 557). 5 Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z 17.09.1981 r. (niepublikowane). Po II wojnie światowej nawiązano do tradycji sprzed 1939 r. i do połowy 1945 r. odprawiano nabożeństwa i udzielano sakramentów. Jednak w następnych latach sukcesywnie ograniczano zaangażowanie duchownych. Zakazywano posługi i spotkań zbiorowych, zwiększała się liczba więźniów politycznych, a mimo to eliminowano kapelanów zakonnych, i jeśli umożliwiano posługę, to tylko w celi więziennej. W lutym 1946 r. postanowieniem II Ogólnokrajowego Zjazdu Naczelników Więzień i Komendantów Obozów zamknięto kaplice i ograniczono odprawianie nabożeństw. W latach powojennych liczni duchowni, którzy sami byli więźniami i pozbawiono ich praw, mieli odwagę na realizowanie posługi religijnej wobec współosadzonych. Od 1956 r. więziennictwo podlegało Ministerstwu Sprawiedliwości, i mimo zawartych kolejnych porozumień stopniowo eliminowano możliwość posługi duszpasterskiej. Stan ten trwał do końca lat 70.; więcej: Z. Lasocik, Praktyki religijne więźniów, Warszawa 1993, K. Bedyński, Duszpasterstwo więzienne w Polsce − zarys historyczny, Warszawa 1994; J. de Michelis, Opieka duszpasterska nad osobami pozbawionymi wolności, [w:] Udział osób duchownych w realizacji sprawiedliwości naprawczej i wykonywaniu kar kryminalnych, Warszawa 2004; J. Nikołajew, Duszpasterstwo więzienne, tradycje, teraźniejszość, perspektywy, Lublin 2009.

106 Duszpasterstwo więzienne w Polsce w perspektywie 25 lat doświadczeń pastoralno-resocjalizacyjnych równoległe z duszpasterstwem parafialnym. Tak wyglądała organizacja duszpasterstwa w 130 jednostkach penitencjarnych. Zmiana rokująca pewną stabilność w zakresie pastoralnej aktywności na rzecz osadzonych nastąpiła od 1 września 1987 r. Wtedy Episkopat Polski ustanowił urząd Naczelnego Kapelana Więziennictwa, który formalnie rozpoczął działalność od 1 listopada 1990 r.6. Równolegle budowa- no struktury oraz zwiększały się możliwości i zaangażowanie innych osób niż duchowni. Zmiana realiów politycznych oraz stopniowa liberalizacja wykonywania kary pozbawienia wolności pozwalała na wprowadzanie w sposób formalny kapłanów, sióstr zakonnych, katechetów świeckich i wolontariuszy do miejsc odosobnienia. Kolejne rozwiązania prawne pozwalały na regularną i systematyczną pracę z więźniami. Równolegle z aktywnością księży rozwijano w naszym kraju możliwości wsparcia katolickich kapelanów więziennych przez osoby świeckie. Z czasem przybrało to sformalizowaną strukturę pod nazwą „Bractwo Więzienne”. Duszpasterstwo więzienne w Polsce po zmianach ustrojowych zainteresowane było także kontaktami i wymianą doświadczeń na forum międzynarodowym. Naczelny Kapelan Więziennictwa, ks. dr Jan Si- korski, po raz pierwszy uczestniczył w Wiedniu w 1987 r. w spotkaniu International Commission of Catholic Prison Pastoral Care (ICCPPC) − Międzynarodowa Komisja Katolickiego Duszpasterstwa Więzienne- go. Ks. dr Paweł Wojtas, który sprawował funkcję Naczelnego Kapelana Więziennictwa w Polsce od 2001 r., od wielu lat był również zaanga- żowany formalnie w struktury ICCPPC. Organizacja ta gromadzi na- czelnych katolickich kapelanów więziennictwa wszystkich krajów świata. W strukturach tych polscy księża jako pierwsi reprezentowali kraje tzw. dawnego bloku wschodniego. Natomiast świeccy wolontariusze (obecnie działający pod auspicjami „Bractwa Więziennego”) od 1992 r. uczestni- czyli w spotkaniach Prison Fellowship International (PFI)7. „Działania kapelanów i naszych świeckich ewangelizatorów zyskały uznanie w oczach więzienniczych władz krajowych i międzynarodowych. Świadczy o tym

6 Zob. J. Nikołajew, Duszpasterstwo więzienne, ibidem, s. 33. 7 Prison Fellowship International (PFI) „... skupia niezależne, religijne i narodowe wspólnoty więzienne, zajmujące się ewangelizacją i innymi formami pomocy więźniom, ich rodzinom, a pośrednio – społeczeństwu”. Za religijną podstawę swego działania PFI przyjmuje prawdy dogmatyczne zawarte w Credo Nicejskim. Każde afiliowane bractwo należące do tego stowarzyszenia zachowuje swą identyczność wyznaniową, narodową i kulturową, a korzysta z pomocy i współpracy stowarzyszenia, w zależności od potrzeb i warunków”, Więziennictwo w świetle praw człowieka, Kule k/Częstochowy 1993 r. (materiały seminaryjne), s. 40; zob. też https://pfi.org/. Polskie duszpasterstwo więzienne utrzymuje także kontakt z International Prison Chaplains Association (IPCA). Jest to stowarzyszenie protestanckich kapelanów więziennych.

107 Jan Dezyderiusz Pol fakt, że w 1993 r. Rada Europy zorganizowała w Polsce Międzynarodowe seminarium na temat posług religijnych w więzieniach”8. W roku 2016 Stowarzyszenie „Bractwo Więzienne” zostało rozwiązane i chwilowo nie powołano struktury o takim samym zasięgu, gromadzącej wolontariuszy, którzy podejmowaliby aktywność w tym zakresie. Perspektywa już ponad 20 lat pokazuje ile zmian dokonano, aby duszpasterstwo prowadzone w tak specyficznych miejscach jak więzienia i areszty nabrało odpowiedniej formy i stanowiło właściwie skorelowa- ne działania i propozycje, którymi obejmuje się osadzonych. Aby tego dokonać należało uczynić odpowiednie zmiany na poziomie legislacji i organizacji porządku uwzględniającego potrzeby duszpasterzy i świec- kich ewangelizatorów oraz osób osadzonych i pracowników Służby Wię- ziennej. Po przyjęciu tzw. pakietu ustaw wyznaniowych z 17 maja 1989 r., rozpoczęto stopniowo przygotowanie do kolejnych etapów funkcjonowania duszpasterstwa więziennego. W regulacjach tych uwzględniono gwarancję wolności sumienia i wyznania, stosunku Państwa do Kościoła katolickiego, a także ubezpieczenia społecznego duchownych. Oznaczało to również potwierdzenie potrzeby i możliwości stałej obecności pastoralnej Kościoła w miejscach izolacji9. Wykaz zasadniczych aktów prawnych, obecnie obowiązujących i regulujących kwestię praktyk religijnych, obejmuje: Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 5 listopada 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych w zakładach karnych (Dz. U. z 1998 r. nr 139, poz. 904), Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 2 września 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych w zakładach karnych i aresztach śledczych (Dz. U. nr 159, poz. 1546), umowę o wykonywanie posług religijnych. Kwestie praktyk religijnych były także wymienione w Rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 2 maja 1989 r., jako prawo skazanego podczas odbywania kary pozbawienia wolności (§ 9 ust. 1 i 2). Inne wspólnoty

8 J. Sikorski, Duszpasterstwo więzienne, [w:] J. Woźniak, Duszpasterstwo więzienne w III Rzeczypospolitej, Kraków 2002, s. 43. 9 Konstytucja RP zawiera prawo wyznaniowe w artykułach 25 i 53. Natomiast proces normalizacji w stosunkach Państwo – Kościół utrwalony został przez podpisanie (28.07.1993 r.) i ratyfikacje (23.02.1998 r.) konkordatu oraz uchwalenie Konstytucji z 2.04.1997 r. Art. 17 dotyczy gwarancji opieki duszpasterskiej w więzieniu. Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie 28.07.1993 r. (Dz. U. z 1998 r. nr 51, poz. 318).

108 Duszpasterstwo więzienne w Polsce w perspektywie 25 lat doświadczeń pastoralno-resocjalizacyjnych religijne i związki wyznaniowe działają na podstawie odrębnych przepi- sów10. Wymienione regulacje oparte są o akty prawne, które nakładają na administrację jednostek penitencjarnych określone obowiązki. W na- wiązaniu do standardów międzynarodowych, warto tu wskazać art. 25 Konstytucji RP, art. 18 Powszechnej deklaracji praw człowieka, reguły 41 i 42 wzorcowych Reguł minimum postępowania z więźniami oraz Europejskie Reguły Więzienne11. Stopniowo w architekturze zakładów karnych przywracano dawne kaplice lub tworzono nowe. W latach 1989-1990 funkcjonują w trzech zakładach karnych (Iława, Chełm, Wronki). Wraz ze zmianami politycz- nymi w kolejnych jednostkach penitencjarnych powstają nowe kaplice. Z racji wielowyznaniowości osadzonych kaplice te mają często charakter ekumeniczny, co pozwala na wspólne używanie tych obiektów do celów sakralnych. Z biegiem czasu całość działań została dopełniona nową sytuacją kadrową. Pierwsze regulacje zatrudnienia były związane ze szczeblem centralnym, a potem stopniowo dochodziło do stabilizacji w poszcze- gólnych jednostkach. Kapłani, którzy zostali kapelanami więziennymi, początkowo, podobnie jak katecheci szkolni, zatrudniani byli nieodpłat- nie. Pracowali duszpastersko w więzieniach na mocy skierowania biskupa i porozumienia zawartego z naczelnikiem więzienia. Stopniowo sytuacja ta ulegała zmianie. Kolejni księża podejmowali posługę, a ich przygotowanie specjalistyczne było prowadzone rokrocznie podczas rekolekcji połączonych ze szkoleniem. Służba Więzienna dokładała starań, aby duchowni prawidłowo funkcjonowali w miejscach izolacji, przestrzega- jąc określonych regulaminów i zasad. Od 1992 r. kapelan zobowiązywał się, w porozumieniu, pod rygorem rozwiązania i wykluczenia z posługi, do przestrzegania przepisów więziennych i porządku obowiązującego

10 Chodzi tu o ustawy o stosunku Państwa do: Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w RP, Kościoła Polskokatolickiego, Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP, Kościoła Zielonoświątkowego w RP, Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP, Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP, Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w RP, Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP, Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP, gmin wyznaniowych żydowskich. 11 Zob. Konstytucja RP z 2.04.1997 r. (Dz. U. nr 78, poz. 483); Powszechna deklaracja praw człowieka – zbiór praw człowieka i zasad ich stosowania uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ rezolucją 217/IIIA 10.12.1948 r.; wzorcowe Reguły minimum postępowania z więźniami, [w:] „Archiwum Kryminologii” 1989, t. XVI, s. 277-300; Europejskie Reguły Więzienne przyjęte przez Komitet Ministrów 11.01.2006 r. na 952. posiedzeniu delegatów.

109 Jan Dezyderiusz Pol w jednostkach12. Rozwiązania te były dopełnieniem podpisanego w 1993 r. konkordatu, w którym art. 17 zobowiązywał rząd polski do zapewnienia możliwości praktyk religijnych osobom przebywającym w jednostkach penitencjarnych13. Po roku 1998 możliwości sprawowania praktyk religijnych utrwali- ły się i kapelani już nie mieli obowiązku zapoznawania się z zasadami wykonywania kary pozbawienia wolności. Niekiedy, gdy zdarzało się naruszenie przepisów i regulaminów więziennych, sankcją było cofnięcie zgody na wejście. Odnosiło się to zarówno do kapelana, jak i osób, które wspierały go w posłudze jako katecheci świeccy. Przytaczane rozwiązania prawne utwierdziły praktykę i sposób funkcjonowania w tych specyficznych miejscach i warunkach. Formalnym dopełnieniem kwestii duszpasterstwa w zakładach karnych i aresztach śledczych powinno być zatwierdzenie statusu kapelana więziennego. Dokument taki został złożony w Konferencji Episkopatu Polski i zakładał, że: –– duszpasterstwo więzienne jest posługą, która jest w pełni legalna w zakładach karnych na podstawie konkordatu i innych stosownych rozporządzeń prawnych, –– duszpasterstwo więzienne może obejmować pracowników Służby Więziennej, –– za duszpasterstwo więzienne odpowiada Krajowy Duszpasterz Wię- ziennictwa, zwany w nomenklaturze państwowej Naczelnym Kapela- nem Więziennictwa, –– duszpasterstwo więzienne jest niezależne od władz państwowych, ale uwzględnia przepisy stanowiące o wykonywaniu kary pozbawienia wolności i aresztu śledczego, –– krajowy koordynator duszpasterstwa więziennego powoływany jest przez Konferencję Episkopatu Polski, –– struktura duszpasterstwa więziennego przewiduje powołanie Diece- zjalnego Kapelana Więziennictwa, –– mianowanie kapelana konkretnego zakładu karnego należy do biskupa diecezjalnego,

12 Regulacje te były zapisane w Rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 5.11.1998 r. w sprawie szcze- gółowych zasad wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych w zakładach karnych (Dz. U. nr 139, poz. 904), a zmienione Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 2.09.2003 r. w sprawie szczegółowych zasad wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych w zakładach karnych i aresztach śledczych (Dz. U. nr 159, poz. 1546). 13 Zob. art. 17 konkordatu (Dz. U. nr 51, poz. 318).

110 Duszpasterstwo więzienne w Polsce w perspektywie 25 lat doświadczeń pastoralno-resocjalizacyjnych

–– obowiązki kapelana więziennego reguluje umowa zawarta między dyrektorem jednostki penitencjarnej a kapelanem, –– istnieje możliwość pełnienia posługi w więzieniu za wynagrodzeniem, –– w duszpasterstwie więziennym mogą uczestniczyć osoby świeckie, –– duszpasterstwo więzienne współpracuje z grupami modlitewnymi, „Bractwem Więziennym”, fundacjami i stowarzyszeniami, –– budżet CZSW przewiduje wydatki ponoszone przez duszpasterstwo więzienne14. Konsultacje nad statutem prowadzone były kilka lat temu i nadal nie został on formalnie zatwierdzony. Przeszkodą było m.in. to, że wspólnota duchownych prawosławnych i luteranów nie wypracowała swojego stanowiska w tym zakresie15. Kolejny powód związany jest ze stopniowym zatrudnieniem etatowym kapelanów więziennych. Proces ten nadal nie jest zakończony i wymaga wypracowania kolejnego stanowiska zainteresowanych stron. Dokument ten wymaga zatem aktualizacji i dostosowania do teraźniejszych rozwiązań.

Wykres 1. Liczba wszystkich duchownych pełniących posługi w jednostkach penitencjarnych (różne wyznania) 760 740 750 731 720 725 700 680 660 663 640 620 600 2012 2013 2014 2015 Źródło: materiały CZSW prezentowane podczas szkolenia kapelanów więziennych w 2016 r.

14 Fragment projektu statutu duszpasterstwa więziennictwa Kościoła Rzymskokatolickiego w RP z lat 90., [w:] J.D. Pol, Więzienna szansa, Warszawa 2008, s. 59. 15 Więcej o ewangelickim duszpasterstwie więziennym oraz duszpasterstwie więziennym Kościoła Greckoka- tolickiego w RP i programach przygotowywanych przez te środowiska prezentują wybrane strony internetowe, zob. http://www.edwi.pl/, http://kapelaniswgrkat.blogspot.com/2009/10/powojenne-duszpasterstwo-wiezienne. html, http://www.sw.gov.pl/pl/aktualnosci/news,22471,program-duszpastersko--.html

111 Jan Dezyderiusz Pol

Formy aktywności pastoralnej w jednostkach penitencjarnych

Od lat dziewięćdziesiątych próbowano znaleźć właściwą formułę dla duszpasterstwa więziennego, tym bardziej, że w latach poprzednich była to posługa podlegająca swoistej „reglamentacji”. Przełom w działalności duszpasterskiej miał miejsce po 1989 r. Od tego czasu w każdym za- kładzie karnym i areszcie śledczym był ksiądz. Znamienne słowa padły z ust ówczesnego dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych, Pawła Moczydłowskiego: „Oto Kościół wchodzi dziś na trwałe do wię- ziennictwa. Nie możemy bowiem wyobrazić sobie nowego więziennictwa bez obecności w nim Kościoła i jego nauki moralnej. Represję ma za- stąpić − sprawiedliwość, nienawiść – humanizm i dobre słowo, w tym ewangeliczne”16. Rozwiązania prawne oraz takie postawienie sprawy przez dyrektora generalnego pozwalało na podjęcie szerokiej aktywno- ści w ramach pracy duszpasterskiej. Zapoczątkowało to ogrom dyskusji, konferencji naukowych, spotkań praktyków i teoretyków, realizacji pro- cesów naprawczych, readaptacyjnych i resocjalizacyjnych. Podjęto próbę wypracowania stanowiska i metod efektywnej ewangelizacji w realiach zakładów karnych i aresztów śledczych. Na ile religijne/pastoralne oddziaływanie może i powinno być zestawio- ne z procesem resocjalizacji, realizowanym wobec osadzonych podczas wykonywania kary pozbawienia wolności, będzie wskazane w kolejnej części opracowania. W zróżnicowanej działalności kapelanów więziennych można dostrzec podział na: –– realizację obowiązków stricte duszpasterskich, –– zajęcia zbieżne z oddziaływaniem resocjalizacyjno-korekcyjnym, –– pozareligijne działania integrujące i wspierające codzienne funkcjonowanie osób osadzonych i pracujących w jednostkach penitencjarnych17.

16 Wystąpienie dyrektora CZZK P. Moczydłowskiego podczas uroczystości poświęcenia kaplicy więziennej w Chełmie w czerwcu 1990 r., zob. S. Harasiuk, Czy tylko kraty, „Wokanda” 1990 nr 16, s. 5. 17 Zob. J. Nikołajew, Specyfika duszpasterstwa więziennego w Polsce, prezentacja badań własnych, [w:] „Teologia w Polsce” 2009, nr 3.1, s. 153, http://www.dogmatyka.pl/TwP/index.php?numer=3,1& str=153-163 (dostęp: 29.10.2016).

112 Duszpasterstwo więzienne w Polsce w perspektywie 25 lat doświadczeń pastoralno-resocjalizacyjnych

Wykres 2. Liczba skazanych korzystających z sakramentów i różnych from katechizacji (różne wyznania)

16000 13 769 14000 15 004 11 463 12000 12 244 10000 8023 8000 9028 5318 6000 6694 4000 2000 2012 2013 2014 2015

Popowo, 18 października 2016 r.

Źródło: materiały CZSW prezentowane podczas szkolenia kapelanów więziennych.

Oczywiste jest, że praca pastoralna w takim miejscu jak areszt śledczy, zakład karny czy oddział zewnętrzny, koncentruje się na osadzonych, ponie- waż nie mają oni innej możliwości korzystania z posługi księdza. Pracownicy Służby Więziennej (bez względu na wyznanie i stosunek do religii) w czasie wykonywania czynności służbowych nie mają możliwości skorzystania z posługi duszpasterskiej, ale jeśli w innych okolicznościach zwracają się do kapelana, może on być do ich dyspozycji, mogą korzystać z jego obecno- ści, kompetencji. Propozycje duszpasterskie dla nich z reguły przeniesione są poza więzienie i najczęściej odbywają się w parafiach zamieszkania. Pra- cownicy Służby Więziennej mogą skorzystać z oferty spotkań kierowanych i organizowanych specjalnie dla nich poza miejscem zatrudnienia18. Obowiązujące obecnie rozwiązania prawne zezwalają na realizację wielu form aktywności duszpasterskiej kapelanów i wolontariuszy świeckich w jednostkach penitencjarnych19. Najbardziej istotną, z racji osobistego uczestnictwa oraz doświadczenia religijnego, związanego z bezpośrednią

18 Przykładem są organizowane doroczne pielgrzymki funkcjonariuszy SW na Jasną Górę w Częstochowie, a także ich prywatne uczestnictwo w praktykach religijnych w miejscach zamieszkania. 19 Zob. J.D. Pol, „Bractwo Więzienne” w Polsce jako forma działania wolontariatu wśród więźniów, www. jandezyderiuszpol.pl (dostęp: 5.02.2015), a także: Możliwości wolontariatu w aresztach i zakładach karnych, T. Kamiński, A. Czarnocki, J.D. Pol (red.), [w:] „Roczniki Naukowe Caritas” 2001, R. 5.2001.

113 Jan Dezyderiusz Pol relacją z Bogiem, jest msza św. W większości jednostek penitencjarnych, jeśli nie zabraniają tego procedury i regulaminy, można gromadzić osadzonych w kaplicy na liturgię eucharystyczną, która jest istotą życia religijnego katolików. Inne sakramenty, które są ważnym doświadczeniem inicjującym albo podtrzymującym życie religijne, jak na przykład chrzest, bierzmowanie, albo sakramenty pojednania, chorych, małżeństwa, stają się dla wielu osób pozbawionych wolności impulsem do przemiany albo ważnym elementem religijnej odnowy życia. Z pewnej praktyki kapela- nów więziennych oraz z racji sposobu funkcjonowania wielu osadzonych, zanim trafili do więzienia, wynika, że najczęściej są zaniedbani religijnie. Często spowodowane jest to oddaleniem od wspólnoty Kościoła oraz zaniechaniem praktyk religijnych. Właściwym zatem uzupełnieniem oddziaływania sakramentalnego są katechezy, nabożeństwa i spotkania modlitewne skoncentrowane na Piśmie św., albo na zagadnieniach ka- techizmowych. Kościół katolicki obejmuje swoją działalnością wszystkie jednostki penitencjarne20. Katalog propozycji i pomysłów oddziaływania pastoralnego jest podobny do tego, który jest realizowany w parafiach, i wynika on najczęściej z aktywności duszpasterskiej księdza i osób, które go wspierają, a także jest zależny od tego, czy jest to podstawowe i jedyne miejsce pracy kapłana. Czynnikami wynikającymi z kkw i wpływającymi na możliwości pastoralne są: typ i rodzaj zakładu karnego, system wykonywania kary pozbawienia wolności oraz grupa, do której zakwalifikowano osadzonego. „Skazany odbywa karę we właściwym ze względu na rodzaj, typ, system wykonywania kary lub zabezpieczenie zakładzie karnym”21. Skutkuje to określonymi możliwościami aktywności. Wśród nich można wskazać: mszę św. w niedzielę i dni powszednie, sakrament pokuty, adora- cje Najśw. Sakramentu, katechezę dla grup, przygotowania do sakramentu chrztu, bierzmowania, małżeństwa, rozmowy i spotkania indywidualne oraz spotkania poza liturgią, nieformalne, w miejscach do tego wyznaczonych. Oddziaływanie duszpasterskie uzupełniają także projekcje filmów, audycje prowadzone przez radiowęzeł, spotkania formacyjne i edukacyjne

20 Art. 69: „Karę pozbawienia wolności wykonuje się, z zastrzeżeniem art. 87 § 4, w następujących rodzajach zakładów karnych: 1) zakładach karnych dla młodocianych, 2) zakładach karnych dla odbywających karę po raz pierwszy, 3) zakładach karnych dla recydywistów penitencjarnych, 4) zakładach karnych dla odbywających karę aresztu wojskowego”, kkw (op. cit.). 21 Art. 100 § 1 kkw. Szczegółowo ujmuje to kkw w art. od 81 do 98. W aresztach śledczych, ze względu na tzw. „dobro śledztwa”, przestrzega się izolacji między osadzonymi. Postępowanie wobec nich oraz stopień izolacji jest realizowany na podstawie kkw oraz regulaminu wykonywania tymczasowego aresztowania.

114 Duszpasterstwo więzienne w Polsce w perspektywie 25 lat doświadczeń pastoralno-resocjalizacyjnych oraz spotkania z osobami, które dzielą się doświadczeniem wiary i przyna- leżnością do grup preferujących określoną duchowość. Jeśli jest to moż- liwe, realizuje się także formy bardziej zaawansowane, tj. pielgrzymki i wyjazdy, wigilijne spotkania bożonarodzeniowe, uczestnictwo w procesji Bożego Ciała. Inicjatywy kapelanów obejmują także spotkania i imprezy, które nie mają stricte charakteru religijnego. Można do nich zaliczyć spotkania z rodzinami osadzonych z racji świąt oraz inicjatywy wymagające większego zaangażowania. Kapelani angażują się także w organizację pomocy postpenitencjarnej i odpowiadają za turnieje piłki nożnej, letnią olimpiadę sportową, spływ kajakowy, a także prowadzenie biblioteki z literaturą religijną, prowadzenie chóru, naukę języków obcych, obsługi komputera, gry na instrumentach i wyjścia na basen miejski oraz za spotkania edukacyjne w szkołach, w ramach lekcji wychowawczych, i udział w akcjach charytatywnych na rzecz osób niepełnosprawnych i chorych22. Tak rozumiane duszpasterstwo i wsparcie zapewne przekracza klasyczną posługę kapłana, ale wraz z rosnącym doświadczeniem poszczególnych kapelanów praca ta ewoluuje i w nowych formach staje się szansą na lep- szy kontakt i wzbudzenie wzajemnego zaufania23. Konsekwencją kary pozbawienia wolności jest izolacja. W tym czasie może dojść u uwięzionych do określonych przemian osobowościowych wywołanych na przykład syndromem pryzonizacji czy deprywacją potrzeb. Na procesy te może nałożyć się wiele innych, często indywidualnych sytuacji, które mają ogromne znaczenie dla pracy duszpasterskiej i resocjalizacyjnej. Należy mieć jednak świadomość, że osadzeni niejednokrotnie są zaniedbani religijnie, prezentują niską świadomość przynależności do wspólnoty Kościoła i okazują znikome zaangażowanie w praktyki religijne. Uzależnione jest to często od środowiska, z którego się wy- wodzą oraz od dokonanych indywidualnych wyborów drogi życiowej. Zauważyć należy także kwestię oddziaływania podkultury przestępczej i swoisty konflikt norm tzw. drugiego życia i zasad wynikających z religij- ności i przestrzegania Dekalogu. W badaniach naukowych nad populacją osadzonych nierozstrzygniętym problemem pozostaje oszacowanie liczby

22 Zob. Duszpasterstwo i praca kapelana w Zakładzie karnym w Gdańsku-Przeróbce, http://www.sw.gov. pl/pl/okregowy-inspektorat-sluzby-wieziennej-gdansk/zaklad-karny-gdansk--przerobka/news,995,duszpasterstwo-i-praca.html (dostęp: 29.01.2015). I. Józefiak,Porozmawiajmy o księżach, http://www.katolik.pl/839,416. druk?s=1 (dostęp: 28.10.2016). Więcej inicjatyw opisuje: J. Nikołajew, Duszpasterstwo więzienne, op. cit., s. 38-39. 23 Zob. K. Tyberski, Posługa duszpasterska w ZK w Iławie, [w:] Duszpasterstwo więzienne w pracy penitencjarnej, Lublin 2007, s. 218-225.

115 Jan Dezyderiusz Pol osób, które faktycznie zainteresowane są praktykami religijnymi i swoim rozwojem duchowym. Te dwie kwestie oraz badania socjologów religii i teologów na temat religijności osadzonych stanowią nadal pole dla eksploracji naukowych. W oddziaływaniu pastoralnym wobec więźniów można wskazać nastę- pujące priorytety. Należy: –– wzbudzić w osadzonym chęć zmiany i zaangażowania osobistego w ży- cie religijne (internalizacja normy moralnej), –– umacniać wytrwałość nawrócenia i poprawy („Pan mówi nam: «Ja ci przebaczam. Ale teraz chodź ze Mną»”)24, –– umożliwić bądź podtrzymać stałą, indywidualną i wspólnotową możli- wość dojrzewania w sferze życia religijnego (budowanie świadomości przynależności do Kościoła), –– podkreślać wartość więzi z rodziną, która pozostała na wolności (zro- zumienie winy, jeśli była, przebaczenie i odnowienie relacji), –– budzić świadomość sprawiedliwości naprawczej i życia zgodnego z oczekiwaniami społecznymi (uświadomienie konieczności przestrzegania prawa), –– zachęcać do podejmowania edukacji i zatrudnienia podczas odbywania kary pozbawienia wolności (edukacja i praca jako szansa na odbu- dowanie poczucia własnej wartości i odbudowę statusu społecznego i rodzinnego).

Religia i resocjalizacja w procesach naprawczych

Wykonywanie kary pozbawienia wolności, zgodnie z kodeksem karnym wykonawczym, „... ma na celu wzbudzenie w skazanym woli kształtowania jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowie- dzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego (...) i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa”25. Resocjalizacja skazanych oraz działania readaptacyjne wprowadzane i podejmowane w więzieniach zakładają przewagę walorów naprawczych. W zakładach karnych typu zamkniętego, otwartego i półotwartego, w określony sposób

24 Przemówienie Papieża Franciszka podczas wizyty w Zakładzie Karnym w Castrovillari, Potrzebna jest rzeczywista reintegracja skazanego, http://kosciol.wiara.pl/doc/2058671.Franciszek-w-kalabryjskim-wiezieniu (dostęp: 4.11.2016). 25 Art. 53 § 1 kkw oraz art. 67 § 1 kkw.

116 Duszpasterstwo więzienne w Polsce w perspektywie 25 lat doświadczeń pastoralno-resocjalizacyjnych realizują założenia naprawcze i readaptacyjne. Można tego dokonywać w oparciu o przepisy i programy realizowane w jednostkach penitencjarnych, gdzie próbuje się nieustannie dobierać optymalne rozwiązania służące resocjalizacji. Czy zatem stosowne jest, aby „sakralizować” reso- cjalizację, czy raczej należy zupełnie pozbawiać ją aspektów związanych z religijnością? Odpowiedź na to pytanie zakłada otwartość na różnora- kie argumenty. „Transmisja wiary i religijności w codzienność więźnia, odzwierciedlona w subtelności spotkania (uwarunkowana odwołaniem do religijnej i moralnej wrażliwości) (…) staje się jedną z bardziej wiarygodnych i prawdziwych gwarancji skuteczności działania rozumianego jako pozytywny wpływ na więźnia”26. Czy religia może resocjalizować? „Religia ma wartość terapeutyczną, przyczynia się do rozwoju (...) oraz jest pomoc- na w procesie samourzeczywistnienia”27. Według G.W. Allporta, religia chroni człowieka przed lękiem, zwątpieniem i rozpaczą, jak również daje pewną perspektywę, dzięki której osoba może na kolejnych etapach rozwoju uchwycić poprawny związek między sobą a całością bytu. Stwierdzenia te mogą więc usprawiedliwiać korelację odmiennych dziedzin oddziałujących na człowieka. „Człowiek bez religii nie byłby już człowiekiem”28. Społeczeństwo przekazuje osoby pozbawione wolności instytucjom naprawczym niejako w „depozyt”. Po odbyciu kary wracają one do swoich środowisk i oczekiwania społeczne koncentrują się wówczas na tym, czy resocjalizacja przyniosła spodziewane efekty. „Więzienia to także miejsca, w których występuje swoiste połączenie sacrum i profanum. Religia sytuuje się w „profanum” jako uzupełnienie „świeckich” metod działania. W sytuacji izolacji więziennej mamy więc do czynienia ze spotkaniem skrajnie odmiennych instytucji, jakie stano- wią Kościół i więzienie. I choć cele „operacyjne” każdej z nich nieco się różnią (Kościół – głosi wybaczenie, więzienie – egzekwuje karę), cel głów- ny, jakim jest naprawa moralna skazanego, prowadzi do ich zjednoczenia. Intencją autora jest obiektywna ocena uzasadnionego współistnienia tak różnych „porządków” i procedur, które mają wpływ na człowieka podlegającego procesom naprawczym. Każda z wymienionych instytucji szanuje reguły tej drugiej… Tak więc Kościół nie neguje kary państwowej. (Kto przewinił – podlega karze; miłosierdzie Kościoła ustępuje niejako

26 M. Kuć, Duszpasterstwo więzienne a indywidualizacja kary pozbawienia wolności, [w:] Duszpasterstwo więzienne w pracy penitencjarnej, J. Świtka, M. Kuć (red.), Lublin 2007, s. 136. 27 E. Fromm, Szkice z psychologii religii, Warszawa 1968, s. 58. 28 M. Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, Warszawa 1988, s. 46.

117 Jan Dezyderiusz Pol na rzecz sprawiedliwości społecznej). I analogicznie (abstrahując od historycznych amplitud w tej materii), można stwierdzić, że osoby poddane izolacji penitencjarnej mają ze strony instytucji świeckich zapewnione możliwości realizacji prawa do praktyk religijnych”29. Szczególnie brzmią zatem słowa Jana Pawła II wypowiedziane w rzymskim więzieniu „Regina Caeli”: „Nawet tam, gdzie ludzie są zamknięci za bramami więzień, zgodnie z logiką niezbędnej przecież ludzkiej sprawiedliwości, musi tchnąć Duch Chrystusa Odkupiciela świata. Kara bowiem nie może być jedynie formą odpłaty, ani tym bardziej przybierać kształtu społecznego odwetu czy zinstytucjonalizowanej zemsty. Kara i więzienie mają sens wówczas, gdy potwierdzając zasady sprawiedliwości i zapobiegając przestępczości służą zarazem odnowie człowieka, dając tym, którzy popełnili błąd, moż- liwość zastanowienia się i odmiany życia, aby mogli włączyć się na nowo w życie społeczeństwa jako jego pełnoprawni członkowie. (...) To, co dla mnie jest niemożliwe, mogą uczynić wasi kapelani, którzy towarzyszą wam w imię Chrystusa. Także dzięki ich pomocy więzienie może stać się miejscem bardziej ludzkim i wzbogacić się o wymiar duchowy, który ma niezwykle doniosłe znaczenie dla waszego życia. Wymiar ten to propozycja, której przyjęcie jest sprawą wolnej woli każdego z was. Należy go uważać za istotny element koncepcji kary więzienia lepiej odpowiadającej godności człowieka”30. Od początku przemian polityczno-społecznych lat 90., w naszym kraju zauważa się, także u penitencjarystów, wzrost akceptacji idei religijnych jako składnika wspomagającego proces naprawczy. Nie traktuje się tego jako element zastępujący resocjalizację, ale jako wzmocnienie osobowości i moralności wypływającej z religii. Z niej wynika wpływ na kształtowanie wielu pozytywnych cech, do których można zaliczyć zachowania prospołeczne, empatię oraz internalizację normy moralnej31. Oddziaływanie duszpasterstwa ukierunkowanego na osoby pozbawione wolności oraz inne inicjatywy, które są realizowane z inwen- cji kapelana, mogą uzupełnić i rekompensować mankamenty procesu resocjalizacji prowadzonego w miejscach izolacji32.

29 J.D. Pol, Czy religia jest w więzieniu potrzebna?, [w:] Religia w procesie resocjalizacji, P. Gołdyn (red.), Konin 2010, s. 46-55. 30 Jan Paweł II, Więzienie ma sens, gdy służy odnowie człowieka (homilia wygłoszona w 2000 roku), http://www. opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/homilie/wiezienie_09072000.html, (3.10.2016). 31 Zob. J. Skrzypczak, Typ religijności więźniów a ich postawy moralne i poczucie winy, [w:] Przegląd Więzien- nictwa Polskiego” 1997, nr 16-17, s. 71. 32 Zob. J. Nikołajew, Opieka religijna w więzieniu, [w:] Nauczanie Jana Pawła II do więźniów i służb penitencjarnych, J. Świtka, M. Kuć (red.), Lublin 2006, s. 10.

118 Duszpasterstwo więzienne w Polsce w perspektywie 25 lat doświadczeń pastoralno-resocjalizacyjnych

Wykres 3. Liczba skazanych przypadających na jednego duchownego wg 15 OISW (różne wyznania) 140 124,96 120 114,31 116,95 112,58 108,17 100,74 104,97 95,16 95,65 100 90,44 93,45 77,07 77,83 80 69,51 62,87 60

0 Łódź Opole Lublin Poznań Olsztyn Gdańsk Kraków Szczecin Koszalin Wrocław Rzeszów Białystok Katowice Warszawa Bydgoszcz Popowo, 18 października 2016 r. Źródło: materiały CZSW prezentowane podczas szkolenia kapelanów więziennych.

Jak wykazują autorzy zajmujący się omawianą problematyką, warto podkreślić, że: „...doświadczenie religijne, przyjmowane wartości, postawa religijna człowieka mają konstruktywny i twórczy wpływ na tworzenie się zdrowej osobowości. Osoby o niskiej intensywności doświadczenia religijnego częściej ujawniają niedojrzałość emocjonalną, nadmierną po- budliwość, brak odporności psychicznej itp. cechy utrudniające efektywne przystosowanie. (...) Nawiązanie osobistej relacji z Bogiem ma charakter twórczy, często staje się źródłem sensu życia i motywacją zachowania”33. Odrodzenie człowieka przebywającego w izolacji, narażonego na określo- ne sytuacje podczas odbywania kary pozbawienia wolności, jest osiągalne przez odbudowę systemu wartości, norm, postaw, wzorców zachowań. Uzupełnienie procesu resocjalizacji przez oddziaływanie połączone z reli- gią pozwala na komplementarność działań i rokuje wzmocnienie efektów, którymi zainteresowane jest społeczeństwo.

33 M. Gordon, Stosunek do religii i religijność osób pozbawionych wolności, [w:] Duszpasterstwo więzienne w pracy penitencjarnej, op. cit., s. 115 i 116; zob. także: Z. Lasocik, Praktyki religijne więźniów, Warszawa 1993; S. Głaz, Doświadczenie religijne a osobowość, Kraków 2003; J. Zagórski, Udział osób duchownych w realizacji sprawiedliwości naprawczej i wykonywaniu kar kryminalnych, Warszawa 2004; M. Kuć, Duszpasterstwo więzienne, [w:] Duszpasterstwo więzienne w pracy penitencjarnej, op. cit., s. 133-138.

119 Jan Dezyderiusz Pol

Duszpasterstwo więzienne – szanse i możliwości

Duszpasterstwo więzienne Kościoła katolickiego ma bogatą tradycję i doświadczenie, nie tylko w naszym kraju. Od lat 80. ub. wieku realizuje dotychczasowe formy aktywności pastoralnej i stara się odkrywać nowe możliwości współuczestniczenia w resocjalizacji penitencjarnej skazanych. Zbudowane relacje i zaufanie między Służbą Więzienną a dusz- pasterzami oraz katechetami świeckimi, wskazują nieustannie potrzebę wymiany doświadczeń, dzielenia się profesjonalną wiedzą na temat zagadnień i problemów dotyczących człowieka przebywającego w izolacji. Tak rozumiana współpraca zwiększa szanse na pozytywne efekty procesów naprawczych i readaptacyjnych u więźniów, choć metody stosowane dla osiągnięcia pozytywnych efektów wywodzą się z odmiennych doświadczeń. Z pewnością kolejne zmiany prawa karnego wykonawczego oraz reformy więziennictwa w polityce penitencjarnej państwa wyznaczą kierunek zmian istotnych dla polskiego więziennictwa. Można zatem uznać, że wraz z nimi, powinny być jednocześnie realizowane postulaty odnoszące się do inicjatyw duszpasterstwa więziennego34. Rekomendacje te mogą pozostać na etapie postulatów, ale mogą również stać się podsta- wą do zmian, reform i przygotowania się do kolejnych lat funkcjonowania. W centrum zainteresowania nieustannie pozostaje człowiek pozbawiony wolności, który przeżywa dramat izolacji i nie zawsze jest podatny na metody naprawcze. Wiele już lat tej swoistej symbiozy duszpasterstwa i resocjalizacji skłaniać powinno do odświeżania metod, zasad i relacji prowadzących do wypracowania kolejnych, dobrze sprawdzających się w praktyce idei. Naczelny Kapelan Więziennictwa wskazuje następujące kierunki aktywności i rozwoju duszpasterstwa więziennego w obszarze pracy duszpastersko-naprawczej: „praca z młodocianymi, tzw. małolata- mi, ponieważ w większości przypadków ich percepcja możliwości zmiany postawy życiowej i gradacji wartości zazwyczaj podlega szybszym prze- mianom; po drugie, praca z kobietami w warunkach izolacyjnych, ponie- waż kobiety w większości przypadków były najpierw ofiarami przestępstw, a w następstwie tych okoliczności stały się przestępczyniami, dokonując działań odwetowych na swoich prześladowcach; praca z funkcjonariuszami i pracownikami więziennictwa, jeśli sobie tego życzą, ze względu

34 W literaturze przedmiotu interesującą publikacją jest Polski system penitencjarny. Ujęcie integralno-kulturowe, „Forum Penitencjarne” 2013, dodatek specjalny, http://sw.gov.pl/Data/Files/kunickim/forumpenitencjar- ne/pelne/polski_system_penitencjarny_2014_1. pdf (dostęp: 5.10.2016).

120 Duszpasterstwo więzienne w Polsce w perspektywie 25 lat doświadczeń pastoralno-resocjalizacyjnych na obciążenia ich osobowości stałym kontaktem z trudnymi, czasami bardzo destruktywnymi zachowaniami naszych podopiecznych”35. Do tak sformułowanych priorytetów warto poczynić pewne uzupełnie- nie. Stabilizacja duszpasterstwa więziennego grozi stopniową stagnacją, ale proces ten można ominąć przez podejmowanie nowych inicjatyw i angażowanie kolejnych osób, zarówno z kręgu duchownych, jak i wiernych świeckich. Przede wszystkim należy proporcjonalnie angażować się w duszpasterstwo więźniów i Służby Więziennej. Dla pracowników zatrudnionych w jednostkach penitencjarnych można w przyszłości dostosować ofertę duszpasterską. Potrzeby duchowe, indywidualne, związane z wykonywaną pracą, podobnie jak w innych służbach, takich jak: wojsko, policja, straż graniczna, ABW, są związane wielokrotnie z sytuacjami stresogennymi. Zagrożenie życia, dramatyczne przypadki i wydarzenia podczas pełnienia służby oraz funkcjonowanie w ramach struktur mundurowych powoduje specyficzne konsekwencje. Dla osób wierzących i ceniących sobie życie religijne i wartości duchowe, obecność kapelana i jego doświadczenie może być niezwykle pomocne. Pozostaje dopasowanie takiej formuły duszpasterstwa Służby Więziennej, która będzie adekwatna do ich potrzeb36. Ważną kwestią dla prowadzenia duszpasterstwa na terenie jednostek penitencjarnych jest utrzymanie, ale i zwiększenie aktywności wolontariatu osób świeckich. Struktury „Bractwa Więziennego” Kościoła katolickiego w naszym kraju działały z różną intensywnością i warto byłoby w przyszłości podjąć starania na rzecz poszerzenia współpracy z kapelanami oraz zweryfikować dotychczasową działalność. W miarę możliwości, członkowie bractwa pomagali swoim podopiecznym także po wyjściu na wolność. Dzięki ich pracy wielu więźniów nawraca się, niektórzy po- dejmują apostolat wśród towarzyszy z celi więziennej i w innych zakła- dach karnych37. Warto także wspomnieć, że „Bractwo Więzienne” miało status organizacji pożytku publicznego, co otwierało drogę na kolejne pomysły38. Formalne możliwości zaangażowania i wspierania osadzonych

35 P. Wojtas, Fundamentalne zagadnienia w działalności duszpasterstwa więziennego, [w:] Polski system penitencjarny. Ujęcie integralno-kulturowe, ibidem, s. 226. 36 Zob. ibidem, s. 228. 37 Wolontariusze posługujący więźniom wywodzą się m.in. z Odnowy w Duchu Świętym, Legionu Maryi, Instytutu św. Brata Alberta, Wspólnoty Krwi Chrystusa, Ruchu Rodzin Nazaretańskich, Drogi Neokate- chumenalnej. Bractwo liczyło ok. 400 członków i ok. 500 sympatyków. 38 Zob. http://www.bractwo-wiezienne.warszawa.pl/, http://bractwowiezienne.bydgoszcz.pl/, http://www. bractwo-wiezienne.franciszkanie.pl/, http://www.bractwowiezienne.szczecin.pl/ (dostęp: 3.09.2015).

121 Jan Dezyderiusz Pol stwarzają nowe szanse, aby i oni byli wolontariuszami. Ta bardzo cenna idea włączenia osadzonych, którzy spełniają określone prawem i regula- minami kryteria, służy wspaniale resocjalizacji i readaptacji społecznej. Niezwykle istotnym priorytetem powinna być formacja i przygotowanie alumnów do ewentualnego duszpasterstwa w więzieniach. Jako kapła- ni, mają potencjalnie szansę na spotkanie w parafii osób z przeszłością więzienną albo ich rodzinami. Dotychczas nie uwzględnia się zbyt często tej problematyki w ramach teologii pastoralnej i jest ona omawiana niejako przy okazji innych zagadnień. Owszem, zdarzają się takie sytuacje, że działają nawet kleryckie koła penitencjarne w seminariach i klerycy mają szansę na praktyki, ale „... 95% duchownych nie należało w trakcie studiów seminaryjnych do kleryckiego koła penitencjarnego (istnieją one jedynie w kilku seminariach diecezjalnych i zakonnych w Polsce)”39. Wśród rekomendacji dla duszpasterstwa więziennego warto również podkreślić, że reformy więziennictwa spowodowały wprowadzenie Sys- temu Dozoru Elektronicznego (SDE). Rozwiązanie to objęło w 2014 r. − 11 299 instalacji40. Oznacza to, że jest to liczba osób potencjalnie z dużymi ograniczeniami w swobodnym poruszaniu się na wolności. W zależności od decyzji sądu, muszą one przebywać na terenie, który objęty jest mo- nitoringiem SDE. Pozostaje pytanie, w jaki sposób można realizować duszpasterstwo więzienne osób, które odbywają karę pozbawienia wolności w mniej rygorystyczny sposób41? Ich rozmieszczenie oraz inne ograniczenia prowokują do skojarzenia tej grupy osób z duszpasterstwem ludzi, którzy ze względu na chorobę i podeszły wiek, nie mogą przybyć do kościoła. Wtedy można, po uprzednim zgłoszeniu, odwiedzać ich w miejscu zamieszkania, w pierwszy piątek miesiąca. Wśród problemów, które z czasem mogą zaistnieć także w polskiej rzeczywistości, wymienić należy stopniowy spadek powołań i potrzebę zastąpienia kapłanów przez osoby świeckie, które mogłyby podjąć obowiązki kapelana w zakresie katechizacji oraz stałej pracy na terenie jednostki penitencjarnej. W kilku krajach Europy Zachodniej, gdzie nastąpił zanik powołań do kapłaństwa, obowiązki duszpasterskie, z wyłączeniem celebrowania Eucharystii oraz sakramentu pokuty, przejmują osoby z wykształceniem teologicznym

39 Zob. http://seminarium-krakow.pl/duszpasterstwo/kleryckie-duszpasterstwo-wiezienne/ (dostęp: 6.02.2015), a także: J. Nikołajew, Specyfika duszpasterstwa więziennego w Polsce, op. cit., s. 157. 40 Zob. http://czsw.9.ires.pl/sde/wp-content/uploads/2013/11/aktywnosc-apelacji-w-2014-r.-liczba-instala cji4.pdf (dostęp: 6.10.2016). 41 7,1% kobiet i 92,9% mężczyzn odbywa karę w SDE. Zob. http://www.dozorelektroniczny. gov.pl/?page_id=64 (dostęp: 6.10.2016).

122 Duszpasterstwo więzienne w Polsce w perspektywie 25 lat doświadczeń pastoralno-resocjalizacyjnych bądź psychologicznym oraz przygotowaniem duszpasterskim (jako dia- kon stały lub referent pastoralny)42. Jeśli zaistnieje taka potrzeba, można by skoncentrować posługę kapłańską tylko na sakramentach, a pozostałe obowiązki zlecić profesjonalnie przygotowanym i wykształconym „ewan- gelizatorom” lub wolontariuszom43. W Polsce posługę duszpasterską w 15 Okręgowych Inspektoratach Służby Więziennej (należą do nich zakłady karne i areszty śledcze, od- działy zewnętrzne) spełnia ok. 200 kapelanów44. Pomimo że ich obecność w więzieniach utrwalona jest wieloletnim zaangażowaniem, posługują oni albo zatrudnieni na cały etat, albo jest to etat cząstkowy45. Pozostali pełnią swoją posługę jako wolontariusze, w poczuciu misji i konieczności towarzyszenia ludziom pozbawionym wolności.

Wykres 4. Liczba duchownych pełniących posługi duszpasterskie w jednostkach penitencjarnych w 15 OISW (różne wyznania) − dane za 2015 r.

90 83 80 70 64 61 61 60 59 51 50 45 47 47 42 41 41 43 40 35 30 30 20 10 0 Łódź Opole Lublin Poznań Olsztyn Gdańsk Kraków Szczecin Koszalin Wrocław Rzeszów Białystok Katowice Warszawa Bydgoszcz Popowo, 18 października 2016 r. Źródło: materiały CZSW prezentowane podczas szkolenia kapelanów więziennych.

42 W praktyce następuje konsolidacja kilku prowincji zakonnych na rzecz jednej jednostki organizacyjnej w danym kraju, bądź jedna prowincja funkcjonuje na obszarze kilku państw. 43 Zob. P. Wojtas, Duszpasterstwo więziennictwa w Polsce dziś, op. cit., s. 226. 44 Dane te nie obejmują zakładów poprawczych, które dzielą się na: otwarte – 236 miejsc dla chłopców (tzw. młodzieżowe ośrodki adaptacji społecznej), półotwarte – 655 miejsc, w tym 100 dla dziewcząt, zamknięte – 32 miejsca dla chłopców, o wzmożonym nadzorze wychowawczym – 48 miejsc dla chłopców wysoce zdemoralizowanych. Resocjalizacyjno-rewalidacyjne – 215 miejsc dla chłopców upośledzonych umysłowo. Resocjalizacyjno-terapeutyczne: dla chłopców uzależnionych od środków odurzających i psychotropowych oraz nosicieli wirusa HIV – 48 miejsc, dla chłopców z zaburzeniami rozwoju osobowości na tle organicznego uszkodzenia centralnego układu nerwowego i z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim – 24 miejsca. 45 Szczegółowo kwestię etatów i wynagrodzeń dla kapelanów omawia: http://www.niedziela.pl/artykul/10836/Gazeta-Wyborcza-pomylila-sie-o-prawie-300 (dostęp: 10.10.2016).

123 Jan Dezyderiusz Pol

Wykres 5. Liczba duchownych (różne wyznania) zatrudnionych w formie umowy o pracę (etat) − dane za rok 2015

14 12 11,5 10 9 7,95 8 7,1 5,9 6 5,2 5,05 4,75 5,2 4,3 4,1 3,7 3,35 3,35 4 2,5 2 0 Łódź Opole Lublin Poznań Olsztyn Gdańsk Kraków Szczecin Koszalin Wrocław Rzeszów Białystok Katowice Warszawa Bydgoszcz Popowo, 18 października 2016 r. Źródło: materiały CZSW prezentowane podczas szkolenia kapelanów więziennych.

Realizacja wielu wskazanych w niniejszym opracowaniu postulatów i priorytetów byłaby łatwiejsza, gdyby doszło do ostatecznej regulacji statusu kapelana − duszpasterza więziennego. Istotne jest także to, że specjalistyczna posługa tego typu wymaga określonej wiedzy i do- świadczenia. Chwilowe zaangażowanie kapłana wynikające ze skierowania go do posługi przez biskupa diecezjalnego albo proboszcza parafii, na terenie której zlokalizowane jest więzienie, nie pozwoli na właściwe podejście do ludzi pozbawionych wolności oraz na odczytanie istotnych problemów i determinantów warunkujących przeżywanie izolacji oraz pracy ze skazanymi. „Pełna normalizacja etatyzacji kapelanów porząd- kowałaby stosunek pracy i miejsce kapelana w jednostce penitencjarnej. W zakładach, gdzie są etatowi kapelani, dokonuje się wspaniała praca naprawcza i komunikacja ze społeczeństwem, uświadamiająca jak potrzebna jest działalność naprawcza”46. Działalność duszpasterska obejmująca osadzonych i pracowników Służby Więziennej to posługa skomplikowana i wymagająca, związana z zaufaniem społecznym i ogromną odpowiedzialnością w wymiarze duchowym i egzystencjalnym, zarówno wobec osób pozbawionych wolności, jak i pracowników zatrudnionych w strukturach SW. Pozostaje podjęcie

46 P. Wojtas, Duszpasterstwo więziennictwa w Polsce dziś, op. cit., s. 231.

124 Duszpasterstwo więzienne w Polsce w perspektywie 25 lat doświadczeń pastoralno-resocjalizacyjnych działań optymalizujących skuteczność posługi i umiejętności towarzyszenia pracownikom i osadzonym. Św. Jan Paweł II tak to określił: „Czas uwięzienia też należy do Boga ...”. To daje nam nadzieję, że wszystko możemy w Tym, który nas umacnia (Por. Flp 4.13).

125 Jan Dezyderiusz Pol

Bibliografia

Bedyński K., Duszpasterstwo więzienne w Polsce – zarys historyczny, Warszawa 1994. Duszpasterstwo i praca kapelana w Zakładzie Karnym w Gdańsku-Przeróbce, http://www.sw.gov.pl/pl/okregowy-inspektorat-sluzby-wieziennej-gdansk/zaklad- -karny-gdansk--przerobka/news,995,duszpasterstwo-i-praca.html Eliade M., Historia wierzeń i idei religijnych, Warszawa 1988. Fromm E., Szkice z psychologii religii, Warszawa 1968. Głaz S., Doświadczenie religijne a osobowość, Kraków 2003. Gordon M., Stosunek do religii i religijność osób pozbawionych wolności, [w:] Duszpa- sterstwo więzienne w pracy penitencjarnej, Lublin 2007. Harasiuk S., Czy tylko kraty, „Wokanda” 1990, nr 16. Józefiak I., Porozmawiajmy o księżach, http://www.katolik.pl/839,416.druk?s=1 Kamiński R., Drożdż B. (red.), Duszpasterstwo specjalne, Instytut Teologii Pastoralnej KUL, Lublin 1998. Kamiński R., Przygoda W., Fiałkowski M. (red.), Leksykon teologii pastoralnej, R. Ka- miński, W. Przygoda, M. Fiałkowski (red.), TN KUL Jana Pawła II, Lublin 2006. Kapelani w zakładach karnych i aresztach śledczych, materiały CZSW Biura Peniten- cjarnego za rok 2015, prezentacja na szkoleniu kapelanów więziennych, Popowo 2016. Kuć M., Duszpasterstwo więzienne a indywidualizacja kary pozbawienia wolności, [w:] Duszpasterstwo więzienne w pracy penitencjarnej, J. Świtka, M. Kuć (red.), Lublin 2007. Lasocik Z., Praktyki religijne więźniów, Warszawa 1993. Michelis de J., Opieka duszpasterska nad osobami pozbawionymi wolności, [w:] Udział osób duchownych w realizacji sprawiedliwości naprawczej i wykonywaniu kar kryminalnych, Warszawa 2004. Nikołajew J., Duszpasterstwo więzienne. Tradycje, teraźniejszość, perspektywy, Polihym- nia, Lublin 2009. Nikołajew J., Opieka religijna w więzieniu, [w:] Nauczanie Jana Pawła II do więźniów i służb penitencjarnych, J. Świtka, M. Kuć (red.), Lublin 2006. Nikołajew J., Specyfika duszpasterstwa więziennego w Polsce. Prezentacja badań wła- snych, [w:] Teologia w Polsce, 3,1 (2009), http://www.dogmatyka.pl/TwP/index. php?numer=3,1&str=153-163 Papież Franciszek, Potrzebna jest rzeczywista reintegracja skazanego, http://www.opoka.org. pl/ biblioteka/W/WP/franciszek_i/przemowienia/wiezieniecassano_21062014.html

126 Duszpasterstwo więzienne w Polsce w perspektywie 25 lat doświadczeń pastoralno-resocjalizacyjnych

Pol J.D., „Bractwo Więzienne” w Polsce jako forma działania wolontariatu wśród więź- niów, www.jandezyderiuszpol.pl Pol J.D., Czy religia jest w więzieniu potrzebna?, [w:] Religia w procesie resocjalizacji, P. Gołdyn (red.), Konin 2010. Pol J.D., Duszpasterska i charytatywna pomoc więźniom, „Ateneum kapłańskie” 2006, 146, z. 3 (583). Pol J.D., Możliwości wolontariatu w aresztach i zakładach karnych, [w:] T. Kamiński, A. Czarnocki, J.D. Pol (red.), „Roczniki Naukowe Caritas”, 2001, R.5.2001. Pol J.D., Więzienna szansa, Warszawa 2008. Polski system penitencjarny. Ujęcie integralno-kulturowe, „Forum Penitencjarne” 2013, dodatek specjalny. Sikorski J., Duszpasterstwo więzienne, [w:] J. Woźniak, Duszpasterstwo więzienne w III Rzeczypospolitej, Kraków 2002. Skrzypczak, J. Typ religijności więźniów a ich postawy moralne i poczucie winy, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 1997, nr 16-17. Tyberski K., Posługa duszpasterska w ZK w Iławie, [w:] Duszpasterstwo więzienne w pracy penitencjarnej, Lublin 2007. Więziennictwo w świetle praw człowieka, Kule k/Częstochowy 1993, (materiały seminaryjne). Wojtas P, Fundamentalne zagadnienia w działalności duszpasterstwa więziennego, [w:] Polski system penitencjarny. Ujęcie integralno-kulturowe, „Forum Penitencjarne” 2013, dodatek specjalny. Wojtas P., Duszpasterstwo więzienne w pracy penitencjarnej, [w:] Duszpasterstwo więzien- ne w pracy penitencjarnej, TN KUL Jana Pawła II, Lublin 2007. Wojtas P., Duszpasterstwo więziennictwa w Polsce dziś. Filozoficzno-pastoralne aspekty wykonania kary pozbawienia wolności, [w:] Oblicza wykluczenia i marginalizacji społecznej, A. Fidelus (red.), Warszawa 2011. Wzorcowe Reguły minimum postępowania z więźniami, [w:] „Archiwum Kryminologii” 1989, t. XVI. Zagórski J., Udział osób duchownych w realizacji sprawiedliwości naprawczej i wykonywaniu kar kryminalnych, Warszawa 2004. Akty prawne: Ustawa zasadnicza z 2.04.1997 r. − Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 78, poz. 483). Ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. nr 90, poz. 557 ze zm.). Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 5.11.1998 r. w sprawie szczegółowych zasad wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych w zakładach karnych (Dz. U. nr 139, poz. 904).

127 Jan Dezyderiusz Pol

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 2.09.2003 r. w sprawie szczegółowych zasad wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych w zakładach karnych i aresztach śledczych (Dz. U. nr 159, poz. 1546). Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską (Dz. U. z 1998 r. nr 51, poz. 318). Rekomendacja Rec(2006)2 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich Rady Europy − Europejskie Reguły Więzienne, przyjęte przez Komitet Ministrów 11.01.2006 r. na 952. posiedzeniu delegatów. Powszechna deklaracja praw człowieka z 10.12.1948 r. – rezolucja przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych nr 217/III A. Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z 17.09.1981 r. (niepublikowane).

Źródła internetowe: http://bractwowiezienne.bydgoszcz.pl/ http://czsw.9.ires.pl/sde/wp-content/uploads/2013/11/aktywnosc-apelacji-w-2014-r.- -liczba-instala cji4.pdf http://seminarium-krakow.pl/duszpasterstwo/kleryckie-duszpasterstwo-wiezienne/ http://www.bractwo-wiezienne.franciszkanie.pl/ http://www.bractwowiezienne.szczecin.pl/ http://www.bractwo-wiezienne.warszawa.pl/ http://episkopat.pl/kosciol/kosciol_w_polsce/duszpasterze_krajowi/114.1,duszpasterz. html# duszpasterz http://www.dozorelektroniczny. gov.pl/?page_id=64 http://www.niedziela.pl/artykul/10836/Gazeta-Wyborcza-pomylila-sie-o-prawie-300 www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan pawel II/homilie/wiezienie 09072000.html. https://pfi.org/ http://www.edwi.pl/, http://kapelaniswgrkat.blogspot.com/2009/10/powojenne-duszpasterstwo-wiezienne.html, http://www.sw.gov.pl/pl/aktualnosci/news,22471,program-duszpastersko--.html

128 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 96, Warszawa 2017

Czesław P. Kłak

Nowa definicja środka zastępczego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii – czy jest potrzebna?

The new definition of ‘surrogate substance’ within Countering Drug Addiction Act of 29th July 2005 – is it needed?

Artykuł dotyczy problematyki definicji „środka zastępczego” w rozumieniu ustawy z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii. Autor wskazuje, że w obecnym stanie prawnym przyjęta definicja „środka zastępczego” bazuje na tzw. kryterium formalnym, albowiem środkiem zastępczym jest produkt zawierający co najmniej jedną nową substancję psychoaktywną lub inną o podobnym działaniu na ośrodkowy układ nerwowy (art. 4 pkt 27), przy czym nowa substancja psychoaktywna to tylko taka, która jest określona przez ministra właściwego do spraw zdrowia na podstawie art. 44b ust. 2 ustawy. W konsekwencji nie każda substancja psychoaktywna występująca w obrocie będzie spełniała wskazane kryterium, a w efekcie stanowiła podstawę do uznania produktu za środek zastępczy. Wprawdzie stworzono możliwość oceny, czy zakwestionowana substancja nie jest „podobna” do nowej substancji psychoaktywnej w rozumieniu ustawy, ale po pierwsze − nie wskazano żadnych kryteriów dokonania takiej oceny, a po drugie − rozwiązanie to nie znajduje zastosowania w przypadku gdy na rynku pojawia się całkowicie nowy produkt, zawierający skład chemiczny, który nie może być porównany do składu chemicznego znanej substancji. Tym samym w obecnym stanie prawnym istnieje możliwość, że produkt, który pojawi się na rynku nie będzie mógł być uznany za środek zastępczy w rozumieniu ustawy, a w konsekwencji nie będzie objęty żadnym nadzorem. Autor postuluje więc przyjęcie odmiennego rozwiązania i wprowadzenie do ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii nowej definicji środka zastępczego, eliminującej kryterium

129 Czesław P. Kłak formalne i bazującej wyłącznie na kryterium merytorycznym. W koń- cowej części publikacji autor odnosi się do projektu nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, zgłoszonego przez Ministerstwo Zdrowia (projekt z 23 listopada 2017 r.), wskazując na jego mankamenty w kon- tekście potrzeby wprowadzenia rozwiązań umożliwiających skuteczną walkę z problemem dostępności nowych substancji psychoaktywnych, z uwzględnieniem jego skali, charakteru i dynamiki.

Słowa kluczowe: środek odurzający, substancja psychotropowa, nowa substancja psychoaktywna.

This article is concerned with the definition of‘surrogate substance’ the way it is understood by the 29th of July 2005 Countering Drug Addiction Act. The author indicates that in current legal situation, the adopted definition of ‘surrogate substance’ is based upon formal criterion, since the surrogate substance is the product, which includes at least one new psychoactive substance or other substance that interacts similarly with central nervous system (art. 4 paragraph 27). However, new psychoactive substance is only the substance, which is specified by Minister of Health on the grounds of art. 44b paragraph 2 of the CDAA. Consequently, not every psychoactive substance present on the market will fulfill criterion to be considered as surrogate substance. Admittedly, a possibility to assess whether a disputed substance is similar to the new psychoactive substance was enabled, but no specific criteria were specified. This solution cannot be applied if a completely new product is introduced to the market, and its ingredients cannot be compared to the chemical composition of any other known substance. Taking into account contemporary legal situation, there is a prospect that new product on the market will not meet criteria to be considered as substitute substance, and consequently, will avoid any governmental supervision. For that reason only, the author suggests to take specific approach and introduce new definition of ‘surrogate substance’ to the Countering Drug Addiction Act. From the author’s perspective, the only acceptable provision involve factual basis for the ‘surrogate substance’ definition. Final point of the publication refers to initiating amendment to the CDAA, which was intended by the Ministry of Health (project submitted on 23rd November 2017). Author claims project’s potential drawbacks, when it comes to the requirements of introducing fresh solutions, which could prevent effective fight against

130 Nowa definicja środka zastępczego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii – czy jest potrzebna? the problem of accessibility of new psychoactive substances, with special regards to its scale, character and dynamics.

Key words: psychoactive drugs, new psychoactive substance, surrogate substance, substitute ingredient, criminal justice policy.

Problem „dopalaczy”, mimo działań podejmowanych przez właściwe organy państwa, w szczególności Państwową Inspekcję Sanitarną, to nadal istotny problem społeczny, a zagrożenie związane z dostępnością tzw. „nowych narkotyków” nie maleje. Wystarczy przywołać chociażby dane dotyczące liczby podmiotów oferujących w sprzedaży takie substancje – np. według danych Państwowej Inspekcji Sanitarnej w roku 2011 było ich 11, zaś w roku 2016 – 1101. W ujęciu kryminologicznym „narkotykami” są substancje naturalne, jak również substancje otrzymywane w sposób sztuczny, wpływające na organizm ludzki poprzez zmianę percepcji, nastrojów i procesów życiowych2. W piśmiennictwie zwraca się również uwagę, że mianem „narkotyku” określić można ogół substancji, w tym wskazane w ustawie o przeciwdzia- łaniu narkomanii, których przyjmowanie powoduje zmianę zachowania oraz funkcjonowania organizmu, a czynione jest w celu osiągnięcia odmiennych stanów świadomości3. Z przedstawionego punktu widzenia „dopalacze” wpisują się w rozumienie pojęcia „narkotyku”, dlatego też niejednokrotnie określane są mianem „nowych narkotyków”, w celu odróżnienia od tzw. „klasycz- nych narkotyków”4. Istotne jest, aby problem przeciwdziałania narkomanii, uwzględnia- jąc dynamikę i strukturę tego problemu, uregulowany był kompleksowo w jednym akcie prawnym o randze ustawy. Skoro „dopalacze” mieszczą się w pojęciu „narkotyku”, to uważam, że ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii jest właściwym miejscem do uregulowania środków reakcji państwa na wytwarzanie oraz wprowadzanie do obrotu takich substancji, jak również reakcji na ich udzielanie i posiadanie.

1 www.gis.gov.pl/zdrowie/dopalacze/dane-statystyczne (dostęp: 20.12.2017 r.). 2 Zob. m.in. K. Bułat, P. Czarniak, A. Gorzelak, K. Grabowski, M. Iwański, P. Jakubek, J. Jodłowski, M. Małek, S. Młodowska-Mąsior, A. Papież, M. Stożek, Kryminologia, Warszawa 2013, s. 128. 3 M. Paprocki, Uzależnienie wśród młodzieży gimnazjalnej w świetle wybranych regulacji prawnokarnych oraz ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, „Probacja” 2015, nr 2, s. 87. 4 Zob. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 2000, s. 378.

131 Czesław P. Kłak

Ustawa z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii5 posługuje się pojęciem środków odurzających, substancji psychotropowych oraz środ- ków zastępczych, które to pojęcia zostały zdefiniowane legalnie (art. 4 pkt 26; art. 4 pkt 25; art. 4 pkt 27). Ustawa ta nie posługuje się pojęciem „dopalaczy”. Termin ten wystę- puje w przestrzeni publicznej, w tym w publicystyce6. Posługuje się nim również orzecznictwo (np. Sąd Okręgowy w Częstochowie w postanowieniu z 3 sierpnia 2017 r., VII Kz 353/177). Biorąc pod uwagę mechanizm działania „dopalaczy” – działanie po- budzające i stymulujące ośrodkowy układ nerwowy, a także efekty ich przyjęcia (w zależności od substancji, która zostanie przyjęta) – działanie relaksujące, rozluźniające i poprawiające nastrój, ale również działanie halucynogenne i psychodeliczne, uznać należy, że poszczególne substancje, będące „dopalaczami”, mogą mieścić się w normatywnym ujęciu środka odurzającego, substancji psychotropowej lub środka zastępcze- go, w zależności od tego, czy spełnione będą wszystkie kryteria uznania za dany środek, w rozumieniu tej ustawy. Podstawowa kwestia, jaka wyłania się na gruncie ustawy o przeciw- działaniu narkomanii, to definicja środka odurzającego oraz substancji psychotropowej. W obu przypadkach jest to substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, działająca na ośrodkowy układ nerwowy, stanowiąca załącznik do ustawy (odpowiednio nr 1 lub nr 2). W obu przypadkach definicja ma charakter mieszany. Jak słusznie wskazuje się w piśmiennictwie, występuje w niej człon merytoryczny, który wyraża zdolność danego związku chemicznego do oddziaływania na ośrodkowy układ nerwowy oraz człon formalny – umieszczenie takiego związku chemicznego w odpowiednim wykazie8. Takie ujęcie definicyjne oraz rozróż- nienie jest konsekwencją unormowań prawnomiędzynarodowych. Jako przykład należy wskazać Konwencję o substancjach psychotropowych, sporządzoną w Wiedniu 21 lutego 1971 r.9. W związku z powyższymi uwagami, należy podzielić pogląd, iż aby uznać substancję za środek odurzający lub psychotropowy, musi ona spełniać dwa warunki. Po pierwsze – musi być odnotowana w wykazach

5 Tekst jedn. Dz. U. z 2017 r., poz. 783 z późn. zm. 6 Zob. K. Warecki, Dopalacze, Radom 2010, s. 5. 7 Publ. LEX nr 2364221. 8 K. Łucarz, A. Muszyńska, Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii. Komentarz, t. XXII do art. 4, Warszawa 2007. 9 Dz. U. z 1976 r. nr 31, poz. 180, załącznik.

132 Nowa definicja środka zastępczego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii – czy jest potrzebna? z załącznika do ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, więc cechować się odpowiednim składem chemicznym, po drugie – musi zachować zdolność oddziaływania na ośrodkowy układ nerwowy, to jest być psychoaktywna10. Z przyjętej definicji środka odurzającego oraz substancji psychotropowej wynika przede wszystkim, że w sytuacji, w której dany związek chemiczny nie znajduje się w wykazie stanowiącym załącznik do ustawy, nie można uznać, że stanowi on środek odurzający lub substancję psy- chotropową w rozumieniu ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii11, przy czym chodzi tu nie tyle o nazwy, którymi posłużył się ustawodawca, lecz o ich desygnaty, na co słusznie zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w postanowieniu z 13 stycznia 2009 r., V KK 333/0812. Wynika z tego, że nie każda substancja psychoaktywna będzie środkiem odurzającym lub substancją psychotropową w rozumieniu ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Obok środka odurzającego i substancji psychotropowej ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii wyróżnia jeszcze środek zastępczy, który definiuje jako produkt zawierający co najmniej jedną nową substancję psychoaktywną lub inną substancję o podobnym działaniu na ośrodko- wy układ nerwowy, który może być użyty zamiast środka odurzającego lub substancji psychotropowej lub w takich samych celach jak środek odurzający lub substancja psychotropowa, których wytwarzanie i wprowadzanie do obrotu nie jest regulowane na podstawie przepisów odrębnych (art. 4 pkt 27). Nową substancją psychoaktywną – w rozumieniu ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii – jest substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, w każdym stanie fizycznym, o działaniu na ośrod- kowy układ nerwowy, określona w przepisach wydanych na podstawie art. 44b ust. 2. Z ustawy wynika, że minister właściwy do spraw zdrowia określi w drodze rozporządzenia wykaz nowych substancji psychoaktywnych, obejmujący te substancje lub ich grupy, uwzględniając wpływ tych substancji na zdrowie lub życie, albo możliwość spowodowania szkód społecznych (art. 44b ust. 2). W obecnie obowiązującej definicji środka zastępczego wyróżnić moż- na człon merytoryczny – działanie na ośrodkowy układ nerwowy, przy czym z ustawy wynika, że dany produkt może być użyty zamiast środka odurzającego lub substancji psychoaktywnej lub w takich samych celach jak ww.; oraz element formalny – produkt musi zawierać co najmniej

10 Wyrok SA w Krakowie z 2.07.2014 r., II AKa 62/14, KZS 2014, nr 9, poz. 38. 11 Zob. np. postanowienie SA w Katowicach z 23.04.2009 r., II AKa 79/09, KZS 2010, nr 2, poz. 49. 12 Publ. LEX nr 486206.

133 Czesław P. Kłak jedną nową substancję psychoaktywną, określoną w rozporządzeniu ministra właściwego do spraw zdrowia, choć zastrzeżono, że będzie środkiem zastępczym również produkt, który takiej substancji określonej w rozpo- rządzeniu ministra właściwego do spraw zdrowia nie zawiera, ale zawiera inną substancję o podobnym działaniu na ośrodkowy układ nerwowy. Tym samym definicja ta ma charakter otwarty, bo możliwa jest sytuacja, że produkt nie będzie zawierał substancji psychoaktywnej wskazanej w rozporządzeniu ministra właściwego do spraw zdrowia (tzw. „nowej substancji psychoaktywnej”), ale zostanie uznany za środek zastępczy ze względu na substancję, która wykazywać będzie podobne działanie do tej, która w takim rozporządzeniu została ujęta lub podobieństwo do działania środka odurzającego lub substancji psychotropowej. Nie wskazano jednak chociażby kryteriów, na podstawie których ocena owego podobieństwa miałaby zostać przeprowadzona. Należy zdecydowanie za- znaczyć, że z art. 4 pkt 27 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii w obecnym brzmieniu jednoznacznie wynika, że aby stwierdzić owe „podobieństwo” w oddziaływaniu na ośrodkowy układ nerwowy najpierw musi pojawić się substancja, która będzie stanowiła „wzorzec” dla takiego porównania, wymieniona w rozporządzeniu ministra właściwego do spraw zdrowia ewentualnie w załączniku nr 1 lub 2 do ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Takie przypadki wystąpiły w praktyce i nie stworzyły większych problemów dotyczących wykładni pojęcia „środek zastępczy”. Ocena, czy dany produkt spełnia kryterium uznania za „środek zastępczy” dokonywana jest w takim przypadku poprzez porównanie zakwestionowanego produktu z wykazem nowych substancji psychoaktywnych, o których mowa w art. 44b ust. 2 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii lub środków odurzających albo substancji psychotropowych znajdujących się w załącz- niku nr 1 lub 2 do tej ustawy13, w kontekście np. składu chemicznego, właściwości, oddziaływania na organizm ludzki itp. W sytuacji zatem, gdy minister właściwy do spraw zdrowia nie umieści danej substancji w wykazie lub też nie sposób będzie wykazać podobieństwa do środka odurzającego albo substancji psychotropowej, ujętych w stosownych załącznikach do ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, brak będzie również możliwości dokonania takiego porównania, nie będzie bowiem „wzorca”. Innymi słowy, definicja środka zastępczego bazuje na kryterium

13 Zob. wyrok WSA w Rzeszowie z 8.11.2016 r., I SA/Rz 634/16, LEX nr 2180847; wyrok WSA w Rzeszowie z 8.11.2016 r., I SA/Rz 635/16, LEX nr 2180848.

134 Nowa definicja środka zastępczego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii – czy jest potrzebna? formalnym, a dopiero gdy dana substancja znajdzie się w wykazie nowych substancji psychoaktywnych lub załączniku nr 1 lub 2 do ustawy o prze- ciwdziałaniu narkomanii co do zasady możliwe będzie dokonanie oceny, czy inna substancja, nie objęta ramami wykazu lub załączników, spełnia kryteria uznania za środek zastępczy. W sytuacji zatem, gdy w obrocie pojawi się zupełnie nowy związek psychoaktywny, nie będzie możliwości uznania go za środek zastępczy w rozumieniu ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, nawet bowiem, gdy będzie on oddziaływał na ośrodkowy układ nerwowy i jednocześnie hipotetycznie (potencjalnie) będzie mógł być użyty zamiast środka odurzającego lub substancji psychotropowej lub w takich samych celach, nie będzie możliwości wykazania podobień- stwa do substancji znajdującej się w wykazie określonym przez ministra właściwego do spraw zdrowia lub w załącznikach do ustawy o przeciw- działaniu narkomanii, bo po prostu brak będzie „wzorca” porównaw- czego. Pojawia się przy tym pytanie, jakie kryteria merytoryczne muszą być spełnione, aby uznać wskazane „podobieństwo”, o którym stanowi ustawa? W przypadku, gdy wykaz nowych substancji psychoaktywnych będzie rozbudowany, wystąpi większe prawdopodobieństwo wykazania takiego podobieństwa, bo „wzorców” będzie więcej, ale to dopiero będzie możliwe po rozpoznaniu rynku i przeanalizowaniu różnych substancji i produktów. Ponadto należy podnieść jeszcze jedną wątpliwość nor- matywną, związaną z definicją środka zastępczego. Otóż z art. 4 pkt 27 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii wynika, że środkiem zastępczym jest tylko ten produkt, który zawiera co najmniej jedną nową substancję psychoaktywną lub inną substancję o podobnym działaniu na ośrodko- wy układ nerwowy. Literalnie rzecz ujmując, owe podobieństwo należy ustalać w odniesieniu do nowej substancji psychoaktywnej określonej w rozporządzeniu ministra właściwego do spraw zdrowia. Dopiero w na- stępnej kolejności ocenia się, czy dany produkt może być użyty zamiast środka odurzającego lub w takich samych celach jak środek odurzający lub substancja psychotropowa. W konsekwencji zaprezentowany po- wyżej sposób ustalenia, czy dany produkt jest „środkiem zastępczym”, odstępuje od literalnego znaczenia, bazując na celu wprowadzenia zmian do ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Niewątpliwie przyjęty sposób rozumienia środka zastępczego służyć ma umożliwieniu skutecznej walki z problemem nowych związków psychoaktywnych w społeczeństwie, niemniej w takim przypadku prakseologia zyskuje przewagę nad znaczeniem literalnym, co już powinno budzić wątpliwości i skłaniać do wprowadzenia

135 Czesław P. Kłak niezbędnych zmian, które doprowadzą do wyraźnego określenia tego co jest „środkiem zastępczym”, bez konieczności poszukiwania mecha- nizmów pozwalających na wyjaśnienie tego pojęcia. Definicja środka zastępczego różni się od definicji środka odurzające- go oraz substancji psychotropowej. W tych ostatnich dwóch przypadkach ewentualne podobieństwo do substancji określonej w wykazie stanowią- cym odpowiedni załącznik do ustawy nie daje możliwości przyjęcia, że jest to środek odurzający lub substancja psychotropowa w rozumieniu ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Wykaz środków odurzających i substancji psychotropowych ma charakter zamknięty, a analogia jest niedopusz- czalna. W moim przekonaniu definicja środka zastępczego powinna uwzględ- niać wyłącznie element merytoryczny, oczywiście przy założeniu, że definicja środka odurzającego oraz substancji psychotropowej pozostanie bez zmian. Dzięki przyjęciu takiego rozwiązania zniknie „puste pole”, albowiem każda substancja, która nie będzie środkiem odurzającym i substancją psychotropową, a jednocześnie spełniać będzie kryterium oddziaływania na ośrodkowy układ nerwowy i będzie mogła być używa- na jak środek odurzający lub substancja psychotropowa, albo w takich samych celach, mieścić się będzie w pojęciu środka zastępczego. Zniknie sytuacja, która ma miejsce obecnie, tj. stan, w którym występować może w obrocie substancja, która nie spełnia kryteriów uznania za środek za- stępczy, jak również za środek odurzający i substancję psychotropową, a jednocześnie ma charakter psychoaktywny i spełniać może te same cele co środki odurzające lub substancje psychotropowe. W obecnym stanie prawnym taka substancja nie może być oceniana z perspektywy ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, mimo że merytorycznie jest to uzasadnione. W moim przekonaniu nie może istnieć „puste pole”, tj. sytuacja, w której definicja środka zastępczego zakreślona jest dość wąsko i nie pozwala na reakcję na pojawienie się nowych, nieznanych dotąd związków psychoaktywnych, a dopiero ujęcie danej substancji jako nowej substancji psychoaktywnej w wykazie określonym przez ministra właściwego do spraw zdrowia względnie w załączniku nr 1 lub 2 do ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii otwiera możliwość oceny, czy jest to śro- dek zastępczy w rozumieniu tej ustawy, czy też nie. Proponowane nowe brzmienie definicji środka zastępczego: „środek zastępczy – produkt zawierający substancję psychoaktywną, który może być użyty zamiast środka odurzającego lub substancji psychotropowej

136 Nowa definicja środka zastępczego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii – czy jest potrzebna? lub w takich samych celach jak środek odurzający lub substancja psychotropowa, którego wytwarzanie i wprowadzenie do obrotu nie jest regulowane na podstawie przepisów odrębnych”. Nawiązuje ono do rozumienia nowej substancji psychoaktywnej w definicjach Biura Narodów Zjednoczonych do Spraw Narkotyków i Przestępczości (UNODC) oraz Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA)14. Konsekwencją zaproponowanej zmiany jest konieczność uchylenia art. 44b ust. 2 ustawy z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, przepis ten bowiem w przypadku jej przyjęcia stanie się bezprzedmio- towy. Niepotrzebne będzie również posługiwanie się pojęciem „nowa substancja psychoaktywna”, co powoduje, że zasadne będzie uchylenie pkt. 11a w art. 4 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Powyższy sposób rozumienia pojęcia środka zastępczego nawiązuje do poglądu wyrażonego przez Sąd Najwyższego w uchwale Izby Karnej z 27 lutego 2007 r., I KZP 36/0615. We wskazanej uchwale Sąd Najwyższy uznał, że pojęcie środka odurzającego w rozumieniu art. 178a kk obejmuje nie tylko środki odurzające wskazane w ustawie o przeciwdziała- niu narkomanii, lecz również inne substancje pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, działające na ośrodkowy układ nerwowy, których użycie powoduje obniżenie sprawności w zakresie kierowania pojazdem. Tym samym Sąd Najwyższy posłużył się kryterium merytorycznym. Nie ma żadnych przeszkód, aby ten sposób rozumowania zyskał akceptację ustawodawcy w odniesieniu do środka zastępczego, zwłaszcza że ten spo- sób rozumowania uwarunkowany jest czynnikiem obiektywnym, realizu- jąc cel ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii – nadzór nad substancjami, których używanie może prowadzić do narkomanii (art. 2 ust. 1 pkt 4), jak również ogranicza możliwe szkody zdrowotne i społeczne (art. 2 ust. 1 pkt 3). Aby zrealizować wskazane cele, uwzględniając dynamiczny roz- wój zagrożenia w obszarze tzw. „nowych narkotyków”, niezbędne jest stworzenie mechanizmów prawnych, które pozwolą eliminować z obrotu każdą substancję niebezpieczną, mogącą prowadzić do uzależnienia. Z pewnością przyjęcie proponowanej definicji stworzy państwu szersze możliwości nadzoru nad takimi substancjami, jak również da możliwość

14 Zob. J.B. Zawilska, Syntetyczne kanabinomimetyki (kanabinoidy), [w:] J.B. Zawilska, J. Wojcieszak, D. Andrzejczak, „Dopalacze” i leki OTC – nowi gracze na scenie związków psychoaktywnych, Warszawa 2016, s. 15. 15 Publ. „Biuletyn Sądu Najwyższego” 2007, nr 2, poz. 18.

137 Czesław P. Kłak reagowania w sytuacji, gdy na rynku pojawi się nowa substancja psychoaktywna, co będzie miało znaczenie prewencyjne. W wyniku przyjęcia proponowanej definicji decydujące znaczenie miałby charakter substancji zawartej w danym produkcie oraz możliwe jej oddziaływanie na organizm ludzki. Eliminacja elementu formalnego pozwala na uniknięcie sytuacji, w której dana substancja nie jest ujęta w wykazie nowych substancji psychoaktywnych, co wyklucza możliwość uznania za środek zastępczy. Oczywiście w obecnym stanie prawnym istnieje możliwość przyjęcia, że dana substancja wykazuje podobne działanie na ośrodkowy układ nerwowy jak nowa substancja psychoaktywna, umieszczona w ministerialnym wykazie, o którym mowa w art. 44b ust. 2 lub załączniku nr 1 albo 2 do ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, ale problem wystąpi w sytuacji, w której na rynku pojawi się całkowicie nowa substancja (substancje), co może utrudnić przyjęcie owego podob- nego działania (bo nie będzie do czego porównać). W grę mogą wchodzić bardzo różne substancje, a proces legislacyjny może nie nadążyć za zmie- nioną i stale zmieniającą się rzeczywistością społeczną (i − jak pokazuje rzeczywistość − nie nadąża). Proponowane nowe ujęcie definicji środka zastępczego akcentuje „możliwość” użycia danego produktu zamiast środka odurzającego lub substancji psychotropowej lub w takich samych celach jak środek odurzający lub substancja psychotropowa. Uregulowanie to ma charakter obiektywny i nie należy tego odnosić do zachowania potencjalnych konsumentów, których przecież przewidzieć nie można. W definicji tej podkreśla się charakter substancji zawartej w produkcie, której skład chemiczny obiektywnie uprawnia do sformułowania wniosku, że produkt może być użyty zamiast środka odurzającego lub substancji psychotropowej, lub w takich samych celach. Nie można przy tym zapominać, że wytwarzanie produktów będących środkami zastępczymi i ich wprowadzenie do obrotu nie jest regulowane na podstawie przepisów odrębnych, z czego wynika, że chodzi o produkty, które nie mogą legalnie wystąpić w obrocie. Nie podzielam poglądu, że rozwiązanie, iż dany produkt może być użyty zamiast środka odurzającego lub substancji psychotropowej lub w takich samych celach uzależnia możliwość przyporządkowania danej substancji do kategorii środków zastępczych od tego, w jaki sposób i w jakim celu korzystają z niego użytkownicy. Pogląd taki wyraziła Helsińska Fundacja Praw Człowieka w opinii z 9 listopada 2010 r. o ustawie z 8 października 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii oraz ustawy

138 Nowa definicja środka zastępczego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii – czy jest potrzebna? o Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii nie przewiduje bowiem żadnej indywidualizacji ocen. Również proponowane brzmienie nowej definicji środka zastępczego nie zakłada dokonywania żadnych indywidualnych ocen w tym zakresie. W obecnej i proponowanej definicji chodzi nie o zachowanie konkretnej osoby, lecz o to, że dana substancja może spełniać taką samą rolę co środek odurza- jący lub substancja psychotropowa, biorąc pod uwagę jej skład i działanie na organizm człowieka. Celem definicji środka zastępczego jest wyeli- minowanie z legalnego obrotu tych substancji, których szkodliwość jest porównywalna do tych, które zostały ujęte w wykazach, stanowiących załącznik do ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Innymi słowy, celem tej definicji jest zapobieżenie omijaniu zakazów ustawowych poprzez wytwarzanie i wprowadzanie do obrotu produktów, które z punktu widzenia chemicznego nie mieszczą się we wskazanych wykazach. Proponowane nowe brzmienie środka zastępczego o wiele lepiej realizuje to założenie, znika bowiem kryterium formalne, a jedyną podstawą uznania za środek zastępczy jest kryterium merytoryczne, przy czym dokonywana ocena ma charakter obiektywny, odnosząc się do możliwego przeznaczenia danego produktu, bez analizowania potencjalnych zachowań możliwych konsumentów. W piśmiennictwie europejskim pojawił się pogląd, że ze względów prawnych nie jest możliwe uznanie nielegalnej dystrybucji wszelkich substancji psychoaktywnych za niezgodne z prawem, w związku z czym ustawodawstwo zamiast zapobiegać, może jedynie reagować na substancje, które się pojawią16. Nie zgadzam się z tym stanowiskiem, w istocie usprawiedliwia ono bierność w zakresie przeciwdziałania wprowadzania do obrotu nowych związków psychoaktywnych. Proponowana nowa definicja środka zastępczego wskazuje na charakter danego produktu, a zarazem podkreśla, że jego wytwarzanie i wprowadzanie do obrotu nie jest regulowane na podstawie odrębnych przepisów. Oznacza to, że jest to produkt, który nie został dopuszczony do legalnego obrotu, a więc produkt, który nie przeszedł żadnej procedury legalizacji. Nie ma zatem ryzyka, że nowe ujęcie środka zastępczego spowoduje, że w jego zakresie przedmiotowym znajdą się także substancje legalnie funkcjonujące w obrocie. Nie będzie też wątpliwości, co jest zakazane, a co nie. Granice

16 Narkotyki w obiektywie. Sprawozdanie Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, publikacja na stronie www.emcdda.europa.eu, (dostęp: 20.12.2017).

139 Czesław P. Kłak wyznaczy dopuszczenie danego produktu do obrotu na podstawie odręb- nych przepisów. Przyjęcie proponowanego brzmienia definicji środka zastępczego w istocie ma znaczenie prewencyjne, bo pozwala na reakcję na każdy przypadek pojawienia się nowej substancji psychoaktywnej na rynku, bez konieczności zmiany stanu prawnego. W przeciwnym przypadku państwo będzie mogło podjąć działania po fakcie, a to nie realizuje jego funkcji ochronnej w należyty sposób. Zgadzam się natomiast ze stanowiskiem, że objęcie danej substancji kontrolą może wywołać niezamierzone i nie- pożądane skutki – może stymulować poszukiwanie i rozpowszechnianie nieobjętego kontrolą zamiennika, który potencjalnie może być bardziej szkodliwy niż jego poprzednik17. Ażeby tego uniknąć, niezbędne jest stworzenie takiej definicji odnoszącej się do środka zastępczego, aby ewentualne pojawienie się owego zamiennika nie wymagało reakcji następczej, lecz aby był on objęty zakresem zabronienia, bez koniecz- ności wprowadzania zmian w prawie. Jak wynika z dostępnych danych, objęcie danej substancji kontrolą bardzo szybko prowadzi do pojawienia się zamiennika, który nie znajduje się na liście (wykazie) substancji kon- trolowanych, a przez to nie może być uznany za substancję zakazaną, zaś ewentualna próba wykazania, że występuje tu podobieństwo do substancji znajdującej się w takim wykazie może być bardzo utrudnione ze względów identyfikacyjnych. Warto przytoczyć przykład Irlandii, która w 2010 r. wprowadziła zakaz sprzedaży jakichkolwiek uzależniających lub szkodliwych substancji psy- choaktywnych18, przy czym nie dotyczy to substancji, które są dopuszczone do obrotu na podstawie odrębnych przepisów. Rozwiązanie to nie bazuje na jakimkolwiek wyliczeniu enumeratywnym substancji szkodliwych, lecz na kryterium merytorycznym – decydujące znaczenie ma psychoaktywny charakter substancji − oraz założeniu, że brak dopuszczenia danej substancji do legalnego obrotu czyni ją substancją zabronioną. W ten sposób umożliwiono reakcję państwa na sytuację, w której na rynku pojawia się nowy produkt, nieznany dotąd, a jednocześnie szkodliwy. Posłużenie się w odniesieniu do środków zastępczych definicją ge- neryczną nie pozwoli, w moim przekonaniu, na skuteczną walkę z problemem dopalaczy w Polsce. W USA i Wielkiej Brytanii wprowadzono

17 Ibidem. 18 Ibidem, s. 2.

140 Nowa definicja środka zastępczego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii – czy jest potrzebna? tzw. generyczną kontrolę substancji narkotycznych, definiując strukturę podstawową narkotyku, i określając jakiego typu modyfikacje tej struktury zostaną automatycznie uznane za związek kontrolowany. W piśmien- nictwie słusznie jednak zwrócono uwagę, że takie ujęcie nie w każdym przypadku może znaleźć zastosowanie, bo istnieją związki chemiczne, których struktura nie jest obiektem manipulacji19. Zaproponowana po- wyżej definicja dzięki swemu szerokiemu zakresowi pozwala reagować w każdym przypadku pojawienia się na rynku nieznanej dotąd substancji bez konieczności uprzedniej zmiany stanu prawnego i objęcia tej substancji ramami zakazu. W moim przekonaniu, dzięki swej elastyczności, pozwala na skuteczniejszą walkę z „dopalaczami” i nie jest obarczona koniecznością przeprowadzania rozważań, czy doszło do modyfikacji struktury danej substancji, co w konkretnych przypadkach może być problematyczne. Przyjęcie proponowanej nowej definicji środka zastępczego pozwoli na skuteczniejszą walkę z problemem dopalaczy, bo decydujące znaczenie będzie miał charakter i skutki działania danego produktu, a nie element formalny. Jednocześnie brak dopuszczenia danej substancji do legalnego obrotu – na zasadach określonych w przepisach prawa – przesądzał będzie o możliwości przypisania danej osobie winy. Proponowana definicja, podobnie jak obecnie, posługuje się sformu- łowaniem, że „produkt może być użyty”. Celowo posłużono się pojęciem „użycia”, a nie „spożycia”. Ten pierwszy termin jest z językowego punktu widzenia szerszy. „Używać” to „posłużyć się czymś, zastosować coś jako środek”. Oznacza również „wziąć, przyjąć coś jako lekarstwo, używkę, napój”20. Z kolei „spożyć” to inaczej „wprowadzić pokarm, napój przez jamę ustną do żołądka”21. Trafnie Wojewódzki Sąd Administracyjny w Olsztynie w wyroku z 6 lutego 2014 r., II SA/Ol 1232/1322 podkreślił, że oceny co do posiadania przymiotu środka zastępczego nie zmienia fakt, iż na opakowaniach znajdowały się napisy „nie do spożycia”, „chro- nić przed dziećmi”, „produkt do użytku zewnętrznego”. Ustawa z 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii w art. 4 pkt 27 przy definicji środków zastępczych używa określenia, że są one „(...) używane (...)”. „Spożycie”

19 D. Błachut, B. Szukalski, Dopalacze – właściwości chemiczne, skala zagrożeń i przeciwdziałanie rozpowszechnianiu, ”Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2012, nr 6, s. 131. 20 Słownik Języka Polskiego, pod red. M. Szymczaka, Warszawa 1984, t. III, s. 644. 21 Ibidem, s. 300. 22 Publ. LEX nr 1432813.

141 Czesław P. Kłak i „użycie” nie są tożsame w znaczeniu. Zakaz odnoszący się do nie- spożywania nie oznacza, że nie powinny być używane w inny sposób, stwarzający zagrożenie życia lub zdrowia. Faktem bowiem powszechnie znanym jest, iż używanie środków odurzających lub substancji psychotropowych czy środków zastępczych może odbywać się także poprzez drogi oddechowe. Tym samym, niezależnie od uwag i napisów znajdujących się na opakowaniach tych środków, jeżeli w świetle poczynionych usta- leń przez organy sanitarne, nie może budzić wątpliwości to, że są one używane (a nie są spożywane) przez małoletnich, a na skutek tego wy- stępują zachorowania, wówczas informacje zawarte na opakowaniach nie są skuteczne i nie powstrzymują młodych osób przed ich używaniem. Proponowana definicja, nie rezygnując z pojęcia „użycie”, nacisk kładzie na przeznaczenie danego produktu, nie ograniczając tego, w jaki sposób ma on znaleźć się w organizmie człowieka, w kontekście rodzaju danej substancji. Każdy sposób wprowadzenia danej substancji do organizmu będzie objęty ramami „użycia”, pojęcie to bowiem nie zna ograniczenia jeżeli chodzi o metodę, sposób, zakres itp. Podzielam pogląd zaprezentowany przez Wojewódzki Sąd Admini- stracyjny w Łodzi w wyroku z 23 stycznia 2014 r., III SA/Łd 949/1323, iż uznanie produktu za środek zastępczy w rozumieniu pkt. 4 art. 27 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii jest jednoznaczne z ustaleniem, że produkt ten jest zagrożeniem dla życia lub zdrowia ludzi. Pogląd ten nie został wprawdzie szerzej uzasadniony, niemniej należy postawić znak równości między środkiem zastępczym a środkiem szkodliwym, mimo że ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii nie zawiera takiego wyraźnego stwierdzenia. Należy jednak przyjąć, że każda substancja objęta ramami tej ustawy jest szkodliwa dla jednostki, chyba że ustawa umożliwia dostęp do takiej substancji, ale w innych celach niż odurzenie (cel leczniczy). W przeciwnym bowiem przypadku doszłoby do podważenia sensu samej ustawy i jej rozwiązań. Stanowisko to znajduje swe oparcie w orzecznictwie, m.in. w wyroku z 11 kwietnia 2017 r., gdzie WSA w Krakowie w sprawie III SA/Kr 1519/1624 przyjął, że cechy substancji i produktów, określone w art. 4 pkt 27 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, prze- konują że ustawodawca zawarł domyślne ustalenie, że stwarzają one zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi.

23 Publ. LEX nr 1502840. 24 Publ. LEX nr 2281774.

142 Nowa definicja środka zastępczego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii – czy jest potrzebna?

Proponowana nowa definicja środka zastępczego w większym stopniu wzmacnia pogląd o szkodliwości każdego środka zastępczego, bazuje bowiem wyłącznie na kryterium merytorycznym. Zatem każdorazowe stwierdzenie, że dana substancja ma charakter psychoaktywny, a jedno- cześnie jej wytwarzanie i wprowadzanie do obrotu nie jest regulowane na podstawie odrębnych przepisów, będzie wystarczającą przesłanką do uznania, że jest to środek zastępczy, a zarazem szkodliwy, znajduje się bowiem w obrocie, mimo że nie został do niego wyraźnie dopuszczony, nie spełnia więc żadnych standardów uznanych przez państwo. We wskazanym przypadku szkodliwość środka zastępczego wynika z różnych okoliczności, w tym jego oddziaływania na organizm ludzki, jak również z braku legalizacji i dopuszczenia do obrotu. Dla oceny szkodliwości środka zastępczego dla życia lub zdrowia ludzi nie ma znaczenia, jaka zawarta w nim ilość substancji wywołuje reakcje odurzenia lub ma działanie psychoaktywne. Taki trafny pogląd wyraził Wojewódzki Sąd Administracyjny w Kielcach w wyroku z 15 stycznia 2014 r., II SA/Ke 946/1325. Jak wskazano powyższej, szkodliwość wynika z różnorodnych okoliczności, nie jest przy tym oceniania wyłącznie z perspektywy chemicznej. To ustawodawca uznaje określone substancje za szkodliwe dla życia lub zdrowia, kierując się obiektywnymi uwarun- kowaniami. Istotne jest to, w jakim celu dany środek może być użyty lub zamiast „czego”, przy czym to zamiast „czego” jest on używany jest uznane za substancję szkodliwą. Proponowana nowa definicja środka zastępczego dobitnie podkreśla, że każda substancja, która nie została legalnie dopuszczona do obrotu, a jednocześnie wykazuje właściwości psychoaktywne, kwalifikuje się do uznania jako środek zastępczy, oczy- wiście przy spełnieniu kryterium „możliwości użycia zamiast lub w takich samych celach” jak środek odurzający lub substancja psychotropowa. W konsekwencji również taka substancja będzie uznawana za szkodliwą, przy czym jest to konsekwencja decyzji ustawodawcy, który może pewne substancje, wskazane według określonych kryteriów, wyłączyć z legalnego obrotu, jako szkodliwe czy też niebezpieczne. W moim przekonaniu, dla skutecznej walki z problemem dopalaczy w Polsce niezbędne jest sięgnięcie po środki reakcji karnej, w odniesieniu do tych, którzy wytwarzają, przetwarzają albo przerabiają środki zastępcze.

25 Publ. LEX nr 1426860.

143 Czesław P. Kłak

Ustawa powinna również uznać za zabronione, pod groźbą kary kryminalnej, wprowadzanie do obrotu środków zastępczych, jak również ich udzielanie. Prezentuję również pogląd, że posiadanie środków zastępczych, podobnie jak środków odurzających, powinno być zabronione pod groźbą kary. Skoro są to środki oddziaływające na ośrodkowy układ nerwowy, tak samo jak środki odurzające i substancje psychotropowe, używane zamiast tych środków lub w takich samych celach, to nie ma uzasadnienia, aby od- powiedzialność karna przewidziana była tylko w odniesieniu do środków odurzających lub substancji psychotropowych. W ten sposób osoby, które wprowadzają do obrotu środki zastępcze są w korzystniejszej sytuacji, nie grozi im bowiem odpowiedzialność karna, mimo że wprowadzają do obrotu środki niejednokrotnie o wiele bardziej niebezpieczne. Takie rozróżnienie nie znajduje żadnego uzasadnienia, a ponadto w pewnych przypadkach prowadzi do uprzywilejowania osób trudniących się roz- powszechnianiem nowych substancji psychoaktywnych, ich zachowanie cechuje bowiem dużo większy stopień społecznej szkodliwości czynu, ale odpowiedzialności karnej nie ponoszą. Wprowadzenie proponowanej odpowiedzialności karnej we wskazanym zakresie wyeliminuje przypadki, w których osoba udzielająca środka zastępczego nie podlega odpowiedzialności określonej w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii, mogąc jedynie odpowiadać na zasadach określonych w kodeksie karnym. Jak słusznie wskazano w orzecznictwie sądowym, wprowadzenie do obrotu m.in. środków zastępczych, o których mowa w art. 4 pkt 34 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, oznacza udostępnienie ich odpłatnie lub nieodpłatnie osobom trzecim, które nie są konsumentami tych środków. W przypadku udostępniania środków zastępczych konsumentom brak jest podstaw do zastosowania art. 52a ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, bowiem w świetle definicji pojęcia z art. 4 pkt 34 tej ustawy – sprzedaż konsumentom środków zastępczych nie świadczy o tym, że następuje ich udostępnienie „osobom trzecim”, czyli „wprowadzenie do obrotu”. Warunkiem koniecznym do wymierzenia kary pieniężnej, o której mowa w art. 52a ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, jest ustalenie, że osoba, której udostępnia się środki zastęp- cze nie jest konsumentem26.

26 Zob. m.in. wyrok WSA w Opolu z 23.01.2014 r., II SA/Op 512/13, LEX nr 1424376; wyrok WSA w Opolu z 10.10.2013 r., II SA/Op 269/13, LEX nr 1390208; wyrok WSA w Poznaniu z 28.05.2013 r., II SA/Po 326/13, LEX nr 1592596.

144 Nowa definicja środka zastępczego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii – czy jest potrzebna?

Wprawdzie pojawił się pogląd przeciwny, prezentujący niewątpliwie wykładnię rozszerzającą pojęcie „wprowadzanie do obrotu”, obejmując nim także bezpośrednich konsumentów – m.in. wyrok WSA w Łodzi z 20 stycznia 2016 r., III SA/Łd 992/1527, wyrok WSA w Łodzi z 16 listopada 2017 r., III SA/Łd 513/1728, niemniej stanowisko to budzi poważne wątpliwości interpretacyjne. Przyjęto bowiem – w ślad za wyrokiem NSA z 9 września 2015 r., II OSK 77/1429, że pojęcie „wprowadzanie do obrotu” środków zastępczych, o którym mowa w art. 4 pkt 34 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, oznacza udostępnianie ich odpłatnie lub nieodpłatnie osobom trzecim, zarówno niebędącym ich konsumentami, jak będącym, tj. nabywającym je w celu własnego spożycia, z tą ar- gumentacją, że rozdzielenie przez ustawodawcę części karnej ustawy regulującej zagadnienia związane z popełnianiem przestępstw (z wyłą- czeniem regulacji odnoszących się do środków zastępczych) od części odnoszącej się do kary administracyjnej dotyczącej środków zastępczych, pozwala na zastosowanie systemowej wykładni dopuszczającej nadanie wyrażeniu „wprowadzanie do obrotu” odmiennego znaczenia w przypadku stosowania kary administracyjnej, a innego znaczenia w przypadku stosowania przepisów karnych. Problem polega jednak na tym, że definicja pojęcia „wprowadzanie do obrotu”, o której mowa w art. 4 pkt 34 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, nie odnosi się wyłącznie do kwestii odpowiedzialności karnej, lecz do całości regulacji zawartej w ustawie. Z art. 4 in principio wynika jednoznacznie, że terminy które zostały zdefiniowane w tym przepisie należy rozumieć w jednakowy spo- sób na gruncie całej ustawy – „użyte w ustawie określenia oznaczają”. Nie ma w tym przepisie żadnego wyłączenia w odniesieniu do środków zastępczych, co powoduje, że pojęcie „wprowadzania do obrotu” należy jednakowo rozumieć w całej ustawie, tym samym nie jest możliwe odmienne jego rozumienie w odniesieniu do przepisów regulujących reak- cję na „wprowadzanie do obrotu” środków zastępczych. Nie przekonuje argument, że ocena odpowiedzialności podmiotu, który „wprowadza do obrotu” środki zastępcze, nie może odbywać się w oparciu o „reguły i zasady prawa karnego”, albowiem w takim przypadku „jest nie do po- godzenia z ratio legis ustawy z 2010 r.”. Istotnie ustawą z 8 października 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii oraz ustawy

27 Publ. LEX nr 2002979. 28 Publ. LEX nr 2406069. 29 Publ. LEX nr 2092003.

145 Czesław P. Kłak o Państwowej Inspekcji Sanitarnej30 wprowadzono odpowiedzialność administracyjną za „wprowadzanie do obrotu środków zastępczych” (nowy rozdział 6a), niemniej nowelizacja nie zmieniła definicji pojęcia „wprowadzanie do obrotu” (art. 4 pkt 43 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii). Ponadto pojęcie „wprowadzanie do obrotu” zostało legalnie zdefiniowane, a jego odnoszenie wyłącznie do kwestii odpowiedzialności karnej nie znajduje żadnego uzasadnienia normatywnego. Gdyby bowiem racjonalny ustawodawca chciał takie ograniczenie wprowadzić, uczyniłby to w wyraźny sposób, chociażby przy okazji nowelizacji z 2010 r., a taka sytuacja nie miała miejsca. Zaprezentowany sposób wykładni sprzeczny jest z zakazem wykładni homonimicznej, tj. tym samym zwrotom nie należy nadawać różnego znaczenia. Tę dyrektywę wykładni należy na- zwać dyrektywą konsekwencji terminologicznej31. Jednocześnie należy wskazać, że w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyż- szego ukształtował się pogląd, że gdy prawodawca chce nadać tym samym wyrażeniom różne znaczenie, a tym samym odstąpić od zakazu wykładni homonimicznej, to powinien to w wyraźny sposób w tekście prawnym zaznaczyć32. W odniesieniu do definicji zawartej w art. 4 pkt 34 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii nie odstąpiono w odniesieniu do środków zastępczych od jednolitego rozumienia pojęcia „wprowadzania do obrotu”. Nie jest również przekonujący argument, że w wyniku zastosowania wykładni językowej pojęcia „wprowadzania do obrotu” możliwe jest przyjęcie, że obejmuje on także bezpośrednich konsumentów33. Pamiętać bowiem należy, że w przypadku, w którym prawodawca nadał określonym wyrażeniom swoiste znaczenie prawne, to należy je rozumieć właśnie w takim znaczeniu34. W odniesieniu do pojęcia „wprowadzanie do obrotu” takie znaczenie zostało nadane, przy czym ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii wyraźnie odróżniła „wprowadzanie do obrotu” od „udzielania”. Wprawdzie „udzielanie” pojawia się w „przepisach karnych” (m.in. art. 58 ust. 1), niemniej jest to pojęcie, którym posłużył się ustawodawca wyraźnie odróżniając od „wprowadzania do obrotu”. Nie są to zatem pojęcia na gruncie ustawy tożsame, nie można więc uznać, że inaczej

30 Dz. U. z 2010 r. nr 123, poz. 1396. 31 S. Wronkowska, M. Zieliński, O konsekwencji dyrektyw redagowania i interpretowania tekstu prawnego, „Studia Prawnicze” 1985, nr 3-4, s. 310; J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988, s. 134. 32 M.in. uchwała TK z 29.01.1992 r., W 14/91, OTK 1992, nr 1, poz. 20; uchwała SN z 29.01.2004 r., I KZP 39/03, OSNKW 2004, nr 2, poz. 13. 33 Wyrok NSA z 26.01.2017 r., II OSK 2255/15, LEX nr 2287275. 34 L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2006, s. 95.

146 Nowa definicja środka zastępczego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii – czy jest potrzebna? należy rozumieć pojęcie „wprowadzania do obrotu” na gruncie prze- pisów o odpowiedzialności administracyjnej. Już z językowego punktu widzenia widać, że „wprowadzanie do obrotu” i „udzielanie” to zupełnie inne rodzaje zachowania, za czym przemawia ich wyraźne wyodrębnienie przez ustawodawcę. W świetle powyższych uwag nie wynika, że zakres możliwej represji administracyjnej jest niewątpliwy, a przez to obowiązujące rozwiązania jawią się jako skuteczne. Wręcz przeciwnie, wskazane wątpliwości interpretacyjne powodują, że odpowiedzialność administracyjna określona w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii nie może być uznana za sku- teczny środek reakcji na problem nowych związków psychoaktywnych w Polsce. W moim przekonaniu ustawodawca – błędnie – ograniczył możliwość sięgnięcia po odpowiedzialność administracyjną wyłącznie do przypadków wytwarzania i wprowadzania do obrotu środków zastęp- czych, co wyraźnie wynika z treści art. 55a ust. 1 ustawy o przeciwdzia- łaniu narkomanii. Istotnie stworzono w tym zakresie odpowiedzialność niezależną od odpowiedzialności karnej znanej tej ustawie, na co trafnie zwrócono uwagę w orzecznictwie35, niemniej odpowiedzialność ta ujęta została wyraźnie węziej niż odpowiedzialność karna, koncentrując się wyłącznie na „wytwarzaniu” i ”wprowadzaniu do obrotu”, pomijając natomiast zachowanie polegające na „przetwarzaniu”, czy też „posiadaniu” takich środków. Wprowadzenie odpowiedzialności karnej w proponowanym zakresie pozwoli na ściganie zarówno tych, którzy wytwarzają środki zastępcze, jak również i tych, którzy wprowadzają je do obrotu w rozumieniu art. 4 pkt 34 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, a także tych, którzy udzielają ich konsumentom. W ten sposób na każdym etapie działania zagrażającego życiu i zdrowiu konsumentów możliwe będzie zrealizowa- nie odpowiedzialności karnej, co z pewnością wpłynie na podniesienie poziomu bezpieczeństwa w obszarze objętym regulacją ustawy o prze- ciwdziałaniu narkomanii. Wprowadzenie odpowiedzialności karnej dla posiadaczy środków zastępczych umożliwi skuteczniejszą walkę z problemem dopalaczy, eliminując możliwość uniknięcia odpowiedzialności przez tzw. dilerów, którzy w przypadku odmiennego rozwiązania nie ponosiliby żadnej od- powiedzialności, w sytuacji gdy, nie zostałoby wykazane, że co najmniej

35 Wyrok WSA w Opolu z 4.10.2017 r., I SA/Op 210/17, LEX nr 2382918.

147 Czesław P. Kłak usiłowali udzielić takiego środka innej osobie (konsumentowi). Oczy- wiście art. 62a ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii powinien mieć zastosowanie także do osoby posiadającej środki zastępcze w nieznacznej ilości, przeznaczone na własny użytek. W ten sposób istniałaby możliwość oceny każdego indywidualnego przypadku i wyboru rozwiązania optymal- nego z punktu widzenia interesu społeczeństw i interesu jednostkowego (interesu sprawcy). W toku dyskusji nad definicją „środka zastępczego” Ministerstwo Zdrowia przedstawiło projekt nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii36 (projekt z 3 listopada 2017 r.). Zgłoszona propozycja przewiduje nową definicję środka zastępczego. Po nowelizacji definicja ta brzmiałaby: „środek zastępczy – produkt zawierający substancję o dzia- łaniu na ośrodkowy układ nerwowy, który może być użyty w takich samych celach jak środek odurzający, substancja psychotropowa lub nowa substancja psychoaktywna, których wytwarzanie i wprowadzanie do obrotu nie jest regulowane na podstawie odrębnych przepisów; do środków zastępczych nie stosuje się przepisów o ogólnym bezpieczeństwie pro- duktów”. Nawiązuje ona niewątpliwie do propozycji zgłoszonej powyżej, niemniej nadal nie zdecydowano się na wprowadzenie odpowiedzialności karnej w każdym przypadku wytwarzania, wprowadzania do obrotu oraz udzielania środka zastępczego. Nowelizacja odpowiedzialność karną nie wiąże bowiem ze środkiem zastępczym, lecz z „nową substancją psychoaktywną” (projekt nowelizacji art. 56 ust. 1 i 3, art. 58, art. 59, art. 64 oraz wprowadzenia art. 62b). Utrzymane jest przy tym rozwią- zanie, że wytwarzanie i wprowadzanie do obrotu środków zastępczych zagrożone jest karą pieniężną, a więc sankcją administracyjną (art. 52a ust. 1). Nowe substancje psychoaktywne będą określane przez ministra właściwego do spraw zdrowia w drodze rozporządzenia (art. 44f pkt 3 projektu nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii), przy czym ustawa zawierać będzie definicję, że nowa substancja psychoaktywna, to każda substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, dzia- łająca na ośrodkowy układ nerwowy, określona w przepisach wydanych na podstawie art. 44f pkt 3 (art. 11a projektu nowelizacji ustawy o prze- ciwdziałaniu narkomanii). W konsekwencji odpowiedzialność karna odnosić się będzie wyłącznie do tych przypadków, w których w danym produkcie znajdzie się substancja uznana przez ministra właściwego

36 Dostępny na stronie www.rcl.gov.pl (dostęp: 20.12.2017).

148 Nowa definicja środka zastępczego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii – czy jest potrzebna? do spraw zdrowia za nową substancję psychoaktywną, poprzez umieszczenie w stosownym wykazie. W sytuacji, gdy takiej substancji nie będzie, odpowiedzialność karna nie znajdzie zastosowania, możliwe będzie natomiast uznanie produktu za środek zastępczy, ale jedyną konsekwencją będzie odpowiedzialność administracyjna. W istocie zatem nie każdy produkt zawierający substancję o działaniu na ośrodkowy układ nerwowy, potocznie określany mianem „dopalacza”, warunkował będzie od- powiedzialność karną za wytwarzanie, wprowadzanie do obrotu, czy też udzielanie. Na tym polega zasadnicza różnica między zgłoszoną powyżej propozycją a projektem przedstawionym przez Ministerstwo Zdrowia. Nie podzielam stanowiska zawartego w uzasadnieniu przedstawionego projektu nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, że prze- szkodą dla penalizacji w odniesieniu do środków zastępczych jest fakt, że katalog tych środków jest katalogiem otwartym, o nieznanej strukturze i składzie chemicznym, istotą zaś uznania czynu za czyn zabroniony, czyli przestępstwo, jest jego jednoznaczność i określoność (s. 3 uzasadnienia). Zgłoszona powyżej propozycja definicji środka zastępczego zakła- da, że każdy produkt zawierający substancję psychoaktywną, który nie funkcjonuje legalnie w obrocie, będzie uznany za zakazany przez ustawę, co rodzić będzie odpowiedzialność karną. Sytuacja jest jasna i klarowna. Brak dopuszczenia do obrotu prowadzi do odpowiedzialności karnej. Każdy produkt, który nie przeszedł właściwej procedury legalizacyjnej będzie środkiem zastępczym. Nie będzie potrzeby wykazywania żadne- go podobieństwa substancji zawartych w zakwestionowanym produkcie do „nowych substancji psychoaktywnych”, bo to kryterium zostanie wy- eliminowane. Nie ma też ryzyka niezgodności z zasadą nullum crimen sine lege, bo wprawdzie definicja środka zastępczego nie będzie bazować na enumeratywnym wymienieniu substancji spełniających kryterium oddziaływania na ośrodkowy układ nerwowy, ale z drugiej strony sfor- mułowana zostanie wyraźna granica odpowiedzialności – będzie nią brak dopuszczenia produktu do obrotu na podstawie odrębnych przepisów. Tym samym zakres zabronienia zostanie określony poprzez wskazanie tych produktów, które w obrocie legalnie funkcjonują, a każdy inny produkt, który tego kryterium nie spełni, uznany zostanie za środek za- stępczy ze wszystkimi konsekwencjami tego faktu. Nie będzie niezbędne odwołanie się do składu chemicznego i struktury danego produktu. Będą to natomiast okoliczności mające znaczenie dla ewentualnego przyjęcia odpowiedzialności karnej z art. 165 § 1 pkt 2 kk.

149 Czesław P. Kłak

W kontekście powyższych uwag nie można podzielić stanowiska zaprezentowanego na stronie internetowej Głównego Inspektora Sanitarnego, że z przygotowanego przez Ministerstwo Zdrowia projektu nowelizacji wynika, że za samo posiadanie dopalaczy w najlepszym przypadku grozić będzie grzywną, a w najgorszym (gdy będą to znaczne ilości substancji) – pozbawieniem wolności do trzech lat37. Zgodnie ze zgłoszoną propozycją, kto będzie wbrew przepisom ustawy posiadał nowe substancje psychoaktywne, podlegał będzie grzywnie, natomiast jeżeli przedmiotem czynu, o którym mowa powyżej, będzie znaczna ilość nowych substancji psychoaktywnych, grozić będzie grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3 (art. 62b ust. 1 i 2). Widać zatem wyraźnie, że projektowana odpowiedzialność karna nie odnosi się do „środków zastępczych”, lecz do „nowych substancji psychoaktywnych”, a w świetle przedstawionych uwag środek zastępczy może nie zawierać nowej substancji psychoaktywnej, co eliminować będzie odpowiedzialność karną. Zaproponowane przez Ministerstwo Zdrowia rozwiązanie prowadzi do sytuacji, w której środek zastępczy będzie – obok środka odurzającego, substancji psychotropowej i nowej substancji psychoaktywnej – czwartą kategorią substancji psychoaktywnych (wprawdzie będzie to produkt, ale zawierający taką substancję, więc w istocie definicja ta odnosi się do skła- du chemicznego, a więc substancji), regulowanych przez ustawę o prze- ciwdziałaniu narkomanii. Różnica polegać będzie na tym, że w przypadku środka zastępczego przewidziano wyłącznie odpowiedzialność admini- stracyjną – i to wyłącznie za jego wytwarzanie i wprowadzenie do obrotu (co nie ulega zmianie), zaś w pozostałych przypadkach – odpowiedzialność karną, obejmującą także udzielanie i posiadanie. Proponowana zmiana zmierza w kierunku rozszerzenia penalizacji – przy założeniu przyjęcia rozbudowanego wykazu, o którym mowa w projektowanym art. 44f pkt 3 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Nie rozwiązuje jednak problemu „dopalaczy”, albowiem projektowane rozwiązania odnosić się będą tylko do tych substancji, które już znajdą się na runku, w wyniku czego zostaną zakwestionowane, poddane badaniom i ujęte w ministerialnym wykazie. Będzie to zatem nadal reakcja „na”, a nie „rozwiązanie”, które umożliwi reakcję w każdym przypadku pojawienia się nowej substancji psychoaktywnej. Rozwiązanie zakładające przyjęcie szerokiej definicji środka zastępczego, ale zarazem o wyraźnej granicy (wyznaczanej przez

37 www.gis.gov.pl/zdrowie/dopalacze/news-dopalacze (dostęp: 20.12.2017).

150 Nowa definicja środka zastępczego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii – czy jest potrzebna? dopuszczenie do obrotu na podstawie odrębnych przepisów), w moim przekonaniu o wiele lepiej służyć będzie walce z problemem nowych związków psychoaktywnych w Polsce. Nie ma uzasadnienia, aby w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii istniała kategoria środków zastępczych oraz nowych substancji psychoaktywnych. Przyjęcie takiego rozwiązania w istocie prowadzi do utrzymania stanu, w którym w obrocie występują szkodliwe substancje psychoaktywne, zawarte w produkcie, ale są one inaczej traktowane – pod względem odpowiedzialności – niż środki odu- rzające, substancje psychoaktywne, czy też nowe substancje psychoaktywne, mimo że z punktu widzenia zagrożenia dla zdrowia i życia nie ma tutaj żadnej różnicy.

151 Czesław P. Kłak

Bibliografia

Literatura: Błachut D., Szukalski B., Dopalacze – właściwości chemiczne, skala zagrożeń i przeciw- działanie rozpowszechnianiu, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2012, nr 6. Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Gdańsk 2000. Bułat K., Czarniak P., Gorzelak A. i in., Kryminologia, Warszawa 2013. Łucarz K., Muszyńska A., Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii. Komentarz, War- szawa 2007. Morawski L., Zasady wykładni prawa, Toruń 2006. Paprocki M., Uzależnienie wśród młodzieży gimnazjalnej w świetle wybranych regulacji prawnokarnych oraz ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, „Probacja” 2015, nr 2. Szymczak M., (red.) Słownik Języka Polskiego, t. III., Warszawa 1984. Warecki K., Dopalacze, Radom 2010. Wronkowska S., Zieliński M., O konsekwencji dyrektyw redagowania i interpretowania tekstu prawnego, „Studia Prawnicze” 1985, nr 3-4. Wróblewski J., Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988. Zawilska J.B., Syntetyczne kanabinomimetyki (kanabinoidy), [w:] „Dopalacze” i leki OTC – nowi gracze na scenie związków psychoaktywnych, Zawilska J.B., Wojcieszak J., Andrzejczak D. (red.), Warszawa 2016.

Dokumenty międzynarodowe: Konwencja o substancjach psychotropowych sporządzona w Wiedniu 21 lutego 1971 r. (Dz. U. z 1976 r. nr 31, poz. 180).

Akty normatywne: Ustawa z 9.07.2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z 2017 r., poz. 783 z późn. zm.). Ustawa o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U. z 2010 r. nr 123, poz. 1396).

Orzecznictwo: Postanowienie SA w Katowicach z 23.04.2009 r., II AKa 79/09, KZS 2010, nr 2, poz. 49. Postanowienie SN z 13.01.2009 r., V KK 333/08, LEX nr 486206. Postanowienie SO w Częstochowie z 3.08.2017 r., VII Kz 353/17, LEX nr 2364221. Uchwała TK z 29.01.1992 r., W 14/91, OTK 1992, nr 1, poz. 20.

152 Nowa definicja środka zastępczego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii – czy jest potrzebna?

Uchwała SN z 29.01.2004 r., I KZP 39/03, OSNKW 2004, nr 2, poz. 13. Uchwała SN z 27.02.2007 r., I KZP 36/06, OSNKW 2007, nr 3, poz. 21. Wyrok WSA w Poznaniu z 28.05.2013 r., II SA/Po 326/13, LEX nr 1592596. Wyrok WSA w Opolu z 10.10.2013 r., II SA/Op 269/13, LEX nr 1390208. Wyrok WSA w Kielcach z 15.01.2014 r., II SA/Ke 946/13, LEX nr 1426860. Wyrok WSA w Łodzi z 23.01.2014 r., III SA/Łd 949/13, LEX nr 1502840. Wyrok WSA w Opolu z 23.01.2014 r., II SA/Op 512/13, LEX nr 1424376. Wyrok WSA w Olsztynie z 6.02.2014 r., II SA/Ol 1232/13, LEX nr 1432813. Wyrok SA w Krakowie z 2.07.2014 r., II AKa 62/14, KZS 2014, nr 9, poz. 38. Wyrok NSA z 9.09.2015 r., II OSK 77/14, LEX nr 2092003. Wyrok WSA w Łodzi z 20.01.2016 r., III SA/Łd 992/15, LEX nr 2002979. Wyrok WSA w Rzeszowie z 8.11.2016 r., I SA/Rz 634/16, LEX nr 2180847. Wyrok WSA w Rzeszowie z 8.11.2016 r., I SA/Rz 635/16, LEX nr 2180848. Wyrok NSA z 26.01.2017 r., II OSK 2255/15, LEX nr 2287275. Wyrok WSA w Krakowie z 11.04.2017 r. III SA/Kr 1519/16, LEX nr 2281774. Wyrok WSA w Opolu z 4.10.2017 r., I SA/Op 210/17, LEX nr 2382918. Wyrok WSA w Łodzi z 16.11.2017 r., III SA/Łd 513/17, LEX nr 2406069.

Inne dokumenty: Projekt nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii − projekt z 13.11.2017 r. (adres internetowy strony: https://www.rcl.gov.pl; (dostęp: 20.12.2017). Narkotyki w obiektywie, Sprawozdanie Europejskiego Centrum Monitorowania Nar- kotyków i Narkomanii (adres internetowy strony: https://www.emcdda.europa.eu (dostęp: 20.12.2017).

Źródła internetowe: Adres internetowy strony: https://gis.gov.pl/zdrowie/dopalacze/dane-statystyczne (dostęp: 20.12.2017). Adres internetowy strony: https://gis.gov.pl/zdrowie/dopalacze/news-dopalacze (do- stęp: 20.12.2017).

153

Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 96, Warszawa 2017

Michał Kurzyński

Kara ograniczenia wolności jako zastępcza kara wobec izolacji sprawców przestępstw skarbowych

The penalty of restriction of freedom as a substitute punishment for the isolation of fiscal offenders

Celem publikacji była analiza rozwiązań przewidzianych w kodeksie karnym skarbowym, dotyczących możliwości zastosowania sankcji o charakterze nieizolacyjnym. Autor publikacji zwrócił szczególną uwagę na niewątpliwie istotne korzyści o charakterze indywidualnym oraz powszechnym, wynikające z braku izolacji sprawców od jego więzi społecznych, zawodowych oraz rodzinnych, jako najskuteczniejszej metody resocjalizacji. Analizie zostały poddane przewidywane przez obecnie obowiązujące przepisy rozwiązania warunkujące możliwość zamiany kary o charakterze izolacyjnym na karę grzywny lub ograniczenia wolności, opisane zarówno w kodeksie karnym skarbowym, jak i w przepisach recypowanych z kodeksu karnego i kodeksu karnego wykonawczego.

Słowa kluczowe: prawo karne skarbowe, przestępstwa skarbowe, kara pozbawienia wolności, kara ograniczenia wolności, penitencjarystyka.

The aim of the publication was to analyze the solutions provided for in the Penal Fiscal Code, concerning the possibility of imposing non-in- sulating sanctions. Author of the publication drew special particular attention to the significant individual and universal benefits of the lack of isolation of perpetrators from his social, professional and family ties as the most effective method of social reintegration. The solutions envisaged by the current rules, the possibility of replac- ing fines with fines or limitation of freedom described in the Penal Fiscal

155 Michał Kurzyński

Code and the provisions of the Penal Code and the Penal Executive Code.

Key words: penal fiscal law, fiscal crimes, custodial sentence, penalty of restriction of liberty, penitentiary.

Odmienność prawa karnego skarbowego w relacji do rozwiązań i przedmiotu ochrony prawa karnego powszechnego nie odróżnia tej ga- łęzi prawa w sposobach usankcjonowania sprawcy, również przewidując izolację sprawcy od społeczeństwa w postaci kary pozbawienia wolności. Jednak w przeciwieństwie do rozwiązań przewidzianych w kodeksie karnym izolacja sprawcy przestępstwa skarbowego nie ma tak długotrwałego charakteru, ponieważ − zgodnie z art. 27 kks − trwa najkrócej 5 dni, a maksymalny wymiar to 5 lat. W przypadku kary aresztu wojskowego ustawodawca wskazał jej maksymalny wymiar na okres 2 lat. Należy również wskazać, że przepisy karne skarbowe przewidują in- stytucję nadzwyczajnego obostrzenia, które określają, że izolacja sprawcy może zostać orzeczona na okres do 10 lat, co − jeżeli jednak dokona- my komparatystyki z rozwiązaniami przewidzianymi w prawie karnym powszechnym − stanowić może dość łagodny sposób sankcjonowania sprawców nawet najcięższych przestępstw skarbowych. Co istotne, należy to podkreślić, że mylnym byłoby wnosić postulat o podwyższenie górnej granicy kary albo nawet zrównanie z rozwiąza- niami przewidywanymi przez kodeks karny, przede wszystkim z uwagi na odmienność przedmiotu ochrony jaka różni oba kodeksy. W przypadku prawa karnego skarbowego norma prawna reguluje odpowiedzialność sprawcy dokonującego zamachu na dobro w postaci porządku i interesu finansowego państwa oraz budżetu Wspólnoty Europejskiej, co − gdyby miało powodować zrównanie wysokości wymiaru kary pozbawienia wol- ności − mogło stać się powodem krytyki, kiedy na przykład za nieuiszcze- nie wymaganej należności publicznoprawnej groziłaby odpowiedzialność w postaci kary pozbawienia wolności w wymiarze 15 lat. Z pewnością nie należy umniejszać roli prawa karnego skarbowego ani zasadności przestrzegania obowiązków wynikających z przepisów fi- skalnych, jednak wielokrotnie podkreślany pragmatyzm prawa karnego skarbowego odnosi się przede wszystkim do rozwiązań o charakterze nieizolacyjnym, które w swej sankcyjności mają odnosić podobny lub bardziej

156 Kara ograniczenia wolności jako zastępcza kara wobec izolacji sprawców przestępstw skarbowych pożądany efekt od tego, jaki oczekiwać należy od kary o charakterze izolacyjnym. Powyższe rozwiązane przewidziane jest w rozdziale 3 kodeksu karnego skarbowego, w art. 26 § 1 kks, gdzie ustawodawca przewiduje możliwość zastosowania kary ograniczenia wolności zamiast orzekać przewidzianą przepisami karę pozbawienia wolności. W uzasadnieniu powyższej instytucji wskazać można uwzględnienie przez ustawodawcę wieloletniej krytyki obecnych rozwiązań dotyczących izolacji sprawców1. Jako główne zarzuty wskazuje się przede wszystkim na jej nieefektywność w zakresie właściwie przeprowadzonego procesu resocjalizacji osób osadzonych. Ponadto w przypadku sprawców prze- stępstw skarbowych można również wskazać jej niecelowość oraz kosztow- ność z uwagi na czyn zabroniony, jaki doprowadził sprawcę do orzeczenia wobec niego kary pozbawienia wolności. Można też stwierdzić istotne problemy z jednoznacznym wskazaniem, w jaki sposób w rzeczywistości zrealizować dyrektywę wynikającą z art. 67 § 1 kkw, dotyczącą „wzbu- dzenia w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego”, a innymi słowy – przekła- dającą się na skutecznie przeprowadzoną resocjalizację skazanego. O ile jej zasadność, nawet w wysokim wymiarze, można argumento- wać w przypadku sprawców przestępstw powszechnych, a więc sytuacji, w której przede wszystkim wskazana jest jego izolacja od społeczeństwa, ale i resocjalizacja (o ile będzie to możliwe), o tyle w przypadku sprawców przestępstw skarbowych wysoki wymiar kary argumentować można jedynie działaniem w ramach recydywy skarbowej dużą lub wielką wartością przedmiotu czynu oraz wysokim stopniem demoralizacji. Stąd też jednocześnie rozważania całkowitego zniesienia tego rodzaju sankcji można uznać za bezpodstawne, a jej zasadność słusznie wskazuje J. Śliwowski, zauważając, że kara pozbawienia wolności zmieniła się z dawnego panaceum wszystkich środków poprawczych w malum neces- sarium, którego wady się dostrzega, ale którego pozbyć się nie można2. Tym samym niezbędność istnienia kary pozbawienia wolności w obecnym charakterze zdecydowanie wymaga wskazania jej mankamentów oraz podejmowania próby właściwego przeprowadzania izolacji sprawców, aby

1 J. Śliwowski, Kara pozbawienia wolności we współczesnym świecie. Rozważania penitencjarne i penologiczne, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1981, s. 8. 2 Ibidem.

157 Michał Kurzyński pierwotne cele, jakie zakłada ustawodawca wobec tego rodzaju sankcji, miały szansę na realizację w wymiarze zadowalającym i pozwalającym na przekonanie, że osadzony po zakończeniu izolacji stanie się członkiem społeczeństwa, który będzie dokładał wszelkich starań, aby przejaw jego działalności nie powodował naruszenia obwiązujących przepisów. Podstawowym problemem związanym z izolacją sprawcy w zakładzie karnym jest podkreślany w doktrynie proces deprywacji. Jak słusznie wskazuje A. Bałandynowicz, osadzenie skazanego w zakładzie karnym powoduje pozbawienie go możliwości zaspokojenia własnych potrzeb o charakterze psychologicznym czy egzystencjalnym, ograniczając przede wszystkim jego możliwość realizacji życiowych celów, co może być istotną blokadą w procesie resocjalizacji, jakiemu ma zostać poddany3. Należy również zauważyć, że osadzenie z współwięźniami powodować może stan frustracji poprzez dominację innych osadzonych, a tym samym zwiększyć agresywność skazanego, której utrwalenie może stanowić jeden z czynników stresogennych, a tym samym mieć charakter trwały również po zakończeniu okresu izolacji. Dodatkowym czynnikiem utrwalającym niepożądaną postawę osadzonego może być jego wyobcowanie, jako naturalna reakcja na przymusowe przebywanie z osobami o odmiennym światopoglądzie, kulturze osobistej czy poziomie inteligencji. Natomiast pozbawienie jego możliwości kontynuowania relacji emocjonalnych z rodziną czy innymi osobami bliskimi, brak interakcji z nimi, stanowić może jedynie czynnik pogłębiający negatywne efekty stosowania kary pozbawienia wolności4. Jako jedno z rozwiązań mających przeciwdziałać powyższemu, w doktrynie wskazuje się możliwość pracy więziennej i częste spotkania z wychowawcami, jednak realia w polskich zakładach karnych wskazują na niewielki procent osadzonych mogących z tego korzystać . Tym samym wskazuje się, że ograniczenie możliwości korzystania z różnych form rozrywki czy zaspokojenia więzi emocjonalnych powoduje pogłębienie deprywacji osadzonego oraz jego uczestnictwo w nieformalnych grupach skazanych, które niejednokrotnie pogłębia negatywne skutki czynu prze- stępnego i utrwalenie w osadzonym negacji ogólnospołecznych zasad

3 A. Bałandynowicz, Prawo bez autorytetu - prawo pozbawione sumienia a wykluczenie społeczne jednostek, „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 5, s. 16-18. 4 J. Śliwowski, Tendencje abolicjonistyczne i skrajnie krytyczne w penitencjarystyce, [w:] B. Hołyst (red.), Problemy współczesnej penitencjarystyki w Polsce, t. I, Warszawa 1984, s. 9.

158 Kara ograniczenia wolności jako zastępcza kara wobec izolacji sprawców przestępstw skarbowych moralnych, etycznych czy kulturowych i stosowanie ich przeciwieństw opartych na brutalności, arogancji, kulcie siły czy przemocy5. Działanie w powyższych grupach można byłoby traktować jako za- stępstwo dotychczas utrzymywanych więzi społecznych, gdyby nie fakt, że przynoszą one naganne i niepożądane efekty wychowawcze, a z uwagi na to, że celem izolacji osadzonego jest przede wszystkim przystosowanie go do życia w społeczeństwie, jego niepożądane więzi ze współosadzony- mi w istotnym stopniu uniemożliwiają właściwe przeprowadzenie procesu resocjalizacji, a tym samym osiągnięcie pożądanych efektów kary pozbawienia wolności. Efektem powyższego zjawiska jest słuszne przekonanie, że pobyt w za- kładzie karnym przysposabia osadzonego do dalszego kontynuowania przestępnej działalności, w znacznie bardziej zdemoralizowanym ukie- runkowaniu niż miało to miejsce zanim sprawca popełnił przestępstwo, na skutek którego została wobec niego orzeczona kara pozbawienia wolności. Ponadto wskazuje się, że w izolacji penitencjarnej bardzo często dochodzi do popełniania przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu oraz wolności seksualnej i obyczajności, co przejawia się głównie poprzez de- prywację potrzeb seksualnych osadzonych, powodującą, że dotychczas heteroseksualne osoby decydują się na kontakty o charakterze homo- seksualnym lub do takich kontaktów są zmuszani przez współwięźniów. Z uwagi na stosowanie gróźb karalnych czyny takie nie są zgłaszane Służbie Więziennej, a tym samym powodują pogłębienie negatywnych skutków osadzenia oraz alienację. Można rozważać czy ten proces nie będzie niwelowany właściwą pracą Służby Więziennej, a szczególnie komisji penitencjarnej i jej działalności dotyczącej selekcji skazanych ze względu na rodzaj czynu zabronionego, jego stopnia i ciężaru, jednak działalność ta, aby odniosła skutek, powinna być stosowana w przypadku wszystkich osadzonych, a z uwagi na ograniczenia ośrodków penitencjarnych w obecnym stanie nie jest możliwa. Rozszerzenie selekcji skazanych ze względu na wcześniej wskazaną odmienność kulturową, środowiskową czy intelektualną, z pewnością pozwoliłoby na skuteczniejsze zapobieganie deprywacji, a tym samym

5 B. Hołyst, Bariery resocjalizacji penalnej, [w:] B. Hołyst (red.), Problemy współczesnej penitencjarystyki na świecie, Warszawa 1987, t. I, s. 37.

159 Michał Kurzyński ograniczenie przekonania w osadzonym, że przygotowywanie do wła- ściwego współżycia w społeczeństwie poprzez resocjalizację dokonują osoby, które jedynie w jego otoczeniu stoją na straży dyscypliny i pozba- wiają wolności6. Warto też wskazać rozważania dotyczące prizonizacji i jej możliwo- ści oddziaływania na osadzonego. Zakładając słuszność tej hipotezy, to w przypadku sprawców przestępstw skarbowych, którzy odbywają karę pozbawienia wolności, z uwagi na jej krótkotrwały charakter, można przypuszczać, że proces negatywnego oddziaływania w zakładzie penitencjarnym nie będzie miał trwałych konsekwencji, jak ma to miejsce w przypadku sprawców przestępstw powszechnych skazanych na długo- trwałą izolację. Jednak z uwagi na zbyt zindywidualizowany charakter powyższych rozważań nie można wyciągnąć wniosków o charakterze kategorycznym, które mogłyby jednoznacznie wskazać, że kara pozbawienia wolności przewidziana przez kodeks karny skarbowy, ze względu na swój krótszy od przewidzianej w kodeksie karnym termin izolacji, ma wyłącznie pozytywny wymiar wobec sprawców przestępstw skarbowych. Stąd też słuszne wydaje się przekonanie o jak najczęstszym stosowaniu kar nieizolacyjnych, zwłaszcza w przypadku sprawców przestępstw skarbowych, którzy ze względu na przedmiot ochrony prawa karnego skarbowego powinni zostać poddani oddziaływaniu wyłącznie pożąda- nych efektów zastosowanej sankcji, ograniczając tym samym możliwość zaistnienia zjawiska deprywacji. Analizując część szczególną kodeksu karnego skarbowego można od- nieść wrażenie, że kara ograniczenia wolności została przez ustawodawcę mocno zmarginalizowana i jako przewidziana normą prawną sankcja uwzględniona została tylko w jednym przypadku penalizującym przestęp- stwo skarbowe sprzedaży losów i innych dowodów udziału w grach hazar- dowych, określonych w art. 110 kks. Można byłoby rozważyć możliwość poszerzenia katalogu sankcji w pozostałych przepisach części szczególnej, jednak praktyka sądowa wskazuje na częste stosowanie rozwiązania przewidzianego w art. 26 § 1 kks również w przypadku innych rodzajowo przestępstw skarbowych, co może słusznie znaczyć, że ten rodzaj sankcji

6 Por. T. Kalisz, Cele izolacji penitencjarnej w pespektywie odrzucenia idei przymusowej resocjalizacji, „Przegląd Prawa i Administracji” 2013, nr 95, s. 117-129.

160 Kara ograniczenia wolności jako zastępcza kara wobec izolacji sprawców przestępstw skarbowych z powodzeniem stanowi mechanizm jak najlepszego dostosowania dole- gliwości wobec sprawcy przestępstwa skarbowego7. Warto podkreślić, że powyższe rozwiązanie stosowane jest w przypadku, kiedy sprawca przestępstwa skarbowego popełnia czyn zagrożony karą pozbawienia wolności, ale orzeczenie kary ograniczenia wolności − zgodnie z powyższym rozwiązaniem − możliwe jest również w sytuacji kiedy sąd uzna, że ewentualna orzeczona kara grzywny byłaby niewspół- mierna do popełnionego czynu, i tym samym uzna za właściwe − pod kątem stopnia dolegliwości − orzeczenie kary ograniczenia wolności. Słusznym wyjątkiem ograniczającym możliwość zamiany sankcji jest popełnienie czynu w warunkach wskazanych w art. 37 § 1 kks, tj. w oko- liczności stanowiącej podstawę do nadzwyczajnego obostrzenia kary. Jednak nawet w tym przypadku ustawodawca zachował pragmatyczne rozwiązanie, wskazując, że jeżeli wymagana należność publicznoprawna zostanie w całości uiszczona przed zamknięciem przewodu sądowego w I instancji, lub sprawca działający w zorganizowanej grupie lub związku odstąpił od udziału w nich, i ujawniając przed organem ścigania istotne okoliczności związane z dokonywanym przestępstwem skarbowym zapobiega jego dokonaniu, ograniczenie wynikające z powyższego rozwią- zania przestaje stanowić zakaz możliwości zastosowania art. 26 § 1 kks. Tym samym instytucję umożliwiającą szersze zastosowanie kary ograniczenia wolności przewidzianą w prawie karnym skarbowym można uznać za właściwą i pożądaną z uwagi na możliwość stosowania jej jako swoistego katalizatora sankcji, jako narzędzia dla sądu do właściwej indywidualizacji dolegliwości wymierzanej sprawcy, która ma charakter zarówno umniejszający dolegliwość poprzez zastosowanie nieizolacyj- nego środka penalizacji, jak i zwiększający dolegliwość poprzez zamianę ewentualnej kary grzywny na karę ograniczenia wolności. Uwzględniając czas jaki upłynął od nowelizacji lipcowej, po roku stosowania nowych rozwiązań przewidzianych w art. 34-35 kk, a recypowanych na płaszczyźnie prawa karnego skarbowego, można dokonać analizy i zastanowić się nad słusznością lub jej brakiem zmian jakich dokonał ustawodawca. Zmiany w przepisach argumentowane były zwiększeniem elastycz- ności środków umożliwiających zastosowanie tego rodzaju dolegliwo- ści poprzez zwiększenie okresu w jakim nałożyć można ograniczenie

7 L. Wilk, J. Zagrodnik, Prawo i proces karny skarbowy, C.H.Beck, Warszawa 2015, s. 131.

161 Michał Kurzyński wolności, zwiększono listę możliwych do zastosowania wobec skazanego obowiązków, które mogą zostać zastosowane przez sąd oraz wprowadzono możliwość dowolnego łączenia przez sąd poszczególnych elementów przewidzianych przez art. 34 § 3 kk. Co należy zauważyć, ustawodawca jednocześnie uchylił dwa obligatoryjne elementy przewidziane przez art. 31 § 1a kk oraz jeden fakultatywny element przewidziany w art. 31 § 2 kk. W założeniu ustawodawcy powyższe zmiany miały umożliwić zwiększe- nie dolegliwości orzekanej wobec sprawcy poprzez takie ukształtowanie kary ograniczenia wolności, aby kara była jak najbardziej dolegliwa a jed- nocześnie jak najbardziej zindywidualizowana ze względu na przedmiot czynu zabronionego i stanowiła narzędzie umożliwiające realizację orzeczenia sankcji wobec sprawców, zwłaszcza w sytuacji kiedy sąd musiałby uwzględnić zastosowanie środków probacyjnych. Uwzględniając powyższe rozwiązania można stwierdzić, że ustawodawca słusznie znowelizował przepisy dotyczące kary ograniczenia wolności, głównie poprzez poszerzenie katalogu osób, wobec których można zastosować ten rodzaj dolegliwości. Dotychczas wybór tego rodzaju sankcji o charakterze nieizolacyjnym ograniczony był wyłącznie do osób zatrudnionych, wobec których można było zastosować jedynie obowiązki wykonania nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społecz- ne lub potrącenia od 10% do 25% wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny, wskazany przez sąd. O ile możliwość potrącenia wynagrodzenia w większości przypadków nie stanowiła problemu związanego z wykonaniem kary ograniczenia wol- ności, to skierowanie do wykonania pracy na cele społeczne spotykało się z istotnym problemem związanym z możliwością skierowania skazanego do wykonania takiej pracy. Badania własne autora niniejszej publikacji w tym zakresie, przeprowadzone w wybranych sądach rejonowych w woj. warmińsko-mazurskim, za pomocą ankiety wywiadu, wskazują, że do są- dów rejonowych w Olsztynie, w Lidzbarku Warmińskim i w Elblągu (jako przykładowych miejsc działania sądu w dużej, średniej i małej aglomeracji miejskiej) zgłaszała się zbyt mała liczba pracodawców chętnych do zatrudnienia skazanych (w stosunku do potrzeb), aby można było stwierdzić zadowalający poziom realizacji tego obowiązku, określonego zgodnie z art. 56 kkw. Wobec braku możliwości skierowania skazanego do obowiązku wykonania nieodpłatnej pracy na cele społeczne, sąd zmuszany był

162 Kara ograniczenia wolności jako zastępcza kara wobec izolacji sprawców przestępstw skarbowych do orzeczenia dolegliwości o charakterze majątkowym, a w przypadku braku możliwości egzekucji tej należności zastosowania kary o charakterze izolacyjnym. Tym samym idea zwiększenia stosowania kary o charakterze nieizolacyjnym spotykała się z istotnymi trudnościami związanymi z możliwością jej realizacji8. Obecnie po roku obowiązywania noweli lipcowej, w badanych sądach nie stwierdzono zwiększenia się liczby chętnych pracodawców, którzy zgłaszali wolę przyjęcia skazanych do wykonywania nieodpłatnej pracy na cele społeczne, w związku z tym sądy w dalszym ciągu w dość ograni- czonym zakresie mogą kierować sprawców do realizacji tego elementu kary ograniczenia wolności. Warto jednak zauważyć, że problemy związane z powyższą realiza- cją tego obowiązku wskazywane były w doktrynie9 znacznie wcześniej, problem ten do dziś nie został rozwiązany, a tym samym ciągle oczekuje na podjęcie stosownych działań umożliwiających właściwą ilość nakłada- nych obowiązków wykonania kary na cele społeczne. Jako przykład można posłużyć się dozorem elektronicznym, który w założeniu przewidzianym w obecnie znowelizowanym art. 43b kkw miał stanowić przejaw kontroli nad skazanym przy użyciu środków technicznych o charakterze dozoru stacjonarnego, poprzez kontrolę pobytu miejsca w jakim przebywał skazany. Powyższe rozwiązanie umożliwiało pozostawanie skazanego w miejscu wyznaczonym przez sąd, odbieraniu połączeń przychodzących do rejestratora stacjonarnego oraz umożliwiało kuratorowi sądowemu wejście na teren nieruchomości, w której zainsta- lowano rejestrator. Ponadto na skazanego nakładano obowiązek ciągłego noszenia na- dajnika, dbania o powierzone mu środki techniczne oraz udostępniania ich w przypadku kontroli mającej na celu stwierdzenie ich prawidłowego funkcjonowania. Krytycy tego rozwiązania słusznie wskazywali przede wszystkim na wątpliwości związane z prawidłowym stosowaniem tej formy kontroli, ponieważ jego zastosowanie wymaga zgody skazanego przy jednoczesnym braku możliwości przymusowego zastosowania tego środka10. W związku z falą krytyki tego rozwiązania ustawodawca znowelizował przepisy, od- stępując od powyższego rozwiązania.

8 Por. K. Postulski, Uchylanie się od odbycia kary ograniczenia wolności, „Palestra” 2016, nr 6, s. 52-62. 9 K. Postulski, Zmiany w wykonywaniu kary ograniczenia wolności, „Probacja” 2011, nr 3, s. 140. 10 M. Małolepszy, Kilka uwag na temat reformy systemu sankcji, „Prokuratura i Prawo” 2015, nr 11, s. 35.

163 Michał Kurzyński

Warto również zauważyć, że ten element kary ograniczenia wolności w przypadku sprawców przestępstw skarbowych nie jest i nie był stosowany lub stosowanie jego miało charakter na tyle znikomy, że należy to uznać jako brak stosowania powyższego instrumentu. Sądy nie znajdowały ani nie znajdują właściwego uzasadniania co do słuszności takiego wykonania kary ograniczenia wolności wobec tego rodzaju skazanych. Argumentem wskazującym na takie traktowanie środka jest brak przesłanek, które mogłyby określić za słuszne kontrolowanie miejsca pobytu skazanego, który swoim zachowaniem naraził na uszczuplenie lub uszczuplił należ- ność publicznoprawną. Należy jednak podkreślić, że zmiany w stosowaniu tego rodzaju sankcji umożliwiły sądom jej lepszą realizację oraz większą indywidualizację, głównie poprzez możliwość nakładania jednego lub więcej obowiązków przewidzianych w art. 34 § 1 kk, ustalania okresu ich realizacji oraz miejsca czy możliwości zastosowania potrącenia. Powyższe stwierdzenie pozostaje aktualne również przy uwzględnie- niu specyfiki czynów wynikających z naruszenia norm prawa karnego skarbowego, a dotyczącego przede wszystkim znacznego ograniczenia zakresu zasadności zastosowania poszczególnych obowiązków określo- nych w art. 34 § 3 kk. Warto zauważyć, że prawidłową realizację celów nałożonej sankcji gwarantuje również możliwość jej modyfikacji, zgodnie z art. 61 kkw, która daje sądom narzędzie do właściwego ustanawiania i realizacji wykonywanych obowiązków przez skazanego. Tym samym można uznać, że założenia twórców noweli lipcowej uwzględniające również zmiany w przypadku kary ograniczenia wolno- ści, a dotyczące jej zwiększonego udziału w orzekanych sankcjach, mają szansę na realizację również w przypadku skazanych za przestępstwa skarbowe, pomimo znikomej skali zastosowania dozoru elektronicznego. Co jednak istotne, kara ograniczenia wolności pozostaje sankcją nakła- daną na sprawcę jednocześnie nie zrywając lub ograniczając w skazanym jego więzi emocjonalnych czy społecznych, a tym samym umożliwiając lepszą realizację celów resocjalizacyjnych w przeciwieństwie do kary pozbawienia wolności, nawet jeżeli ma charakter krótkoterminowy. Podsumowując powyższe uwagi, należy wskazać, że krytyka obecnie wykonywanej kary pozbawienia wolności jest jak najbardziej zasadna, zwłaszcza przy uwzględnieniu jej założeń wynikających z art. 67 § 1 kkw. Powyższe zastrzeżenia można uznać za bezzasadne, nawet jeżeli wobec

164 Kara ograniczenia wolności jako zastępcza kara wobec izolacji sprawców przestępstw skarbowych sprawcy orzeczona zostanie sankcja w postaci kary mieszanej przewidzianej w art. 37b kk, gdzie razem z karą pozbawienia wolności orzeka się jednocześnie karę ograniczenia wolności. Koncepcja tego rodzaju sankcji w założeniu miała powodować zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności przy jednoczesnym zastosowaniu obowiązków wynikających z zastosowania kary ograniczenia wolności. Należy również wskazać pewną sprzeczność jaka wynika z założeń twórców nowelizacji lipcowej, ponieważ tym rozwiązaniem chciano zmniejszyć problem związany z osadzaniem sprawców przestępstw w warunkach izolacji penitencjarnej, a jednocześnie wskazać należy, że wyso- ka liczba kar orzekanych z warunkowym zawieszeniem ich wykonania istotnie przyczynia się do zwiększenia liczby osadzonych w zakładach karnych11. Możliwość rozbudowy zakładów karnych czy zwiększenie ich liczby również nie znajduje zbyt dużego uzasadnienia przede wszystkim w związ- ku z dużymi kosztami inwestycyjnymi. Podstawowym jednak problemem nie jest liczba zakładów karnych, ale optymalizacja zatrudnienia w Służbie Więziennej, umożliwiająca prawidłowe wykonywanie obowiązków wobec osadzonych. Dodatkowo, analizując problematykę związaną z wykonywaniem obowiązków przez pracowników Służby Więziennej można zauwa- żyć , że ich prawidłowe i pożądane wykonywanie obowiązków ograniczają nadmiernie nakładane procedury, które w istotny sposób przyczyniają się do negatywnych efektów pracy z osadzonymi12. W związku z powyższym postulat o większe zastosowanie kary ograniczenia wolności w przypadku sprawców przestępstw skarbowych uznać można za jak najbardziej słuszny, zwłaszcza po przeprowadzonej reformie prawa karnego, dzięki której umożliwienie właściwszego zastosowania obowiązków nakładanych na skazanego przez sąd daje rękojmię realizacji celów kary. Argumentacją na powyższe może być przede wszystkim skazany stale przebywający za granicą, który nie miałby możliwości wykonania pracy na cele społeczne, a znowelizowane przepisy umożliwiają takie dobranie obowiązków wobec skazanego, które mają możliwość realizacji również w przypadku jego pobytu za granicą. Tym samym można uznać, że stosowanie kary ograniczenia wolno- ści, przewidzianej w art. 26 § 1 kks jako zastępcza sankcja wobec kary

11 Zob. M. Małolepszy, Samoistna kara grzywny - propozycje reformy, „Palestra” 2011, nr 5-6, s. 52-64. 12 Zob. “Forum Penitencjarne” 2016, nr 7, s. 5.

165 Michał Kurzyński pozbawienia wolności, stanowi potrzebną instytucję znajdującą się w prawie karnym skarbowym. Jej zasadność przejawia się głównie jako narzędzie do właściwie przeprowadzonego procesu resocjalizacji oraz jako umożliwienie wykonania celów orzeczonej kary. Lipcowa nowelizacja prawa karnego umożliwiła zwiększenie katalogu skazanych, wobec których stało się możliwe zastosowanie tego rodzaju sankcji, a tym samym zwiększenie liczby postępowań, w których sąd zdecydował się na orzeczenie kary ograniczenia wolności zamiast kary pozbawienia wolności.

166 Kara ograniczenia wolności jako zastępcza kara wobec izolacji sprawców przestępstw skarbowych

Bibliografia

Bałandynowicz A., Prawo bez autorytetu − prawo pozbawione sumienia a wykluczenie społeczne jednostek, „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 5. Hołyst B., Bariery resocjalizacji penalnej, [w:] B. Hołyst (red.), Problemy współczesnej penitencjarystyki na świecie, Warszawa 1987, t. I. Kalisz T., Cele izolacji penitencjarnej w pespektywie odrzucenia idei przymusowej resocjalizacji, „Przegląd Prawa i Administracji” 2013, nr 95. Małolepszy M., Kilka uwag na temat reformy systemu sankcji, „Prokuratura i Prawo” 2015, nr 11. Małolepszy M., Samoistna kara grzywny − propozycje reformy, „Palestra” 2011, nr 5-6. Postulski K., Uchylanie się od odbycia kary ograniczenia wolności, „Palestra” 2016, nr 6. Postulski K., Zmiany w wykonywaniu kary ograniczenia wolności, „Probacja” 2011, nr 3. Śliwowski J., Kara pozbawienia wolności we współczesnym świecie. Rozważania penitencjarne i penologiczne, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1981. Śliwowski J., Tendencje abolicjonistyczne i skrajnie krytyczne w penitencjarystyce, [w:] B. Hołyst (red.), Problemy współczesnej penitencjarystyki w Polsce, t. I, Warszawa 1984. Wilk L., Zagrodnik J., Prawo i proces karny skarbowy, C.H.Beck, Warszawa 2015.

167

Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 96, Warszawa 2017

Czesław Kłak

Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

Criminal responsibility according to article 55a paragraph 1 and 2 of the Institute of National Remembrance Act – Main Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation

Niniejsza publikacja dotyczy art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, który obowiązuje od 1 marca 2018 r. Autor analizuje wpro- wadzony nowy typ czynu zabronionego, w tym przedmiot ochrony, stronę przedmiotową, stronę podmiotową i podmiot, jak również zagrożenie karą i środkami karnymi. Omawia również problematykę procesową związaną z realizacją odpowiedzialności karnej na podstawie art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN. W artykule nie odniesiono się do kwestii zgodno- ści nowego przepisu z Konstytucją RP, jest to bowiem przedmiot osobnej publikacji. Analizie poddano także przepis przewidujący wyłączenie odpowiedzialności karnej za „publiczne” i „wbrew faktom” przypisywanie Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN, uregulowany w ust. 3 tego przepisu. Zdaniem autora przepis ten ujęty jest wadliwie, a brak w ustawie o IPN definicji pojęcia działalności naukowej lub artystycznej powoduje, że zakres kontratypu nie jest jednoznaczny, co rzutuje również na niejasny zakres penalizacji art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN.

Słowa kluczowe: Naród Polski, Państwo Polskie, Rzeczpospolita Polska, zniewaga, odpowiedzialność karna za przypisanie Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu zbrodni.

169 Czesław Kłak

This publication applies art. 55a paragraphs 1 and 2 of the Institute of National Remembrance Act – Main Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation, which is operational since March 1st 2018. Author analyses newly introduced type of prohibited action including: subject of the protection, criminal offence, subjective features of the offence and subject itself, as well as information regarding subject to criminal prosecution and financial penalties. Indication toward problem with executing procedural issues was made based on art. 55a paragraphs 1 and 2 of the Institute of National Remembrance Act. This paper does not discuss matter of constitutional coherence of the Act, as this subject should be considered within separate scientific study. Para- graph 3 of the Institute of National Remembrance Act solely discusses being subject to criminal prosecution due to public and contrary to avail- able evidence accusations attributed do Polish nation or Poland, and its responsibility for or accessory to crimes against humanity. In authors’ subjective opinion, such provision is covered inappropriately, and lack of meticulous definitions in relation to scholarly or artistic activities, results in extent of jurisprudence being ambiguous. This may, authors claim, affect scope of criminal prosecution with reference to art. 55a paragraphs 1 and 2 of the National Remembrance Act.

Key words: Polish nation, Poland, Republic of Poland, affront, criminal responsibility for attributing crimes against humanity to Polish nation or Poland.

1. Wprowadzenie

Na posiedzeniu w dniu 26 stycznia 2018 r. Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, ustawy o muzeach oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, w której w ustawie z 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu wprowadzono (m.in.) następującą zmianę (art. 1 pkt 6): „Art. 55a. 1. Kto publicznie i wbrew faktom przypisuje Narodowi Polskie- mu lub Państwu Polskiemu odpowiedzialność lub współodpowiedzialność

170 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji... za popełnione przez III Rzeszę Niemiecką zbrodnie nazistowskie określo- ne w art. 6 Karty Międzynarodowego Trybunału Wojskowego załączonej do Porozumienia międzynarodowego w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej, podpisanego w Lon- dynie dnia 8 sierpnia 1945 r. (Dz. U. z 1947 r. poz. 367), lub za inne prze- stępstwa stanowiące zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodnie wojenne lub w inny sposób rażąco pomniejsza odpowiedzialność rzeczywistych sprawców tych zbrodni, podlega grzywnie lub karze pozbawienia wolności do lat 3. Wyrok jest podawany do publicznej wiadomości. 2. Jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie lub karze ograniczenia wolności. 3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego określo- nego w ust. 1 i 2, jeżeli dopuścił się tego czynu w ramach działalności artystycznej lub naukowej. Art. 55b. Niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu po- pełnienia czynu zabronionego niniejszą ustawę stosuje się do obywatela polskiego oraz cudzoziemca w razie popełnienia przestępstw, o których mowa w art. 55 i art. 55a”.

Art. 55a i 55b ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ści- gania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, dalej zwanej „ustawą o IPN” (w wersji przyjętej w art. 1 pkt 6 ustawy z 26 stycznia 2018 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, ustawy o muzeach oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary1), zwanej dalej ustawą z 26 stycznia 2018 r., obowiązuje od 1 marca 2018 r. Jak wynika bowiem z art. 5 ustawy z 26 stycznia 2018 r., ustawa ta weszła w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia, z wyjątkiem art. 1 pkt 4 oraz art. 3, które wchodzą w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia. Ustawa została ogłoszona 14 lutego 2018 r., dlatego też art. 55a, jak również art. 55b weszły w życie 1 marca 2018 r. Art. 55a i art. 55b ustawy o IPN umieszczony jest w rozdziale 7 zatytu- łowanym „Przepisy karne”. Finalnie nie przyjęto rozwiązania, iż przepisy dotyczące ochrony dobrego imienia Rzeczypospolitej Polskiej i Narodu Polskiego – zarówno ochrony cywilno-prawnej, jak i prawno-karnej,

1 Dz. U. z 2018 r. poz. 369.

171 Czesław Kłak umieszczone są w jednym nowym rozdziale – 6c, który otrzymał tytuł „Ochrona dobrego imienia Rzeczypospolitej Polskiej i Narodu Polskie- go”. Ostatecznie w rozdziale tym uregulowano wyłącznie ochronę cywilno-prawną (art. 53o-53q), w tym kwestię prawa właściwego (art. 53q), natomiast ochrona prawno-karna (art. 55a-55b) znalazła się w rozdziale 7 („Przepisy karne”). Nie może jednak ulegać najmniejszej wątpliwości, że zarówno ochrona cywilno-prawna, jak i ochrona prawno-karna służyć mają ochronie „dobrego imienia Rzeczypospolitej Polskiej i Narodu Pol- skiego”, uzupełniając się wzajemnie, co zresztą wyraźnie wynika z ratio legis, wskazanego w uzasadnieniu do projektu nowelizacji ustawy o IPN2. Z punktu widzenia systemowego wskazane rodzaje ochrony „dobrego imienia Rzeczypospolitej Polskiej i Narodu Polskiego” powinny zna- leźć się w jednym rozdziale – 6c. Jego tytuł wskazuje bowiem na dobro podlegające ochronie – „dobre imię Rzeczypospolitej Polskiej i Narodu Polskiego”, bez precyzowania charakteru tej ochrony. Tytuł posługu- je się szerokim zakresem ochrony wskazanego dobra, dlatego też nie ma uzasadnienia, aby w rozdziale 6c znajdowały się wyłącznie przepisy o ochronie cywilno-prawnej, zwłaszcza że – jak wynika z uzasadnienia rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Na- rodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, ustawy o muzeach, ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary oraz ustawy o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy budowli, obiektów i urządzeń użytecz- ności publicznej − intencją projektodawcy było, aby wskazane dobro podlegało ochronie zarówno cywilno-prawnej, jak i prawno-karnej, przy tym ochrona prawno-karna została zaprezentowana w pierwszej kolej- ności, co pokazuje, jaką wagę przywiązano do jej wprowadzenia, podkre- ślając jednocześnie, że wprowadzenie odpowiedzialności karnej za czyn popełniony nieumyślnie (art. 55a ust. 2 ustawy o IPN) jest niezbędne „dla skutecznej realizacji zasad ochrony cywilnoprawnej przewidzianych w projektowanych art. 53o–53r ustawy o IPN” (s. 5 uzasadnienia, ostatecznie ochrona cywilno-prawna przewidziana jest w znowelizowanej

2 Uzasadnienie do Rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej − Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, ustawy o muzeach, ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary oraz ustawy o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, Sejm VIII kadencji, druk sejmowy nr 806, publikacja na stronie www. sejm.gov.pl, s. 5 (dostęp: 30.04.2018).

172 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji... ustawie o IPN w art. 53o-53q). Należy również wskazać, że art. 1 ustawy o IPN, określający przedmiot jej regulacji, w pkt 2a – w brzmieniu obo- wiązującym od 1 marca 2018 r. – stanowi, że ustawa reguluje „ochronę dobrego imienia Rzeczypospolitej Polskiej i Narodu Polskiego”, bez precyzowania rodzaju ochrony, o której tu mowa. Skoro ustawa w swej treści przewiduje zarówno ochronę cywilno-prawną, jak i prawno-karną, zasadne jest przyjęcie, że stanowiąc w art. 1 pkt 2a ustawy o IPN o „ochronie dobrego imienia Rzeczypospolitej Polskiej i Narodu Polskiego” ustawodawca objął jej ramami zarówno rozwiązania zawarte w rozdziale 6c, jak i te, które umieszczono finalnie w rozdziale 7 – w art. 55, 55a oraz 55b. Przepisy karne zawarte w rozdziale 7 z całą bowiem pewnością wpisują się w istotę ochrony wskazanego dobra, na co zwrócono uwagę powyżej. Art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN przewiduje odpowiedzialność kar- ną za umyślne (ust.1) i nieumyślne (ust. 2) „publiczne i wbrew faktom przypisywanie Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowie- dzialności lub współodpowiedzialności za popełnione przez III Rzeszę Niemiecką zbrodnie nazistowskie określone w art. 6 Karty Międzyna- rodowego Trybunału Wojskowego załączonej do Porozumienia między- narodowego w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej, podpisanego w Londynie dnia 8 sierpnia 1945 r. (Dz. U. z 1947 r. poz. 367), lub za inne przestępstwa stanowiące zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodnie wojenne lub w inny sposób rażące pomniejszanie odpowiedzialności rzeczywistych sprawców tych zbrodni”. Jednocześnie przewidziano wyłączenie odpowiedzialności karnej w zakresie określonym w art. 55a ust. 3 ustawy o IPN – nie po- pełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego określonego w ust. 1 i 2, jeżeli dopuścił się tego czynu „w ramach działalności artystycznej lub naukowej”. Przyjęto także rozwiązanie, że niezależnie od przepisów obowiązują- cych w miejscu popełnienia czynu zabronionego niniejszą ustawę stosuje się do obywatela polskiego oraz cudzoziemca w razie popełnienia prze- stępstw, o których mowa w art. 55 i art. 55a. Tym samym popełnienie czynu zabronionego z art. 55a ust. 1 lub 2 za granicą umożliwi zastosowanie ustawy polskiej do oceny takiego przypadku i nie będzie tu miał zastosowania wymóg tzw. podwójnej przestępności czynu [art. 111 § 1 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (dalej: kk)]3.

3 Tekst jedn. Dz. U. z 2017 r., poz. 2204 z późn. zm.

173 Czesław Kłak

Art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN przewiduje odpowiedzialność karną za przestępstwo powszechne o charakterze formalnym. Konstrukcja tego przepisu nawiązuje do rozwiązania przyjętego w art. 133 kk, który stanowi, że „kto znieważa Naród lub Rzeczpospolitą Polską, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”. Czyn z art. 133 kk jest również przestępstwem powszechnym o charakterze formalnym4. W obu przypadkach ustawa nie wymaga wystąpienia jakiegokolwiek skutku. Z punktu widzenia odpo- wiedzialności karnej z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN nie jest wymagane, aby zachowanie sprawcy rzeczywiście wpłynęło na społeczną czy też międzynarodową ocenę zachowania „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego” w kontekście zbrodni, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN. Nie jest wymagane, aby w przestrzeni publicznej ukształtowało się przekonanie o „odpowiedzialności lub współodpowiedzialności Narodu Polskiego lub Państwa Polskiego” za zbrodnie, o których mowa w tym przepisie, w tym, aby było to przekonanie o charakterze trwałym. Ustawa o IPN penalizuje „publiczne i wbrew faktom przypisywanie Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowiedzialności lub współodpo- wiedzialności za zbrodnie”, o których mowa w jej art. 55a ust. 1, ale nie wymaga przy tym, aby sprawca rzeczywiście wpłynął na ocenę czy też postrzeganie przez kogokolwiek zachowania „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego” w kontekście owych zbrodni. W konsekwencji, nie jest wymagane przez ustawę, aby w wyniku zachowania sprawcy członkowie zbiorowości (społeczeństwa) rzeczywiście uznali, że „Naród Polski” lub „Państwo Polskie” ponosi odpowiedzialność lub współodpo- wiedzialność za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN. Zabronione jest publiczne przypisywanie „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu” odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za wskazane zbrodnie wbrew faktom, czyli w sytuacji, w której formułowa- nie takich zarzutów jest z punktu widzenia historycznego nieuprawnione (bezpodstawne). Nie ma tu znaczenia, do jakiego kręgu odbiorców jego zachowanie dotarło (czy był to krąg szeroki czy też wąski) i w jaki sposób oddziaływało na ich ocenę wydarzeń historycznych. Wystarczające jest jedynie wykazanie, że zachowanie sprawcy nie znajduje żadnego uzasadnienia w faktach, oparte jest na nieprawdziwych okolicznościach itp., bez wykazywania związku tego zachowania z kształtowaniem się opinii i oceny

4 P. Kardas, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277, wyd. IV, LEX 2013, t. 24 do art. 133.

174 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji... nt. wydarzeń, których dotyczy. Przypisanie odpowiedzialności karnej z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN zasadne będzie nawet w sytuacji, w któ- rej zachowanie sprawcy nie zyska akceptacji społecznej, czy nawet jego twierdzenia zostaną publicznie zanegowane, podważone, odrzucone itp. Dobre imię „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego” jest zagrożone przez sam fakt publicznego prezentowania obiektywnie nieprawdziwych, niezgodnych z ustaleniami historycznymi twierdzeń, niezależnie od tego, jaki posłuch one zyskują i w jaki sposób negatywnie rzutują lub rzutować mogą na ocenę „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego”. Ów ujemny wpływ na postrzeganie i oceny „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskie- go” ma znaczenie nie dla przypisania samej odpowiedzialności karnej, lecz na wymiar kary. Im więcej ujemnych następstw, tym zasadniejsze jest wymierzenie surowszej kary, za czym przemawia w takim przypadku zwiększony stopień społecznej szkodliwości takiego czynu. W świetle powyższych uwag należy uznać, że przestępstwo z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN należy do tzw. przestępstw abstrakcyjnego nara- żenia na niebezpieczeństwo. Do istoty tego przestępstwa należy opisanie samego zachowania zabronionego, któremu towarzyszy wyobrażenie o szkodach, które mogą z niego wyniknąć (niebezpieczeństwo dla dobra prawnego)5. Jak wskazano w piśmiennictwie, przestępstwa formalne są per excellence przestępstwami z narażenia na niebezpieczeństwo abstrakcyjne6. W doktrynie prawa karnego wskazano również, że ustawodawca decydując się na penalizację pogwałcenia zakazu niezależnie od motywu działania sprawcy oraz modalnych okoliczności danej sytuacji chciał wyeliminować zachowania, które generalnie lub typowo prowadzą do naruszenia dobra prawnego, i z tego względu nie mogą być społecz- nie akceptowane7. Nie jest przy tym istotne, czy w danym przypadku zachowanie powoduje szkodę lub taką szkodę może w ogóle spowodować – podstawą zakazu nie jest bowiem indywidualna możliwość wywołania negatywnego skutku w konkretnym przypadku, lecz generalna możli- wość, jaka tkwi w zachowaniach należących do określonej klasy8. Nie- wątpliwie publiczne przypisywanie „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu” odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za zbrodnie,

5 J. Warylewski, Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 2005, s. 210. 6 I. Andrejew, Ustawowe znamiona czynu. Typizacja i kwalifikacja przestępstw, Warszawa 1978, s. 193. 7 U. Kindhäuser, Gefährdnung als Straftat. Rechstheorische Untersuchungen zur Dogmatik der abstrakten und konkreten Gefährundgsdelikte, Frankfurt am Main 1989, s. 230. 8 J. Giezek, [w:] M. Bojarski, J. Giezek, Z. Sienkiewicz, Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, pod red. M. Bojarskiego, Warszawa 2010, s. 92.

175 Czesław Kłak o których mowa w art. 55 ust. 1 ustawy o IPN, w sytuacji, gdy pozostaje to w sprzeczności z ustaleniami historycznymi, negatywnie wpłynąć może na ocenę „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego” w przestrzeni publicznej, w tym międzynarodowej, co z pewnością rzutować może ujemnie na pozycję Rzeczypospolitej Polskiej wśród innych państw. Przestępstwo z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN ścigane jest z urzędu, ma bowiem charakter publiczno-skargowy. Ze względu na treść art. 7 § 3 kk przestępstwa z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN to występki, za czym przemawiają grożące w obu przypadkach kary. Zgodnie z art. 45a ustawy o IPN – w brzmieniu obowiązującym od 1 marca 2018 r. – „prokurator oddziałowej komisji wszczyna śledztwa w sprawach o przestępstwa określone w art. 54-55a”. Po pierwsze prze- sądzono zatem, że w sprawie o przestępstwo z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN wszczyna się śledztwo. Biorąc pod uwagę fakt, że przestępstwa z art. 55a ust. 1 i 2 są występkami i zagrożone są karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, należałoby prowadzić dochodzenie [ar. 325b § 1 pkt 1 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (dalej: kpk9)], ale ustawa o IPN wyraźnie stanowi, że „wszczyna się śledztwo”, a to – ze względu na treść art. 309 pkt 4 kpk – wyklucza możliwość prowadzenia dochodzenia. Po drugie przesądzono, że śledztwo wszczyna prokurator oddziałowej komisji ścigania zbrodni przeciwko Narodowi Pol- skiemu. Wyraźnie określono zatem organ właściwy do wszczęcia śledztwa o przestępstwo określone w art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN. Nie znaczy to jednak, że przestępstwa, o których mowa w art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN są „zbrodniami przeciwko Narodowi Polskiemu” w rozumieniu ustawy o IPN. Jak wynika bowiem z art. 1 ust. 1 lit. a ustawy o IPN enumeratywnie wyliczono zbrodnie „przeciwko osobom narodowości polskiej lub na obywatelach polskich innych narodowości” i nie ma wśród tego wyliczenia przestępstw z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN. Również żaden inny przepis tej ustawy nie uznaje przestępstwa z art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN za taką zbrodnię. Nawet gdyby taka regulacja została wpro- wadzona, nie oznaczałoby to, że przestępstwo z art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN stałoby się zbrodnią w rozumieniu kodeksu karnego. Jak słusznie wskazano w orzecznictwie, pojęcie „zbrodni” na gruncie ustawy o IPN nie jest tożsame z kodeksowym określeniem zbrodni10. Do tego

9 Tekst jedn. Dz. U. z 2017 r., poz. 1904 z późn. zm. 10 Zob. wyrok SA w Katowicach z 6.10.2011 r., II AKa 373/11, LEX nr 1102925.

176 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji... niezbędne byłoby wyraźne odstąpienie od rozwiązania zawartego w art. 7 § 2 kk, czego wymaga art. 116 kk. Ustawa o IPN w obecnym brzmieniu takiego wyłączenia nie przewiduje. Powyższe uwagi nie podważają tego, że czyny z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN skierowane są przeciwko „Narodowi Polskiemu” (lub „Państwu Polskiemu”). Możliwa jest też sytuacja, że sprawca atakował będzie jednocześnie dobre imię i „Narodu Polskiego” i „Państwa Polskiego”.

2. Przedmiot ochrony

Art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN chroni dobre imię „Państwa Polskiego”, jak również dobre imię „Narodu Polskiego”. Z pewnością przedmiotem ochrony jest również godność „Narodu Polskiego”, cześć i szacunek należne „Narodowi Polskiemu” i „Państwu Polskiemu”. W art. 55a ust. 1 ustawy o IPN wyraźnie wskazano, że zachowanie sprawcy skierowane jest przeciwko „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu”, a polega na „publicznym i wbrew faktom przypisywaniu odpowiedzialności lub współodpowiedzialności” za zbrodnie, o których w nim mowa. W moim przekonaniu przedmiot ochrony wyraźnie wynika z treści art. 1 ust. 2a ustawy o IPN, który stanowi, że ustawa reguluje „ochronę dobrego imienia Rzeczypospolitej Polskiej i Narodu Polskiego”. Nie sprecyzowano w tym przepisie, o jaką ochronę chodzi, co oznacza, że przepisy szczegółowe odnoszące się poszczególnych kwestii powinny być analizowane właśnie z tej perspektywy. Powyższej wykładni nie pod- waża fakt, że art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN nie znalazły się ostatecznie w nowym rozdziale 6c ustawy o IPN zatytułowanym „Ochrona dobrego imienia Rzeczypospolitej Polskiej i Narodu Polskiego”, niemniej z treści art. 55a ust. 1 ustawy o IPN wyraźnie i jednoznacznie wynika, że ochrona obejmuje dobre imię „Narodu Polskiego” i „Państwa Polskiego”. Za po- wyższym przemawia sposób ujęcia znamion typu czynu zabronionego. Skoro bowiem penalizowane jest „publiczne i wbrew faktom przypisywanie Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowiedzialności lub współodpowiedzialności…” za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN, to nie może ulegać wątpliwości, że ochrona prawna (prawno-karna) przyznana została „Państwu Polskiemu”, jak i „Narodowi Polskiemu”, zaś jej przedmiotem jest dobre imię „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego”. Obiektywnie rzecz ujmując, godzi w dobre imię

177 Czesław Kłak

„Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego” publiczne przedstawianie wydarzeń niezgodnie z ustaleniami historycznymi, co do ich przebiegu, przyczyn, tła, skutków itp. Publiczne przypisywanie „Narodowi Polskie- mu” lub „Państwu Polskiemu” uczestnictwa w zbrodniach, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN szkodzi Rzeczypospolitej Polskiej na arenie międzynarodowej, tworzy nieprawdziwy obraz „Narodu Pol- skiego” i wpłynąć może na nieprawdziwy wizerunek „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego” w przestrzeni publicznej11. W ten sposób ne- gowane jest dobre imię „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego”. Jak wskazano w piśmiennictwie, ukazywanie „Narodu Polskiego” nie jako ofiary, lecz jako podmiotu uczestniczącego w działaniach szkodzą- cych innym grupom ludzi, staje się upokarzające dla Narodu i zmierza do umniejszenia jego pozycji w gronie cywilizowanych państw12. Jedno- cześnie wskazać należy, że zachowania skierowane przeciwko „Państwu Polskiemu” wpływają na kształtowanie pozycji „Państwa Polskiego” jako organizacji „Narodu Polskiego”, zaś ochrona dobrego imienia „Narodu Polskiego” służy ochronie pozycji „Państwa Polskiego” wśród innych Narodów13. W przypadku publicznego przypisywania „Państwu Pol- skiemu” wbrew faktom odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN, sprawca godzi w dobro wspólne, jakim jest „Państwo Polskie” dla wszystkich jego obywateli i osób narodowości polskiej, ale również godzi w między- narodową pozycję „Państwa Polskiego”, jego wiarygodność na arenie międzynarodowej, w jego przynależność do cywilizowanego świata14. Zgłosić należy jeszcze raz wątpliwość dotyczącą miejsca umieszczenia przepisów karnych w ustawie o IPN – w kontekście przedmiotu ochrony. W moim przekonaniu zarówno ochrona cywilno-prawna, jak i prawno-karna powinna zostać uregulowana w jednym rozdziale – 6c. Skoro bowiem ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie do ustawy nowego rozdziału regulującego „ochronę dobrego imienia Rzeczypospo- litej Polskiej i Narodu Polskiego”, to w rozdziale tym powinny znaleźć się przepisy odnoszące się do takiej ochrony, zwłaszcza że w zamierzeniu projektodawcy mają się one uzupełniać, tworząc w ten sposób cały system

11 Zob. T. Bojarski, [w:] T. Bojarski, A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011, s. 278. 12 Ibidem. 13 Ibidem, s. 279. 14 Zob. wyrok SO w Sieradzu z 30.04.2014 r., II K 45/13, LEX nr 1860556.

178 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji...

„ochrony dobrego imienia Rzeczypospolitej Polskiej i Narodu Polskie- go”. Takie rozwiązanie byłoby przejrzyste i jasne. Trzeba również wskazać, że zarówno art. 1 ust. 2a, jak i art. 53o oraz art. 53p ustawy o IPN posługują się pojęciem „ochrona dobrego imienia Rzeczypospolitej Polskiej”, podczas gdy art. 55a ust. 1 ustawy o IPN przyjął inną nomenklaturę – „Państwo Polskie”. Ustawa o IPN powinna posługiwać się jednolitą terminologią. Jak wskazano w uzasadnieniu projektu nowelizacji ustawy o IPN – „Rzeczpospolita Polska to nazwa Pań- stwa Polskiego stanowiącego wedle art. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej dobro wszystkich obywateli”15. Nie negując tego poglądu stwier- dzić należy, że skoro tak jest, to nie ma uzasadnienia, aby w jednym akcie prawnym posługiwać się pojęciem „Rzeczypospolitej Polskiej” i „Państwa Polskiego”. Należy już konsekwentnie posługiwać się jednym pojęciem i – ze względu na treść właśnie art. 1 Konstytucji RP – w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN należało użyć terminu „…Rzeczypospolitej Polskiej…”. Kolejna wątpliwość dotyczy przedmiotu ochrony w przypadku, gdy sprawca „w inny sposób rażąco pomniejsza odpowiedzialność rzeczywistych sprawców…” zbrodni, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN. Zadać należy pytanie, jakie dobro jest w tym przypadku zagrożo- ne – jakie dobro jest przedmiotem ochrony. Zachowanie sprawcy może bowiem nie mieć żadnego związku z „Narodem Polskim” lub „Państwem Polskim”, polegając np. na przypisywaniu określonych zbrodni innemu narodowi lub państwu, bez jednoczesnego przypisywania jakiejkolwiek roli „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu”. W ustawie o IPN nie powiązano wyraźnie owego „rażącego pomniejszania odpowiedzial- ności rzeczywistych sprawców…” zbrodni, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN z przypisywaniem ich popełnienia „Narodowi Polskie- mu” lub „Państwu Polskiemu”. Nie można też takiego wniosku sformuło- wać w oparciu o wykładnię tego przepisu. We wskazanym przypadku nie sposób zatem wykazać związku z przedmiotem ochrony, jakim jest dobre imię „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego”. Oczywiście sprawca konkretnego zachowania może pomniejszać odpowiedzialność „rzeczywistych” sprawców zbrodni, jednocześnie przypisując odpowiedzialność lub współodpowiedzialność za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN, „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu”, ale nie musi tego uczynić – ustawa tego nie wymaga. Przypisywanie „Narodowi

15 Sejm VIII kadencji, druk sejmowy nr 806, publikacja na stronie www.sejm.gov.pl , s. 10 (dostęp: 30.04.2018).

179 Czesław Kłak

Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu” odpowiedzialności lub współod- powiedzialności za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN to jedna odmiana zachowania sprawczego. Drugą jest „rażące pomniejszanie odpowiedzialności rzeczywistych sprawców” tych zbrodni, co wynika z posłużenia się przez ustawodawcę (a wcześniej przez projek- todawcę) spójnikiem „lub”. Taka redakcja przepisu oznacza, że znamiona przedmiotowe ujęte zostały alternatywnie. W konsekwencji możliwa jest sytuacja, że zachowanie sprawcy nie będzie stanowiło żadnego – nawet abstrakcyjnego – zagrożenia dla dobrego imienia „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego”. Sprawca w takim przypadku negował będzie określone ustalenia odnośnie do danej zbrodni, i w ten sposób budował nieprawdziwy obraz rzeczywistości, ale bez powiązania z „Narodem Pol- skim” lub „Państwem Polskim”. Tym samym ustawa o IPN przewiduje w takim przypadku ochronę prawdy historycznej odnośnie do danego wydarzenia, ale wykracza to już poza jej ramy przedmiotowe wynikające z art. 1. Art. 55a ust. 1 został zatem wadliwie zredagowany, bez powią- zania – we wskazanym przypadku – z ochroną dobrego imienia „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego”. Nie neguję konieczności penalizacji zachowania polegającego na fałszowaniu historii, ale czym innym jest zasadność takiego rozwiązania, a czym innym ocena konkretnej regulacji. W mojej ocenie inaczej powinien być ujęty przedmiot regulacji ustawy o IPN, określony w art. 1, skoro w jej treści występują przepisy wykraczają- ce poza „ochronę dobrego imienia Rzeczypospolitej Polskiej lub Narodu Polskiego”, jak również wykraczające poza ustawową regulację działal- ności IPN w zakresie wykrywania zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości i zbrodni wojennych, bo te powiązano z osobami narodowości polskiej lub obywatelami polskimi innych narodowości (arg. ex art. 1 ust. 1 ustawy o IPN). O ile zatem przestępstwo z art. 55 ustawy o IPN (penalizujące tzw. negację zbrodni komunistycznych, nazistowskich lub innych, wskazanych w art. 1 pkt 1 ustawy o IPN) mieści się w ramach przedmiotowych ustawy, bo jest powiązane z art. 1 ust. 1 ustawy o IPN, o tyle już art. 55a ust. 1 ustawy o IPN – w zakresie penalizacji zachowania polegającego na rażącym pomniejszaniu odpowiedzialności rzeczywistych sprawców zbrodni, o których mowa w tym przepisie – takiego związku nie wykazuje, bo z treści przepisu nie wynika związek z godzeniem w dobra, które ustawa o IPN chroni, ani też konieczności wykazania, że zachowanie sprawcy zaprzecza prawdzie o zbrodniach popełnionych na szkodę osób narodowości polskiej lub obywateli polskich innych narodowości.

180 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji...

Podsumowując powyższe rozważania: we wskazanym przypadku nie sposób wykazać związku wprowadzonej odpowiedzialności karnej z do- brem prawnym, chronionym przez ustawę o IPN. Oczywiście możliwa jest sytuacja, że takie dobro przez zachowanie sprawcy zostanie zagrożone, ale tak nie musi być w każdym przypadku, i to jest podstawowa wada art. 55a ust. 1 ustawy o IPN – patrząc do strony przedmiotu ochrony prawno-karnej. W uzasadnieniu projektu nowelizacji ustawy o IPN wskazano, że „odpowiedzialność na gruncie projektowanego art. 55a spowodują także inne wypowiedzi rażąco pomniejszające odpowiedzial- ność rzeczywistych sprawców, np. drastycznie minimalizujące zamiar lub skalę wymienionych zbrodni”16. Ratio legis zostało wyrażone, niemniej przyjęte rozwiązanie powinno mieścić się w zakresie przedmiotowym ustawy, w tym w zakresie dóbr podlegających na jej podstawie ochronie, a tego brakuje. Z tego punktu widzenia odpowiedzialność karna powinna obejmować zachowanie polegające na „rażącym pomniejszaniu odpowie- dzialności rzeczywistych sprawców…” zbrodni, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN z jednoczesnym jej przypisaniem w sposób sprzeczny z ustaleniami historycznymi – „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu”. Takie rozwiązanie pozostawałoby w zgodzie z przedmiotem regulacji ustawy o IPN, jak również nie byłoby żadnych wątpliwości, jaki jest w tym wypadku przedmiot ochrony. Jak trafnie zaznaczono w piśmiennictwie, art. 133 kk penalizujący – o czym była już mowa – publiczne znieważenie „Narodu” lub „Rze- czypospolitej Polskiej”, chroni cześć i szacunek należne „Narodowi Pol- skiemu” oraz „Rzeczypospolitej Polskiej”17), jak również godność i dobre imię „Narodu Polskiego” i „Rzeczypospolitej Polskiej”18), ograniczając przy tym ochronę wynikającą z tego przepisu jedynie do przypadków „znieważenia Rzeczypospolitej Polskiej lub Narodu”. W piśmiennictwie zasadnie przyjęto, że „znieważanie oznacza zachowanie mające obelży- wy, obraźliwy charakter, polegające na uczynieniu sobie z „Narodu” lub „Rzeczypospolitej Polskiej” pośmiewiska, okazywaniu pogardy czy uwłaczaniu szacunkowi oraz czci przysługującej „Narodowi” oraz „Rzeczypospolitej Polskiej”, przy czym „istotą znamienia „znieważa”

16 Sejm VIII kadencji, druk sejmowy nr 806, publikacja na stronie www.sejm.gov.pl , s. 3 (dostęp: 30.04.2018). 17 P. Kardas, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna…, t. 6 do art. 133; S. Hoc, [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. R.A. Stefańskiego, Warszawa 2015, s. 826; R.A. Stefański, Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa 2009, s. 71. 18 I. Zgoliński, [w:] V. Konarska-Wrzosek, A. Lach, J. Lachowski, T. Oczkowski, I. Zgoliński, A. Ziółkowska, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2016, t. 1 do art. 133.

181 Czesław Kłak jest niemożliwość dokonania oceny takiego zachowania w kategoriach wartości logicznej prawdy lub fałszu, znieważanie ma bowiem charakter niezracjonalizowany, przejawiający się w zmierzaniu sprawcy do zdys- kredytowania określonych wartości, przeciwko którym jest skierowane w oderwaniu od faktów”19. Tym samym zestawienie przedmiotu ochrony art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN oraz art. 133 kk uprawnia do wniosku, że przedmiot ochrony w obu przypadkach jest tożsamy – dobre imię „Narodu Polskiego” oraz „Rze- czypospolitej Polskiej” („Państwa Polskiego” na gruncie ustawy o IPN), godność, cześć i szacunek należne „Narodowi Polskiemu” i „Rzeczypo- spolitej Polskiej” („Państwu Polskiemu” w ujęciu art. 55a ust. 1 ustawy o IPN), ale art. 133 kk dotyczy jedynie „znieważenia Narodu lub Rzeczy- pospolitej Polskiej”. Art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN obejmuje natomiast swym zakresem „publiczne i wbrew faktom przypisywanie Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowiedzialności lub współodpowie- dzialności za popełnione przez III Rzeszę Niemiecką zbrodnie nazistowskie określone w art. 6 Karty Międzynarodowego Trybunału Wojskowego załączonej do Porozumienia międzynarodowego w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej, podpisanego w Londynie dnia 8 sierpnia 1945 r. (Dz. U. z 1947 r. poz. 367), lub za inne przestępstwa stanowiące zbrodnie przeciwko pokojowi, ludz- kości lub zbrodnie wojenne lub w inny sposób rażące pomniejszanie od- powiedzialności rzeczywistych sprawców tych zbrodni”. Art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN nie przewiduje odpowiedzialności za znieważenie „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego”, natomiast art. 133 kk nie penalizuje przypisywania „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu” odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za jakiekolwiek zbrodnie. Oba przepisy różni ujęcie opisu zachowania sprawczego – to samo dobro prawne jest atakowane przez sprawcę w inny sposób, dotycząc innej materii. Czyn zabroniony z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN z punktu widzenia znamion określających czynność sprawczą dotyczy zatem innego rodzaju zamachu na to samo dobro prawne, niż art. 133 kk. Czyn zabroniony z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN nie polega na okazaniu pogardy, ośmieszenia czy też uwłaczaniu „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu”, lecz na przypisaniu „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu

19 P. Kardas, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna…, t. 18 do art. 133 i cytowane tam piśmien- nictwo.

182 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji...

Polskiemu” odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za zbrodnie wskazane w tym przepisie, „wbrew faktom”, a więc obiektywnie bezpod- stawnie. Nie chodzi tu zatem o obrazę „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego”, lecz o sformułowanie obiektywnie nieprawdziwego, nie po- partego faktami zarzutu odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za zbrodnie, o których mowa w tym przepisie. Możliwa jest przy tym sytuacja, że jedno zachowanie będzie zarówno wyczerpywało znamiona czynu zabronionego z art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN, jednocześnie realizując znamiona z art. 133 kk, jeżeli przypisywaniu odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za zabrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN, towarzyszyć będzie jednocześnie zachowanie znie- ważające (zbieg kumulatywny). Art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN posługuje się pojęciem „Narodu Pol- skiego” oraz „Państwa Polskiego”. Ochrona prawno-karna przysługuje tym podmiotom. Pojęciem „Narodu Polskiego” posługuje się np. pream- buła do Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.20, odnosząc je do „wszystkich obywateli Rzeczypospolitej Polskiej”. Pojęcie to należy rozmieć tak samo jak na gruncie art. 133 kk, za czym przemawia tożsamy przedmiot ochrony – dobre imię „Narodu Polskiego” i „Rzeczypospolitej Polskiej” („Państwa Polskiego”). W orzecznictwie trafnie wskazuje się – na gruncie art. 133 kk – że pod pojęciem „Naród Polski” należy rozumieć ogół osób narodowości polskiej, jak również ogół obywateli Rzeczypospolitej Polskiej21. Stanowisko to jest przekonujące, za czym w przypadku ustawy o IPN, przemawia treść art. 1 ust. 1 lit. a w powiązaniu z preambułą do tego aktu. Preambuła do ustawy o IPN posługuje się pojęciem „Naród Polski”, wskazując na „ogrom ofiar, strat poniesionych przez Naród Pol- ski w latach II wojny światowej i po jej zakończeniu”, zaś art. 1 ust. 1 lit. a precyzuje, że określone zbrodnie dotyczyć mają osób narodowości polskiej lub obywateli polskich innych narodowości. Nawet, gdyby zaprezen- towaną wykładnię odrzucić w odniesieniu do art. 133 kk, to ze względu na treść art. 1 ust. 1 lit. a ustawy o IPN w związku z jej preambułą, jest ona w pełni uzasadniona na gruncie art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN. Zadać należy pytanie, czy takie – zaprezentowane – rozumienie poję- cia „Narodu Polskiego” nie jest sprzeczne z konstytucyjnym rozumieniem Narodu? Istotnie preambuła do Konstytucji dokonuje tu zawężenia,

20 Dz. U. z 1997 r. nr 78, poz. 483 z późn. zm. 21 Zob. postanowienie SO w Częstochowie z 31.10.2017 r., II Kp 641/17, LEX nr 2388690.

183 Czesław Kłak wskazując, że „Naród Polski to wszyscy obywatele Rzeczypospolitej Pol- skiej”. W doktrynie prawa karnego wskazano, że pojęcie Narodu w uję- ciu Konstytucji RP związane jest przede wszystkim z obywatelstwem. Konstytucja RP stanowi bowiem, że Naród stanowią wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, niezależnie od wyznania, rasy, narodowości itd. Użyte w Konstytucji RP pojęcie Narodu odrywa się od ujęcia etnicznego oraz socjologicznego, nawiązując wyraźnie do kryterium prawnego, jakim jest obywatelstwo Rzeczypospolitej Polskiej22. Dodaje się przy tym, że Naród w rozumieniu art. 133 kk to historycznie ukształtowana, trwała wspólnota powstała na gruncie wspólnych losów dziejowych, wspólnej gospodarki, wspólnych instytucji politycznych, charakteryzująca się istnieniem poczucia państwowego, jako podstawowego składnika świadomości grupowej, które uzewnętrzniane jest przez fakt posiadania przez daną osobę obywatelstwa Rzeczypospolitej Polskiej23. Finalnie twierdzi się, że obecnie pojęcie Narodu w ujęciu jurydycznym nie obejmuje tych osób, które deklarują polską narodowość, lecz nie posiadają obywatelstwa polskiego. Takie zawężenie pojęcia Narodu wynika z jednoznacznego postanowienia Konstytucji RP (wedle którego naród stanowią wszyscy obywatele Rzeczypospolitej), odrywającego pojęcie Narodu od kwestii przynależności narodowościowej24. O tym, kto wchodzi w skład Narodu przesądzają zasady odnoszące się do kwestii obywatelstwa25, zaś Kon- stytucja nie przyjmując tzw. etnicznej koncepcji Narodu26 opowiedziała się za tzw. koncepcją polityczną27. Słusznie jednak zauważa – na gruncie art. 133 kk – N. Kłączyńska, że nie można jednak tracić z pola widzenia, że zaprezentowane powyżej rozumienie pojęcia Narodu stwarzać może problemy w odniesieniu do tych wypowiedzi, które znieważają Polonię zagraniczną. Część tzw. polonusów, zamieszkujących przykładowo Stany Zjednoczone czy Kanadę, a wywodzących się z fal emigracji XIX-wiecz- nej czy powojennej, to osoby nieposiadające obywatelstwa polskiego. Z kolei współcześni emigranci, przebywający zarobkowo poza granica- mi Rzeczypospolitej, w większości zachowują status obywateli polskich. Pod względem obywatelstwa Polonia jest zatem społecznością mieszaną.

22 P. Kardas, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna…, t. 9 do art. 133. 23 Ibidem, t. 10 do art. 133 i cytowane tam piśmiennictwo. 24 Ibidem, t. 12 do art. 133 i cytowane tam piśmiennictwo. 25 W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej. Komentarz, Kraków 1999, s. 14. 26 B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009, s. 56. 27 P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2000, s. 16.

184 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji...

W konsekwencji ww. zaprezentowała pogląd, że wydaje się aksjologicznie uzasadnione, by ochrona komentowanego przepisu obejmowała wszystkie osoby, także zamieszkujące na emigracji, które czują przynależność do „Narodu Polskiego”28. Pogląd, że ramami „Narodu Polskiego” należy obejmować także osoby narodowości polskiej niebędące obywatelami polskimi nie jest w piśmiennictwie odosobniony29, choć nie można go uznać za dominujący, czy też większościowy. Z pewnością dominujący pogląd to pogląd przeciwny30. W moim przekonaniu należy podzielić pogląd zakładający, że pojęcie „Narodu Polskiego” na gruncie art. 133 kk, jak również art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN, obejmuje zarówno obywateli polskich, jak i osoby narodowości polskiej niemające obywatelstwa polskiego. Tego wymaga wzgląd na stworzenie optymalnych warunków do ochrony dobrego imienia „Narodu Polskiego”, a nie jest to wykład- nia sprzeczna z Konstytucją. Konstytucja stanowi bowiem – w art. 6 ust. 2 – o „Polakach zamieszkałych za granicą”, jednocześnie nakładając na Rzeczpospolitą Polską obowiązek udzielenia im pomocy „w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym”. Jak zaznacza L. Garlicki, Konstytucja tak stanowiąc wychodzi więc poza tradycyjne kryterium obywatelstwa31. W moim przekonaniu owi „Polacy zamieszkali za granicą”, nawet jeżeli nie posiadają obywatelstwa polskiego mieszczą się w pojęciu „Narodu Polskiego” w rozumieniu art. 133 kk i art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN. Przypomnieć należy, że są to przepisy, które mają chronić „Naród Polski” przed określonymi negatywnymi zachowaniami. „Polacy zamieszkali za granicą” niemający obywatelstwa polskiego, są częścią „wspólnoty”, o której wspomina Konstytucja w preambule, zaś obowiązkiem państwa jest stworzenie warunków do „zachowania ich

28 N. Kłączyńska, [w:] J. Giezek, D. Gruszecka, N. Kłączyńska, G. Łabuda, A. Muszyńska, T. Razowski Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014, t. 3 do art. 133. 29 Zob. M. Budyn-Kulik, [w:] M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, M. Mozgawa, Kodeks karny. Komentarz, red. M. Mozgawa, Warszawa 2015, t. 3 do art. 133; P. Hofmański, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. M. Filar, Warszawa 2014, s. 806; J. Wojciechowski, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 2002, s. 252. 30 Pogląd, że pod pojęciem „Narodu Polskiego” należy rozumieć „wszystkich obywateli Rzeczypospolitej Polskiej” prezentują m.in.: A. Michalska-Warias, [w:] T. Bojarski, A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szewczyk, Kodeks karny…, s. 280; K. Wiak, [w:] F. Ciepły, A. Grześkowiak, M. Gałązka, R.G. Hałas, S. Hypś. D. Szeleszczuk, K. Wiak, Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Warszawa 2015, s. 808; L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2013, s. 234; A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2007, s. 296; R. Góral, Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Warszawa 2007, s. 255; J. Wojciechowska, [w:] M. Flemming, B. Michalski, W. Radecki, R.A. Stefański, J. Warylewski, J. Wojciechowska, A. Wąsek, J. Wojciechowski, Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. A. Wąska, t. I, Warszawa 2004, s. 83; S. Hoc, [w:] O. Górniok, S. Hoc, S.M. Przyjemski, Kodeks karny. Komentarz, Gdańsk 1999, t. III, s. 59. 31 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2015, s. 59.

185 Czesław Kłak związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym” (art. 6 ust. 2 Kon- stytucji). W szczególności sformułowanie „…ich związków z narodowym dziedzictwem” jest − w moim przekonaniu − decydujące, będąc bowiem częścią „wspólnoty” są związani z tym wszystkim, co składa się na „narodowe dziedzictwo”, więc nie mogą być umiejscowieni poza Narodem. Taka wykładnia przeczyłaby idei „wspólnoty” opartej na „dziedzictwie Narodu”, które nie jest związane tylko i wyłącznie z obywatelstwem. Konstytucja stwarza zatem podstawę do szerokiego rozumienia pojęcia „Narodu Polskiego” na gruncie przepisów zapewniających ochronę prawno-karną, uwzględniającego obowiązek państwa „strzeżenia dziedzictwa narodowego”, który w ujęciu konstytucyjnym nie ogranicza się wyłącznie do zapewnienia ochrony obywatelom. Taki wniosek należy sformułować w oparciu o art. 5 Konstytucji, który stanowi z jednej strony o obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa obywatelem, ale nakazuje również państwu stać na straży dziedzictwa narodowego. Na dziedzictwo narodowe składa się m.in. „kultura zakorzeniona w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach” (preambuła do Konstytucji), co nie może być utożsamiane wyłącznie z dorobkiem osób posiadających obywatelstwo polskie. Jak wskazuje L. Garlicki, obowiązek zachowania tożsamości Rzeczypospolitej obejmuje nie tylko aktualny krąg obywateli, lecz także oparty jest na wspólnej historii i tradycji, stanowiącej jak gdyby sumę przeszłości, teraźniejszości i przyszłości i w takim kontekście należy rozu- mieć postanowienia preambuły do Konstytucji32. W tym kontekście pozostawienie poza ramami „Narodu Polskiego” osób narodowości polskiej, a niebędących obywatelami polskimi w odniesieniu do art. 133 kk i art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN byłoby nie tylko nieuprawnione, ale wręcz kłóciłoby się z obowiązkiem „strzeżenia dziedzictwa narodowego”, który przecież należy do podstawowych obowiązków Rzeczypospolitej Polskiej. Finalnie uważam, że zaprezentowane powyższej szerokie rozumienie pojęcia „Na- rodu Polskiego” w odniesieniu do przepisów o ochronie prawno-karnej znajduje uzasadnienie w Konstytucji RP. Na „dziedzictwo narodowe” składa się pamięć historyczna (pamięć narodowa), zaś zniekształcanie historii, prezentowanie obiektywnie nieprawdziwego obrazu wydarzeń historycznych godzić może we wszystkich członków „wspólnoty”, nie tylko tych, którzy posiadają obywatelstwo polskie. Skoro obowiązkiem pań- stwa – wynikającym z art. 6 ust. 2 Konstytucji – jest „udzielenie Polakom

32 Ibidem.

186 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji... zamieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym”, jak również, o czym stanowi art. 5 Konstytucji, „strzeżenie dziedzictwa narodowego”, to w ramach stworzenia warunków do zapewnienia Polakom niemającym obywatelstwa polskiego tożsamości narodowej nie mogą być oni wyjęci ze „wspólnoty”, oznaczałoby to bowiem, że wartościowanie Polaków i pozbawienie części z nich ochrony wynikającej z obowiązku „strzeżenia dziedzictwa narodowego”, w tym stania na straży prawdy historycznej. Zachowanie sprawcy czynu zabronionego, o którym mowa w art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN skierowane jest przeciwko „Narodowi Polskie- mu” lub „Państwu Polskiemu”. Jeżeli zatem sprawca nie kieruje swego zamachu przeciwko ogółowi osób narodowości polskiej lub ogółowi obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, lecz przeciwko konkretnej grupie ludzi lub w odniesieniu do zindywidualizowanych osób, nie można przyjąć że zachowanie jest skierowane przeciwko „Narodowi Polskiemu”33. Art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN nie chronią poszczególnych osób, lecz „Naród Polski”, rozumiany jako określona wspólnota (ogół osób)34. Innymi słowy, sprawca czynu zabronionego z art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN – tak samo, jak sprawca czynu zabronionego z art. 133 kk – musi odnosić się do „Narodu Polskiego” jako całości lub „Państwa Polskiego” (na gruncie art. 133 kk – „Rzeczypospolitej Polskiej”), a nie poszczególnych osób lub ich grup35. W piśmiennictwie podkreślono – na gruncie art. 133 kk – że zachowanie sprawcy musi być skierowane przeciwko Narodowi Pol- skiemu jako całości36. Jak słusznie wskazał R. Góral, działanie określone w art. 133 kk skierowane jest przeciwko „Narodowi” albo „Rzeczypo- spolitej Polskiej”, nie zaś przeciwko poszczególnym osobom, funkcjona- riuszom lub instytucjom37. W piśmiennictwie zwrócono jednak uwagę, że „znieważenie Narodu lub Rzeczypospolitej Polskiej’ może nastąpić zarówno wtedy, gdy wypowiedź lub znak, gest, rysunek itd. skierowane są do szerokiego kręgu odbiorców, jak i wówczas, gdy są one zwrócone do zindywidualizowanego podmiotu i jednocześnie zawierają elementy

33 Zob. postanowienie SO w Częstochowie z 31.10.2017 r., II Kp 641/17, LEX nr 2388690. 34 Zob. ibidem. 35 Zob. wyrok SO w Elblągu z 22.07.2015 r., II K 67/15, LEX nr 2125732; L. Gardocki, op. cit., s. 234. 36 J. Wojciechowska, [w:] M. Flemming, B. Michalski, W. Radecki, R.A. Stefański, J. Warylewski, J. Wojcie- chowska, A. Wąsek, J. Wojciechowski, Kodeks karny…, s. 84; N. Kłączyńska, [w:] J. Giezek, D. Gruszecka, N. Kłączyńska, G. Łabuda, A. Muszyńska, T. Razowski, Kodeks karny. Część szczególna…, t. 10 do art. 133. 37 R. Góral, op. cit., s. 255.

187 Czesław Kłak osobiście go znieważające38. Na poparcie wyrażonego stanowisko przy- wołano pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy: „czyn zawierający cechy obrazy osobistej, nie wyłącza możliwości równoczesnego istnienia cech zniewagi Narodu Polskiego i istnienia u sprawcy zamiaru skierowanego na popełnienie zarówno zniewagi osobistej jako też zniewagi Narodu Polskiego”39. Pogląd ten nie podważa stanowiska, że zachowanie sprawcy czynu zabronionego z art. 133 kk skierowane musi być przeciwko „Naro- dowi”, jako całości. Możliwa jest bowiem sytuacja, że w danym przypadku zachowanie sprawcy bezpośrednio skierowane będzie do zindywidualizo- wane podmiotu, ale jednocześnie będzie nosiło cechy zniewagi Narodu. Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 29 listopada 1961 r., IV K 192/16, sprawca może swe zachowanie skierować wprawdzie przeciwko określonej osobie, jednak działanie to w swej treści dotyczyć może „Narodu Polskiego”. Zniewaga osobista może bowiem być jednocześnie zniewagą „Narodu Polskiego”, na co trafnie wskazano w wyroku Sądu Najwyższego z 24 października 1946 r., K 1154/46. Pogląd ten był również prezentowany w okresie międzywojennym, m.in. w wyroku Sądu Najwyż- szego z 17 maja 1934 r., III K 369/3440. Istotne jest to, że jeżeli wystąpi jedynie zniewaga osobista, bez odniesienia do „Narodu Polskiego”, przypisanie odpowiedzialności karnej z art. 133 kk nie jest możliwe. Uwagi te należy odnieść także do art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN, ze względu na fakt, że oba przepisy przewidują prawno-karną ochronę dobrego imienia „Narodu Polskiego”. Należy przypomnieć, że nieobowiązujący już art. 132a kk penalizował publiczne pomawianie „Narodu Polskiego” o udział, organizowanie lub odpowiedzialność za zbrodnie komunistyczne lub faszystowskie. Został on dodany do kodeksu karnego przez art. 37 pkt 2 ustawy z 18 paź- dziernika 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów41 z dniem 15 marca 2007 r., natomiast utracił moc w wyniku uznania za nie- zgodny z art. 7 oraz art. 121 ust. 2 w związku z art. 118 ust. 1 Konstytucji RP wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 19 września 2008 r.42, tracąc moc z dniem 30 września 2008 r. W piśmiennictwie przyjęto, że przedmiot

38 P. Kardas, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna…, t. 23 do art. 133. 39 Wyrok SN z 24.10.1946 r., K 1154/46, OSNKW 1947, nr 4, poz. 106; wyrok SN z 29.11.1961 r., IV K 192/61, OSNPG 1962, nr 1-6, poz. 53. 40 OSN(K) 1934, nr 12, poz. 281; LEX nr 388205. 41 Dz. U. z 2016 r. nr 218, poz. 1592. 42 Dz. U. z 2008 r. nr 173, poz. 1080.

188 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji... ochrony stanowiło w tym przypadku dobre imię „Narodu Polskiego”, jego godność43. Przedmiot ochrony art. 132a kk oraz obowiązującego obecnie art. 55a ust. 1 i 2 jest więc tożsamy. Ratio legis obu rozwiązań jest również tożsame – ochrona „Narodu Polskiego” (w obecnym stanie prawnym także „Państwa Polskiego”) przed fałszywymi oskarżeniami o działania szkodliwe dla innych grup ludzi, piętnowane w stosunkach międzyna- rodowych44. Wprowadzenie art. 132a do kodeksu karnego uzasadniano reakcją ustawodawcy na naganne zdarzenia, polegające na publicznym przypisywaniu „Narodowi Polskiemu” odpowiedzialności za zbrodnie komunistyczne lub nazistowskie45. Z pewnością takie założenie przyświe- cało również projektodawcy i ustawodawcy w odniesieniu do nowelizacji ustawy o IPN z 26 stycznia 2018 r., za czym przekonuje lektura uzasadnienia tego projektu (w szczególności strona 1 i 2).

3. Strona przedmiotowa

Przestępstwo z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN może być popełnione tylko przez działanie, tak samo zresztą jak przestępstwo uregulowane w nieobowiązującym już art. 132a kk46. Wynika to z posłużenia się przez ustawodawcę znamieniem „przypisuje”. Z językowego punktu widzenia „przypisać” to „uznać kogoś, coś za sprawcę, za przyczynę czegoś, uznać, że ktoś, coś odznacza się jakimiś cechami”47. Nie można „uznać kogoś lub czegoś za coś” itp. przez zaniechanie, „uznanie” to zachowanie ak- tywne, wymagające wyrażenia określonej treści. Nie oznacza to jednak, że nie jest możliwe połączenie w danym przypadku działania z zaniechaniem. Będzie to miało miejsce w sytuacji, w której „przypisaniu” okre- ślonego zachowania „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu” towarzyszyć będzie przemilczenie istotnych okoliczności, których ujawnienie podważałoby zasadność takiego twierdzenia. Z punktu widzenia odpowiedzialności karnej występuje tu działanie polegające na „przypisaniu” odpowiedzialności lub współodpowiedzialności „Narodowi

43 T. Bojarski, [w:] T. Bojarski, A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks karny…, s. 279; R. Góral, op. cit., s. 254. 44 T. Bojarski, [w:] T. Bojarski, A. Michalska- Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks karny…, s. 278. 45 A. Marek, op. cit., s. 295. 46 R. Góral, op. cit., s. 255. 47 Słownik Języka Polskiego, pod red. M. Szymczyka, Warszawa 1984, t. II, s. 1051.

189 Czesław Kłak

Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu” za określoną zbrodnię, natomiast owe zaniechanie będzie miało znaczenie dla oceny realizacji znamienia „wbrew faktom”. Przemilczenie, nieujawnienie określonych faktów historycznych, bez powiązania z przypisaniem odpowiedzialności lub współ- odpowiedzialności „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu” za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN, nie będzie stanowiło czynu zabronionego. Ustawa o IPN nie przewiduje bowiem odpowiedzialności za nierzetelne przedstawianie faktów historycznych, czy też arbitralne, nie znajdujące uzasadnienia naukowego, selekcjono- wanie faktów i budowanie w ten sposób nieprawdziwego obrazu wyda- rzeń, lecz penalizuje takie zachowanie, które polega na formułowaniu nieprawdziwych, nie popartych faktami, twierdzeń o odpowiedzialności lub współodpowiedzialności „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskie- go” za określone zbrodnie. Jeżeli w wyniku zaniechania polegającego na przemilczeniu określonych faktów historycznych pojawi się obiektywnie nieprawdziwy obraz poszczególnych wydarzeń, sprzeczny z ustaleniami historycznymi, możliwe będzie przyjęcie znamienia „przypisuje”, albowiem sprawca dokonując selekcji faktów, pomijając niektóre z nich, stworzył obraz, który kłóci się z prawdą. Finalnie jego zachowanie polega na działaniu, natomiast zaniechanie w zakresie przedstawienia wszystkich okoliczności było jedynie środkiem do „przypisania” odpowiedzialności lub współodpowiedzialności „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Pol- skiemu” za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN, przy czym zachowanie sprawcy polegało na takim przedstawieniu przebiegu, tła, skutków itp. danego wydarzenia, który nie znajduje oparcia w usta- leniach historycznych. Nie podzielam poglądu, że znamię „przypisuje” ma charakter ocen- ny, co implikować będzie każdorazowo określone trudności interpre- tacyjne48. W pierwszej kolejności należy wskazać, że znamiona ocenne (wartościujące) zakładają konieczność odwołania się do sfery moralności, estetyki, obyczajów czy nawet ekonomii49. Jako przykłady takich znamion wskazuje się m.in. następujące znamiona: „szczególne okrucieństwo”, „szczególne udręczenie”, „złośliwie”, „szczególne potępienie” czy też

48 Tak Prezydent RP we wniosku do TK z 14.02.2018 r. o zbadanie zgodności z Konstytucją ustawy z 26.01.2018 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, ustawy o muzeach oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. poz. 369), publikacja na stronie www.tk.gov.pl, s. 7 uzasadnienia (dostęp: 30.04.2018). 49 J. Warylewski, Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 2015, s. 230.

190 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji...

„treści pornograficzne”50. Wskazuje się przy tym, że interpretacja takiego znamienia powinna odwoływać się do aksjologii podzielanej powszechnie przez społeczeństwo51. W przypadku znamienia ocennego niezbędne jest więc przeprowadzenie wartościowania, w wyniku którego ustalony zostanie zakres bezprawia52. W doktrynie prawa karnego zwraca się rów- nież uwagę, że znamiona wartościujące to te cechy czy elementy czynu zabronionego, których treść wyraża jakąś wartość ujemną (najczęściej), a zupełnie wyjątkowo dodatnią53. Znamię „przypisuje” nie wyraża żadnej wartości, ani ujemnej, ani pozytywnej. Opisuje ono zachowanie sprawcy bez jakichkolwiek elementów pozwalających na dokonanie tej oceny. Na- leży zatem uznać, że nie jest to znamię ocenne, lecz opisowe. Nie zmienia to faktu, że znamię to nie może być uznane za „ostre”. W piśmiennictwie wskazuje się, że wyrażenia, takie jak „powoduje”, „sprowadza” mają charakter nieoznaczony, nie mogą być wiec uznane za ostre54. Do takich znamion należy zaliczyć również i wyrażenie „przypisuje”, zachowanie takie może bowiem przybrać różną postać, formę, zakres itp., nie będąc wyraźnie sprecyzowanym w samej ustawie o IPN. Ale w kodeksie karnym takie znamiona występują, bo nie zawsze „ostrość” regulacji w optymalny sposób służyć może ochronie dobra prawnego. Możliwe jest jednak zre- konstruowanie – w drodze wykładni – zakresu tego znamienia. Oparcie się na wykładni językowej jest w tej materii w pełni wystarczające. „Przy- pisanie” w rozumieniu art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN oznaczać będzie uznanie „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego” odpowiedzialnym lub współodpowiedzialnym za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN. Z wypowiedzi sprawcy – bez względu na jej formę – musi wynikać, że „Naród Polski” lub „Państwo Polskie” uczestniczyło w popełnieniu danej zbrodni, w sytuacji, gdy ustalenia historyczne nie pozwalają na sformułowanie takiej tezy. Na tym polega „przypisanie” odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN. Wątpliwość dotyczy przypadku, w którym „dana wypowiedź zawierać będzie w różnym stopniu elementy

50 Ibidem. 51 Ibidem. 52 K. Buchała, A. Zoll, Polskie prawo karne, Warszawa 1995, s. 143. 53 M. Cieślak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Warszawa 1994, s. 206-207. 54 Ibidem, s. 206.

191 Czesław Kłak faktyczne i ocenne”55. Każda wypowiedź może różnić się od innej i nie można sformułować jednego wzoru wypowiedzi, którego stwierdzenie w danym przypadku prowadzić będzie do odpowiedzialności karnej. Możliwa jest sytuacja, że w konkretnym przypadku przeważać będą elementy oceny „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego”, czy też przypisywanie mu określonych cech, w następstwie oceny danych okoliczności historycznych, i na tej podstawie budowanie jego wizerunku, ale to mieści się w pojęciu „przypisywania” i jeżeli nie będzie poparte faktami („wbrew faktom”), uzasadniać będzie odpowiedzialność z art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN. Do przyjęcia tej odpowiedzialności niezbędne jest wykazanie, że „przypisanie” odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za określone zbrodnie jest bezpodstawne, a to czy sprawca oparł się na swych ocenach, ignorując fakty, czy też oparł się na faktach, które fałszywie przedstawił, nie ma tu większego znaczenia. Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku można mówić o „przypisaniu czegoś”. W moim przekonaniu „przypisaniem” w rozumieniu art. 55 ust. 1 i 2 ustawy o IPN będzie każdy rodzaj przekazu, z którego wynika, że „Naród Polski” lub „Państwo Polskie” uczestniczyło w zbrodniach, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN, bez względu na to, jakie okoliczności – obiektywnie pozostające w sprzeczności z ustaleniami historycznymi – stanowią uzasadnienie do wyrażenia takiego poglądu. W orzecznictwie nie budzi wątpliwości fakt, że „przypisanie czegoś” może opierać się na ocenie „kogoś” (lub „czegoś”) – a w sytuacji nieprawdziwości może naruszać cześć, godność lub dobre imię56. Sam fakt, że podstawą „przypisania” jest ocena „kogoś” lub „czegoś” nie eliminuje możliwości uznania, że doszło do naruszenia prawa. W realiach art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN ważne jest, aby wypowiedź kłóciła się z faktami historycznymi („wbrew faktom”). „Przypisanie” może polegać na przedstawieniu opisu „kogoś” lub „czegoś”, ale niekoniecznie musi to być powiązane z oceną57. Podsumowując powyższe rozważania: nawet, jeżeli dana wypowiedź łączyć będzie w sobie elementy faktyczne i ocenne, możliwe jest uznanie, że zrealizowane zostanie znamię „przypisuje”. Nie jest niezbędne

55 Wniosek Prezydenta RP do TK z 14.02.2018 r. o zbadanie zgodności z Konstytucją ustawy z 26.01.2018 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, ustawy o muzeach oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. poz. 369), publikacja na stronie www.tk.gov.pl , s. 7 uzasadnienia (dostęp: 30.04.2018). 56 Zob. wyrok SA w Krakowie z 6.03.2015 r., I ACa 1780/14, LEX nr 1679953. 57 Zob. wyrok WSA w Krakowie z 12.02.2014 r., III SA/Kr 776/13, LEX nr 1502704.

192 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji... ustalenie, w jakim zakresie wypowiedź sprawcy zawiera elementy ocenne. „Przypisanie” wystąpi zarówno w sytuacji, w której przedstawione zostaną tylko okoliczności faktyczne – obiektywnie nieprawdziwie, jak i w sytuacji, w której sprawca sformułuje wyłącznie oceny nieznajdujące żadnego uzasadnienia w faktach historycznych. Czyn zabroniony z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN polega na „publicznym i wbrew faktom przypisywaniu Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowiedzialności lub współodpowiedzialności” za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN. Sprawca musi przypisać ową odpowiedzialność lub współodpowiedzialność Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu „publicznie” i „wbrew faktom”. Znamię „publicznie” występowało w nieobowiązującym już art. 132a kk. Posługuje się nim obecnie m.in. art. 133 kk, czy też art. 137 § 1 kk. Nie ma żadnego uzasadnienia, aby znamię to rozumieć inaczej, niż na gruncie wskazanych przepisów. Jak wskazano w piśmiennictwie, „przez publiczne znieważenie należy rozumieć wszystkie te sytuacje, w których sprawca wyraża swe obelżywe opinie w taki sposób, że mogą dotrzeć do świa- domości bliżej nieokreślonej czy większej liczby osób”58. Pogląd taki prezentowany jest również w orzecznictwie59, przy czym nie jest z góry określona liczba osób, a wyznacza ją zespół okoliczności faktycznych60. Poglądy te są zasadne, w pełni korespondując z literalnym rozumieniem wyrażenia „publicznie”. Jak trafnie wskazano w orzecznictwie sądów administracyjnych, „publiczny” oznacza „dotyczący ogółu ludzi, służący ogółowi, przeznaczony, dostępny dla wszystkich, powszechny”61. Odnosząc wskazane stanowisko do czynu zabronionego określonego w art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN należy przyjąć, że publiczne przypisanie „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu” odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN, będzie miało miejsce w takim przypadku, w którym wypowiedź sprawcy – bez względu na jej formę – będzie mogła dotrzeć

58 A. Michalska-Warias, [w:] T. Bojarski, A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks karny…, s. 280; S. Hoc, O czynnej napaści i znieważeniu Prezydenta RP, „Opolskie studia administracyjno- -prawne” 2004, nr II, s. 82. 59 Wyrok SN z 29.01.1992 r., II KRN 438/91, LEX nr 1959546; wyrok SN z 19.05.1972 r., Rw 439/72, OSNKW 1972, nr 9, poz. 146; wyrok SN z 4.03.1964 r., III K 1118/61, OSNKW 1964, nr 9, poz. 134; wyrok SR w Wągrowcu z 14.06.2016 r., II K 196/16, LEX nr 2419905. 60 Wyrok SA w Krakowie z 4.12.2002 r., II AKa 327/02, „Prokuratura i Prawo” 2003, nr 7-8, poz. 25 (dodatek „Orzecznictwo”). 61 Wyrok WSA w Warszawie z 7.10.2016 r., VII SA/Wa 2461/15, LEX nr 2159947.

193 Czesław Kłak do nieograniczonej lub większej liczby osób62. Zachowanie publiczne, o którym tu mowa, to np. działanie osoby przemawiającej na wiecu wybor- czym, zjeździe partyjnym, zgromadzeniu, jak również zebraniu pracow- niczym, czy też spotkaniu członków lub sympatyków danej organizacji63. Publiczne jest również działanie, jeżeli ma miejsce na ogólnie dostępnym zebraniu, wiecu, strajku albo posiedzeniu kolegialnych organów państwo- wych lub samorządowych64. Znamię „publicznie” jest także zrealizowane w przypadku, gdy zachowanie sprawcy ma miejsce w środkach maso- wej informacji, do których dostęp ma nieograniczona liczba osób, jak np. w przypadku druku (książka, czasopismo itp.), radia, telewizji, czy też na portalach społecznościowych65. W orzecznictwie przyjęto, że zachowanie na ulicy, jak również w miejscu, gdzie o każdej porze pojawia się nie dająca się bliżej określić liczba osób, decyduje o publicznym charakterze działania sprawcy66. Przywołać należy również trafnie wyrażony pogląd przez Sąd Najwyższy jeszcze w okresie międzywojennym – w wyroku z 17 maja 1934 r., III K 369/34, iż zniewaga w miejscu publicznym, lecz dokonana w czasie, gdy oprócz określonych osób w miejscu tym nikogo więcej nie było i gdy zarazem wyłączona była możliwość, by prócz tych osób słowa obraźliwe mógł ktokolwiek inny usłyszeć, nie jest zniewagą publicznie dokonaną, natomiast zniewaga będzie publiczna, choćby jej dokonano w lokalu prywatnym, lecz w czasie, gdy lokal był udostępniony dla publiczności i gdy na skutek tego zachodziła możliwość usłyszenia jej przez nieokreśloną ani liczbowo, ani indywidualnie liczbę osób. Jest to stanowisko zasadne, gdyż to nie miejsce ma tu decydujące znaczenie, lecz jego dostępność dla nieoznaczonej lub większej liczby osób. Ustawa – zarówno art. 133 kk, jak i art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN – nie stanowi bowiem o „miejscu publicznym”, lecz wymaga „publicznego” zachowania sprawcy. Oczywiście, jeżeli sprawca będzie działał w miejscu publicznym, a jednocześnie jego zachowanie będzie mogło być dostrze- żone przez nieograniczoną lub większą liczbę osób, to wskazane znamię jest zrealizowane. Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z 8 paź- dziernika 2015 r., II AKa 178/1567, działanie w „miejscu publicznym”

62 Zob. R. Góral, op. cit., s. 254. 63 Zob. S. Hoc, [w:] Kodeks karny. Komentarz…, pod red. R.A. Stefańskiego, s. 826. 64 Ibidem. 65 Zob. R. Góral, op. cit., s. 254. 66 Zob. wyrok SN z 19.12.1960 r., II K 846/59, LEX nr 115370; wyrok SA w Szczecinie z 4.07.2013 r., II AKa 114/13, LEX nr 1350423. 67 Publ. LEX nr 1923902.

194 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji... to nie to samo, co działanie „publicznie”, gdyż nawet, gdy w większości przypadków oba te pojęcia będą łącznie charakteryzować zachowanie sprawcy, to nie można wykluczyć krzyżowania się ich zakresów z uwagi na niepowtarzalne okoliczności faktyczne danego przypadku. W wyroku tym wskazano również, że znamię „publicznie” wskazuje nie tyle miejsce, co sytuację, którą należy oceniać in concreto. Pogląd taki był już wcześniej prezentowany w orzecznictwie68. Nie ma przy tym znaczenia pora, w jakiej działa sprawca. Nawet zachowanie zrealizowane w nocy, które może być dostrzeżone przez nieograniczoną lub większa liczbę osób, uznać należy za „publiczne”69. Jeżeli zachowanie danej osoby ma charakter niepubliczny, np. ma miejsce w zamkniętym kręgu osób, w tym podczas zamkniętego spotkania, nie jest karalne70. Ustawa wyraźnie wymaga zachowania „publicznego” we wskazanym powyżej rozumieniu. Ustawa nie określa, w jaki sposób sprawca ma publicznie przypisać „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu” odpowiedzialność lub współodpowiedzialność za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN. W konsekwencji uznać należy, że może to uczynić zarówno pisemnie, jak i ustnie. Nie ma też znaczenia, czy użyje do tego druku, plakatu, rysunku, grafiki, gestu, pokazu, prezentacji multimedialnej itp. Istotne jest, aby był to sposób, który realizuje znamię „publicznego” dzia- łania. Wysłanie listu do osoby znajomej, w którym „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu” przypisania zostanie np. zbrodnia Holocaustu nie spełnia wymogu działania „publicznego”. Jeżeli jednak sprawca opu- blikowałby taki list, np. na swoim profilu na portalu społecznościowym, jego działanie można będzie uznać za „publiczne”, chyba że krąg osób mogących poznać jego treść będzie ograniczony. Znamię „wbrew faktom” oznacza, że zachowanie sprawcy polega na obiektywnie nieprawdziwym formułowaniu zarzutów odpowiedzial- ności lub współodpowiedzialności „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego” za zbrodnie wskazane w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN. Zachowanie sprawcy polega przy tym na przypisywaniu takiej odpo- wiedzialności lub współodpowiedzialności „Narodowi”, jako całości lub „Państwu Polskiemu”, jako zinstytucjonalizowanej strukturze.

68 Wyrok SN z 20.09.1973 r., VI KZP 26/73, OSNKW 1973, nr 11, poz. 132. 69 Wyrok SA w Katowicach z 30.09.2008 r., II AKa 282/08, LEX nr 477637. 70 Zob. S. Hoc, Przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, Opole 2003, s. 116; B. Kędzierski, Publiczne znieważenie znaku Polski Walczącej, „Palestra” 2015, nr 5-6, s. 44.

195 Czesław Kłak

Tym samym przewidziano odpowiedzialność karną za twierdzenie, iż to „Naród Polski” lub „Państwo Polskie” odpowiadają za popełnienie określonych zbrodni, w tym za zorganizowanie aparatu przemocy i eks- terminację ludności. Tylko w przypadku, w którym określone wydarzenie zostało wyjaśnione, co znajduje swoje odzwierciedlenie w odpowiedniej dokumentacji, możliwe będzie realizowanie odpowiedzialności karnej z art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN. Tylko bowiem w takim przypadku będzie możliwe wykazanie, że sprawca, znając lub mogąc poznać fakty, przypisuje odpowiedzialność lub współodpowiedzialność „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu” za określone zbrodnie, co nie znajduje uzasadnienia historycznego. Tym samym w sytuacji, w której okoliczności konkretnego wydarzenia nie będą wyjaśnione lub nie będzie możliwości dokonania jednoznacznej oceny jego przebiegu, w ogóle nie będzie uprawnione zastosowanie art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN. Znamię „wbrew faktom” wyklucza możliwość dokonania prawno-karnej oceny konkretnego przypadku w sytuacji, gdy nie ma pełnej wiedzy na temat okoliczności danego wydarzenia, nie zakończono lub w ogóle nie przeprowadzono badań historycznych, czy też możliwe jest – w świetle przeprowadzonych i udokumentowanych badań historycznych – że zda- rzenie mogło mieć różny przebieg, a ocena osób w nim uczestniczących nie jest jednoznaczna. W takim przypadku sformułowanie tezy, że osoba będąca obywatelem polskim dopuściła się zbrodni, nawet w sytuacji, gdy nie zostaną dochowane wszystkie standardy rzetelności naukowej (czy też np. dziennikarskiej), nie będzie stanowiło podstawy do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania karnego o czyn z art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN. Po pierwsze dlatego, że przepis nie odnosi się do ochrony po- szczególnych osób, lecz „Narodu Polskiego” rozumianego jako określona wspólnota, a po drugie dlatego, że okoliczności danego przypadku nie pozwalają na przyjęcie, że teza sformułowana została „wbrew faktom”. Znamię „wbrew faktom” ma charakter obiektywny, związany z zakoń- czeniem procesu badania danego przypadku i tylko w sytuacji, w której ustalono przebieg zdarzenia, wyjaśniono jego okoliczności i nie może budzić wątpliwości kto dopuścił się określonej zbrodni, możliwe będzie przyjęcie, że znamy owe „fakty” i na tej podstawie formułujemy oceny. Zaprzeczenie tym ustaleniom i przypisanie odpowiedzialności lub współ- odpowiedzialności za zbrodnie „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Pol- skiemu” będzie podlegało ocenie z perspektywy art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN, ale w sytuacji podważenia tych ustaleń faktycznych, ujawnienia

196 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji... nowych, nieznanych okoliczności i finalnie możliwej odmiennej oceny zdarzenia, o odpowiedzialności karnej nie będzie mogło być mowy. Wprowadzenie znamienia „wbrew faktom” powoduje, że w czasie popełnienia czynu zabronionego w rozumieniu art. 6 § 1 kk, muszą być obiektywnie znane ustalenia historyczne, dotyczące określonego zdarzenia. Zachowanie sprawcy polega na tym, że neguje ustalone okoliczności, co nie znajduje żadnego uzasadnienia. Co istotne, to nie w postępowaniu prowadzonym w oparciu o art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN ustalane będą te „fakty”, bo nie temu służy postępowanie karne, „fakty” te mają być ustalone z perspektywy czasu czynu zabronionego, tj. na czas działania sprawcy (w więc przed zrealizowaniem przez niego znamion typu czynu zabronionego). Najpierw zatem musi dojść do po- czynienia wiarygodnych, rzetelnych, ustaleń historycznych, a dopiero po tym i po ujawnieniu wyników przeprowadzonych badań możliwe bę- dzie rozważanie kwestii odpowiedzialności karnej z art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN. W postępowaniu prowadzonym na podstawie wskazanych przepisów ustalane będą okoliczności przypisania „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu” odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN, a punktem wyjścia będą ustalenia historyczne co do przebiegu określonego zdarzenia. Wątpliwości co do przebiegu konkretnego zdarzenia wykluczą możliwość uznania, że zachowanie danej osoby miało miejsce „wbrew faktom”. Jeżeli zatem w przestrzeni publicznej pojawi się twierdzenie, że „Rzeczpospolita Polska”, jako państwo, zorganizowała „obozy śmier- ci”, to będzie to twierdzenie sprzeczne z faktami historycznymi, które są znane i nie zostały w wiarygodny sposób zakwestionowane. Możliwe jest więc w tym przypadku przyjęcie, że zachowanie sprawcy jest „wbrew faktom”. „Publiczne” i „wbrew faktom” przypisanie „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu” dotyczyć ma „popełnionych przez III Rzeszę Niemiecką zbrodni nazistowskich określonych w art. 6 Karty Między- narodowego Trybunału Wojskowego załączonej do Porozumienia mię- dzynarodowego w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej, podpisanego w Londynie dnia 8 sierpnia 1945 r. (Dz. U. z 1947 r., poz. 367), lub innych przestępstw stanowią- cych zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodni wojennych”. Tym samym sprawca czynu zabronionego z art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN publicznie formułuje twierdzenie, że „Naród Polski” lub „Państwo

197 Czesław Kłak

Polskie” jest odpowiedzialny (odpowiedzialne) za wskazane zbrodnie. Dla przyjęcia odpowiedzialności karnej nie jest wystarczające sformu- łowanie samych wątpliwości co do zachowania „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego” w odniesieniu do danej zbrodni. Sprawca musi konkretną zbrodnię „przypisać”, a więc stwierdzić odpowiedzialność lub współodpowiedzialność „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego” za jej popełnienie. Jak już wskazano w art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN przewidziano również odpowiedzialność tego, kto „w inny sposób rażąco pomniejsza odpowiedzialność rzeczywistych sprawców tych zbrodni”, tj. zbrodni, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN. Uzupełniając uwagi już poczynione w tej materii należy wskazać, że posłużono się tutaj kryterium wybitnie ocennym („rażąco pomniejsza”), które może budzić wątpliwości interpretacyjne. Ponadto redakcja art. 55a ust. 1 ustawy o IPN nakazuje podnieść wątpliwość co do tego, jak rozumieć sformułowanie „lub w inny sposób”, albowiem ta część zdania przed spójnikiem „lub” nie stanowi o żadnym „pomniejszaniu” lecz o „przypisywaniu odpowiedzialności lub współodpowiedzialności”, które nie musi być powiązane z jakimkolwiek „pomniejszaniem” odpowiedzialności kogokolwiek. Skoro nie ma tam mowy o „pomniejszaniu” czegokolwiek, to po spójniku „lub” nie powinno znaleźć się sformułowanie „lub w inny sposób rażąco pomniejsza”, bo nie ma do czego odnieść tego sposobu zachowania sprawcy. Zasadnicza wątpliwość dotyczy jednak tego, w jaki sposób – w oparciu o ustawę – możliwe jest ustalenie, czy w danym przypadku doszło do „rażącego pomniejszenia odpowiedzialności rzeczywistych sprawców”. Ustawa powinna unikać tego typu sformułowań, dążąc do maksymalnej precyzyjności. W obecnym stanie prawnym ewentualnie praktyka udzieli odpowiedzi w tej kwestii, co nie jest rozwiązaniem prawi- dłowym. W moim przekonaniu przepis powinien penalizować negowanie odpowiedzialności rzeczywistych sprawców zbrodni, w którym to pojęciu mieściłoby się zarówno twierdzenie, że zbrodnia ta nie została przez nich popełniona, jak również twierdzenie, że np. nie brali udziału w zbrodni lub też, że ich udział ograniczał się do inspiracji, pomocy itp., podczas gdy w rzeczywistości – zgodnie z ustaleniami historycznymi – takie twierdzenie nie polega na prawdzie. Przyjęcie wskazanego rozwiązania pozwoliłoby na uniknięcie niepotrzebnej dyskusji o zakres penalizacji we wskazanym przypadku. Ustawodawca nie powinien doprowadzać do sytuacji, w której takie zasadne wątpliwości są podnoszone i mogą rzutować na skuteczność

198 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji... przyjętej regulacji. Ustawodawca powinien takie sytuacje eliminować, nie służą one bowiem ani realizacji funkcji ochronnej prawa karnego, ani też nie budują autorytetu prawa.

4. Strona podmiotowa

Czyn zabroniony z art. 55a ust 1 ustawy o IPN ma charakter umyślny. Sprawca może działać z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym (wynikowym). Ustawa nie wprowadza tutaj wymogu wystąpienia zamiaru bezpośredniego kierunkowego, co eliminowałoby możliwość popełnienia tego czynu zabronionego z zamiarem ewentualnym. Na gruncie nieobowiązującego już art. 132a kk przyjmowano, że po- mówienie „Narodu Polskiego o zbrodnie komunistyczne lub nazistowskie” mogło nastąpić zarówno z zamiarem bezpośrednim, ale nie był wykluczony zamiar ewentualny71. Taki też pogląd prezentowany jest w odniesieniu do znieważenia „Narodu Polskiego” lub „Rzeczypospolitej Polskiej”, o którym mowa w art. 133 kk72. W doktrynie prawa karnego sformułowano jednak pogląd, że możliwość popełnienia czynu zabronionego z art. 133 kk z zamiarem wynikowym jest wyłączona. Jako uzasadnienie tego poglądu wskazano, że takie ograniczenie strony podmiotowej analizowanego typu czynu zabronionego ma wynikać z intencjonalnego znamienia określającego czynność wykonawczą – sprawca musi działać ze szczególnego rodzaju zamiarem, wyrażającym wolę znieważenia (animus iniurandi)73. Nie ma żadnego uzasadnienia na gruncie art. 55a ust. 1 ustawy o IPN, aby przyjąć, że wyłączona jest możliwość popełnienia tego czynu zabronionego z zamiarem ewentualnym. Ustawodawca nie posłużył się tutaj żadnym intencjonalnym znamieniem określającym czynność wykonaw- czą. Znamię „przypisuje” nie ma zabarwienia intencjonalnego, nie może być analogicznie potraktowane, jak znamię „znieważa”, o którym mowa

71 S. Hoc, [w:] System Prawa Karnego. Tom 8. Przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym, pod red. L. Gardockiego, Warszawa 2013, s. 112; T. Bojarski, [w:] T. Bojarski, A. Michalska-Warias, J. Piórkowska- Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks karny…, s. 278. 72 K. Wiak, [w:] F. Ciepły, A. Grześkowiak, M. Gałązka, R.G. Hałas, S. Hypś. D. Szeleszczuk, K. Wiak, Kodeks karny. Komentarz…, s. 808. 73 P. Kardas, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna…, t. 28 do art. 133; J. Kulesza, [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, red. M. Królikowski, R. Zawłocki, t. I, Warszawa 2013, s. 103; A. Michalska-Warias, [w:] T. Bojarski, A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks karny…, s. 280; zob. też. wyrok SN z 3.09.1971 r., Rw 859/71, LEX nr 16610.

199 Czesław Kłak w art. 133 kk. Znamię to należy porównać do znamienia „pomawia”, którym posłużono się w nieobowiązującym już art. 132a kk. Opisuje ono czynność wykonawczą, ale bez wyrażenia intencji działania sprawcy. Czyn zabroniony z art. 55a ust. 2 ustawy o IPN ma charakter nie- umyślny. Ustawa – zgodnie z wymogiem wynikającym z art. 8 in fine kk – w wyraźny sposób przewiduje odpowiedzialność za występek popełniony nieumyślnie. Rodzi to określone wątpliwości, a mianowicie, w oparciu o jakie kryteria nastąpić powinna rekonstrukcja reguł ostrożności wy- maganych w danych okolicznościach, co jest niezbędne do przypisania nieumyślności (art. 9 § 2 kk). Ustawa o IPN nie udziela na to pytanie żadnej odpowiedzi. Można wprawdzie odwołać się do standardu wzorcowego obywatela, który waży słowa składające się na jego wypowiedź, nie upublicznia niesprawdzonych informacji, nie bierze udziału w dyskusji nie znając faktów, których ona dotyczy itp., niemniej od razu pojawia się pytanie, w oparciu o jakie kryteria (z czego wynikające) standard ten został zrekonstruowany? Interesująca jest zwłaszcza odpowiedź na pytanie, czy osoba, która powtórzy za inną osobą twierdzenie o odpowie- dzialności lub współodpowiedzialności „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego” za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN, nie weryfikując tych informacji w żaden sposób, ale mogła to z łatwością uczynić, ponosi odpowiedzialność z art. 55a ust. 2 ustawy o IPN? Wpraw- dzie od strony przedmiotowej jest to „przypisanie”, ale czy można mówić o realizacji znamion strony podmiotowej? Jeżeli tak, to niezbędne byłoby wykazanie, że powinna była dane twierdzenie poddać analizie, ocenić z punktu widzenia rzetelności historycznej itp. W moim przekonaniu wątpliwe jest jednak wykazanie istnienia źródła takiego obowiązku. De- cydując się na wprowadzenie odpowiedzialności za nieumyślne przypisanie „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu” odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN należało jednocześnie w ustawie o IPN wprowadzić standardy związane z upublicznianiem twierdzeń nt. wydarzeń historycznych, określając wymogi związane np. z dokumentowaniem poszczególnych twierdzeń, czy też weryfikacją poglądów przyjmowanych jako własne. Mogłoby to jednak z kolei rodzić wątpliwości w kontekście art. 31 ust. 3 Konstytucji. W obecnym stanie prawnym pozostaje jedynie opowiedzieć się za standardem wzorcowego obywatela, ale rozumianym w ten sposób, że w przypadku publicznego prezentowania twierdzeń co do wydarzeń historycznych reguły ostrożności nakazują formułowanie stanowiska

200 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji... w sposób uzasadniony, oparty na faktach, wskazanie źródła danego twierdzenia itp. Jak wskazano w orzecznictwie, reguły ostrożności są wypra- cowane, w zależności od rodzaju ludzkiej aktywności, odnośnie do okre- ślonych dóbr prawnych i dotyczyć mogą kwalifikacji działającej osoby, użytego w działaniu narzędzia lub sposobu realizowania zamierzonej czynności. Reguły te są dostosowane do warunków, w których określona czynność ma być podjęta. Nie przekreśla to możliwości ustalenia naruszenia ostrożności przez stworzenie takich warunków, w których dokonanie danej czynności jest dla chronionego dobra niebezpieczne. Zachowanie reguł ostrożności oznacza, że czyn mieści się w ramach zachowań spo- łecznie akceptowanych74. Biorąc pod uwagę charakter dobra prawnego w przypadku czynu zabronionego z art. 55a ust. 2 ustawy o IPN – dobre imię, cześć, godność, szacunek należne „Narodowi Polskiemu” i „Pań- stwu Polskiemu”, zasadne jest uznanie, ze względu na ten rodzaj dobra, jego specyfikę i znaczenie dla funkcjonowania państwa w przestrzeni międzynarodowej, zasadne jest wymaganie od wszystkich uczestników debaty publicznej na temat wydarzeń historycznych powściągliwości w formułowaniu twierdzeń i ocen, jak również zasadne jest oczekiwanie, że będą one znajdowały uzasadnienie w ustalonych faktach. Zasadne jest też oczekiwanie od takich osób elementarnej wiedzy historycznej, która może być uzyskana bez większych trudności. Taki standard nie jest nadmiernym obciążeniem dla jednostki, a zarazem pozwala na wskazanie granicy, której przekroczenie prowadzić może do odpowiedzialności karnej. Od tego, kto zamierza brać udział w debacie publicznej nt. zbrodni, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN, można oczekiwać posiadania wiedzy historycznej i nieformułowania niczym niepopartych twierdzeń. Nie znaczy to jednak, że art. 55a ust. 2 ustawy o IPN umożliwia ocenę wiedzy historycznej poszczególnych osób itp. Nie taka jest rola tego przepisu. Nie ma on na celu sprawdzenie przygotowania poszczególnych osób do dyskusji na ważne tematy historyczne, ale służyć ma ochronie wskazanych powyżej dóbr przed bezpodstawnymi zamachami. Ten kto formułuje tezy, oceny, twierdzenia itp. nie może tego czynić w sposób dowolny, nieuzasadniony, pozbawiony podstawy. Co istotne, przepis ten nie jest również podstawą do weryfikacji zdolności kogokolwiek do analizowania faktów historycznych i formułowania na tej podstawie twierdzeń. Nie taka jest jego rola. Odpowiedzialność karna dotyczy tego, kto wbrew

74 Wyrok SA w Warszawie z 8.03.2017 r., II AKa 361/16, LEX nr 2278156.

201 Czesław Kłak wskazanemu standardowi przypisał „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu” odpowiedzialność lub współodpowiedzialność za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN, mimo że możliwość popełnienia takiego czynu przewidywał (bo np. prezentował poglądy za- słyszane, o których miał wiedzę, że są kwestionowane, kontrowersyjne, nie zostały w wiarygodny sposób potwierdzone) lub mógł przewidzieć (np. mógł z łatwością ustalić, czy dana zbrodnia miała miejsce i czy jej or- ganizatorem było „Państwo Polskie”). Ewentualne wątpliwości związane z przebiegiem danego zdarzenia, jego tłem, skutkami, związane są ze znamieniem przedmiotowym „wbrew faktom” i w sytuacji, gdy brak będzie wiarygodnych, przekonujących ustaleń historycznych, prezentowanie danego poglądu, choćby wątpliwego, nie będzie podstawą do przypisania odpowiedzialności karnej z art. 55a ust. 2 ustawy o IPN (tak samo zresztą, jak w przypadku ust. 1), bo nie będzie możliwe wykazanie, że sprawca działał „wbrew faktom”.

5. Podmiot

Przestępstwo określone w art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN należy do przestępstw powszechnych („Kto”). Jego sprawcą może być każdy, kto jest zdolny do poniesienia odpowiedzialności karnej. Jego sprawcą może być zarówno obywatel polski, cudzoziemiec, jak i bezpaństwowiec.

6. Zagrożenie karą i środkami karnymi

Przestępstwo z art. 55a ust. 1 ustawy o IPN zagrożone jest grzywną lub karą pozbawienia wolności do lat 3. Zastosowanie znajduje tu art. 58 § 1 kk, który stanowi, że jeżeli ustawa przewiduje możliwość wyboru rodzaju kary, a przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 5 lat, sąd orzeka karę pozbawienia wolności tylko wtedy, gdy inna kara lub środek karny nie może spełnić celów kary. Możliwe jest też odstąpienie od wymierzenia kary na podstawie art. 59 kk. Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie (art. 66 § 2 kk), jeżeli spełnione będą przesłanki, o których mowa w art. 66 § 1 kk. Wyrok jest podawany do publicznej wiadomości. W ten sposób wprowadzono obowiązek obligatoryjnego podania wyroku do publicznej

202 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji... wiadomości, odstępując od rozwiązania zawartego w art. 43b kk, który przewiduje fakultatywne podanie wyroku do publicznej wiadomości, jeżeli sąd uzna to za celowe, w szczególności ze względu na społeczne oddziaływanie skazania. Przestępstwo z art. 55a ust. 2 ustawy o IPN zagrożone jest grzywną lub karą ograniczenia wolności. Nie przewidziano tu obligatoryjnego podawania wyroku do publicznej wiadomości, co oznacza, że ze względu na treść art. 116 kk sąd może to uczynić na podstawie art. 43b kk, jeżeli uzna, że spełnione są przesłanki do podjęcia takiej decyzji. Także w tym przypadku możliwe jest odstąpienie od wymierzenia kary na podstawie art. 59 kk. Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie po stwierdzeniu spełnienia przesłanek do podjęcia takiej decyzji (art. 66 kk).

7. Wyłączenie odpowiedzialności karnej

Zgodnie z art. 55a ust. 3 ustawy o IPN „nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego określonego w ust. 1 i 2, jeżeli dopuścił się czynu w ramach działalności artystycznej lub naukowej”. W uzasadnieniu projektu nowelizacji ustawy o IPN wskazano, że „W art. 55a ust. 3 ustawy o IPN proponuje się regulację, która wyłącza odpowiedzialność karną w przypadku, gdy sprawca czynu zabronionego stypizowanego w ust. 1 i 2 dopuszcza się go w ramach działalności artystycznej lub naukowej. Przewidziana tu konstrukcja kontratypu w znacznej mierze recypuje rozwiązanie funkcjonujące obecnie w art. 256 § 3 Kodeksu karnego odnośnie do sprawców przestępstwa publicznego propagowania ustroju faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju lub nawoływania do nienawiści ze względu na różnice narodowościowe, etniczne, rasowe, wyznaniowe albo bezwyznaniowość (art. 256 § 1 i 2 Kodeksu karnego)”75. Istotnie art. 55a ust. 3 ustawy o IPN reguluje kontratyp – wyłączenie odpowiedzialności karnej za czyn określony w art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN, jeżeli znamiona tych czynów zostały zrealizowane w ramach „działalności artystycznej lub naukowej”. Ustawa o IPN nie definiuje, jak należy rozumieć ową „działalność artystyczną lub naukową”. Może to ro- dzić wątpliwość co do zakresu kontratypu, a w konsekwencji co do granic

75 Sejm VIII kadencji, druk sejmowy nr 806, publikacja na stronie www.sejm.gov.pl ,, s. 5 (dostęp: 30.04.2018).

203 Czesław Kłak penalizacji przez art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN. Z całą pewnością na kontratyp ten mogą powoływać się tylko ci, którzy rzeczywiście taką działalność uprawiają, nie zaś ci, którzy pod pozorami jej prowadzenia przekazują nieprawdziwy obraz wydarzeń historycznych76. W toku po- stępowania karnego niezbędne będzie więc ustalenie, czy taka działal- ność rzeczywiście była prowadzona, przy czym nie chodzi tu o ocenę rzetelności jej prowadzenia, jakości prowadzonych badań i wiarygodności uzyskiwanych wyników, lecz o stwierdzenie, czy była ona prowadzona. W moim przekonaniu art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN w żadnej mierze nie eliminuje możliwości prowadzenia badań historycznych oraz publikowania ich wyników. Przede wszystkim, po pierwsze, w art. 55a ust. 3 ustawy o IPN przyjęto, że nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego określonego w ust. 1 i 2, jeżeli dopuścił się tego czynu w ramach działalności artystycznej lub naukowej. Oznacza to, że jeżeli zostanie publicznie sformułowany zarzut „odpowiedzialności lub współ- odpowiedzialności Narodu Polskiego lub Państwa Polskiego” za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN w ramach działalności naukowej lub pojawi się on w ramach działalności artystycznej, brak bę- dzie podstaw do pociągnięcia danej osoby do odpowiedzialności karnej z art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN. W ramach tej działalności (naukowej lub artystycznej) możliwe jest więc nawet sformułowanie tezy, że „Naród Polski” rozumiany jako ogół obywateli lub osób narodowości polskiej lub „Państwo Polskie” dopuścił się (dopuściło się) określonych zbrodni, charakter danej działalności eliminuje bowiem możliwość skutecznego pociągnięcia do odpowiedzialności karnej. W ten sposób ustawodawca w bardzo szerokim zakresie – najszerszym – dopuścił możliwość badania nawet tych zdarzeń, które dotąd uchodziły za wyjaśnione i kwestiono- wania dotychczasowych ustaleń faktycznych. Nawet w sytuacji, gdy nie zostaną dochowane standardy rzetelności w badaniach naukowych i zarzuty te będą obiektywnie nieudokumentowane (niepotwierdzone) w sposób wiarygodny (przekonujący) nie będzie możliwości realizacji odpowiedzialności z art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN, albowiem art. 55a ust. 3 ustawy o IPN nie uzależnia wyłączenia takiej odpowiedzialności od zachowania jakichkolwiek standardów przy prowadzeniu badań naukowych lub działań związanych z działalnością artystyczną. Wy- starczające dla wyłączenia odpowiedzialności karnej jest stwierdzenie,

76 Zob. Z. Ćwiąkalski, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna…, t. 32 do art. 256.

204 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji...

że „przypisanie Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowie- dzialności lub współodpowiedzialności” za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN miało miejsce w „w ramach działalności naukowej lub artystycznej”. Należy podkreślić, że obowiązujące przepisy prawa nie ograniczają możliwości prowadzenia takiej działalności – artystycznej lub naukowej, w tym też nie uzależniają takiej możliwości od spełnienia określonych kryteriów (wymogów). Nawet osoba formalnie nieposiadająca wyższego wykształcenia, w tym wykształcenia historycznego, może badać przeszłość, analizować zachowanie uczestników zdarzeń i publikować wyniki swych dociekań. Wyłączenie, o którym mowa w art. 55a ust. 3 ustawy o IPN ma szeroki zakres podmiotowy – nie wprowadzono tu żadnego ograniczenia, jak również przedmiotowy, którego granice wyznacza charakter danej działalności (naukowa lub artystyczna), przy braku jakichkolwiek innych kryteriów. Jak już wskazano, ustawa o IPN nie definiuje legalnie pojęcia działalności naukowej oraz działalności artystycznej. Oznacza to – zgodnie z zasadą domniemania języka potocznego – że zwroty te należy rozumieć tak samo, jak na gruncie języka potocznego (znaczenie literal- ne). Za działalność naukową należy na gruncie języka potocznego uznać prace podejmowane przez badacza lub zespół badaczy w celu osiągnięcia postępu wiedzy naukowej, ustalenia nowych twierdzeń naukowych, tez, aksjomatów, uogólnień czy też definicji77. W piśmiennictwie wskazuje się, że na badania naukowe w szerokim znaczeniu składają się: poszukiwanie i krytyka literatury przedmiotu, prowadzenie badań przez zastosowanie odpowiednich metod oraz opracowanie materiału naukowego ustalając wyniki badań78. Z punktu widzenia wyłączenia odpowiedzialności karnej, o którym mowa w art. 55a ust. 3 ustawy o IPN, nie jest istotne, czy zachowano standardy metodologiczne pracy naukowej, lecz sam fakt prowadzenia takiej działalności, przy czym w ewentualnym postępowaniu karnym ustalenie, że taka działalność była prowadzona eliminuje moż- liwość kontynuowania prowadzonego postępowania i rodzi konieczność jego umorzenia na podstawie art. 17 § 1 pkt 2 kpk w zw. z art. 55a ust. 3 ustawy o IPN. Za tezą, że art. 55a ust. 1 i 2 nie eliminuje możliwości prowadzenia badań historycznych i publikowania ich wyników należy również podnieść

77 Zob. T.W. Nowacki, Leksykon pedagogiki pracy, Radom 2004, s. 22. 78 Zob. szerzej J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław 1967.

205 Czesław Kłak jeszcze jeden argument. Art. 55a ust. 1 ustawy o IPN wyraźnie stanowi, że odpowiedzialności karnej podlega ten, kto „wbrew faktom przypisuje Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowiedzialność lub współodpowiedzialność” za zbrodnie, o których mowa w tym przepisie. Tylko zatem w przypadku, gdy w sposób niebudzący wątpliwości ustalone zostaną określone okoliczności – w wyniku przeprowadzenia udokumentowanych badań historycznych – możliwe będzie pociągnię- cie sprawcy do odpowiedzialności karnej z art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN, jeżeli wbrew tym ustaleniom przypisze on określone zbrodnie „Narodowi Polskiemu” lub „Państwu Polskiemu”. Ponadto, co również istotne, art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN nie dotyczy formułowania zarzutów – nawet obiektywnie niepolegających na prawdzie – skierowanych wobec indywidualnie wskazanych osób (z imienia i nazwiska, pseudonimu etc.) lub większych grup (np. wspólnota sąsiedzka), bowiem ochronie na jego podstawie, na co już wskazano, podlega „Naród Pol- ski” oraz „Państwo Polskie”. W tym przypadku nie jest nawet niezbędne wykazanie, że ów zarzut sformułowany został w ramach działalności artystycznej lub naukowej, albowiem art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN nie przewiduje odpowiedzialności karnej za przypisywanie odpowiedzial- ności lub współodpowiedzialności za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN, poszczególnym osobom lub grupom osób. Na jego podstawie możliwe będzie przypisanie odpowiedzialności karnej w przypadku pojawienia się np. twierdzenia o „polskich obozach zagłady” czy też „o polskich obozach śmierci”, ale w przypadku pojawienia się twierdzenia, że konkretna osoba lub też mieszkańcy konkretnej miejscowości dopuścili się zbrodni, o której mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN, nie będzie to stanowiło podstawy do przypisania odpowiedzialności karnej na podstawie tego przepisu, ale nie ze względu na treść art. 55a ust. 3 ustawy o IPN, lecz ze względu na fakt, że ochrona przysługuje „Narodowi Polskiemu” jako całości lub „Państwu Polskiemu”. Art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN w żadnej mierze nie eliminuje możliwo- ści upubliczniania przypadków udziału osób narodowości polskiej i obywateli polskich w zbrodniach nazistowskich czy też w innych zbrodniach, o których mowa w art. 55a ust. 1 ustawy o IPN. Teza ta jest zasadna nie tylko ze względu na treść art. 55a ust. 3 ustawy o IPN, ale ze wzglę- du na fakt, że jego celem nie jest zapewnienie ochrony indywidualnym osobom. W żadnej mierze zatem nie przewidziano odpowiedzialności karnej za tzw. świadectwa prawdy, pokazujące naganne zachowanie osób

206 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji... narodowości polskiej i obywateli polskich w konkretnych przypadkach. Zachowanie takie nie jest bezprawne w kontekście art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN, dlatego też nie może być przedmiotem odpowiedzialności karnej, nawet jeżeli poszczególne twierdzenia pozostają w sprzeczności z ustaleniami historycznymi, czy też nacechowane są znaczną dozą su- biektywizmu. W tym przypadku nie ma uzasadnienia odwoływanie się do art. 55a ust. 3 ustawy o IPN. Art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN nie eliminuje możliwości debaty publicznej nt. zbrodni nazistowskich lub innych zbrodni, o których mowa w art. 55 ust. 1 ustawy o IPN, w tym o udziale ludności narodowości polskiej w tych zbrodniach. Przepis nie zakazuje wyjaśniania szczegółów poszczególnych zdarzeń, a osoby, które w tym zakresie prowadzić będą ustalenia i publikować wyniki swych prac, nie będą mogły być pocią- gnięte do odpowiedzialności karnej na jego podstawie. Nie ma w nim bowiem zakazu wykazywania, że osoby narodowości polskiej dopuściły się określonych w nim zbrodni, jako sprawcy lub współsprawcy, czy też podżegacze lub pomocnicy. Ochrona odnosi się do „Narodu Polskiego” jako całości i „Państwa Polskiego”. Publicysta lub inna osoba, która nawet wbrew faktom przepisze odpowiedzialność lub współodpowiedzialność za zbrodnie konkretnej osobie lub też mieszkańcom danej miejscowo- ści, nie będzie mogła być więc pociągnięta do odpowiedzialności karnej z art. 55a ust. 1 lub 2 ustawy o IPN, nawet jeśli nie dochowała np. zasad rzetelności dziennikarskiej czy też generalnie elementarnego obiektywi- zmu. Jego ewentualna odpowiedzialność związana będzie z naruszeniem dóbr osobistych (ochrona cywilno-prawna) lub zrealizowaniem znamion zniesławienia, o którym mowa w art. 212 § 1 kk (odpowiedzialność prawno-karna). W tym zakresie nie ma powodu odwoływania się do art. 55a ust. 3 ustawy o IPN. Jeżeli natomiast zarzut dotyczyć miałby „Narodu Polskiego” lub „Państwa Polskiego” ewentualnie wyłączenie odpowie- dzialności karnej możliwe byłoby ze względu na kontratyp uregulowany w tym przepisie. Na koniec należy podnieść kilka uwag krytycznych co do ujęcia kontratypu, o którym mowa w art. 55a ust. 3 ustawy o IPN. Przede wszystkim nie jest zasadne nazywanie „sprawcami czynu zabronionego” osób, które w „ramach działalności artystycznej lub naukowej publicznie i wbrew faktom przypisały Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpo- wiedzialność lub współodpowiedzialność” za zbrodnie, o których mowa w art. 55a ust. 1. Skoro nie popełniają one przestępstwa, to nie można

207 Czesław Kłak ich nazywać sprawcami. Uważam również, że bez powiązania tego z wyja- śnieniem na gruncie ustawy, jak należy rozumieć „działalność artystyczną lub naukową”, możliwa będzie sytuacja nadużywania tego wyłączenia odpowiedzialności karnej, albowiem brak jest jakichkolwiek obiektyw- nych kryteriów pozwalających na ustalenie, czy dany rodzaj działalności ma taki, a nie inny charakter. Nie jest wiadomo np. od strony tempo- ralnej (czasowej), jak długo ma być prowadzona dana działalność, aby uznać, że jest to „działalność naukowa” w rozumieniu ustawy o IPN. Na gruncie obowiązujących przepisów możliwa jest sytuacja, że dana osoba oświadczy, że prowadzi „działalność naukową”, zaś prokurator nie będzie w stanie podważyć tej wersji, co prowadzić będzie do konieczności zastosowania art. 55a ust. 3 ustawy o IPN. W konsekwencji podważeniu ulegnie wprowadzenie do polskiego systemu prawa rozwiązań zwartych w art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o IPN.

208 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji...

Bibliografia

Literatura: Andrejew I., Ustawowe znamiona czynu. Typizacja i kwalifikacja przestępstw, Wydaw- nictwo Prawnicze, Warszawa 1978. Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2009. Bojarski T., [w:] A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk, T. Bojarski (red.), Kodeks karny. Komentarz, LexisNexis, Warszawa 2011. Buchała K., Zoll A., Polskie prawo karne, PWN, Warszawa 1995. Budyn-Kulik M., [w:] M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, M. Mozgawa (red. naukowa), Kodeks karny. Komentarz, Wolters Kluwer, Warszawa 2015 Cieślak M., Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, PWN, Warszawa 1994. Gardocki L., Prawo karne, C.H.Beck, Warszawa 2013. Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne, Wolters Kluwer, Warszawa 2015. Giezek J., [w:] J. Giezek, Z. Sienkiewicz, M. Bojarski (red. naukowa), Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, Wolters Kluwer, Warszawa 2010. Góral R., Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Wydawnictwo ZPP, Warszawa 2007. Hoc S., [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. R.A. Stefańskiego, Warszawa 2015. Hoc S., [w:] O. Górniok, S. Hoc, S.M. Przyjemski, Kodeks karny. Komentarz, Wydaw- nictwo ARCHE, Gdańsk 1999, t. III. Hoc S., [w:] System Prawa Karnego. Tom 8. Przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym, pod red. L. Gardockiego, C.H.Beck, Warszawa 2013. Hoc S., O czynnej napaści i znieważeniu Prezydenta RP, ”Opolskie studia administracyjno-prawne” 2004, nr II. Hoc S., Przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2003. Hofmański P., [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. M. Filar, Warszawa 2014. Kardas P., [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277, wyd. IV, LEX 2013. Kędzierski B., Publiczne znieważenie znaku Polski Walczącej, ”Palestra” 2015, nr 5-6. Kindhäuser U., Gefährdnung als Straftat. Rechstheorische Untersuchungen zur Dogmatik der abstrakten und konkreten Gefährundgsdelikte, Frankfurt am Main 1989, s. 230. Kłączyńska N., [w:] D. Gruszecka, G. Łabuda, A. Muszyńska, T. Razowski, J. Giezek (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, LEX 2014.

209 Czesław Kłak

Kulesza J., [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, red. M. Królikowski, R. Zawłocki, t. I, Warszawa 2013. Marek A., Kodeks karny. Komentarz, Wolters Kluwer, Warszawa 2007. Nowacki T.W., Leksykon pedagogiki pracy, Wydawnictwo i Zakład Poligrafii Instytutu Technologii Eksploatacji, Radom 2004. Skrzydło W., Konstytucja Rzeczypospolitej. Komentarz, Kraków 1999. Słownik Języka Polskiego, pod red. M. Szymczyka, PWN, Warszawa 1984, t. II. Stefański R.A., Prawo karne materialne. Część szczególna, Difin, Warszawa 2009. Warylewski J., Prawo karne. Część ogólna, Wolters Kluwer, Warszawa 2015. Wiak K., [w:] F. Ciepły, A. Grześkowiak, M. Gałązka, R.G. Hałas, S. Hypś. D. Szeleszczuk, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2015. Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Wydawnictwo LIBER, Warszawa 2000. Wojciechowska J., [w:] M. Flemming, B. Michalski, W. Radecki, R.A. Stefański, J. Wa- rylewski, A. Wąsek, J. Wojciechowski, pod red. A. Wąska, Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, t. I, Warszawa 2004. Wojciechowski J., Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Librata, Warszawa 2002. Zgoliński I., [w:] V. Konarska-Wrzosek, A. Lach, J. Lachowski, T. Oczkowski, I. Zgo- liński, Ziółkowska A., Kodeks karny. Komentarz, Wolters Kluwer, Warszawa 2016.

Akty normatywne: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r., nr 78, poz. 483 z późn. zm.). Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (tekst jedn., Dz. U. z 2017 r., poz. 2204 z późn. zm.). Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (tekst jedn. Dz. U. z 2017 r., poz. 1904 z późn. zm.). Ustawa z 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bez- pieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2016 r. nr 218, poz. 1592). Ustawa z 26 stycznia 2018 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Ko- misji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, ustawy o muzeach oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. z 2018 r., poz. 369).

210 Odpowiedzialność karna z art. 55a ust. 1 i 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji...

Orzecznictwo: Wyrok SN z 17 maja 1934 r., III K 369/34, OSN(K) 1934, nr 12, poz. 281; LEX nr 388205. Wyrok SN z 24 października1946 r., K 1154/46, OSNKW 1947, nr 4, poz. 106. Wyrok SN z 19 grudnia 1960 r., II K 846/59, LEX nr 115370. Wyrok SN z 29 listopada1961 r., IV K 192/61, OSNPG 1962, nr 1-6, poz. 53. Wyrok SN z 4 marca 1964 r., III K 1118/61, OSNKW 1964, nr 9, poz. 134. Wyrok SN z 3 września 1971 r., Rw 859/71, LEX nr 16610. Wyrok SN z 19 maja 1972 r., Rw 439/72, OSNKW 1972, nr 9, poz. 146. Wyrok SN z 20 września 1973 r., VI KZP 26/73, OSNKW 1973, nr 11, poz. 132. Wyrok SN z 29 stycznia 1992 r., II KRN 438/91, LEX nr 1959546.

Wyrok SA w Krakowie z 4 grudnia 2002 r., II AKa 327/02, „Prokuratura i Prawo” 2003, nr 7-8, poz. 25 (dodatek „Orzecznictwo”). Wyrok SA w Katowicach z 30 września 2008 r., II AKa 282/08, LEX nr 477637. Wyrok SA w Katowicach z 6 października 2011 r., II AKa 373/11, LEX nr 1102925. Wyrok SA w Szczecinie z 4 lipca 2013 r., II AKa 114/13, LEX nr 1350423. Wyrok SA w Krakowie z 6 marca 2015 r., I ACa 1780/14, LEX nr 1679953. Wyrok SA w Łodzi z 8 października 2015 r., II AKa 178/15, LEX nr 1923902. Wyrok SA w Warszawie z 8 marca 2017 r., II AKa 361/16, LEX nr 2278156.

Wyrok SO w Sieradzu z 30 kwietnia 2014 r., II K 45/13, LEX nr 1860556. Wyrok SO w Elblągu z 22 lipca 2015 r., II K 67/15, LEX nr 2125732.

Wyrok SR w Wągrowcu z 14 czerwca 2016 r., II K 196/16, LEX nr 2419905.

Wyrok WSA w Krakowie z 12 lutego 2014 r., III SA/Kr 776/13, LEX nr 1502704. Wyrok WSA w Warszawie z 7 października 2016 r., VII SA/Wa 2461/15, LEX nr 2159947.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 19 września 2008 r. sygn. akt K 5/07, (Dz. U. z 2008 r., nr 173, poz. 1080).

Postanowienie SO w Częstochowie z 31 października 2017 r., II Kp 641/17, LEX nr 2388690.

211 Czesław Kłak

Inne dokumenty: Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej − Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, ustawy o muzeach, ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary oraz ustawy o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, Sejm VIII kadencji, druk sejmowy nr 806, publikacja na stronie www.sejm.gov.pl (dostęp: 30.04.2018). Wniosek Prezydenta RP do TK z 14 lutego 2018 r. o zbadanie zgodności z Konstytucją ustawy z 26 stycznia 2018 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, ustawy o muzeach oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. poz. 369), publikacja na stronie www.tk.gov.pl (dostęp: 30.04.2018).

212 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 96, Warszawa 2017

Mateusz Mataniak

Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie w I połowie XIX w.

Prison functioning in Free City of Cracow in the first of 19th century

W artykule przedstawiono zasady funkcjonowania więzienia w Wolnym Mieście Krakowie w pierwszej połowie XIX w. Oprócz tekstu regulaminu więziennego (instrukcja więzień kryminalnych) w pracy wykorzystano bogate materiały źródłowe zespołu archiwalnego Inspektoratu Więzień Kryminalnych oraz Archiwum Wolnego Miasta Krakowa. Odtworzono wygląd Gmachu Więzień Kryminalnych, przedstawiono też status pra- cowników więzienia (w tym obowiązki dyrektora zakładu) oraz zasady przestrzegania dyscypliny więziennej. Omówiono także sposoby zapew- niania więźniom opieki medycznej, wyżywienia, ubrania oraz posługi duszpasterskiej. Ukazano formy zatrudniania skazańców w warsztatach więziennych oraz poza zakładem karnym, a także zasady finansowania więziennictwa z budżetu państwa.

Słowa kluczowe: Gmach Więzień Kryminalnych, Służba Więzienna, więźniowie, dyscyplina.

The article presents the principles of prison functioning in the Free City of Cracow in the first half of the 19th century. In addition to the text on the prison regulations (Criminal Prison Manual), the source materials of the archives of the Criminal Prisons Inspectorate and the Archive of the Free City of Cracow were used broadly. Moreover, article presents restored appearance of the Criminal Prisons edifice. The status of the prison staff (including the duties of the prison director) and the rules of prison discipline were presented. The ways of providing medical care, no- urishment and religious support to the prisoners were discussed. Finally,

213 Mateusz Mataniak forms of employing offenders within and outside prison walls and public financing of the prison system were disclosed.

Key words: prison design and architecture, prison design and control, prison staff, prisoners, offenders, prison regime.

Wprowadzenie

Przedmiot niniejszego opracowania − organizacja i funkcjonowanie więzienia państwowego w Wolnym Mieście Krakowie − nie cieszył się dotąd zainteresowaniem badaczy dziejów więziennictwa na ziemiach polskich w dziewiętnastym stuleciu. Dlatego też podstawą opracowania są niemal wyłącznie materiały archiwalne, przechowywane w Archiwum Narodowym w Krakowie. Znaczenie decydujące mają dokumenty z eks- pozytury w Spytkowicach, zgrupowane w zespole Inspektoratu Więzień Kryminalnych. W dalszej kolejności należy wskazać dokumentację z oddziału III (ul. Sienna 16), jak też publikatory rządowe („Dziennik Praw”, „Dziennik Rządowy”) oraz opracowania poświęcone dziejom więziennictwa. Jako że tekst poświęcono systemowi penitencjarnemu, charakterystyce poddano jego wszystkie elementy składowe, tj. przepisy określające sposób wykonywania kary, architekturę i rodzaj zakładu karnego, najważniejsze środki oddziaływania na osadzonych, status prawny więźniów, kadrę penitencjarną, sposób administrowania więzieniem i sprawowania kontroli, środki ochronne i zabezpieczające, relacje mię- dzy skazanymi i kadrą więzienną1. Ramy chronologiczne artykułu (1815-1846) zasadniczo wyznaczają dzieje Wolnego Miasta Krakowa − państewka utworzonego na mocy decyzji uczestników obrad kongresu wiedeńskiego. Owa miniaturowa republika, zwana Rzeczpospolitą Krakowską, znajdowała się pod pro- tektoratem Austrii, Prus i Rosji („mocarstwa opiekuńcze”), z których

1 Szerzej zob. J. Górny, Elementy indywidualizacji i humanizacji karania w rozwoju penitencjarystyki, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1996, s. 15-22.

214 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie… ramienia występowali rezydenci, najpierw pod postacią tzw. komisji organizacyjnej, a następnie konferencji rezydentów2. Służbę Więzienną podporządkowano władzy rządowej, którą wykony- wał Senat Rządzący Wolnego Miasta Krakowa3 (dalej: Senat). Nadzór nad wykonywaniem kar należał do wymiaru sprawiedliwości, który spra- wował Trybunał I Instancji Wolnego Miasta Krakowa (dalej: Trybunał I Instancji) oraz Sąd Apelacyjny Wolnego Miasta Krakowa (dalej: Sąd Apelacyjny). Pod względem „biegu sprawiedliwości”, czyli sprawności funkcjonowania, sądy te podlegały kontroli rządowej4. Należy dodać, że wskutek likwidacji Wolnego Miasta Krakowa i jego wcielenia do cesarstwa austriackiego (16 listopada 1846 r.) funkcje rządu objęła Rada Administracyjna Miasta Krakowa i Jego Okręgu (dalej: Rada Admini- stracyjna). Sprawowała je z przerwami do 30 czerwca 1853 r.5. W zakresie katalogu kar sądowych w Wolnym Mieście Krakowie obo- wiązywał austriacki kodeks karny z 1803 r., zwany Franciszkana. W 1809 r. utrzymano go na terenie czterech galicyjskich departamentów Księstwa Warszawskiego6. Kodeks wprowadzał trzy sposoby wykonywania kary więzienia, a mianowicie: zamknięcie w więzieniu prostym (I stopnia), ciężkim (II stopnia) bądź najcięższym (III stopnia). Więzienie mogło

2 Rezydenci sprawowali pieczę nad zachowaniem ustalonego porządku prawno-społecznego. Państewko liczyło 1150 km kw. powierzchni, obejmując Kraków wraz z okręgiem. Początkowo mieszkało w nim 88 tys. osób, w 1843 r. ponad 143 tys. O ustroju i społeczeństwie zob. np. W.M. Bartel, Ustrój i prawo Wolnego Miasta Krakowa (1815-1846), [w:] Historia państwa i prawa Polski, red. J. Bardach, t. III: Od rozbiorów do uwłaszczenia, red. J. Bardach i M. Senkowska-Gluck, Warszawa 1981, s. 792-823; tenże, Ustrój i prawo Wolnego Miasta Krakowa (1815-1846), „Biblioteka Krakowska” 1976, nr 116, passim; J. Goclon, Konstytucje Wolnego Miasta Krakowa z 1815, 1818 i 1833 roku, [w:] Konstytucje Polski. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu, red. M. Kallas, t. I, Warszawa 1990, s. 233-292. 3 O jego organizacji i kompetencjach zob. W.M. Bartel, Ustrój i prawo..., Kraków 1976, s. 47-54; J. Goclon, op. cit., s. 240, 245-246, 252-253. 4 Urządzenie wewnętrzne Senatu WMK i jego okręgu z 15.07.1816 r., ogłoszone w piśmie Senatu Rządzącego (dalej: Senat Rządz.) nr 2104 DGS, „Dziennik Rozporządzeń Rządowych WMK” (dalej: Dz. Rozp. Rząd.) z 1816 r. (art. 29). Senat sprawował nadzór za pośrednictwem wydziału spraw wewnętrznych. Podział zadań między władze administracyjne i sądowe występował także w Księstwie Warszawskim. Zob. J. Czołgoszewski, Więziennictwo Księstwa Warszawskiego, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2010, nr 69, s. 131-132. 5 O jej organizacji zob. Urządzenie dotyczące Tymczasowej Cywilnej Administracji Wolnego Miasta Krakowa z 22.04.1846 r. nr 1671, Archiwum Narodowe w Krakowie (dalej: ANK), Zespół Archiwum WMK (dalej: WMK), sygn. WMK V-5, k. 836-838 (art. 6, 11). Rada Administracyjna działała (początkowo jako Admini- stracja Tymczasowa Cywilna) do 31.12.1847 r. Reaktywowano ją we wrześniu 1848 r. Zob. Rozporządzenie Gubernatora Galicji z 14.10.1848 r. nr 156 KP, „Dziennik Rządowy Miasta Krakowa i Jego Okręgu” (dalej: Dz. Rząd. MK), nr 180-183 z 18.10.1848 r., s. 722 (art. 1-2). 6 J. Migdał, Kodeks Karzący − pierwsza polska nowoczesna kodyfikacja prawa karnego, „Przegląd Wię- ziennictwa Polskiego” 2006, nr 51, s. 129-130; J. Czołgoszewski, op. cit., s. 130; J. Górny, op. cit., s. 88-89. Kodeks zmodyfikowano dekretem księcia warszawskiego z 26.07.1810 r.O organizacji sądownictwa w czterech pogalicyjskich departamentach Księstwa Warszawskiego, „Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego”, t. II, nr 20. Zob. L. Pauli, Austriacki kodeks karny z 1803 r. w Wolnym Mieście Krakowie (1815-1833), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze” 1968, cz. I, z. 40, s. 11-12.

215 Mateusz Mataniak być dożywotnie albo na czas określony − od 6 miesięcy do 20 lat. Z karą więzienia połączono przymus pracy. Karę więzienia można było obo- strzyć przez: a) skazanie na roboty publiczne, b) wystawienie na widok publiczny, c) chłostę kijami lub rózgami, d) post, e) wygnanie z kraju (po odbyciu kary)7. Zasady kodeksu z 1803 r. doczekały się już wnikliwej analizy w literaturze przedmiotu8. Organizacja systemu więziennego w Wolnym Mieście Krakowie doczekała się uregulowania w 1834 r. Wtedy to Senat powołał komisję administracyjno-sądową, w której znaleźli się dwaj sędziowie Trybunału I Instancji − Wiktor Kopff i Tadeusz Krzyżanowski9. Ich dziełem była instrukcja więzień kryminalnych, której rząd nadał moc obowiązującą rozporządzeniem z 18 czerwca 1834 r. Genezy jej postanowień należy szukać w poglądach i doświadczeniach W. Kopffa (1805-1889), krakowskiego prawnika, sędziego i urzędnika, który interesował się problemami więziennictwa oraz organizacją pomocy dla mieszkańców będących w trudnej sytuacji życiowej10. Aby lepiej zorientować się w tendencjach nurtujących ówczesną myśl penitencjarną, a przy okazji zapoznać się z warunkami pobytu w europejskich zakładach karnych, W. Kopff w 1834 r. odbył kilkumiesięczną podróż po Europie Zachodniej. Odwiedził wtedy największe więzienia

7 Księga ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przestępstwa, wyd. Wiedeń 1817 r. (art. 12-14, 15-16). W więzieniu prostym skazańców nie zakuwano w łańcuchy, mogli się widywać z osobami z zewnątrz. W więzieniu ciężkim skazaniec był „okuty na nogach żelaznymi kajdanami”, codziennie dostawał „jedną ciepłą, lecz nie mięsną potrawę”, spał na posłaniu z deseczek, nie mógł rozmawiać z ludźmi spoza więzienia itd. W więzieniu najcięższym skazanego umieszczano „w oddzielnym od wszelkiego społeczeństwa więzieniu”, mógł w nim „tyle światła i miejsca używać, ile do utrzymania zdrowia potrzeba jest”; zakuwano go „w ciężkie kajdany na rękach i na nogach”; był „przepasany żelazną obręczą”, „tylko co drugi dzień potrawą ciepłą, lecz nie mięsną, przez resztę zaś dni chlebem i wodą karmiony był”. 8 Zob. np. J. Migdał, J. Raglewski, Kara pozbawienia wolności. Zarys dziejów polskiej doktryny, prawa i praktyki penitencjarnej, Wydawnictwo Arche, Gdańsk 2005, s. 67-69; M. Senkowska, Kara więzienia w Królestwie Polskim w pierwszej połowie XIX wieku, Ossolineum, Wrocław – Warszawa − Kraków 1961, s. 69-70; L. Pauli, op. cit., s. 16 i 65-66; W. Sobociński, Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego, Wydaw. Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Toruń 1964, s. 43, 276-278, 285-288; S. Salmonowicz, Prawo karne oświeconego absolutyzmu. Z dziejów kodyfikacji karnych przełomu XVIII/XIX w., Wydawnictwo TNT, Toruń 1966, s. 116-167, 261-262. 9 Pismo T. Krzyżanowskiego do wydziału spraw wewnętrznych z 26.04.1834 r. (do nr 2891), ANK, WMK V-146, k. 1039; pismo Senatu Rządz. do W. Kopffa i T. Krzyżanowskiego z 17.04.1833 r. nr 1769, ibidem. 10 Wśród inicjatyw Kopffa można wskazać utworzenie domu pracy przymusowej dla włóczęgów i żebraków, domu ochrony dla małych dzieci oraz − o czym będzie mowa − warsztatów pracy dla więźniów. Zob. jego biogram, autorstwa I. Homoli-Skąpskiej, „Polski Słownik Biograficzny”, t. XIV/1, z. 60, Wrocław – Warszawa − Kraków 1968, s. 18-19.

216 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie… londyńskie (Millbank, King’s Bench, Newgate)11, a także paryskie12 oraz szwajcarskie (Lozanna, Genewa)13. Owocem jego wizyty były publikacje, w których przedstawiał się jako zwolennik humanitaryzmu i utylitaryzmu, a także piewca zasady prewencji indywidualnej, systemu poprawczego poprzez pracę i modlitwę. W. Kopffowi nieobce były też rozwiązania systemu filadelfijskiego14. Już pobieżny przegląd instrukcji daje wyobrażenie na temat jej znacznego stopnia szczegółowości; składała się ona z 143 artykułów podzielonych między 15 tytułów15.

Gmach Więzień Kryminalnych

Od końca XVIII w. więzienie mieściło się przy ul. Kanoniczej 177 (wówczas zwanej Kanonną) (gmina II miejska), w byłym klasztorze św. Michała. Oficjalnie nosiło nazwę Gmach Więzień Kryminalnych, w dokumentach pojawia się też niekiedy jako Gmach Kryminalny. Wcze- śniej budynek użytkowali zakonnicy ze zgromadzenia karmelitów bosych. Jednak na mocy decyzji władz austriackich z 1797 r. musieli oni opuścić zabudowania klasztorne, ponieważ zostały skonfiskowane16. W sensie prawnym Gmach Więzień Kryminalnych był więzieniem I stopnia, wskazanym w art. 12 cz. I kodeksu karnego z 1803 r. Jako

11 K. Grodziska, Wiktora Kopffa opis Londynu w 1834 r., „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie” (dalej: Rocz. Bibl. PAN), R. XXXVII (1992), s. 43-79 (zwłaszcza s. 72-74). Kopff podał, że w zakładzie Millbank więźniów podzielono na dwie klasy. W więzieniu Newgate, przeznaczonym dla zbrodniarzy, odnotował zaś istnienie komitetu więziennego. Praca skazańców w brytyjskich zakładach karnych była dobrowolna (nieobowiązkowa). 12 K. Grodziska, Wiktora Kopffa opis Paryża w 1834 roku, Rocz. Bibl. PAN, R. XLIII (1998), s. 73-120. 13 K. Grodziska, Wiktora Kopffa podróż po Szwajcarii w 1834 roku, Rocz. Bibl. PAN, R.XLII (1997), s. 57-99. 14 Spośród prac W. Kopffa zob. O systemie karnym poprawczym i więzieniach stosownych do niego, Kraków 1835 (nadbitka z „Kwartalnika Naukowego” t. II, 1835, s. 42-85) oraz Urządzenie Domów Ochron dla Małych Dzieci w Krakowie, t. I-II, Kraków 1844-1847. Kopff znał m.in. prace Jeremy’ego Benthama i Johna Howarda. Jego zainteresowania w sferze penitencjarystyki wymagają odrębnego ujęcia naukowego. O powstawaniu nowoczesnego więziennictwa zob. np. J. Górny, op. cit., s. 5-14. 15 Rozporządzenie Senatu Rządz. z 18.06.1834 r. nr 3387 DGS, Instrukcja więzień kryminalnych, „Dziennik Praw WMK” (dalej: Dz. Praw WMK) z 1834 r. Do instrukcji dołączono kilka załączników, które zawierały wzory formularzy stosowanych przez administrację więzienną. 16 Przekazanie budynków na potrzeby więzienia nastąpiło mimo protestów biskupa krakowskiego, doma- gającego się „zachowania kościoła dla duszpasterstwa”. Zob. pisma: zgromadzenia Karmelitów bosych do biskupa z 5.01.1797 r. (prośba o pomoc); biskupa do zgromadzenia z 15.04.1797 r. (nakaz przekazania budynków klasztornych); prowincjała zakonu do zgromadzenia z 22.11.1797 r. (nakaz przeprowadzki do Czernej i Lublina) − wszystkie dokumenty za: M. Tobiasz, Opis inwentaryczny gmachu św. Michała, s. 11-12 (maszynopis w Bibliotece Muzeum Archeologicznego w Krakowie). Z prośbą o pozostawienie klasztoru Karmelici wystąpili nawet do cesarza. Miejsce na więzienie wskazał magistrat Krakowa, wypełniając żądanie władz austriackich. Więcej zob. J.S. Harbut, Mały Rzym, t. I, Kraków 1936, s. 111; Wspomnienie o kościele św. Michała, Kraków 1860, s. 35-36.

217 Mateusz Mataniak

„więzienie dla osadzonych” przeznaczono go przede wszystkim dla skazanych za popełnienie zbrodni, na mocy wyroku sądowego. W krakowskiej strukturze więziennej funkcjonował też areszt śledczy, zwany inkwizy- toriatem dla trybunału i podsędków (inaczej: więzienie inkwizycyjne), a także areszty policyjne dla skazanych na kary policyjne17. Inkwizytoriat mieścił się w sąsiedztwie więzienia, przy ul. Kanoniczej 17618. Współcześnie zapoznanie się z wyglądem więzienia jest możliwe, jako że w zachowanym w nienaruszonym stanie budynku znajduje się Muzeum Archeologiczne w Krakowie. Odtworzenie funkcjonalnego podziału gmachu sprzed niemal dwustu lat ułatwia opis inwentaryczny z 1835 r. Zgodnie z ówczesną terminologią, budynek składał się z czterech kon- dygnacji. Do więzienia wchodziło się podwójną bramą z szyldwachem. Na parterze (na planie oznaczonym jako kondygnacja III) było sześć pomieszczeń („stancji”), wśród nich kancelaria dyrektora więzienia oraz więzienna kuchnia. Na I piętrze (kondygnacja IV) było dziesięć pomieszczeń, w tym mieszkanie dyrektora. Znajdowała się tam też część pomieszczeń inkwizytoriatu. Korytarzem prowadzącym na I piętro moż- na było dostać się do więziennej kaplicy19. Zgodnie z instrukcją w każdej celi miały być zamocowane bezpieczne drzwi i okna. Okna miały mieć żelazne okratowanie, a drzwi miały być „mocne i dobrze osadzone”, aby uniemożliwić więźniom ich wyłamanie. Umieszczano w nich otwierane od zewnątrz okienka (obwód 4 cale), co ułatwiało obserwację osadzonych. Powierzchnię każdej celi określo- no na 6 cali szerokości i tyle samo wysokości. W instrukcji dozwolono na zamykanie w każdej celi nie więcej niż czterech skazańców. Każdemu z nich miało przysługiwać półtora łokcia „powierzchni do leżenia”. Cele ogrzewano piecami osłoniętymi żelaznymi kratami. Było to konsekwen- cją wymogu umieszczania więźniów wyłącznie w suchych „niewilgotnych

17 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł I „O domach więziennych i umieszczaniu w nich więźni” (art. 1-3). Kary policyjne orzekał sąd (w drodze wyroku) lub Dyrekcja Policji (w drodze orzeczenia). 18 Ibidem (art. 1-2). Dopuszczono zarazem administracyjne połączenie obu zakładów, co umożliwiało np. wspólne żywienie przebywających w nich osób, utrzymywanie porządku itp. Zob. Opis inwentaryczny inkwizytoriatu nowego pod nr 176 w gminie II Miasta Krakowa z 7.02.1845 r., ANK, WMK VI-32, k. npsg. Inkwizytoriat, będący miejscem przesłuchań podejrzanych, składał się z budynku głównego, dwóch oficyn oraz podwórza. 19 Inwentarz gmachu św. Michała nr 177 sporządzony w roku 1835, zatwierdzony przez wydział dochodów publicznych 22.10.1835 r., WMK VI-32, k. npsg; Inwentarz gmachu więzień kryminalnych nr 177 oznaczonego sporządzony w roku 1835, ibidem. Inwentarz sprawdzono w oddziale budownictwa 20.09.1842 r. Na parterze budynku znajdowało się łącznie 16 pomieszczeń, M. Tobiasz, op. cit., s. 29-30.

218 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie… pomieszczeniach”20. Podobnie szczegółowo określono wyposażenie cel. W każdej miał się znajdować drewniany tapczan (pryczo), ławy do sie- dzenia, konewka na świeżą wodę, wymienianą dwa razy dziennie, czerpak (w postaci blaszanego lub drewnianego kubka), grzebienie, włosienice, antabka do zawieszania grzebieni i ręczników itp. Na wyposażeniu były też książeczki do nabożeństwa21. Instrukcja nakazywała utrzymywanie czystości w celach, co określano jako „porządek domowy”. Przykazano codzienne odświeżanie, „skrapia- nie wodą” i zamiatanie izb, a także mycie okien i podłóg co 1-3 miesiące. Kloaki, czyli więzienne ubikacje, miały być codziennie „chędożone”, a następnie wysypywane piaskiem22. W 1840 r. fizyk miejski, będący jednym z rządowych lekarzy odpowiedzialnych za sprawy higieny, wystąpił o częstsze wietrzenie korytarzy23. Stan budynków więzienia budził zainteresowanie władz. Na przy- kład w 1846 r. Rada Administracyjna poleciła oddziałowi budownictwa nadesłanie dokumentacji technicznej, obejmującej inwentarz gmachu kryminalnego, inwentarz rekwizytów kościoła św. Michała oraz inwentarz rekwizytów kryminalnych24. Na bieżąco przedsiębrano też prace remon- towo-budowlane. W 1849 r. Rada Miejska zwróciła uwagę na uszkodzenia w konstrukcji budynku (zniszczony dach, rozsypujące się gzymsy), co potwierdziła kontrola zlecona przez wydział spraw wewnętrznych. W związku z powyższym Rada Administracyjna poleciła dyrektorowi budownictwa opracowanie planów i kosztorysów niezbędnych prac

20 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł I „O domach więziennych i umieszczaniu w nich więźni” (art. 4-8, 9-10 i 12). Okna miały wymiary pół łokcia wysokości i 1 łokieć szerokości. Jeden piec ogrzewał dwie cele. 21 Ibidem, tytuł III „O porządku domowym w więzieniach” (art. 38). Na noc wstawiano owalne wanienki (o wymiarach 1 łokcia głębokości i 1 szerokości). Ze względów bezpieczeństwa zabroniono przytwierdzania półek gwoźdźmi, a także mocowania „innych wieszadeł”. 22 Ibidem, tytuł III (art. 34-37). Codziennie miano także zamiatać dziedziniec i schody. Dwa razy w roku więzienne wnętrza miały być bielone wapnem. Pozbycie się nieprzyjemnych zapachów miało ułatwić jałowcowe kadzidło oraz ocet. Dwa razy w miesiącu kominiarze sprawdzali kominy, co jakiś czas także więzienne rynsztoki. 23 Pismo komitetu więziennego do inspektora więzień kryminalnych (dalej: inspektor) z 26.09.1840 r. nr 849, Archiwum Narodowe w Krakowie − Ekspozytura w Spytkowicach (dalej: ANK-ES), zespół „Inspektorat Więzień Kryminalnych” (dalej: IW), sygn. IW 2, k. 239. W porze letniej („epoce ciepłej”) okna w więzieniu miały być otwarte cały dzień, „w miesiącach słotnych i zimowych” − rano i w południe (od 15 minut do godziny). Fizyk miejski nalegał też, aby oznakować bieliznę wszystkich skazańców. 24 Pismo wydziału dochodów publicznych do biura rachuby z 22.07.1846 r. nr 4569, WMK VI-32, k. npsg; pismo oddziału budownictwa do wydziału spraw wewnętrznych z 1.07.1846 r. nr 982, ibidem; pismo z biura rachuby do wydziału spraw wewnętrznych z 30.07.1846 r., ibidem (przesłanie sprawdzonych inwentarzy).

219 Mateusz Mataniak remontowych, które ostatecznie miała wykonać ekonomia miejska25. Na- desłane „anszlagi” dotyczyły wymurowania gzymsów (za 666 złotych reń- skich, 48 krajcarów) oraz naprawę spróchniałego dachu (430 złr, 6 kr)26. Plan robót zaaprobowała Komisja Gubernialna, zawężając je przy tym do „usunięcia niebezpiecznego gzymsu”, bez konieczności murowania27.

Funkcjonariusze Służby Więziennej Wolnego Miasta Krakowa

Zgodnie z instrukcją kierownictwo więzienia należało do dyrektora (rządca i gospodarz), którym z urzędu był inspektor więzień kryminalnych. Stał on na czele Inspektoratu Więzień Kryminalnych. Przed objęciem stanowiska inspektor wpłacał kaucję 3000 złp. Miała ona być zabezpieczeniem roszczeń skarbu publicznego z tytułu szkód spowodo- wanych w powierzonych środkach publicznych (funduszach rządowych)28. W połowie lat 30. XIX w. inspektorem był Wincenty Tarnawski29. Oprócz niego, urząd ten pełnili: Tadeusz Gawroński, Feliks Wierciszewski

25 Pismo Rady Administracyjnej do dyrektora budownictwa, Komisji Gubernialnej, ekonomii miejskiej i buchalterii tymczasowej z 31.10.1851 r. (do nr 14 016), ANK, WMK V-32 B, k. 1274, 1297; pismo Rady Miejskiej do Rady Administracyjnej z 19.05.1851 r. nr 8938, ibidem, k. 1277; pismo wydziału spraw wewnętrznych do Rady Administracyjnej z 11.09.1851 r. nr 6481, ibidem, k. 1275-1276; pismo wydziału spraw wewnętrznych do Rady Administracyjnej z 29.10.1851 r. nr 14 016, ibidem, k. 1273-1274. 26 Kosztorys przemurowania na nowo gzymsów głównych grożących odpadnięciem i wzmocnienia wiązania dachowego na kościele św. Michała w Krakowie z 28.10.1851 r., WMK V-32 B, k. 1267-1270; kosztorys z 22.10.1851 r. (do nr 3914), ibidem, k. 1281-1289. Prace w 80% miano sfinansować z funduszu „na utrzymanie więzień kryminalnych”. Pieniądze przechowywano w kasie filialnej krajowej. 27 Pismo Rady Administracyjnej do Komisji Gubernialnej z 10.03.1852 r. nr 15 140, WMK V-32 B, k. 1265; pismo Komisji Gubernialnej do Rady Administracyjnej z 05.07.1852 r. nr 5639, ibidem, k. 1265-1266. 28 Instrukcja więzień kryminalnych (art. 25). Inspektor ponosił „ogólną odpowiedzialność, wynikającą ze służby więziennej”, obejmującą także „całość inwentarza”. Kaucję mógł uiścić w gotówce lub zabezpieczyć hipotecznie na nieruchomościach. 29 Obwieszczenie sekretarza Senatu z 11.04.1840 r. nr 52, „Dziennik Rządowy WMK” (dalej: Dz. Rząd. WMK) 27-28 z 18.04.1840 r., s. 106-107. Uchwała Senatu z 3.04.1840 r. nr 1892. Konkurs dotyczył obsady stanowiska inspektora (pensja 1600 złp) oraz pisarza kontrolującego roboty więzienne (1200 złp). Kandydaci mieli przedstawić „dowody kwalifikacji” w ciągu 14 dni od dnia ogłoszenia.

220 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie… i Antoni Hryniewiecki30. Do pomocy inspektorowi przydzielono pisarza więziennego31. Najważniejszym obowiązkiem inspektora była dbałość o ład i porządek w więzieniu oraz zgodne z prawem poczynania pracujących w nim funkcjonariuszy (sług więziennych). Z tego tytułu ponosił odpowiedzialność za „wszelkie uchybienia i straty w służbie”. Trzy razy dziennie inspektor odbywał wizytacje więzienia, dzięki którym ustalał liczebność osadzonych, „kompletność więźniów”, przestrzeganie instrukcji więziennej itp.32. Na inspektorze spoczywały liczne obowiązki sprawozdawcze. W rapor- tach dla Senatu wykazywał aktualną liczebność więźniów (pismo według wzoru A) oraz najważniejsze zaistniałe wydarzenia, zwłaszcza budzące jego niepokój (wzór B). Komitetowi więziennemu przedstawiał codzienne i comiesięczne sprawozdania (wzory C i D), w których znajdowały się informacje o sytuacji ogólnej, zastosowanych środkach dyscyplinarnych, wydatkach na bieżącą działalność itp.33. Komitet był też informowany o naruszeniach dyscypliny, „niepoprawnych zachowaniach”, w tym zwłaszcza o próbach ucieczek osadzonych34. Nadsyłane przez inspektora wiadomości na temat więziennictwa zamieszczano w „zdaniach sprawy o stanie Kraju tutejszego”, które jeden z senatorów odczytywał na forum Zgromadzenia Reprezentantów (Sejm Wolnego Miasta Krakowa)35. Prezesów obu sądów inspektor miał zaś informować o odwołaniach (rekursach) wniesionych przez skazańców, a także prośbach do Senatu

30 Zob. „Kalendarzyki polityczne krakowskie” z roku 1834, s. 29; z roku 1844, s. 46; z roku 1846, s. 39; Sprawozdanie z czynności Rady Administracyjnej za rok 1849, ANK, zespół „Papiery Piotra Michałowskiego”, 29/645/171, k. 28; Obwieszczenie Rady Administracyjnej z 27.05.1846 r. nr 2345, Dz. Rząd. WMK, nr 66-67 z 8.06.1846 r., s. 266 (nominacja dla Hryniewieckiego, wcześniej kontrolera rogatkowego, w miejsce Wierciszewskiego, przeniesionego w stan spoczynku „na własne żądanie”). 31 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł II, rozdział I, „O dozorze więzień i Służbie Więziennej” (art. 17-18). Pisarz mógł zastępować inspektora w razie jego nieobecności. W 1844 r. pisarzem był Jan Cieszkowski. 32 Ibidem, tytuł VII „O rewizji Więzień” (art. 80). Mógł też stwierdzić, czy nie miały miejsca próby ucieczki („próby wyłamania się”) więźniów. Do skontrolowania inkwizytoriatu mógł wydelegować pisarza więziennego. 33 Ibidem, tytuł VI „O przyjęciu więźni i stanie ludności więziennej” (art. 68-71). Sprawozdania przesyłano do biura rachuby do skontrolowania „pod względem rachunkowym”. Wszelkie „pomyłki pieniężne” w obli- czeniach były karane; umyślne narażenie Skarbu Publicznego na straty skutkowało utratą stanowiska przez inspektora. 34 Ibidem, tytuł IV „O służbie i straży więziennej” (art. 45 i 53). Identyczne informacje otrzymywał prezes Trybunału I Instancji. Wśród nagannych zachowań wymieniono dostarczanie więźniom alkoholu („przynoszenie trunków”), przemycanie korespondencji, wynoszenie przedmiotów poza mury więzienia itd. 35 Pismo komitetu więziennego do inspektora z 11.10.1837 r. nr 174, IW 2, k. 227; pismo wydziału spraw wewnętrznych do komitetu więziennego z 5.10.1837 r. nr 7739; ibidem (o nadesłanie danych na temat liczby więźniów w latach 1833-1837); ibidem, pismo inspektora do komitetu więziennego z 23.10.1837 nr 6571; ibidem, k. 228 (przesłanie wykazów). Sprawozdania zwano też „obrazami statystycznymi kraju tutejszego”.

221 Mateusz Mataniak o nadzwyczajne złagodzenie kary, w „drodze łaski”36. Jako przykład można powołać wnioski o ułaskawienie osób odstawionych do aresztów kryminalnych przez Dyrekcję Policji Wolnego Miasta Krakowa (dalej: Dyrekcja Policji), których czyny następnie osądził Trybunał I Instancji37. Nadzór nad przestrzeganiem prawa przez inspektora sprawowały tak- że władze sądowe38. Prezes sądu III instancji mógł wydelegować sędziego do ustalenia, czy w więzieniu jest przestrzegany „pośpiech sprawiedliwości karzącej”39. W swojej pracy inspektor posługiwał się liczną dokumentacją (np. księga zawiadomień inspektora więzień kryminalnych)40. Można też wskazać, że do inspektora należało wystawianie aktów zgonu (aktów zejścia) więźniów. Uroczystości pogrzebowe, w których obowiązkowo mieli brać udział strażnicy oraz więźniowie, odbywały się na koszt państwa41. Do pozostałych pracowników więzienia należeli: odźwierny (klucznik), dozorcy (strażnicy) oraz woźni. Nie można też pominąć lekarza wię- ziennego oraz kapelana (katechetę)42. Zadania urzędników więziennych dodatkowo określono w instrukcji dla służby podwładnej z 1839 r.43. Dane

36 Instrukcja więzień kryminalnych (art. 73). „Wywód słowny” wniosków skazańców mieli spisywać referenci spraw. 37 Zob. pisma inspektora do Trybunału WMK w sprawach: Antoniego Sadowskiego (pismo nr 578, czeladnik, lat 41, wyrokiem Trybunału WMK z 21.04.1846 r. skazany na 5 lat więzienia za kradzież), ANK-ES, IW 3, k. 435; Jana Chruścińskiego (nr 579, terminator rymarski, lat 18, skazany 24.07.1845 r. za kradzież na 1 rok ciężkiego więzienia, z chłostą 10 kijów co kwartał), ibidem, k. 433; Katarzyny Sokolińskiej z Dąbrowskich (nr 586, służąca, lat 37, z Nowego Sącza, wyrok z 31.08.1841 r. za kradzież, skazana na 5 lat, prośba o „uła- skawienie z reszty kary”), ibidem, k. 437; Tomasza Kmiecika (nr 587, włościanin, lat 23, wyrok z 26.03.1846 r. za kradzież, na 6 miesięcy, prośba jw.), ibidem, k. 439; Antoniego Oraczewskiego (usiłowanie rozbójniczego morderstwa, odbywał karę więzienia, prośba o przydzielenie sędziego referenta), ibidem, k. 441; Michaliny Mysłowskiej (26 lat, służąca, wyrok 24.03.1846 r. za kradzież, 1 rok ciężkiego więzienia, „spokojne zachowanie i cierpliwość”, prośba o ułaskawienie), ibidem, k. 545. 38 Pismo prezesa Trybunału I Instancji do inspektora z 20.12.1851 r. nr 1663, ANK-ES, IW 1, k. 115. Nadzór dotyczył m.in. otrzymywania przez aresztantów tego „co im się według instrukcji należy”. Prezes − sędzia Majer − wyznaczył wtedy sekretarza Trybunału I Instancji WMK Piotra Burzyńskiego, w miejsce sędziego Jana Czernickiego, do sprawowania kontroli nad przestrzeganiem porządku w aresztach inkwizycyjnych i kryminalnych. 39 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł VII „O rewizji Więzień” (art. 77). W tym przypadku chodziło o terminowe wykonywanie wyroków sądów. 40 Ibidem, tytuł VI, „O przyjęciu więźni i stanie ludności więziennej” (art. 64). Księga zawierała odpisy postanowień sądowych oraz senackich, dotyczących osadzonych na podstawie wyroków sądowych lub orzeczeń administracyjnych. Umieszczano w niej także adnotacje o ewentualnym złagodzeniu bądź zaostrzeniu kary. W sprawach ciężkich przestępstw policyjnych wyroki wydawał wydział spraw wewnętrznych bądź Dyrekcja Policji. 41 Ibidem (art. 74). O śmierci osadzonych inspektor zawiadamiał, w ciągu 24 godzin, właściwy sąd oraz organ administracji. Z funduszu więziennego finansowano też wykonanie trumien. 42 Ibidem, tytuł II, rozdział I, „O dozorze więzień i Służbie Więziennej” (art. 18). Woźny pozostawał też pod nadzorem właściwego sądu. 43 Rozporządzenie Senatu Rządzącego z 28.02.1839 r., Instrukcja dla służby podwładnej, IW 1, k. 17-19. Instrukcja stanowi interesujące źródło do badań nad życiem codziennym w krakowskim więzieniu.

222 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie… personalne pracowników więzienia wpisywano do formularzy personalnych, które prowadził inspektor44. Odźwierny miał pilnować główną bramę więzienia, zapobiegając w ten sposób dostawaniu się do budynku osób niepowołanych. Oprócz oficjalistów więziennych swobodny wstęp do budynków więziennych mieli członkowie komitetu więziennego oraz warta wojskowa, która odstawia- ła skazańców. O ich pojawieniu się odźwierny meldował inspektorowi lub pisarzowi. Sprawdzał też, czy skazańcy legalnie opuszczają więzienny budynek. W ustalonych godzinach otwierał bramę główną, aby wypuścić więźniów udających się do pracy lub na posiłek (jadło), a następnie wpu- ścić. Odźwierny odpowiadał za klucze więzienne do bramy głównej oraz poszczególnych cel. Tej pierwszej miał pilnować tak, aby żaden z więźniów „nie potrafił go oszukać i koło niego uciec”45. Strażą więzienną dowodził kapral dozorców, który nadzorował straż- ników, obchodził więzienie aż do „zamknięcia cel na noc”, sprawdzał czy więźniowie dbają o czystość. Do jego obowiązków należało również kontrolowanie jedzenia przynoszonego więźniom „żywiącym się własnym kosztem”, zapobieganie niedozwolonej korespondencji między skazanymi i osobami postronnymi, przeciwdziałanie wnoszeniu niedozwolonych przedmiotów, pilnowanie, aby więźniowie nie zamieniali się celami („nu- merami aresztu”) itp. Kapral składał inspektorowi raporty, w których donosił o wszelkich uchybieniach w pracy więzienia. Za swoje poczynania ponosił odpowiedzialność dyscyplinarną. W razie poważniejszych uchybień, takich jak „pijaństwo, krnąbrność i inne nieposłuszeństwa”, na wniosek inspektora mógł zostać wydalony ze służby46. Dowódcami straży więziennej byli m.in. Jan Baczkowski, Stanisław Ruciński, Józef Kutyłowski i Stanisław Jarynkiewicz47.

44 Pismo Komisji Gubernialnej do Rady Administracyjnej z 28.10.1851 r. nr 14 570 (do nr 13 884), „Dziennik podawczy c.k. Rady Administracyjnej Okręgu Krakowskiego”, ANK, WMK V-515, k. 489. Formularze przesłano inspektorowi oraz Komisarzowi Dystryktowemu w Jaworznie 28.10.1851. 45 Instrukcja więzień kryminalnych (art. 22) oraz tytuł IV „O służbie i straży więziennej” (art. 43-45, 50-52); Instrukcja dla służby podwładnej (art. 8-9), IW 1, k. 18-19. Do inkwizytoriatu mogli ponadto wchodzić pracownicy sądownictwa, wezwani przez sąd świadkowie oraz assydenci. 46 Ibidem (art. 10), IW 1, k. 19-20. Z wnioskiem o ukaranie inspektor występował do „właściwej władzy”. Odpowiedzialność kaprala miała charakter finansowy (kara pieniężna) oraz fizyczny (kara aresztu). 47 „Kalendarzyki polityczne krakowskie”: z roku 1844, s. 46; z roku 1846, s. 40; Obwieszczenie Senatu Rządzącego z 6.02.1846 r. nr 607 DGS, Dz. Rząd. WMK nr 25-26 z 7.03.1846 r., s. 99 (nominacja dla Jarynkiewicza, wcześniej brygadiera Żandarmerii).

223 Mateusz Mataniak

Najliczniejszą grupą byli strażnicy (wartownicy), których było zazwyczaj od 8 do 1248. Mieli oni pilnować osadzonych, zarówno wewnątrz więzienia, np. w trakcie „robót wewnętrznych”, jak i poza jego murami przy „pracach zewnętrznych”. Dbali przy tym o bezpieczeństwo „na korytarzach i w otwartych przestrzeniach” oraz „zachowywanie spokojności wśród więźniów”. W razie zakłóceń spokoju mieli zawiadamiać strażnika dyżurnego oraz inspektora, który z uzbrojoną wartą udawał się do strefy zagrożenia. Każdy wartownik miał przydzielone miejsce − na każde stanowisko razem przypadało ich trzech. W miesiącach letnich strażnicy zmieniali się, tj. „luzowali” co dwie godziny w dzień i co godzinę w nocy, a w miesiącach zimowych − zawsze co godzinę. Mieli wykonywać wszelkie polecenia inspektora. W razie drobnych uchybień mógł on upominać strażników we własnym zakresie, przy poważniejszych przewinieniach występował do komitetu więziennego z wnioskiem o ukaranie, po wcze- śniejszym zawieszeniu strażnika w urzędowaniu49. Aby wyjść poza mury więziennego gmachu funkcjonariusz musiał mieć zgodę przełożonych50. Doprecyzowanie obowiązków strażników nastąpiło w instrukcji z 1839 r. Nakazano im „trzeźwe zachowanie i wierne pilnowanie więźniów”, a tak- że „posłuszeństwo i poszanowanie przełożonych”. Wszystkie rozkazy mieli wykonywać z „należytą dokładnością”. Każda cela była oddana pod nadzór wyznaczonego strażnika-klucznika. W miesiącach letnich pełnili oni służbę od 4:30 do 19:00 (z przerwą między 11:30 a 12:30), w miesią- cach zimowych od 6:00 do 18:00 (z godzinną przerwą). Poza wyznaczoną porą nie wolno im było „oddalać się, nawet na obiad”. Dwóch dozorców wyznaczano do „rewizji nocnych”, w trakcie których sprawdzali „palące się światła w kagankach”, a także „czy nie ma podłożonego ognia”, cały czas czuwając, aby więźniowie „nie zamyślali o ucieczce”51. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na działalność komitetu wię- ziennego („komitetu czuwającego nad administracją więzienia”), który

48 Wyrachowanie ogólne potrącić się mającego procentu z pensyi urzędników i officyalistów ze Skarbu Publicznego płatnych na Fundusz Emerytalny, tudzież Milicyi Krajowey i Żandameryi z 6.12.1833 r., WMK V-152, k. 420. W 1833 r. strażnikami byli: Jan Szymański, Mateusz Chajewski, Jan Kubliński, Kazimierz Góra, Mateusz Natkaniec, Andrzej Szulc, Dominik Laskowski, Józef Sitko, Jan Pałyński, Józef Bukowski, Mikołaj Wyrwont i Jędrzej Joulong. Dozorcą aresztów policyjnych był Piotr Campione. 49 Instrukcja więzień kryminalnych (art. 23) oraz tytuł IV „O służbie i straży więziennej” (art. 46-50). Procedura bezpieczeństwa obowiązywała także w razie „stwierdzenia poruszenia” przez „zewnętrzny szyldwach”, który miał wówczas wzywać pomocy komendą „Do broni!”. 50 Ibidem (art. 24). Inspektor oraz pisarz mogli opuścić budynek więzienia na dłużej niż dobę za zgodą przewodniczącego komitetu więziennego. Strażnikom i odźwiernemu wystarczyło pozwolenie inspektora. 51 Instrukcja dla służby podwładnej (art. 1-5), IW 1, k. 17.

224 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie… na podstawie instrukcji z 1834 r. sprawował bezpośredni nadzór nad więzieniem, dbając o „porządek w tej części służby administracyjnej”. W skład komitetu wchodził jeden z senatorów, w charakterze przedstawiciela rządu, a także prezes Trybunału I instancji, prokurator przy tym Trybunale oraz dwóch obywateli Wolnego Miasta Krakowa wskazanych przez Senat i stanowiących czynnik obywatelski. Komitet miał obradować przynajmniej raz w miesiącu, w terminach wyznaczonych przez przewodniczącego. W sytuacjach „wymagających jego interwencji” mogły być zwoływane posiedzenia nadzwyczajne. Dla ważności uchwał niezbędna była obecność trzech członków komitetu; uchwały zapadały zwykłą większością głosów52. Skład komitetu ulegał zmianom. Na przy- kład w 1844 r. oprócz przewodniczącego (W. Kopff) oraz prezesów sądów i prokuratorów zasiadał w nim także protomedyk, urzędnicy służby budowlanej (dyrektor budownictwa, budowniczy miejski), kapelan, a także przedstawiciele czynnika społecznego53. W kwestii kompetencji komitetu więziennego wskazać należy m.in. kontrolowanie personelu więziennego (oficjalistów); proponowanie Se- natowi kandydatów na opróżnione stanowiska, wyłącznie spośród „osób zaufanych”, a także występowanie z wnioskami o odwołanie (kassację) urzędników nienależycie wykonujących swoje obowiązki. Komitet obmy- ślał prace (rękodzielnie), które mieli wykonywać osadzeni. Badał umowy na dostawy żywności, ubrań, lekarstw oraz „innych potrzeb więźniów”, które następnie przedkładał Senatowi do aprobaty. Kontrolował też ich wykonywanie przez prywatnych przedsiębiorców („entreprenerów”), sprawdzając tzw. likwidacje. Na komitecie spoczywało też opracowywanie projektów aktów prawnych, które dotyczyły spraw więziennictwa. Miał je zatwierdzać Senat, po uzyskaniu opinii prezesa sądu III instancji54. Komitet sprawował też ogólny nadzór nad warunkami panującymi w Gmachu Więzień Kryminalnych. W szczególności przestrzeganie prawa administracyjnego i karnego wykonawczego, wykonywanie wy- roków sądowych, rzetelność sprawozdań inspektora itp. W tej ostatniej

52 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł I „O domach więziennych i umieszczaniu w nich więźni” (art. 15). Sekretarzem komitetu był adiunkt bądź sekretarz wydziału spraw wewnętrznych. Z przebiegu jego posiedzeń sporządzano protokół. 53 „Kalendarzyk polityczny krakowski” z roku 1844, s. 45-46. Sekretarzem był Wincenty Kaniewski (adiunkt wydziału spraw wewnętrznych), kapelanem ks. Maciej Wójcikowski. Poza tym w komitecie zasiadali dwaj obywatele − Paweł Popiel i Marceli Bugajski. 54 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł II, rozdz. I „O dozorze więzień i Służbie Więziennej” (art. 16). Umowy dotyczyły także dostaw narzędzi oraz materiałów do rękodzielni więziennej. Komitet miał też prawo wglądu do ksiąg rachunkowych administracji więziennej.

225 Mateusz Mataniak materii komitet porównywał liczbę osób ujętych w tabelach z faktycznie przebywającymi w celach. Składał też Senatowi coroczne raporty z przeprowadzonych wizytacji55. W razie drobniejszych uchybień wizytatorzy komitetu udzielali napomnień, w poważniejszych przypadkach badali czy ich powodem nie było „niedbalstwo lub żądza zysku, z pokrzywdzeniem więźniów”. W takiej sytuacji Senat mógł nałożyć karę pieniężną, a nawet oddalić urzędnika, występując o wszczęcie postępowania karnego56. Komitet więzienny rozwiązano w 1846 r. Było to rezultatem cięć w aparacie administracyjnym w związku z inkorporacją Wolnego Miasta Krakowa do cesarstwa austriackiego w 1846 r. Likwidacja komitetu na- stąpiła mocą decyzji naczelnika Administracji Wojskowo-Cywilnej, gen. Henryka Castiglione, który wziął pod uwagę opinię Rady Administra- cyjnej Cywilnej. Polecił on nowe „urządzenie Służby Więziennej”, które miało uwzględnić stanowisko prezesa Trybunału I instancji57. Równo- cześnie zlikwidowano (zwinięto) część etatów administracji więziennej58. Można dodać, że Rada Administracyjna zgłosiła propozycje dotyczące m.in. przekazania nadzoru nad więźniami oraz tymczasowo aresztowa- nymi (inkwizytami) prezesowi trybunału, przy pozostawieniu Radzie spraw gospodarczych (dostawa żywności, odzieży itp.) oraz ogólno-ad- ministracyjnych59. Te ostatnie miał załatwiać wydział spraw wewnętrz- nych, do którego wnioski kierować miał zarówno prezes trybunału, jak też inspektor więzień kryminalnych60. Należy nadmienić, że w połowie lat czterdziestych nadzór prezesa trybunału nie obejmował jednak osób aresztowanych z powodu popełnionych zbrodni politycznych; do chwili

55 Ibidem, tytuł VII „O rewizji Więzień” (art. 75-76, 79). Szczególne uprawnienia kontrolne przysługiwały senatorowi delegowanemu do pełnienia funkcji przewodniczącego komitetu więziennego (wraz z prokuratorem Trybunału I Instancji). Wyniki kontroli ujmowano w przedkładanym komitetowi protokole. 56 Ibidem, tytuł VII (art. 78). 57 Reskrypt naczelnika Administracji Wojskowo-Cywilnej z 18.05.1846 r. nr 34, Protokół Obrad Senatu w przedmiotach odnoszących się do korespondencyj z Konferencyą JWW Rezydentów od nr 7, WMK IV-37, k. 52. Zob. protokoły posiedzeń Rady Administracyjnej nr 9 z 11.05.1846 r., ibidem, k. 51; nr 10 z 20.05.1846 r., ibidem, k. 52. 58 Pismo Rady Administracyjnej do prezydium Rady, wydziału spraw wewnętrznych, inspektora i biura rachuby z 27.05.1846 r. nr 2324, WMK III-43 A, k. 369; Redukcje objęły pisarza więzień kryminalnych (Jan Cieszkowski) oraz dozorców: Franciszka Koguta, Jana Szucha i Antoniego Końskiego. W związku z tym biuro rachuby miało zaprzestać wypłacania im wynagrodzeń. 59 Pismo dyrektora Rady Administracyjnej do naczelnika Administracji Cywilno-Wojskowej z 27.04.1846 r. (do nr 31), WMK III-44 B, k. 469. Funkcje nadzorcze miano oddzielić od administracyjno-gospodarczych; obejmowały m.in. utrzymywanie dyscypliny wśród osadzonych oraz prawidłowe wykonywanie ustaw karnych. 60 Pismo Rady Administracyjnej do inspektora, wydziału spraw wewnętrznych, wydz. dochodów publ., biura rachuby, sądu wyższego, prezesa trybunału, Dyrekcji Policji i kasy głównej z 11.05.1846 r. nr 1953, IW 3, k. 388.

226 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie… osądzenia pozostawali oni w gestii komisji śledczej, ustanowionej przez „mocarstwa opiekuńcze”61.

Zasady umieszczania więźniów w zakładzie karnym. Liczebność skazanych

W instrukcji określono też zasady przyjmowania osób skazanych do odbycia kary więzienia. Dokonywał tego osobiście inspektor po otrzy- maniu polecenia władzy sądowej; najczęściej wydawał je podsędek, bę- dący jednym z urzędników sądowych. Przed udaniem się do wyznaczonej celi, skazani prawomocnym wyrokiem musieli oddać wszelkie prywatne przedmioty (w tym odzież), które deponowano w składzie więziennym po nadaniu numeru porządkowego. Przybywający do więzienia podlegali badaniom lekarskim (rewizja zdrowotna). Wykonywał je lekarz więzien- ny. W razie stwierdzenia choroby odsyłał delikwenta do izby chorych62. Ustalenie liczby osób przebywających w więzieniu jest możliwe na podstawie danych ze sprawozdań senatora delegowanego dla zgromadzenia reprezentantów. Według raportu z połowy lat czterdziestych, na początku 1843 r. przebywało w nim łącznie 424 skazańców − kobiet i mężczyzn. W ciągu roku 253 osoby opuściły więzienie po odbyciu kary, 10 osób zmarło w trakcie jej odbywania, stąd też 1 stycznia 1844 r. w zakładzie karnym pozostawało 161 osób63. Można dodać, że przy sporządzaniu tego rodzaju statystyk pomóc mogą indeksy i wykazy osadzonych. Zachowały się one jednak tylko z niektórych lat funkcjonowania więzienia64.

61 Pismo prezesa Rady Administracyjnej do Gubernatora Galicji z 14.12.1848 r. nr 6938, Rapport miesięczny za listopad 1848 roku, WMK V-5, k. 991; Rewersy na akta wydane z Archiwum z roku 1846, WMK V-167, k. 811. 62 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł VI „O przyjęciu więźni i stanie ludności więziennej” (art. 63, 66-67). Podobne zasady stosowano wobec osób skierowanych przez podsędków do „więzień inkwizycyjnych” − o ich odesłaniu przed oblicze podsędków, inspektor zawiadamiał prezesa Trybunału I instancji. Podejrzani („inkwizyci”) również byli rewidowani, a znalezione niedozwolone przedmioty oddawano do depozytu Trybunałowi. 63 Zdanie sprawy o stanie i położeniu kraju Wolnego Miasta Krakowa i jego okręgu w Zgromadzeniu Repre- zentantów w 1844 roku przez Senatora do tegoż Zgromadzenia delegowanego, Dodatek do Dz. Praw WMK z 1844, s. 114. Inkwizytów było zaś 316, spośród których w 1843 r. zwolniono 280, dwóch zmarło. 1.01.1844 r. w inkwizytoriacie pozostawały 34 osoby. Autorem sprawozdania był W. Kopff. 64 Zob. Księga osadzonych z 1853 roku, ANK-ES, IW 11; Księga osadzonych z 1854 roku, IW 12; Index znajdujących się więźniów kryminalnych i poprawczych z Wolnego Miasta Krakowa i jego okręgu, IW 10. W aktach nie zachowały się Księgi raportów inspektora więzień kryminalnych oraz Wykazy ruchu więźniów kryminalnych, IW 13.

227 Mateusz Mataniak

Jak trafnie zauważył jeden z badaczy dziejów Krakowa, przestępczość w Wolnym Mieście Krakowie wzrastała wraz z pogorszeniem się warun- ków życia mieszkańców wywołanych głodem, drożyzną, brakiem pracy itp. Ponad 90% przestępstw stanowiły kradzieże. Poważniejsze przestępstwa, takie jak zabójstwa czy ciężkie uszkodzenia ciała, występowały spora- dycznie. Sytuacja poprawiała się wraz ze stabilizowaniem się stosunków polityczno-gospodarczych65. Liczba osadzonych znacząco wzrastała zaś podczas zaburzeń i niepoko- jów społecznych. Było tak zwłaszcza w latach 1848-1849, w trakcie wydarzeń Wiosny Ludów. W świetle raportu prezesa Rady Administracyjnej Piotra Michałowskiego dla Gubernatora Galicji Wacława Zaleskiego, 1 stycznia 1849 r. w więzieniu przebywało 268 osób. W ciągu roku w celach zamknięto dalsze 410 osób. W tym samym czasie 23 osoby zmarły, 16 uciekło, zaś 427 więźniów wypuszczono. 1 stycznia 1850 r. przebywało w nim 96 skazanych oraz 116 inkwizytów, razem 212 osób66. W 1850 r. do więzień trafiło 260 osób, przez co liczba więźniów wzrosła do 472. Jednocześnie 253 osoby zwolniono, 19 więźniów zmarło, 1 uciekł. 1 stycznia 1851 r. w celach pozo- stawało 104 skazanych oraz 95 inkwizytów − łącznie 199 osób67. Zwolnienie z więzienia bądź aresztu policyjnego mogło nastąpić na podstawie wyroku lub „rezolucji sądowej”. Inspektor wykonywał też wyroki sądowe zaostrzające lub łagodzące karę. Samowolne przedłużanie pobytu skazańców w więzieniu było zabronione. Za każdy bezprawnie spędzony przez skazańca dzień w więzieniu inspektor musiał zapłacić karę 6 złp68. Więźniów po odbyciu kary miano przekazywać Dyrekcji Policji, która wydalała (wyszupasowywała) ich z Wolnego Miasta Krakowa bądź prze- kazywała zwierzchności miejscowej sprawującej czynności dozorowe69. Należy dodać, że więźniowie mogli występować do Senatu o zastosowanie prawa łaski. Prawo przewidywało bowiem, że w razie dobrego

65 J. Demel, Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach 1846-1853, „Biblioteka Krakowska” 1951, nr 107, s. 76-80. 66 Sprawozdanie z czynności Rady Administracyjnej za rok 1849, sygn. 29/645/171, k. 28. 67 Sprawozdanie z czynności Rady Administracyjnej za rok 1850 z 15 I 1851 nr 273, sygn. 29/645/171, k. 126. 68 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł VI „O przyjęciu więźni i stanie ludności więziennej” (art. 65). 2/3 kary wpłacano na „fundusz utrzymania więzień”, 1/3 przekazywano właściwemu sądowi pokoju. 69 Ibidem, tytuł XIV „O odprawie więźniów po wysiedzianej karze” (art. 132). Podobnie było w przypadku osób „uwolnionych spod inkwizycji”.

228 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie… sprawowania możliwe jest złagodzenie kary lub całkowite od niej uwol- nienie70.

Dyscyplina wśród osadzonych

W przedmiocie dyscypliny wśród więźniów instrukcja przewidywała, że powinni oni być „ulegli i spokojni”. Zakazywała palenia tytoniu, spo- żywania alkoholu, „grania we wszelkie gry”, hałasowania, używania słów wulgarnych, „nieprzyzwoitych, gorszących wyrazów”, miotania gróźb i obelg (odgrażania się), ale też przechowywania metalowych przedmio- tów, posiadania pieniędzy, prowadzenia nielegalnej korespondencji itp. Dalsze zakazy obowiązywały więźniów przebywających poza murami więzienia. Dotyczyły one np. kontaktów z osobami postronnymi, „prowadzenia cichych rozmów”, przyjmowania podarunków, „odwiedzania szynkowni”, a także „oddawania się próżnowaniu”. Dokładnie określono też obowiązki skazańców związane z utrzymywaniem higieny osobistej. Do nich można zaliczyć: mycie się, czesanie włosów, które miały być „nisko ostrzyżone” itd.71. Dalsze dyspozycje zawierała regulacja z 1839 r. Zabraniała ona więźniom wnoszenia niebezpiecznych narzędzi (koziki, noże, nożyczki, pilniki), posiadania pieniędzy (gotowizny), a także przemycania „wik- tuałów i trunków upajających”. Bezwzględnie miano dbać o „czystość i ochędostwo pościeli i odzieży”. Strażnikom nakazywano baczność, aby więźniowie „nie starali się ułatwić sobie okazji do ucieczki”. Przy „wychodzeniu i powrocie do cel” sprawdzali (rewidowali) też kajdany72. Pozytywnie należy ocenić jasne określenie relacji między więźnia- mi i strażnikami. Tym ostatnim nie wolno było „surowo obchodzić się z więźniami”, aczkolwiek „nie mogli też być pobłażliwi”. O przypadkach

70 Ibidem, tytuł XIII „O robotach więziennych” (art. 122-123). Złagodzenie kary mogło polegać m.in. na przeniesieniu z więzienia ciężkiego do lżejszego („prostego”). Za każdym więźniem „pracowitym i dobrze się sprawującym” mógł się wstawiać komitet więzienny. 71 Ibidem, tytuł V „O zachowaniu więźni i ich karności” (art. 56-58). Wśród obowiązków wymieniono nadto czyszczenie zębów, obcinanie paznokci, comiesięczne przystrzyganie brody, a także czyszczenie obuwia i odzieży. Wszystko to określano jako „zachowanie się ochędożne”. 72 Instrukcja dla służby podwładnej (art. 1-7), IW 1, k. 17. Wśród zakazanych zachowań figurowało też „rozmawianie z obcymi”, utrzymywanie niedozwolonej korespondencji, „schodzenie się na zabawę”, „kurzenie tytuniu i fajek”, „granie w gry”, „zamiany i handlowanie między sobą”, „śpiewanie pieśni bluźnierczych”, „hałasowanie, klęcie, kłócenie się, używanie gorszących wyrazów, odgrażanie się” itp. O wszelkich uchybieniach miano zawiadamiać inspektora.

229 Mateusz Mataniak

„nieposłuszeństwa i krnąbrności” więźniów strażnik informował inspektora. Mógł on zastosować środki przewidziane w katalogu kar albo przedstawić sprawę do rozstrzygnięcia komitetowi więziennemu. Admi- nistracja więzienna miała zwracać uwagę, aby środki dyscyplinarne nie prowadziły do „wytępienia uczucia moralnego” wśród osadzonych oraz nie wywoływały „objawów rozpaczy i utraty nadziei”; niezalecane było zwłaszcza „nazbyt surowe” upominanie. Skazańcy krzywdzeni przez ofi- cjalistów lub strażników mogli wnieść zażalenie do odpowiedniej władzy administracyjnej lub sądowej73. Dla zapobieżenia demoralizacji (uniknięcia zepsucia) więźniów młodocianych i początkujących, w instrukcji nakazano odseparowanie małoletnich poniżej 16 roku życia od „dorosłych zbrodniarzy”. Oddzie- lać miano także kobiety od mężczyzn, więźniów chorych od zdrowych, chrześcijan od Żydów itp.74. Liczne przykłady nieprzestrzegania dyscypliny przez więźniów można odnaleźć w materiałach źródłowych. Zachowały się np. akta sprawy Jacen- tego (Jacka) Koguta, oskarżonego o pobicie więźnia Wojciecha Włoska. O incydencie inspektor powiadomił Radę Administracyjną, która przed podjęciem dalszych kroków zażądała szczegółowych danych o przebiegu służby strażnika75. Postępowania dyscyplinarne wszczynano w przypadku pijaństwa i rażącego zaniedbywania obowiązków (kazus Tomasza Pia- seckiego, Stanisława Łempickiego i Jakuba Janusa)76, „niedozwolonych komunikacji i stosunków” z więźniami (sprawa Józefa Szydarowskiego)77, czy też w razie stwierdzenia ułatwienia ucieczki więźniów. Tego ostatniego dotyczyła sprawa Jana Kowalskiego, który przez swoją „niebaczność” dopuścił do ucieczki Stanisława Piotrowskiego, Walentego Żurkowskiego i Jakuba Janusa podczas robót publicznych. Ponieważ J. Kowalski okazał się „niegodny zaufania Rządu”, Senat podjął decyzję o jego „usunięciu z dozorstwa”. W obronie strażnika stanął wydział spraw

73 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł V „O zachowaniu więźni i ich karności” (art. 59-62). W razie „nieposłuszeństwa i ciągłej zuchwałości” więźnia inspektor mógł skazać na pobyt w areszcie (do 48 godz.), co łączyło się z izolacją oraz postem o chlebie i wodzie. W przypadku osób „pozostających pod inkwizycją” wymagano zgody sądu. 74 Ibidem (art. 12-13). Starano się też utrudniać kontakt osób podejrzanych w tej samej sprawie, które oczekiwały na przesłuchanie. 75 Pismo inspektora do Rady Administracyjnej z 17.06.1851 r., nr 331, ANK-ES, IW 5, k. nspg; pismo Rady Administracyjnej do inspektora z 24.06.1850 r., nr 7267, ibidem (przesłanie informacji). 76 Pismo Komisji Gubernialnej do Rady Administracyjnej z 30.05.1850 r., nr 7648 (do nr 6571), „Dziennik podawczy c.k. Rady Administracyjnej Okręgu Krakowskiego”, ANK, WMK V-507, k. 294. 77 Pismo prezesa Trybunału do dyrektora Rady Administracyjnej z 23.02.1847 r., nr 314, ANK, WMK III-46 B, k. 1441. Dozorcę skazano na karę pieniężną 3 złp 6 gr.

230 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie… wewnętrznych, dysponujący dowodami świadczącymi o tym, że ucieczkę najgroźniejszego ze skazańców (Janus) umożliwiła zakochana w nim Tekla Sroczyńska, która co niedzielę przynosiła mu do celi „zbytkowne jadła”78. Próby ucieczki skutkowały użyciem broni palnej przez strażni- ków79. Nierzadko dochodziło do prób przemytu niedozwolonych przedmio- tów (pieniądze, materiały piśmienne, „zabroniona odzież” itp.). Świadczy o tym pochodzący z 1840 r. kazus żony odźwiernego W. Stillera, która dostarczyła „siny kamień” dla Chaima Eisenbacha. W reakcji na zaist- niałą sytuację inspektor zakazał wstępu do więzienia żonom urzędników. W funkcjonowaniu więzienia stwierdzano też inne nieprawidłowości80. Ze względu na groźbę niedozwolonych kontaktów z osadzonymi w 1846 r. władze rządowe poleciły Dyrekcji Policji usunięcie sprzed wię- zienia dwóch przekupek, które rozłożyły swoje stragany pod oknami in- kwizytoriatu81. Przedmiotem kontroli było także przestrzeganie reskryptu o wykonywaniu kary chłosty w więzieniu bądź domu pracy przymusowej82. W razie nagminnych „przekroczeń służbowych” pracownicy więzie- nia byli odwoływani ze stanowiska83. W latach 1815-1847 przyjmowanie i usuwanie ze Służby Więziennej zależało od Senatu, a następnie Rady Administracyjnej. Od 1848 r. ich uprawnienia przejęły władze austriackie, w szczególności Komisja Gubernialna w Krakowie. Świadczy o tym sprawa inspektora Antoniego Hryniewieckiego, którego odwołano z powodu niedbałości w nadzorowaniu więźniów (rozluźnienie dyscypliny, liczne ucieczki), niegospodarności (marnotrawienie opału, zatargi z dostawcami

78 Pismo Trybunału WMK do inspektora z 14.04.1828 r., nr 1253, IW 2, k. 33; Reskrypt wydz. spraw we- wnętrznych z 8.04.1828 r., nr 1382 (przedstawienie sprawy), ibidem, k. 35-37; Uchwała Senatu Rządzącego z 26.03.1828 r., nr 1089 (zwolnienie Kowalskiego). Zdaniem władz „noszenie jadła odejmowało karę skazanemu”. Janus odsiadywał wyrok 15 lat ciężkiego więzienia za dopuszczenie się rozboju. 79 Sytuacja taka miała miejsce np. 14.07.1850 r., Sprawozdanie z czynności Rady Administracyjnej za rok 1850 z 15.01.1851 r., nr 273, sygn. 29/645/171, k. 126. 80 Było nimi np. skracanie czasu pracy w warsztatach, „niedokładność rewizji w aresztach”, niedbałe odmawianie modlitwy. Pismo komitetu więziennego do inspektora z 26.09.1840 r., nr 856, IW 1, k. 33-34. 81 Pismo wydziału spraw wewnętrznych do inspektora, Dyrekcji Policji i prezesa Trybunału z 30.07.1846 r., nr 4895, IW 3, k. 569. 82 Pismo Komisji Gubernialnej do Rady Administracyjnej z 11.10.1852 r. (do nr 15 140), „Dziennik podawczy c.k. Rady Administracyjnej Wielkiego Księstwa Krakowskiego”, WMK V-521, k. 243. Reskrypt przesłano Komisarzom Dystryktowym 13.10.1852 r. Dom pracy przymusowej mieścił się na Zamku Wawelskim. 83 Los taki spotkał dozorcę Adama Nowaka, o którego usunięciu inspektor został zawiadomiony przez wydział spraw wewnętrznych. Pismo Rady Administracyjnej do wydziału spraw wewnętrznych z 29.01.1847 r., nr 441, IW 4, k. nspg; pismo wydz. spraw wewnętrznych do inspektora z 8.02.1847 r., nr 690, ibidem.

231 Mateusz Mataniak

żywności), ale także problemów zdrowotnych („osłabienie stanu umysło- wego”)84. Następcy odwołanego inspektora Rada Administracyjna poleciła spo- rządzenie inwentarza więziennego i warsztatowego, a także zatrudnienie skazańców przy pracach szewskich, krawieckich itp. Wkrótce podjął on wysiłki zmierzające do poprawy stanu bezpieczeństwa w więzieniu85. Troskę o należytą obsadę stanowisk przejawiał też prezes Trybunału I Instancji. W 1849 r. wystąpił do Rady Administracyjnej o mianowanie nowego inspektora, któremu należało dodać do pomocy trzech dozor- ców86. Można dodać, że funkcjonowanie systemu więziennego spotykało się z różną oceną mieszkańców Krakowa. Ich oburzenie z pewnością wy- wołało usunięcie z katalogu kar chłosty (kara cielesna), co w połączeniu z niezłymi warunkami bytowymi osadzonych, np. „obfitością strawy”, mogło prowadzić do przekreślenia represyjnego charakteru stosowanych środków izolacyjnych87.

Posługa duszpasterska w więzieniu

Instrukcja gwarantowała skazańcom opiekę duszpasterską, którą miał sprawować więzienny kapelan; ustanowiono go jednak dopiero w 1843 r.88. Wcześniej, od końca XVIII w. do więzienia przychodzili ojcowie ka- pucyni, którym z tytułu posługi duchowej wypłacano 200 złp rocznie. Więzienny kapelan sprawował msze święte w niedziele i święta (o godz.

84 Sprawozdanie z czynności Rady Administracyjnej za rok 1849, sygn. 29/645/171, k. 28; pismo Rady Ad- ministracyjnej do Komisji Gubernialnej z 20.07.1849 r. (wniosek o odwołanie inspektora); pismo Komisji Gubernialnej do Rady Administracyjnej z 6.09.1849 r. (decyzja o odwołaniu); pismo prezesa Trybunału do Rady Administracyjnej z 6.10.1849 r., nr 1369 (do nr 11 974), „Dziennik podawczy c.k. Rady Administracyjnej Okręgu Krakowskiego”, WMK V-503, k. 53. 85 Sprawozdanie z czynności Rady Administracyjnej za rok 1849, sygn. 29/645/171, k. 28. Inspektor polecił więc, nakazując wzmocnić straż więzienną, wprowadzić „ściślejszą baczność w dzień i w nocy”. W ostateczności możliwe było wystąpienie do komendy wojskowej o wystawienie posterunku wojskowego. 86 Pisma prezesa Trybunału do Rady Administracyjnej z 6.10.1849 r., nr 1369 (do nr 11 974, 11 975, 11 976), „Dziennik podawczy c.k. Rady Administracyjnej Okręgu Krakowskiego”, WMK V-503, k. 53. Jeden z nominatów miał zastąpić zmarłego Kaspra Syderowskiego. Przy okazji prezes zażądał wyjaśnień dotyczących „rozprzężenia w Służbie Więziennej” oraz niewystarczającego oświetlenia budynków. Dozorcy mieli pomagać inspektorowi w czynnościach kancelaryjnych. 87 Sprawozdanie z czynności Rady Administracyjnej za rok 1849, sygn. 29/645/171, k. 28. Miało wręcz miejsce „odjęcie więzieniu wszelkich cech kary”. 88 Pismo inspektora do prezesa Trybunału WKK z 22.04.1854 r., nr 282, IW 6, k. nspg. 4 IV 1854 Komisja Gubernialna mianowała „katechetą kryminalnym” o. Franciszka Kiejnowskiego z zakonu Jezuitów.

232 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie…

8:00), głosząc przy tym kazania oraz „nauki umoralniające”. Każdego ranka więźniowie odmawiali wspólną modlitwę – w lecie na dziedzińcu lub w ogrodzie, w porze zimowej − w więziennych korytarzach. Mogli też brać udział w nabożeństwach, a także przyjmować sakramenty święte (komunia, namaszczenie chorych, spowiedź). „Nauki religijne i moralne” mogły być głoszone jedynie z książek zatwierdzonych przez władze. Ich sprowadzaniem zajmował się komitet więzienny oraz kapelan, za zgodą inspektora89. Nabożeństwa odprawiano m.in. w przynależnym do więzie- nia kościele św. Michała90. Dzięki posłudze duszpasterskiej więźniowie mogli poszerzyć wiedzę i „ugruntować przepisy świętej wiary”, nabyć zamiłowanie do pracy, a w godzinach wolnych od „warsztatowych zatrud- nień” poświęcać czas „zbawiennemu rozmyślaniu, w miejsce dawniejszej bezczynności”91. O pozytywnych efektach pracy wychowawczej może świadczyć zachowanie więźniów w trakcie wielkiego pożaru Krakowa w lipcu 1850 r. Biorący udział w akcji ratunkowo-gaśniczej skazańcy dali wówczas liczne dowody ofiarności i obywatelskiej postawy92.

Wyżywienie więźniów

Żywność dla więźniów dostarczali przedsiębiorcy „entreprenerzy”, z którymi umowy podpisywał inspektor zazwyczaj na 3 lata93. W kontrak- tach precyzyjnie określano zawartość jadłospisu, przy czym odpowiednie wytyczne znalazły się w instrukcji z 1834 r. Więźniom podawano: kapustę, ziemniaki, groch, a także kaszę gryczaną i jęczmienną. Na każdego więźnia przypadały też dwa funty chleba żytniego (razowego), półtora łuta soli oraz

89 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł II., rozdz. II „O sposobie udzielania religii i nauk moralnych więźniom” (art. 26-29, 30-36). Spowiedź odbywała się cztery razy w roku, tj. w nowy rok, Wielkanoc, Boże Ciało, dzień św. Michała − patrona więzienia. Skazańcy, którzy nie mogli opuszczać cel, mogli uczestniczyć we mszy św. sprawowanej przy ołtarzu wystawionym w więziennych korytarzach. Wymagało to jednak zgody biskupa. 90 Inwentarz rekwizytów kościelnych w kościele św. Michała przy więzieniach kryminalnych znajdujących się…, z 24.06.1837 r., IW 18, k. 21. 91 Zdanie Sprawy o stanie i położeniu kraju..., s. 114. 92 Sprawozdanie z czynności Rady Administracyjnej za rok 1850 z 15.01.1851 r., nr 273, sygn. 29/645/171, k. 126. „Tłumili przy tym pragnienie ucieczki”, aby po zakończonej akcji wracać do cel „z opaloną odzieżą oraz uszkodzonymi ciałami”. W akcji wzięło udział ponad 50 więźniów. 93 Zob. pismo Rady Administracyjnej do inspektora, wydz. spraw wewnętrznych i biura rachuby z 21.12.1846 r., nr 6022, IW 4, k. nspg. W piśmie informowano o wniosku przedsiębiorcy Jakuba Fischera, dotyczącym wypłaty należności za dostawy żywności w „artykułach surowych”, w listopadzie 1846 r. (na kwotę 316 złp 10 gr).

233 Mateusz Mataniak

łut omasty. W dni świąteczne skazańcy dodatkowo otrzymywali ćwierć funta mięsa. Artykuł 14 cz. II kodeksu karnego zabraniał podawania potraw mięsnych więźniom, których obowiązywał post o chlebie i wodzie, co drugi dzień. Potrawy serwowano dwa razy: chleb o 5 lub 7 rano, obiad w południe. Osób wyznania mojżeszowego nie wolno było zmuszać do spożywania potraw niekoszernych. Dlatego np. zamiast słoniny Żydzi otrzymywali masło. Jedzenie należało sporządzać jedynie „ze zdrowych wiktuałów”, podawać zaś „dobrze ugotowane i osolone”. Napojem była czysta i świeża woda; miano też zwracać uwagę na „czystość naczyń ku- chennych”. Zapasy żywności przechowywano w budynku więzienia94. Specjalne menu opracowano z myślą o chorych więźniach. Oprócz dwóch funtów chleba razowego lekarz mógł im zaordynować półtora funta chleba pytlowego, półtora łuta soli, półtora łuta masła; w wyjątko- wych sytuacjach mógł zalecić podanie kaszki, kleiku, śliwek, cielęciny itp. Chorzy otrzymywali też pół funta mięsa dziennie, za wyjątkiem piątków i sobót, kiedy serwowano leguminę i warzywa. Jedzenie otrzymywali dwa razy dziennie95. Porcje żywności szpitalnej przysługiwały do chwili opuszczenia więziennego szpitala96. W 1844 r. fizyk miejski zwrócił uwagę inspektora, że więźniowie w laza- recie „potrzebują diety pożywniejszej, dla zapewnienia skuteczniejszego działania lekarstw”. W jego opinii porcje szpitalne powinny być serwo- wane także lżej chorym więźniom, na wniosek lekarza więziennego97. W 1846 r. powiadomił on komitet więzienny, że „przychodzący do zdrowia więźniowie tajemnym sposobem starają się nabywać i spożywać potrawy

94 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł VIII „O żywności więźniów” (art. 81-83, 85-86, 89, 92). Jadłospis był na swój sposób urozmaicony. W poniedziałek podawano kwartę kapusty, we wtorek półtorej kwarty kartofli, w środę pół kwarty grochu, w czwartek kwartę kapusty, w piątek pół kwarty kaszy gryczanej, w sobotę pół kwarty kaszy jęczmiennej, w niedzielę pół kwarty grochu. W dni postne za omastę służyło masło, w dni powszednie słonina. Za dni świąteczne uznawano Wielkanoc, Boże Narodzenie oraz nowy rok. 95 Ibidem, tytuł VIII „O żywności więźniów” (art. 81, 84). Menu dla chorych: w poniedziałek na śniadanie pół kwaterki mąki, na obiad półtorej kwarty kaszy jęczmiennej; we wtorek − na śniadanie kwarta kaszy gryczanej, na obiad kwarta kartofli lub marchwi; we środę- na śniadanie pół kwarty kaszy jęczmiennej, na obiad kwarta mąki; we czwartek- na śniadanie kwarta mąki gryczanej, na obiad kwarta kartofli lub marchwi; w piątek- na śniadanie pół kwarty mąki, na obiad półtorej kwarty kaszy jęczmiennej; w sobotę- na śniadanie kwarta kaszy gryczanej, na obiad kwarta kartofli lub marchwi; w niedzielę − na śniadanie pół kwarty kaszy jęczmiennej, na obiad kwarta kaszy gryczanej. 96 Pismo Trybunału I Instancji do inspektora z 26.01.1846 r., nr 404, IW 19, k. 59. Sprawa dotyczyła Antoniego Oraczewskiego, który „przyszedł do normalnego stanu zdrowia”. O tym fakcie Trybunał został powiadomiony przez lekarza więziennego. 97 Pismo Trybunału I Instancji do inspektora z 4.10.1844 r., nr 5778, IW 1, k. 85; pismo fizyka miejskiego do Trybunału z 1.10.1844 r., nr 2706, ibidem. Opinii zażądał Senat Rządzący pismem z 20.09.1844 r., nr 2541.

234 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie… przeznaczone dla zdrowych więźniów”. Było to zachowanie „szkodliwie działające na zdrowie”, wywołane „słabym nadzorem kluczników”98. Można dodać, że osoby zamknięte w aresztach policyjnych lub „będą- ce pod inkwizycją” w Inkwizytoriacie mogły się żywić na własny koszt99. W 1846 r. inspektor wystąpił o przeniesienie do więzienia maszyny pa- rowej (do gotowania strawy), którą wcześniej używano w domu pracy przymusowej100.

Opieka medyczna nad więźniami. Lekarz więzienny

W krakowskim więzieniu znajdował się szpital dla chorych, zwany infirmerią. Na wyposażeniu izb szpitalnych były drewniane łóżka, przy których ustawiano stoliki na lekarstwa, a także małe ławki (o wymiarach półtora na pół łokcia). Przy stolikach umieszczano tabliczki z imieniem i nazwiskiem chorego, jego numerem porządkowym oraz łacińską nazwą choroby, na którą cierpiał. W każdej sali znajdowały się także stoliki dla lekarza, drewniany zegar „dla regulowania podawania lekarstw”, całonocna lampa i spluwaczki. W tylnej części sali umieszczano ubikację (tzw. stolec), zasłoniętą trójskrzydłowym parawanem101. Dane o liczbie więźniów korzystających ze szpitala można odnaleźć w wykazach chorych. Była to liczba znacząca: w 1846 r. infirmerię opuściło 276 więźniów102, natomiast w 1847 r. − 650103.

98 Pismo komitetu więziennego do inspektora z 8.01.1846 r., nr 1582, IW 19, k. 67. Powodem były „trudności w nadzorze”. Lekarzowi nakazano „usunięcie z infirmeryi więźniów zdrowych, będących na całej porcji z chorymi”. 99 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł VIII „O żywności więźniów” (art. 87-89). Pozostawali oni „na własnym wikcie”. Kosztów ich żywienia nie wliczano do rachunków, nie były więc likwidowane. 100 Pismo wydziału spraw wewnętrznych do inspektora z 5.05.1846 r., nr 2301, IW 18, k. 321; pismo inspektora z 15.04.1846 r., nr 499, ibidem. Wydział nie zgodził się z pomysłem inspektora, czego powodem były nadmierne koszty „transportu i przerabiania maszyny”. 101 Ibidem, tytuł III „O porządku domowym w więzieniach” (art. 39-40). Bezwzględnie wymagano utrzymywania czystości „naczyń używanych w infirmerii”. 102 Zob. Wykaz chorych z infirmaryi kryminalnej, którzy wypisanymi zostali w 1846 roku, IW 19, k. 1-16. Wykazy zawierały następujące dane: numer więźnia, imię i nazwisko, data wyjścia (dzień, miesiąc, godzina, w porze dziennej), okoliczności opuszczenia szpitala („czy był ułaskawiony, opuścił dobrowolnie, wyzdrowiał, zmarł”), uwagi lekarskie. Na końcu znajdował się podpis „zaświadczający wyjście”. 103 Zob. Wykaz wieźni, którzy z infirmaryi kryminalnej wypisanymi zostali w 1847 roku,IW 19, k. 111-130; Wykaz zmarłych więźni w infirmaryi kryminalnej od 1 I do 30 IV 1847 roku z 30 IV 1847 nr 425, ibidem, k. 132. Tylko w okresie od 1stycznia do 30 kwietnia w szpitalu zmarło 28 więźniów.

235 Mateusz Mataniak

Należy stwierdzić, że do 1840 r. opiekę lekarską zapewniał protomedyk i fizyk miejski, należący do państwowej służby medycznej104. Niektó- re czynności wykonywali też pozostali urzędnicy zdrowia. Na przykład w styczniu 1828 r. chirurg miejski Andrzej Auer powiadomił prezesa trybunału, że więzień Tobiasz Moyzinger od dłuższego czasu „przebywa w niezdrowym miejscu”. Inspektor nakazał więc jego przeniesienie do „zdrowego aresztu, z zachowaniem ostrożności odnośnie korespondencji lub zmowy przez okno”105. Osobnego lekarza więziennego mianowano w 1840 r. Został nim Józef Kasper Turowicz (pobierający pensję roczną 300 złp)106. W 1846 r. w jego miejsce powołano Jana Steskala107. W 1854 r. lekarzem został Leon Ha- rajewicz108. Lekarz miał przede wszystkim dbać o zdrowie skazańców, dlatego m.in. trzy razy w tygodniu odbywał wizytacje więzienia. Pojawiał się w nim także w razie „nagłych zachorowań”109. Do jego obowiązków należało również sprawdzanie, aby w kajdany nie zakuwano więźniów z przeciwwskazaniami zdrowotnymi110. Dostarczał też lekarstwa do wię- ziennego szpitala. Ich rozliczenie „likwidacja dostaw” następowało raz w roku, na podstawie wypisanych recept. Zwrot wydatków miał miejsce na podstawie asygnacji Senatu, po sprawdzeniu rachunków przez protomedyka lub fizyka miejskiego111. Również do wypisania ze szpitala konieczny był wniosek lekarza, za wiedzą inspektora. W jednym z pism lekarz wskazywał na znaczne obciążenie obowiązkami, jak „przebywanie

104 Zdanie Sprawy o stanie i położeniu kraju..., s. 114. Nazywano ją „policją medycynalną” bądź „policją lekarską”. 105 Pismo Trybunału WMK do inspektora z 25.01.1828 r., nr 237, IW 2, k. 11. 106 Pismo Trybunału Wielkiego Ks. Krakowskiego do inspektora z 28.07.1854 r., nr 6036, IW 6, k. nspg; pismo inspektora do prezesa Trybunału z 2.04.1854 r., nr 282, ibidem; pismo Senatu Rządzącego z 9.10.1840 r. (powołanie Turowicza). W 1843 r. pensję zwiększono do 600 złp, pismo Rady Administracyjnej z 20.09.1847 r., nr 5148 (zatwierdzenie pensji). 107 Pismo Rady Administracyjnej do inspektora, wydz. spraw wewnętrznych i J. Turowicza z 3.06.1846 r. (do nr 3307), IW 3, k. 393. Steskala mianowano na wniosek wydz. spraw wewnętrznych wskutek zawiadomienia prezesa Trybunału, pismo prezesa Trybunału do wydz. spraw wewnętrznych z 2.06.1846 r., nr 722, IW-3, k. 393. 108 Reskrypt Namiestnictwa we Lwowie (Rządu Krajowego Galicyjskiego) z 19.07.1854 r., nr 16 874, IW 6, k. nspg. 109 Instrukcja więzień kryminalnych (art. 19). W razie „większego niebezpieczeństwa” lekarz miał się konsultować z fizykiem miejskim. Pomocy chorym udzielali też współwięźniowie. 110 Zob. Kontrolla więźni kwalifikujących się do zdjęcia i wbicia kajdan z roku 1846, IW 19, k. 41-42. Księga zawierała dane: nazwisko więźnia, data wbicia w kajdany, data zdjęcia kajdan, opinia lekarza. Przykładowo, 15.07.1846 r. Maciej Mikołajski „kwalifikował się do wbicia kajdan, jako zdrowy”. Kajdany zdejmowano np. z powodu gorączki więźniów (Władysław Bielawski, 4.07.1846 r.), „nabrzmienia nóg” (Tekla Atłasówna, 9.07.1846 r.), czy też „róży przedudzia” (Agata Porębska, 8.07.1846 r.). 111 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł IX „O dostarczaniu lekarstw” (art. 93). Recepty dołączano do rachunków.

236 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie… w aptece, kurdygardzie i na sali chorych”112. Prowadził on także dzienniki czynności113 oraz księgę wypisanych lekarstw114. W swojej pracy korzystał z koszyka do noszenia lekarstw115 (w materiałach archiwalnych można odnaleźć oryginalne recepty z połowy XIX w.)116. W więziennym szpitalu przychodziły na świat dzieci więźniarek. 23 października 1828 r. Marianna Jeziorszczonka urodziła chłopca, któ- remu nadano imiona Jan Kapistran. Na wniosek lekarza dziecko zabrano matce i odesłano do Szpitala św. Łazarza w Krakowie117. Do odbierania porodów, a także opieki nad kobietami po porodzie rząd wyznaczał jedną z akuszerek118. Co do warunków zdrowotnych (w 1834 r.) ustalono, że w celach ma być temperatura 12 stopni Celsjusza. Dla lazaretu określał ją osobno lekarz więzienny, w zależności od sytuacji. Cele były ogrzewane przez piece, w których palono od 15 października do 15 kwietnia. Oświetlane były w zależności od pory roku119. Można wskazać na starania Senatu mające na celu poprawę warun- ków higieniczno-sanitarnych w więzieniu. Na przykład w 1844 r. rząd zatwierdził plan i kosztorys urządzenia pryszniców („kąpieli kroplistej z zimnej wody”), które miały pomóc w „utrzymywaniu czystości i zdrowia

112 Pismo lekarza więziennego do inspektora z 01.05.1846 r., nr 21, IW 19, k. 35. W piśmie chodziło o wypisanie ze szpitala 20-letniego Natana Izraela, który „przysłany na kuracje do infirmaryi, zdrowie pierwiastkowe odzyskał”. 113 Pismo lekarza więziennego do inspektora z 13.10.1847 r., nr 30, IW 19, k. 27. Była to „Księga do codzien- nych ordynacji lekarskich”. Lekarz informował o kończącym się miejscu na wpisy („duży format, papier kancelaryjny, oprawna w półskórek”). Skarżył się na zbytni formalizm, szczególnie dotkliwy wobec natłoku obowiązków. 114 Księga przepisów lekarstw infirmaryi kryminalnej od 1848 roku, IW 20. Księga zawierała dane o przepisanych lekarstwach, numer łóżka pacjenta, koszt lekarstw, nazwę choroby (w języku łacińskim). 115 Pismo lekarza więziennego do inspektora z 18.10.1853 r., nr 12, IW 21, k. nspg. Koszyk kupiony 22.12.1845 r. został zużyty w 1853 r. Nowy mógł być mniejszy, ponieważ lekarz „nie nosił w nim butelek, tylko flaszeczki i słoiki z apteki”. 116 Zob. Infirmarya więźni kryminalnych: pierwsza recepta, IW 19, k. 5-6. Receptę wypisano dla 20-letniego Jana Klimczaka, który trafił do więzienia 03.10.1845 r. Na recepcie wskazano chorobę („Febris intermittens tertiana”), numer łóźka, datę wystawienia recepty oraz przepisane lekarstwa − wewnętrzne i zewnętrzne. Zob. też receptę dla 33-letniego Szymona Kozubka, chorego na „Typhus contragiusus”, który „w puchlinie i ranach gangrenowatych po tyfusie życie zakończył” (14.05.1846 r.), ibidem, k. 3-4. 117 Pismo Trybunału WMK do inspektora z 28.10.1828 r., nr 4006, IW 2, k. 77. 118 W 1842 r. akuszerką była Barbara Okręglicka. Pismo Trybunału Wielkiego Ks. Krakowskiego do inspektora z 28.07.1854 r., nr 6036, IW 6, k. nspg; Reskrypt Senatu Rządzącego z 10.10.1842 r. nr 5333 (zatrudnienie B. Okręglickiej). Pensja akuszerki wynosiła 300 złp rocznie. 119 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł XII „Co do opału i światła” (art. 103-106). Od stycznia do maja oświetlano je od 17:00 do7:00, od czerwca do września od 21:00 do 3:00, od października do listopada od 18:00 do 6:00, w grudniu od 16:00 do 8:00. Liczbę pieców, lamp i świec ustalano w budżetach Gmachu Więzień Kryminalnych.

237 Mateusz Mataniak więźniów”120. Prace montażowe w łaźni wykonali więźniowie, pracujący pod nadzorem dyrektora budownictwa121. Zainstalowali wtedy cztery plu- ski z drzewa jodłowego, osiem deseczek do wyłożenia podłogi oraz „kadź na zimną wodę” (balia) z rurką doprowadzającą wodę122. O ukończonych pracach inspektora powiadomił szef służby budowlanej123. Znacznie gorsza sytuacja panowała w prowizorycznych więzieniach dla przestępców politycznych124. Należy niestety stwierdzić, że w świetle relacji z drugiej połowy XIX w. warunki pobytu w krakowskim więzieniu odbiegały od wymogów ustalonych w instrukcji. W ocenie Jana S. Harbuta były one wręcz tragicz- ne. Grozę budził zwłaszcza dawny karcer zakonny, zwany „grobem”, w którym mogło się pomieścić 42 więźniów, a także pomieszczenie dla krnąbrnych więźniarek, zwane „piekłem”, dla 40 osób125. Można postawić tezę, że nawet znajomość postępowych prac z zakresu penitencjarystyki nie wpłynęła na poprawę losu osadzonych w krakowskim więzieniu126.

Wygląd osadzonych

Na podstawie instrukcji można też odtworzyć wygląd skazańców. Odzieniem mężczyzn była sukienna kurtka, rajtuzy na guziki, furażerka, spodnie z sukna ordynaryjnego, koloru szaraczkowego, podszyte płótnem konopnym; oprócz tego koszula konopna i skórzane trzewiki. Kobiety

120 Rozporządzenie komitetu więziennego z 17.01.1843 r., nr 654, IW 19, k. 23 (wykonanie zarządzeń Senatu Rządzącego dotyczących poprawy warunków sanitarnych w więzieniu). 121 Pismo komitetu więziennego do inspektora z 05.09.1844 r., nr 1180, IW 18, k. 293; postanowienie Senatu Rządzącego z 23.08.1844 r., nr 3933 DGS, ibidem (zatwierdzenie kosztorysu). Szefem dyrekcji budownictwa był Karol Kremer. 122 Pismo inspektora do komitetu więziennego z 03.03.1845 r., IW 18, k. 294 (przesłanie kosztów likwidacji); Likwidacja kosztów urządzenia Kąpieli Kroplistej, ibidem. Kupiono też blaszane kije i gwoździe do przybicia podłogi. Koszt prac: 119 złp 29 gr. (w tym wynagrodzenie dla inspektora oraz za pracę więźniów − po 18 złp 18 gr). Najdroższa była balia na wodę (36 złp). 123 Pismo dyrektora budownictwa do komitetu więziennego z 26.11.1844 r., nr 32, IW 18, k. 297; pismo komitetu do inspektora z 7.12.1844 r., nr 1256, ibidem. Komitet nakazał „utrzymywanie kąpieli w czystości”. Przed skorzystaniem z pryszniców wypełniano małe karteczki (bloczki) „dla infirmaryi więźni kryminalnych”, IW 19. Były w nich dane o wydanych „ciepłych kąpielach” i nazwiska wykąpanych więźniów. 124 Pismo lekarza więziennego do inspektora z 16.12.1847 r., nr 34, IW 19, k. 23-24. W piśmie była mowa, że spośród 38 osób przetrzymywanych w budynkach klasztoru Franciszkanów „półroczną kąpiel jesienną” odbyło zaledwie 8. 125 J.S. Harbut, Mały Rzym, Kraków 1936, t. III, s. 124. Autor pisał też: „Więzienie św. Michała to zupełnie inny świat, jakby oddzielony od reszty życia nie tylko grubym i wysokim murem, ale i uczuciem pogardy dla jego mieszkańców. To jakby już po tamtej stronie życia i Styksu we władaniu samego Charona świat przestępców, zbrodniarzy, ludzi odepchniętych od ludzkości, wyklęty i przeklęty” (ibidem, s. 109-110). 126 J.S. Harbut, op. cit., s. 136.

238 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie… nosiły kaftany (jupki), podszyte płótnem konopnym spódnice, czepki, chustki z płótna lnianego, koszule konopne oraz skórzane trzewiki bez korków. Każdy z więźniów udających się do lazaretu dostawał szlafrok, szlafmycę, koszulę i płócienne skarpetki, mężczyźni dodatkowo „długie gatki”, kobiety płócienną spódnicę i pantofle. Materiały do uszycia odzie- ży dostarczali przedsiębiorcy, niekiedy ubrania szyli sobie więźniowie127. W 1840 r. Senat na wniosek komitetu więziennego zgodził się, aby skazani na karę I stopnia mogli ją odbywać w „prywatnej odzieży, w swoich sukniach”128. W 1845 r. komitet upoważnił inspektora do zakupu bielizny dla więźniów; preferowane miało być jej wytwarzanie rękami samych skazańców129. Na więzienną pościel składały się: sienniki, płócienne wałki pod głowę (wypchane mchem lub słomą) oraz koce (zwykłe deki bajowe). W lazaretach znajdowały się też prześcieradła z konopii. Instrukcja naka- zywała dbałość o czystość bielizny, a także regularne pranie (odświeżanie) pościeli. Praczkami były więźniarki wyznaczone przez inspektora130.

Zatrudnianie więźniów

Istotną metodą resocjalizacji osadzonych jest praca fizyczna. Pełni ona nie tylko rolę wychowawczą, ale także, zwłaszcza w przypadku prac na rzecz podmiotów zewnętrznych, jest dobrym sposobem na podrepero- wanie więziennego budżetu. W połowie XIX w. roboty więzienne organi- zowano zarówno w obrębie murów więziennych, jak też poza zakładem karnym. W instrukcji przewidziano np. tworzenie prostych warsztatów, do których zaliczono kamieniarstwo, bednarstwo, krawiectwo, szewstwo,

127 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł X „O odzieży, obuwiu i pościeli” (art. 94-98, 100). Jeden ręcznik otrzymywało czterech więźniów. Osoby „pod inkwizycją” nosiły własną odzież. Opuszczający więzienie niemający własnej odzieży ani środków na jej nabycie dostawali ją po zdrowych więźniach. Przedmioty po zbiegłych lub zmarłych więźniach przekazywano do depozytu kryminalnego Trybunału I Instancji. 128 Pismo komitetu więziennego do inspektora z 01.02.1840 r., nr 712, IW 1, k. 23; uchwała Senatu Rządzącego z 23.02.1840 r., nr 409 DGS, ibidem. 129 Pismo komitetu więziennego do inspektora z 05.04.1845 r., nr 1339, IW 21, k. nspg; pismo inspektora do komitetu więziennego z 28.03.1845 r., nr 227, ibidem. W 1845 r. zgłoszono zapotrzebowanie na 300 koszul męskich, 30 koszul kobiecych, 25 czepków dla kobiet, 30 chustek, 200 ręczników i 25 prześcieradeł. Odzież miano oznaczyć cechą rządową z datą roczną. W jej zakupie uczestniczył kapelan ks. Wójcikowski. 130 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł X „O odzieży, obuwiu i pościeli”. Tytuł XI „O praniu bielizny i odświeżaniu pościeli” (art. 99, 101-102). Słoma do jednego siennika miała ważyć ok. 20 funtów. Koszule prano co tydzień (chorych częściej), sienniki prano i napychano co 6 tygodni (chorych co dwa). Do wyprania jednej koszuli przeznaczano dwa łuty mydła (podobnie na prześcieradła i szlafroki), na ręcznik jeden łut. Pozostałą bieliznę i odzież prano w ługu.

239 Mateusz Mataniak przędzenie lnu, skubanie pierza, robienie pończoch, a także „inne zatrudnienia, niegrożące bezpieczeństwu osób lub budynków”131. Uruchomienie warsztatów i rękodzieła wymagało zgody inspektora. Nie dotyczyło to prostych czynności wykonywanych dla własnej potrzeby. Sfinansowanie dodatkowych nakładów wymagało zgody Senatu. Narzę- dzia pracy i materiały dostarczali przedsiębiorcy bądź własna administracja. „Sposób wykonywania fabryk” za każdym razem ustalał komitet więzienny; zastrzeżono, że kobiety mogą się trudnić wyłącznie praniem, szyciem, robieniem pończoch i przędzeniem lnu132. Prace wykonywano pod kierunkiem rzemieślników (biegłych ręko- dzielników), których wybierał Senat, na wniosek komitetu więziennego. Dopuszczalna była płaca „roczna lub na czas”. Majstrowie doglądali pra- cę więźniów, przy okazji przyuczając ich do zawodu. Mogli wnioskować do inspektora o sposoby organizacji pracy. Przydział zadań odbywał się z uwzględnieniem zdolności skazańców133. Przepisy zakazywały wspólnej pracy skazanych na ciężkie więzienie z odbywającymi karę w więzieniu prostym bądź w areszcie policyjnym. Wykwalifikowani skazańcy, „znający kunszt lub rzemiosło” mogli żądać wyznaczenia prac w obrębie więzienia, „zatrudnienia w swojej celi”. Wyroby więźniów sprzedawano po „cenach rządowych”, ustalanych na wniosek komitetu więziennego. Prace wię- zienne wykluczały zatrudnianie więźniów przy robotach publicznych; nie dotyczyło to jedynie skazanych na ten właśnie rodzaj kary134. Za swoją pracę więźniowie otrzymywali wynagrodzenie. Przysługiwało im 18 gr tantiemy dziennej, co odpowiadało 1/12 dziennego zarobku. Wypłacano ją przy opuszczaniu więzienia, była ona „wsparciem na opę- dzenie pierwszych potrzeb życia”. Warunkiem wypłaty było nienaganne sprawowanie, dlatego w razie ucieczki bądź śmierci więźnia honorarium

131 Inwentarz wszelkich effektów fabrycznych sporządzonych w Gmachu Więzień Kryminalnych z 16.06.1840 r., IW 21. Inwentarz wymieniał ponadto prace gątarskie, powroźnicze, sukiennicze, stolarskie, tkackie, trackie i ciesielskie. 132 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł XIII „O robotach więziennych i zwrocie kosztów alimentacyjnych” (art. 107-111). Niedozwolone były warsztaty „wymagające materiałów palnych”. Prace wykonywano „na wagę lub sztuki”; dla zawarcia umowy wymagano zgody Senatu i opinii komitetu więziennego. Wyjątek stanowiły prace do 50 złp, które inspektor zawierał na własną odpowiedzialność, za wiedzą przewodniczącego komitetu. 133 Ibidem, tytuł XIII „O robotach więziennych” (art. 112-117). Pobierane przez majstrów materiały odnotowywano w specjalnej książce; wykonane przedmioty składano w magazynie („składzie”); majstrów zobowiązano do składania comiesięcznych sprawozdań (przy „pracach ciągłych”) lub po zakończeniu prac (według wzoru D), które zawierały informacje o zużytych materiałach, wadze wyrobów itp. 134 Ibidem, tytuł XIII „O robotach więziennych” (art. 124-129). Prace wykonane przez więźniów wpisywano do „księgi składowej” (według wzoru E), w której odnotowywano cenę oraz nazwisko kupca („biorącego wyrób”); w instrukcji ustalono też zasady rozliczania pracy osób przebywających w więzieniu inkwizycyjnym i w aresztach policyjnych (art. 130-131).

240 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie… przepadało na rzecz skarbu publicznego. O przysługującym wynagrodze- niu więźniowie byli informowani przez inspektora. Komitet więzienny mógł się wstawiać do Senatu za więźniami „pracowitymi i dobrze się sprawującymi”135. W 1838 r. komitet więzienny nakazał skrupulatne wpi- sywanie wysokości tantiem pod pozycją „rachunków na różne wyroby w Gmachu Więzień Kryminalnych przedsiębrane”136. Wypłata tantiem odbywała się na podstawie wykazów więźniów „uży- wanych do prac w warsztatach”, które inspektor przedstawiał wydziałowi spraw wewnętrznych137. Przykładowo, w grudniu 1846 r. prace prowadzono w warsztacie szewskim, stolarskim i bednarskim. Część wynagrodzenia miano wypłacić od razu, w obecności kapelana, część zapisać w „ksią- żeczkach oszczędnościowych”138. Zaoszczędzone pieniądze wypłacono m.in. Walentemu Cholewie, który wyszedł z więzienia w 1847 r.139. Kilka „książeczek pracy więźniów” zachowało się w aktach Inspektoratu Wię- zień Kryminalnych140. W 1837 r. Sejm Wolnego Miasta Krakowa wyeliminował z kodeksu karnego możliwość zaostrzania kary pozbawienia wolności przez używanie więźniów do robót publicznych, poprzez ich wynajmowanie do prac poza więzieniem. Powodem była sprzeczność usuwanych rozwiązań z założe- niami kary, co utrudniało powrót „na drogę prawości” oraz stawanie się „użytecznymi członkami społeczności”. Parlament nakazał „urządzenie

135 Ibidem, tytuł XIII „O robotach więziennych” (art. 118-123). Więźniowie skazani na krótki pobyt mogli otrzymywać podwyższoną tantiemę 6 złp. Tantiemy wypłacano na podstawie świadectwa inspektora („ile dni przepracował i ile się należy”); nie można ich było zaliczać na rachunek pobytu w „więzieniu inkwizycyjnym”. 136 Pismo komitetu więziennego do inspektora z 27.07.1838 r., nr 373, IW 19, k. 145. Komitet nakazał też odnotowywać ilość prac wykonanych przez więźniów. Miano ich wynagradzać „w miarę zdolności, pośpiechu i pilności w robocie”. Powyższe uwagi były związane z pracami kamieniarskimi. 137 Wykaz więźniów kryminalnych pracujących w warsztacie szewskim w grudniu 1846 r. (wynagrodzenie dzienne 3 złp), IW 4, k. nspg; Wykaz więźniów... w warsztacie stolarskim (1 złp 24 gr.), ibidem; Wykaz więźniów... w warsztacie bednarskim (1 złp 24 gr.), ibidem; pismo wydziału spraw wewnętrznych do inspektora z 13.01.1847 r., nr 146 (przesłanie wykazów), ibidem, k. nspg. Połowę tantiemy wpisano do książeczek oszczędności więźniów. 138 Pismo wydziału spraw wewnętrznych do inspektora z 01.01.1847 r., nr 146, IW-4, k. nspg. 139 Pismo wydziału spraw wewnętrznych do inspektora z 26.01.1847 r., nr 431, IW-4, k. nspg; pismo inspektora do wydziału spraw wewnętrznych z 20.01.1847 r., nr 48, ibidem. Cholewa wykonywał prace kamieniarskie. Wypłata nastąpiła na wniosek inspektora, za pokwitowaniem przewodniczącego wydziału spraw wewnętrznych. 140 Zob. np. Książeczka pracy więźnia w warsztacie kamieniarskim, IW 19, k. 169-180. Należała ona do Szczepana Kawińskiego (w latach 1840-1841) Zawierała dane: czas pracy (dzień, miesiąc, rok), wykonane prace, ocena pracy, wysokość wynagrodzenia. Jego wypłatę zarządził inspektor 12.01.1848 r. Rachunki sprawdziło biuro rachuby 19.02.1848 r., wypłatę honorarium (1 złp 4 gr.) zatwierdził Urząd Cyrkularny Krakowski 26.02.1848 r.

241 Mateusz Mataniak prac w domu więziennym” oraz wprowadzenie środków ułatwiających więźniom „usposobienie ku godziwemu na przyszłość utrzymaniu się”141. W sprawozdaniu dla parlamentu W. Kopff stwierdził, że dzięki pracy w więziennych warsztatach skazańcy nabywają praktyczne umiejętności, otrzymując zwiększone zarobki za pracę; ubolewał zarazem, że niestety „zbyt często wracają oni na złą drogę”142. W 1840 r. więźniowie zrepe- rowali okienko kanałowe wychodzące na ogród przy domu pracy przy- musowej143; w 1841 r. przygotowali miejsca dla więźniów politycznych, realizując polecenie Komisji Śledczej delegowanej przez Trzy Najjaśniej- sze Dwory144. Ze względów finansowych warsztaty więzienne zlikwidowano w 1846 r. Wpłynęło to na wzrost kosztów utrzymania więźniów; było też źródłem ich bezczynności, niekorzystnie wpływającej na stan psychiczny145. W związku z tym Rada Administracyjna wprowadziła rozwiązanie zastępcze, nakazując osadzonym drobne prace krawieckie, szewskie, kamieniarskie (np. przy budowie kanałów miejskich). Zatrudniano ich także do wytwarzania rzeczy „na własne potrzeby” oraz do „obsztalun- ków wojskowych”146. Doraźnie malowali „bielili” też wnętrze więzienia147.

141 Ustawa z 07.02.1838 r. Ustawa znosząca kary przez użycie więźniów do robót publicznych, ogłoszona pismem Senatu Rządzącego z 08.03.1838 r., nr 697 DGS, Dz. Praw WMK z 1838 r. Zmiany dotyczyły art. 17 lit. a cz. I kodeksu karnego oraz art. 19 lit. e, cz. II, o ciężkich przestępstwach policyjnych (rozdział „O użyciu zbrodniarzy i występnych do robót publicznych”). Ustawa weszła w życie 01.06.1838 r. 142 Zdanie Sprawy..., s. 114-117; J. Demel, op. cit., s. 80. W 1838 r. miały nadal działać warsztaty kamieniarski, szewski (produkował obuwie dla więźniów oraz przebywających w domu pracy przymusowej i zakładach towarzystwa dobroczynności), stolarski (wykonywał więzienną posadzkę), bednarski (produkcja naczyń), przędzalniczo-tkacki (płótna i drelichy), sukienniczy (sukna więzienne), powroźniczy (liny dla mostu pod- górskiego, tryle do galarów i dla górnictwa skarbowego), tkacki (kloce na forszty do magazynu skarbowego), krawiecki (odzież dla więźniów i strażników oraz służby drogowej). 143 Pismo komitetu więziennego do inspektora z 18.06.1840 r., IW 19, k. 151. Koszt prac wyniósł 36 złp i 2,5 gr. 144 Pismo komisji śledczej do komitetu więziennego z 30.07.1841 r., nr 199, IW 18, k. 227-228; pismo komitetu więziennego do inspektora i komisji śledczej z 3.08.1841 r., nr 160, ibidem. „Więźniowie kryminalni” mieli wybielić i wyczyścić korytarze oraz areszty dla więźniów politycznych. Koszt prac: 33 złp 27 gr. Dotyczyły one 14 cel (stancji). 145 Sprawozdanie z czynności Rady Administracyjnej za rok 1849, sygn. 29/645/171, k. 28. 146 Sprawozdanie z czynności Rady Administracyjnej za rok 1850 z 15 I 1851 nr 273, sygn. 29/645/171, k. 127; pismo wydziału spraw wewnętrznych do inspektora z 04.07.1846 r., nr 4058, IW 3, k. 463. 147 Pismo wydziału spraw wewnętrznych do inspektora, dyrektora budownictwa i ekonomii miejskiej z 24.06.1846 r., nr 3891, IW 3, k. 451. Dozór techniczny spoczywał na dyrekcji budownictwa. Wapno miała zapewnić ekonomia miejska.

242 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie…

Podstawy finansowe więziennictwa

Finansowanie więziennictwa odbywało się na podstawie budżetu uchwalonego przez Zgromadzenie Reprezentantów; Sejm zazwyczaj uwzględniał przy tym wnioski inspektora, zawarte w „etatach więzień kryminalnych”. Przed przesłaniem do parlamentu podlegały one aprobacie Senatu. Etaty obejmowały pozycje dochodów i wydatków, przy czym te ostatnie obliczano na podstawie przeciętnych kosztów działalności więzie- nia w ciągu trzech lat. Pozycje budżetów modyfikowano wskutek zwiększe- nia się liczby więźniów, co jednak nie wymagało „aprobacji rządowej”148. Ponieważ wszyscy członkowie więziennego personelu byli urzędnikami państwowymi „oficjalistami rządowymi”, przysługiwało im wynagrodzenie ze skarbu publicznego. Przykładowo, w 1833 r. inspektor zarabiał 1600 złp rocznie (133 złp 10 gr miesięcznie), kapral dozorców 700 złp (58 złp 10 gr mies.), strażnicy po 400 złp (33 złp 10 gr mies.)149. Wszystkim przysługiwało prawo do urlopu oraz zaopatrzenia emerytalnego150. W aktach zachował się wniosek kapelana ks. Majkucińskiego, który wystąpił do Rady Administracyjnej o urlop zdrowotny151. W latach 1837-1838 nastąpił wzrost wydatków na więziennictwo, co było skutkiem utworzenia stanowiska kontrolera kasy więziennej (pensja roczna 1200 złp) oraz sekretarza komitetu więziennego (pensja 240 złp; razem 1440 złp), którzy mieli odciążyć inspektora, zapewniając też skuteczniejszy nadzór nad więziennymi finansami. Pensję inspektora

148 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł XV „O rachunkowości więzienia” (art. 134-136). Dział wydatków obejmował pozycje: I. Żywność więźniów, II. Odzież obuwie, III. Opał i światło, IV. Pranie i posłanie, V. Lekarstwa, VI. Pensje oficjalistów, VII. „Sprawienie inwentarza”, VIII. Reparacje i budowle gmachu, IX. Ciężary przywiązane do Gmachu Więzień Kryminalnych (podatki, opłata kominiarza, czyszczenie kloak), X. Materiały piśmienne, XI. Codzienne wydatki na porządek domowy, czyszczenie mieszkań i bielenie drobne reparacje, wydatki kościelne, XII. Ekstraordynaria („wsparcie wychodzących, okucie więźniów, pochowanie zmarłych, egzekucja delikwentów”). Projekt budżetu inspektor miał przedstawić do 1 czerwca każdego roku. Utworzono wówczas ogólny „fundusz rezerwowy”. 149 „Wyrachowanie ogólne potrącić się mającego procentu z pensyi urzędników i officyalistów ze Skarbu Publicznego płatnych na fundusz emerytalny, tudzież Milicyi Krajowey i Żandameryi” z 6.12.1833 r., WMK V-152, k. 420. Dozorca aresztów policyjnych zarabiał 800 złp (66 złp 20 gr miesięcznie). 150 Nabywanie świadczeń emerytalnych określała ustawa z 18.09.1833 r. − Prawo o Towarzystwie Emerytalnym, ogłoszona pismem Senatu Rządzącego z 01.10.1833 r. nr 6337 DGS, Dz. Praw WMK z 1833 r. (to samo w: WMK V-153, k. 563-576) oraz Nowa ustawa emerytalna z 07.02.1838 r., ogłoszona pismem Senatu Rządzącego z 15.03.1838 r., nr 698 DGS i 1418 DGS, Dz. Praw WMK z 1838 roku. Zmodyfikowano ją ustawą z 01.07.1844 r. Uzupełnienie ustawy emerytalnej z roku 1838, ogłoszoną pismem Senatu Rządzącego z 03.07.1844 r., nr 3801 DGS, Dz. Praw WMK z 1844 r. 151 Pismo prezesa Trybunału do Rady Administracyjnej z 23.07.1852 r., nr 738 (do nr 10 811), „Dziennik Podawczy c.k. Rady Administracyjnej Wielkiego Księstwa Krakowskiego”, WMK V-520, k. 219. Urlop udzielono 23.07.1852 r. po zasięgnięciu opinii prezesa Trybunału.

243 Mateusz Mataniak zwiększono wówczas o 200 złp, aby mógł podołać nowym obowiązkom (prowadzenie kasy i rachunkowości, nadzorowanie warsztatów). Zwięk- szone pensje dostali też dozorcy (38 złp miesięcznie, czyli 456 złp rocznie). Rezygnacja z pracy skazańców poza więzieniem spowodowała spadek wpływów od przedsiębiorców wynajmujących więźniów. Z drugiej strony pozwoliła na niemałe oszczędności: zredukowano liczbę strażników (z 12 do 8), „wycofano się też z ich umundurowania”, co było konsekwencją tego, że nie musieli już wychodzić poza więzienie. Senat nakazał też więk- szą skrupulatność w wydatkach na „opał, światło do kurdygardy i rewizje nocne”. Wprowadzono wtedy oświetlenie olejowe w miejsce łojowego, które „wydawało światło mdłe, migające i nieodpowiednie potrzebie dobrego oświetlenia Gmachu Więzień Kryminalnych”152. W powyższym okresie wprowadzono więc konieczne modyfikacje w etacie więziennym: wydatki obejmowały teraz czternaście tytułów153. Wysokość wydatków według tytułów i z uwzględnieniem zmian w kolejnych latach przedstawiono w poniższej tabeli. Powyższe kwoty zamieszczano następnie w ogólnokrajowych bu- dżetach Rzeczypospolitej Krakowskiej, zazwyczaj z niewielkimi po- prawkami. W budżecie na lata 1833-1837 utrzymanie więzienia kosz- towało 40 000 złp154. W budżecie na lata 1838-1841 na cel ten zapisano

152 Projekt do etatu dla więzień domu poprawy i kary na rok etatowy 1838/1839, IW 17, k. 177-191. Projekt etatu Senat Rządz. zatwierdził 20.10.1837 r., nr 6083 DGS. Por. Projekt do etatu dla więzień domu poprawy i kary na rok 1840, IW 17, k. 211-225 (zatwierdzony przez komitet więzienny 26.11.1840 r.); Projekt do etatu na rok 1843 z 28.11.1842 r., ibidem, k. 227-247; Etat dla domu poprawy i kary na rok 1846, ibidem, k. 265-280 (zatwierdzony przez komitet 04.12.1845 r., nr 1547, przez Senat Rządzący zaś 27.12.1845 r., nr 6056 DGS). 153 Ibidem. Były to następujące tytuły: I. Żywność, II. Pensje dla odźwiernego i dozorców, III. Opał i światło, IV. Służba zdrowia i lekarstwa, V. Naczynia gospodarcze, VI. Odzież, VII. Pranie bielizny, VIII. Słoma, IX. Drobne wydatki, X. Kajdany, XI. Obrządki, XII. Materiały piśmienne, XIII. Ekstraordynaria, XIV. Pensje dla przybyłych osób. 154 Budget rozchodów na rok 1833/37, „Budgeta oryginalne przychodów jako rozchodów Wolnego Miasta Krakowa i Jego Okręgu z lat 1833/37-1838/41 przez Zgromadzenie Reprezentantów uchwalone”, WM 20, k. 156-159, 170-171, tytuł IX „Więzienia i dom pracy przymusowej” obejmował kwotę 52 115 złp 20 gr (po dodaniu sum na działalność aresztów policyjnych - 3115 złp 20 gr oraz domu pracy przymusowej). Budżet zamknął się w kwocie 1 mln 775 766 złp 15 gr. Wzrost kosztów był spowodowany zwiększeniem się liczby aresztantów.

244 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie… 65 817 złp 23 gr XIV. Ekstraordynaria XIV. 300 złp XIII. Umundurowanie dozorców 328 złp 15 gr 124 złp 350 złp 265 złp 362 złp 2200 złp 333 złp 10 gr 5990 złp 3 gr 159 złp 1600 złp 8079 złp 5 gr 8740 złp 36 986 złp 20 gr 1846 51 525 złp 13 gr XIV. Ekstraordynaria XIV. 300 złp XIII. Umundurowanie dozorców 663 złp 22 gr 108 zł 15 gr 400 złp 640 złp 369 złp 750 złp 333 złp 10 gr 7340 złp 2 gr 272 złp 2060 złp 7114 złp 29 gr 7388 złp 23 785 złp 25 gr 1843 40 373 złp 6 gr - 150 złp 108 złp 15 gr 400 złp 400 złp 322 złp 2 gr 250 złp 262 złp 12 gr 4686 złp 26 gr 200 złp 1300 złp 4222 złp 14 gr 7388 złp 20 683 złp 10 gr 1840 40 000 złp 1440 złp 94 złp 29 gr 98 złp 400 złp 600 złp 181 złp 200 złp 200 złp 5299 złp 26 gr 200 złp 1100 złp 3354 złp 25 gr 6148 złp 20 683 złp 10 gr 1838/1839 49 769 złp 10 gr XIV. Podatki publiczne 720 złp 24 gr XV. publiczne 720 złp 24 gr XV. Podatki XIV. Umundurowanie dozorców 714 złp 23 gr XVI. Ekstraordynaria 200 złp XIII. Materiały 720 zł 24 gr XII. Obrządki 450 złp XI. Kajdany 889 złp X. Drobne potrzeby 223 złp 10 gr IX. Słoma 425 złp VIII. Pranie 200 złp VIII. Pranie VII. Odzież 5528 złp 10 gr V. Utrzymanie DW 833 złp; tyt. VI Utrzymanie DW V. Narzędzia gospodarcze 569 złp 15 gr 2490 złp 4907 zł 8 gr 7100 złp 24 406 zł 10 gr 1833/1834-1837 Razem: XIV. Pensja dla przybyłych Pensja XIV. osób (kontroler i sekretarz) XIII. Ekstraordynaria XII. Materiały piśmienne XI. Obrządki religijne X. Kajdany IX. Drobne potrzeby VIII. Słoma na posłanie VII. Pranie bielizny VII. Pranie i pościeli VI. Odzież, bielizna i pościel V. Naczynia gospodarcze V. (gospodarskie) IV. Służba zdrowia IV. i lekarstwa III. Opał i światło II. Pensja osób II. Pensja dozorujących I. Żywność Rok etatowy/tytuł Rok (oznaczenie wg etatu z 1838 r.) Tabela 1. Wydatki na utrzymanie Gmachu Więzień Kryminalnych w latach 1833-1846 na utrzymanie Gmachu Więzień 1. Wydatki Tabela Źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów wskazanych w przypisach 152-153.

245 Mateusz Mataniak

46 524 złp 17 gr155, na lata 1845-1846 − 47 608 złp 3 gr156. W kolejnych latach wydatki podawano w walucie austriackiej157. W statucie z 1834 r. pominięto zasady „manipulacji kasowej i rachunkowej”. Inspektorowi nie wolno było wszakże likwidować wydatków na działalność więzienia, od czego wyjątek stanowiły prace porządkowe w jego wnętrzu; na ich pokrycie pobierał od Senatu zaliczkę salvo calculo, ustaloną w etacie więziennym158. W 1840 r. weszły w życie nowe zasady prowadzenia kwitariuszy, które ustalił prezes trybunału; zostały one zatwierdzone przez Senat159. W kancelarii inspektoratu miała działać kasa więzień kryminalnych, do której wpłacano np. pieniądze na potrzeby więzienia. Kontrola finansowa odbywała się przy pomocy dziennika głównego przychodów i rozcho- dów, w którym codziennie odnotowywano wszelkie dochody i wydatki. Szczególną uwagę poświęcono przywięziennym warsztatom: w związku z tym zaprowadzono książkę kasową do zapisywania wpływów i wydatków z prac więźniów160. Prowadzono też księgę wpływów materiałów surowych dla warsztatów oraz wyrobów wytworzonych przez więźniów161. Wpłata i wypłata pieniędzy wymagała zgody komitetu więziennego; podobnie było z przyjmowaniem „surowych materiałów” do magazynu. Wydanie materiałów z magazynu wymagało pokwitowania. Odrębną ra- chunkowość prowadzono w związku z pracami remontowymi w więzieniu,

155 Budget przychodu na rok 1838/41 czyli na czas od dnia 1 czerwca 1838 r. do ostatniego grudnia 1841 r., WM 20, k. 544-545, 562-563. Na utrzymanie więźniów przeznaczono 40 tys. złp; koszt opału w postaci 508 korców węgla oraz 36 siąg drzewa wyniósł 2037 złp. Prowadzenie domu pracy przymusowej − 9000 złp. Cały budżet zamknął się w kwocie 1 mln 812 224 złp 3 gr. 156 Budget przychodu uchwalony przez Zgromadzenie Reprezentantów WMK i jego okręgu na posiedzeniu w dniu 13 lipca 1844 r., „Budget w roku 1844 uchwalony do akt seymowych należący”, WM 21, k. 44-45, 80-81. Cały tytuł V (łącznie z utrzymaniem domu pracy przymusowej − 25 916 złp 27 gr.) wyniósł 70 525 złp. Cały budżet zamknął się w kwocie 2 mln 231 343 złp 12 gr. 157 J. Demel, op. cit., s. 80. W 1845 r. było to 3550 złr, w 1846 r. − 6900 złr, w 1847 r. − 12 875 złr, w 1849 r. − 13 000 złr, w 1851 r. − 8200 złr, w 1852 r. − 6000 złr. 1 złoty reński liczył 30 krajcarów. 158 Instrukcja więzień kryminalnych, tytuł III „O porządku domowym w więzieniach” (art. 41-42). Zaliczka salvo calculo dotyczyła np. bielenia cel, wprawiania szyb, reperacji sprzętów itp. Więźniom zezwolono na korzystanie z własnej pościeli, po jej wcześniejszym zrewidowaniu. 159 Pismo komitetu więziennego do inspektora z 14.12.1839 r., nr 8, IW 1, k. 3; postanowienie Senatu Rządzącego z 16.11.1839 r., nr 6509 DGS (zatwierdzenie „Instrukcji prowadzenia manipulacji kasowej i rachunkowej”). 160 Instrukcja prowadzenia manipulacji..., (art. 1-5), IW 1, k. 9. Z „przychodów i wydatków etatowych” inspektor corocznie składał Senatowi sprawozdania, które obejmowały m.in. awanse na światło, mydło do prania, pensje dozorców, opłatę podatków, pensję kominiarza, potrzeby kancelarii, utensylia itp. Kasa miała posiadać „dobre zamknięcie”. Książkę kasową („conto bucher”) określał wzór B. 161 Instrukcja prowadzenia manipulacji..., (art. 6-7), IW 1, k. 10. Obowiązek ten spoczywał na pisarzu więzień kryminalnych, który nadzorował też magazyny „artykułów surowych i wydanych do przetworzenia” oraz „wyrobów oddanych z warsztatów”. Obie księgi określały wzory C i D.

246 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie… wykonywanymi przez osadzonych162. Ważne były też zasady wypełniania „książeczek zarobku więźniów”, w których majstrowie odnotowywali zrealizowane prace; do końca roku inspektor miał skontrolować rachunki z działalności warsztatów, które po sprawdzeniu w biurze rachuby przesy- łał Senatowi do zaaprobowania163. Ponieważ instrukcja nie była przestrzegana, komitet więzienny wprowadził dodatkowy wymóg składania przez inspektora i pisarza comiesięcznych sprawozdań o stanie kasy więziennej, a także informacji o sytuacji warsztatów164.

Podsumowanie

Powyższe ustalenia pozwalają na dokonanie ogólnej oceny krakowskiego systemu więziennego. Jego organizacja była wzorowana na roz- wiązaniach stopniowo wprowadzanych w krajach Europy Zachodniej. Znalazły w niej odzwierciedlenie niektóre postępowe idee, torujące sobie drogę w świadomości środowisk odpowiedzialnych za organizację i funkcjonowanie więzień w pierwszej połowie XIX w. Autorzy instrukcji z 1834 r. musieli się zarazem liczyć z finansowymi możliwościami Rze- czypospolitej Krakowskiej; stąd też większość rozwiązań uwzględniała rzeczywiste warunki panujące w przerobionym na więzienie klasztorze św. Michała. Na uznanie zasługuje z pewnością ujęcie w ramy prawne zasad działalności więziennego personelu, jak też ścisłe określenie praw i obowiązków osadzonych. Analiza dokumentów przekonuje, że instrukcja w istocie była przestrzegana przez pracowników więzienia. Wśród niepowodzeń władz należy wskazać nierozwiązanie podstawowego problemu, jakim było przeludnienie Gmachu Więzień Kryminalnych, co było zresztą głównym powodem krytyki ze strony dziewiętnastowiecznych publicystów.

162 Instrukcja prowadzenia manipulacji..., (art. 8-11), IW 1, k. 11-12. Rachunki podlegały kontroli biura rachuby. Zyski wciągano do „dziennika głównego”, pod pozycją ekstraordynariów. 163 Instrukcja prowadzenia manipulacji..., (art. 12-13), IW 1, k. 12-13. Inspektor porównywał książeczki z codziennymi raportami majstrów. Więźniom miano przekazywać 1/12 zarobku. 164 Pismo komitetu więziennego do inspektora z 01.06.1840 r., nr 748, IW 1, k. 27. Wprowadzono też osobną „księgę rachunkową” („manuał wpływów i wydatków pieniężnych”). Postanowienia obowiązywały od 01.06.1840 r.

247 Mateusz Mataniak

Bibliografia

Bartel W.M., Ustrój i prawo Wolnego Miasta Krakowa (1815-1846), „Biblioteka Kra- kowska” 1976, nr 116. Czołgoszewski J., Więziennictwo Księstwa Warszawskiego, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2010, nr 69. Demel J., Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach 1846-1853, „Biblioteka Krakowska” 1951, nr 107. Goclon J., Konstytucje Wolnego Miasta Krakowa z 1815, 1818 i 1833 r., [w:] Konstytucje Polski. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu,red. M. Kallas, t. I, PWN, Warszawa 1990. Górny J., Elementy indywidualizacji i humanizacji karania w rozwoju penitencjarystyki, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1996. Grodziska K., Wiktora Kopffa opis Londynu w 1834 r., „Rocznik Biblioteki PAN w Kra- kowie”, 1992, R. XXXVII. Grodziska K., Wiktora Kopffa opis Paryża w 1834 r., „Rocznik Biblioteki PAN w Kra- kowie”, 1998, R. XLIII. Grodziska K., Wiktora Kopffa podróż po Szwajcarii w 1834 r., „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie”, 1997, R. XLII. Harbut J.S., Mały Rzym, t. I, Kraków 1936. Homola-Skąpska I., Kopff Wiktor, „Polski Słownik Biograficzny” 1968, t. XIV/1, z. 60. Kopff W., O systemie karnym poprawczym i więzieniach stosownych do niego, Kraków 1835 (nadbitka z „Kwartalnika Naukowego” 1835, t. II). Kopff W., Urządzenie domów ochron dla małych dzieci w Krakowie, t. 1-2, Kraków 1844-1847. Migdał J., Kodeks Karzący − pierwsza polska nowoczesna kodyfikacja prawa karnego, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2006, nr 51. Migdał J., Raglewski J., Kara pozbawienia wolności. Zarys dziejów polskiej doktryny, prawa i praktyki penitencjarnej, Wydawnictwo Arche, Gdańsk 2005. Pauli L., Austriacki kodeks karny z 1803 r. w Wolnym Mieście Krakowie (1815-1833), „Zeszyty Naukowe UJ”, Prace Prawnicze, cz. I, z. 40, Kraków 1968. Salmonowicz S., Prawo karne oświeconego absolutyzmu. Z dziejów kodyfikacji karnych przełomu XVIII/XIX w., Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1966. Senkowska M., Kara więzienia w Królestwie Polskim w pierwszej połowie XIX wieku, Ossolineum, Wrocław – Warszawa − Kraków 1961. Sobociński W., Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1964. Wspomnienie o kościele św. Michała, Kraków 1860.

248 Funkcjonowanie więzienia w Wolnym Mieście Krakowie…

Materiały archiwalne: Archiwum Narodowe w Krakowie − ekspozytura w Spytkowicach, zespół „Inspektorat Więzień Kryminalnych”, sygn. IW 1-4, 6, 8-9, 10-13, 17-19, 21. Archiwum Narodowe w Krakowie, zespół „Archiwum WMK”. Akta Senatu Rządzącego, sygn. WMK V-5, V-32, V-152, V-153, V-167, V-503, V-507, V-515, V-520, V-521. Akta Prezydium Senatu Rządzącego, sygn. WMK III-43 A, III-44 B, III-46 B. Protokoły posiedzeń Senatu i Rady Administracyjnej, sygn. WMK IV-37. Akta Wydziału Spraw Wewnętrznych, sygn. WMK VI-32. Budget rozchodów na rok 1833/37, „Budgeta oryginalne przychodów jako rozchodów Wolnego Miasta Krakowa i jego okręgu z lat 1833/37-1838/41 przez Zgromadzenie Reprezentantów uchwalone”, sygn. WM 20. Zespół „Papiery Piotra Michałowskiego”, sygn. 29/645/171.

Dzienniki urzędowe (publikatory prawne): „Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego”, „Dziennik Rozporządzeń Rządowych WMK”, „Dziennik Praw WMK”, „Dziennik Rządowy WMK”. Księga ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przestępstwa, wyd. Wiedeń 1817. „Kalendarzyki polityczne krakowskie” z lat 1834, 1844, 1846. Zdanie sprawy o stanie i położeniu kraju Wolnego Miasta Krakowa i jego okręgu w Zgro- madzeniu Reprezentantów w 1844 roku przez Senatora do tegoż Zgromadzenia delegowanego, dodatek do „Dziennika Praw WMK” z 1844 r.

249

Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 96, Warszawa 2017

Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

Polska bibliografia penitencjarna Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016 pod redakcją Stefana Lelentala

Wprowadzenie

Kolejne – piąte z rzędu1 − opracowanie polskiej bibliografii penitencjarnej stanowi kontynuację wydanego w 2011 r. przez C.H.Beck dzieła dokumentującego dorobek nauki prawa karnego wykonawczego i nauk stykowych w latach 1970-20092. Taki też jest cel obecnego i kolejnych opra- cowań bibliografii. Przy okazji wypada przypomnieć, że w okresie, który można nazywać „przedkodeksowym”, Wydawnictwo Prawnicze wydało dwie części opracowanej przez Elżbietę Janiszewską-Talago Polskiej bibliografii penitencjarnej. Pierwsza z nich obejmowała lata 1795-1962 (Warszawa 1963, s. 106), a druga lata 1963-1969 (Warszawa 1972, s. 141)3. Bibliografia adresowana jest do wszystkich, którzy podejmują trud opanowania wiedzy z zakresu prawa karnego wykonawczego – studiu- jących, ubiegających się o stopnie i tytuły naukowe oraz praktyków: sędziów, adwokatów i prokuratorów, a także do funkcjonariuszy Służby Więziennej i pracowników zakładów karnych i aresztów śledczych oraz sądowych kuratorów zawodowych i społecznych. Nie ukrywamy, że naszym zamiarem na przyszłość jest wydanie w formie książki polskiej bibliografii penitencjarnej za lata 2010-2018. Byłby to drugi tom bibliografii opublikowanej w 2009 r. przez Wydawnictwo C.H.Beck. Udokumentowany w ten sposób dorobek polskiej nauki i praktyki w zakresie wykonywania kar i innych środków reakcji prawnokarnej na przestępstwo lub czyn zabroniony byłby zwieńczeniem dwudziestu lat obowiązywania kodyfikacji karnej z 1997 r. Stefan Lelental

1 Pierwsze cztery opracowania zostały opublikowane w „Przeglądzie Więziennictwa Polskiego” z 2013 r., nr 80, s. 127-190; z 2014 r., nr 84, s. 127-167; z 2015 r., nr 88, s. 149-174; z 2016 r., nr 93, s. 119-150. 2 Gertruda i Józef Koreccy, Polska bibliografia penitencjarna. Lata 1970-2009, pod. red. S. Lelentala, Warszawa 2011, s. 720. 3 Szerzej na ten temat napisałem w „Wprowadzeniu do bibliografii” wymienionej w przypisie nr 2, s. 7-10. 251 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

Wykaz skrótów:

Arch. Krym. – Archiwum Kryminologii CzPKiNP − Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Czas. PH – Czasopismo Prawno-Historyczne DP – Diariusz Prawniczy ED − Edukacja Prawnicza EPS – Europejski Przegląd Sądowy FP – Forum Penitencjarne GP – Gazeta Prawna GSP – Gdańskie Studia Prawnicze IN – Ius Novum KKSSiP – Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury KP – Kwartalnik Policyjny KPC – Kwartalnik o Prawach Człowieka Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka MP – Monitor Prawniczy NKPK – Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego NW – Na Wokandzie OSP – Orzecznictwo Sądów Polskich OWT – Opieka Wychowanie Terapia Pal. – Palestra PC – Prawa Człowieka, Humanistyczne Zeszyty Naukowe PEWP – Prawo Europejskie w Praktyce PiP – Państwo i Prawo PL – Przegląd Legislacyjny POW – Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze PPK – Przegląd Prawa Konstytucyjnego PPol. – Przegląd Policyjny Prok. i Pr. – Prokuratura i Prawo PRPCiPH – Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego PS – Przegląd Sądowy PSiR – Profilaktyka Społeczna i Resocjalizacja PWP – Przegląd Więziennictwa Polskiego RP – Resocjalizacja Polska RPEiS – Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny SP – Studia Prawnicze ŚP – Świat Problemów

252 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

PJOC – The Polish Journal of Criminology WPP – Wojskowy Przegląd Prawniczy Wok. − Wokanda ZNMSWwB – Zeszyty Naukowe Małopolskiej Szkoły Wyższej w Brzesku Zesz. Prawn. UKSW – Zeszyty Prawnicze Uniwersytetu Kardynała Stanisława Wyszyńskiego.

253 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

Książki

B 1. Badowska-Hodyr Monika (red.), System penitencjarny w kontekście społecznych zagrożeń i szans, seria „Patologia społeczna”, Wydawnictwo Uniwersytetu Rze- szowskiego, Rzeszów 2016, s. 140. 2. Baran Beata, Postępowanie dyscyplinarne w sprawach funkcjonariuszy służby wię- ziennej, WydawnictwoWolters Kluwer, Warszawa 2016, s. 403. 3. Barczykowska Agnieszka, System oddziaływań resocjalizacyjnych Anglii i Stanów Zjednoczonych Ameryki, 2015, s. 371. 4. Bębas Sylwester, Rola religii w procesie resocjalizacji, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2015, s. 341. C 5. Ciosek Mieczysław, Pastwa-Wojciechowska Beata (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 600.

D 1. Dąbkiewicz Krzysztof, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz do nowelizacji 2016, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2016, s. 348. 2. Dąbkiewicz Krzysztof, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2016, s. 929.

J 1. Jaworska Anetta (red.), Aktywność zawodowa skazanych jako obszar oddziaływań penitencjarnych, Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, Bydgoszcz 2016, s. 358. 2. Jaworska Anetta (red.), Readaptacja społeczna sprawców przestępstw z niepełno- sprawnością psychiczną i intelektualną, Wydawnictwo Edward Mitek, Bydgoszcz 2015, s. 124. 3. Jaworska Anetta, Zasoby osobiste i społeczne skazanych w procesie oddziaływań penitencjarnych, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2016, s. 358. 4. Jaworska-Wieloch Anna, Odwołanie warunkowego zwolnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2016, s. 302. K 1. Kaczmarek Tomasz, Rozważania o przestępstwie i karze. Wybór prac z okresu 50-le- cia naukowej twórczości, t. II, lata 2006-2015, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Prawa im. Heleny Chodkowskiej, Wrocław 2016, s. 558.

254 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

2. Kamiński Arkadiusz, Jezierska Barbara, Kołodziejczak Liliana (red.), Funkcjo- nowanie placówek socjalizacyjnych i resocjalizacyjnych w aspekcie organizacyjnym i metodycznym, Wydawnictwo Atut, Wrocław 2016, s. 136. 3. Karłyk-Ćwik Anna, Rybczyńska-Abdel Kawa Dorota (red.), Resocjalizacja – czarno na białym. Konteksty niedostosowania społecznego i ich praktyczne odniesienia, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 265. 4. Kobes Paweł, Orzekanie i wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec nieletnich w Polsce, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2015, s. 368. 5. Konikowska-Kuczyńska Justyna, Wykonywanie kary pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym wobec skazanych uzależnionych od środków odurzających lub substancji psychotropowych, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2015. 6. Kowalczyk Małgorzata H., Latoś Agnieszka, Żony, matki – zabójczynie. Studium zwiktymizowanej zbrodni, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika, Toruń 2016, s. 464. 7. Kowalczyk Danuta, Snopek Mariusz (red.), Teoretyczno-praktyczne konteksty resocjalizacji penitencjarnej skazanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2015, s. 200. 8. Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogiki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 238. 9. Kowalczyk Danuta, Szecówka Adam, Kwiatkowski Piotr (red.), Tradycje i perspektywy optymalizowania profilaktyki społecznej oraz resocjalizacji, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2015, s. 349. 10. Kowalczyk Małgorzata H., Szykut Michał (red.), Współczesne problemy resocjalizacji. W poszukiwaniu nowych rozwiązań, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2015, s. 393. 11. Kowalczyk Małgorzata H., Szykut Michał (red.), Demoralizacja, resocjalizacja i readaptacja: aktualne problemy, wyzwania i możliwości, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 345. 12. Kurek Andrzej, Tuła Czesław, Jasiński Zenon, 1990-2015 − 25 lat NSZZFiPW, Opole-Warszawa 2015, s. 127.

L 1. Lachowski Jerzy (red.), Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, C.H.Beck, War- szawa 2016, s. 903. 2. Laskowska Katarzyna, Przestępczość w Rosji z perspektywy kryminologii i prawa karnego, Temida 2, Białystok 2016, s. 525.

255 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

M 1. Małolepszy Maciej (red.), Reforma systemu sankcji w Niemczech, Austrii i w Polsce, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2015, s. 463. 2. Matysiak-Błaszczyk Agata, Więzienne macierzyństwo: studium socjopedagogiczne, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2016, s. 285. 3. Misiuk Andrzej, Kalaman Marek R. (red.), Kierunki zmian organizacyjno-technicznych w Służbie Więziennej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2015, s. 214. 4. Muskała Maciej, „Odstąpienie od przestępczości” w teorii i praktyce, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2016, s. 292. N 1. Nowak Barbara (red.), Pomoc postpenitencjarna jako obszar pracy socjalnej, Wy- dawnictwo J&L Żochowski, Gliwice 2015, s. 191.

O 1. Ostrowski Marek, Teatr sprawiedliwości. Aktorzy i kulisy, Wydawnictwo Biblioteka Polityki, Warszawa 2015, s. 252.

P 1. Pierzchała Kazimierz, Destygmatyzacja przestępców w świetle Magisterium Kościoła oraz poglądów na resocjalizację, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2016, s. 196. 2. Porowski Michał, Przesławski Tomasz (red.), Nowe problemy prawa i polityki penitencjarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 234. 3. Purat Andrzej, Wedeł-Domaradzka Agnieszka (red.), Przestępstwo, kara więzienia na przestrzeni dziejów, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2016, s. 341 (306). S 1. Stanek Janusz, Wsparcie i pomoc postpenitencjarna w opinii skazanych: szkic empi- ryczny, Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sosonowiec 2015, s. 137. 2. Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 362. 3. Szerląg Alicja, Pilarska Justyna, Urbanek Arkadiusz (red.), European atomization or integration? Transborder aspects of (mutli)pedagogy, Cambridge Scholars Publishing 2016, s. 490. 4. Szczepaniak Paweł, Sprawiedliwość naprawcza w resocjalizacji więźniów, Wydaw- nictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 452.

256 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

5. Szczepanik Renata, Stawanie się recydywistą: kariery instytucjonalne osób powraca- jących do przestępczości, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2015, s. 410. 6. Szwejkowska Małgorzata M., Ryś Kamil D. (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Ma- zurskiego, Olsztyn 2016, s. 365.

T 1. Tsirigotis Konstantinos, Stendera Sylwia, Społeczeństwo a skazani: studium empiryczne, Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie przy Filii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Piotrków Trybunalski 2015, s. 196. U 1. Urbanek Monika, Polski, czeski i słowacki system penitencjarny w opinii osadzonych i personelu więziennego, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Raciborzu, Racibórz 2015, s. 295. W 1. Woźniak Waldemar, Readaptacja społeczna sprawców zabójstw ze szczególnym okrucieństwem: w kierunku formowania paradygmatu pracy socjalnej w oddzia- ływaniu penitencjarnym, VERBUM − Vydavatel’stvo Katolíckej Univerzity v Ružomberku, Ružomberok 2015.

Z 1. Zalewski Wojciech (red.), Długotrwałe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 308 (304). 2. Zalewski Wojciech (red.), Polish Journal of Criminology 2015, vol. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 86. 3. Zalewski Wojciech (red.), Polish Journal of Criminology 2016, vol. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 30.

257 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

Artykuły w czasopismach naukowych i opracowaniach zbiorczych

A 1. Adamowska Olga, Rola związków partnerskich powstałych w warunkach izolacji w resocjalizacji i wykonywaniu kary wobec skazanych długoterminowych, [w:] Mał- gorzata H. Kowalczyk, Michał Szykut (red.), Demoralizacja, resocjalizacja i readaptacja: aktualne problemy, wyzwania i możliwości, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 113-124. 2. Artaszewicz-Zawisza Tomasz, Problematyka kwalifikowania osadzonych do kategorii tzw. więźniów niebezpiecznych w świetle obowiązującego ustawodawstwa i pla- nowanych zmian w prawie karnym wykonawczym, „Palestra” 2016, nr 3, s. 56-63. 3. Atroszko Paweł, Praca jako podstawowa forma oddziaływania penitencjarnego, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 244-252. 4. Atroszko Paweł, Formy oddziaływań penitencjarnych. Wprowadzenie, [w:] Mieczy- sław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 243-244.

B 1. Badowska-Hodyr Monika, Wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec osadzonych uzależnionych od alkoholu, środków odurzających lub psychotropowych – wybrane aspekty, [w:] Monika Badowska-Hodyr (red.), System penitencjarny w kontekście społecznych zagrożeń i szans, seria: Patologia społeczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2016, s. 103-121. 2. Badowska-Hodyr Monika, Wprowadzenie, [w:] Monika Badowska-Hodyr (red.), System penitencjarny w kontekście społecznych zagrożeń i szans, seria: Patologia społeczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2016, s. 7-13. 3. Bałandynowicz Andrzej, Kryzys bezoosobowego więzienia, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogi- ki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 5-14. 4. Bałandynowicz Andrzej, Psychodegradacja osobowości oraz defaworyzacja, eksklu- zja i wykluczenie społeczne recydywistów następstwem nieracjonalnego i reliktowego systemu sprawiedliwości karnej opartej na paradygmacie izolacji przestrzennej, [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoterminowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 91-119. 5. Barash Jevgen, Dubchak Lyudmyla, Zasady organizacyjne i prawne procesu resocjalizacji skazanych w zakładach karnych Ukrainy, [w:] Kowalczyk Małgorzata H., Szykut

258 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

Michał (red.), Demoralizacja, resocjalizacja i readaptacja: aktualne problemy, wyzwania i możliwości, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 141-154. 6. Bedyński Krystian, Więziennicy II Rzeczypospolitej w mogiłach Miednoje, 1940 r. (część II, biogramy), „PWP” 2016, nr 91, s. 149-187. 7. Benham Corman, Punishment, Penal Policy and Citizenship (Kara, polityka kryminalna i obowiązki obywatela), „The Polish Journal of Criminology” 2015, vol 1, s. 45-60. 8. Bieńkowska Ewa, Fundusz pomocy pokrzywdzonym oraz pomocy postpenitencjarnej po najnowszych zmianach, „Zesz. Prawn. UKSW” 2016, nr 163, s. 5-26. 9. Błońska Barbara, Bojańczyk Katarzyna, Ruch na rzecz abolicji więzień, [w:] Po- rowski Michał, Przesławski Tomasz (red.), Nowe problemy prawa i polityki penitencjarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 180-195. 10. Bodnar Adam, Dawidziuk Ewa, Przestępstwo tortur powinno trafić do kodeksu karnego, „Dziennik Gazeta Prawna” 10.11.2015 r. 11. Bolek Magdalena, Nasilenie cech psychopatii wśród kobiet osadzonych w zakładach karnych. Charakterystyka psychospołeczna, „RP” 2016, vol 12, s. 195-215. 12. Bolewicki Piotr, Pilitowski Bartosz, Koordynacja wykonywania kar ograniczenia wolności przy udziale służby kuratorskiej oraz organizacji reprezentującej społeczność lokalną – przykłady, wyzwania, korzyści, [w:] Kowalczyk Małgorzata H., Szykut Michał (red.), Demoralizacja, resocjalizacja i readaptacja: aktualne problemy, wyzwania i możliwości, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 169-184. 13. Boińska Marta J., Kara, kary kryminalne i kara pozbawienia wolności. Wprowa- dzenie, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 21-23. 14. Boińska Marta J., Poczucie winy, wstyd i poczucie krzywdy u skazanych, [w:] Mie- czysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 67-80. 15. Boińska Marta J., Kara, kary kryminalne i kara pozbawienia wolności. Podsumo- wanie, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 80-82. 16. Boińska Marta J., Polski kodeks karny z 1997 roku, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 36-39. 17. Boińska Marta J., Poszukiwanie nowych rozwiązań: sprawiedliwość naprawcza, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 47-50. 18. Boińska Marta J., Przestępstwo i kara kryminalna, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 30-36.

259 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

19. Boińska Marta J., Teorie kary kryminalnej, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa- -Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 39-47. 20. Brzostymowska Ewelina, Działalność Rzecznika Praw Obywatelskich w kontekście osadzonych niebezpiecznych, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnic- two Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 192-196. 21. Bulenda Teodor, Ochrona bezpieczeństwa więźniów a prawa człowieka – granice interwencji, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Wię- ziennej, Warszawa 2015, s. 163-188. 22. Byczyk Marcin, O niekonstytucyjności tzw. recydywy w prawie karnym, „Prok. i Pr.” 2016, nr 11, s. 19-43.

C 1. Chmielewski Krzysztof, Polska doktryna prawa penitencjarnego w okresie między- wojennym – zarys problemu, „Czas. PH” 2016, t. LXVIII, z. 1, s. 179-200. 2. Chmielewski Krzysztof, Zygmunt Bugajski (1887-1940) i jego koncepcje dotyczące wybranych elementów kary więzienia, „PWP” 2016, nr 92, s. 159-185. 3. Chojnacka Klaudia, Seryjne morderstwo – studium przypadku Andrieja Czikatiły w kontekście możliwości resocjalizacji, [w:] Kowalczyk Małgorzata, Szykut Michał (red.), Współczesne problemy resocjalizacji. W poszukiwaniu nowych rozwiązań, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2015, s. 93-106. 4. Ciosek Mieczysław, O niektórych problemach badawczych psychologii penitencjarnej, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 217-226. 5. Ciosek Mieczysław, Kara pozbawienia wolności i jej funkcje, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 50-56. 6. Ciosek Mieczysław, Pastwa-Wojciechowska Beata, Wstęp. Czym zajmuje się psychologia penitencjarna?, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 13-21. 7. Cotterell Robert J., The Changes from Probation to Community Rehabilitation Company, [w:] Kowalczyk Małgorzata, Szykut Michał (red.), Współczesne problemy resocjalizacji. W poszukiwaniu nowych rozwiązań, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2015, s. 177-182. 8. Czołgoszewski Jerzy, Jednostki specjalne izraelskiej Służby Więziennej, „PWP” 2016, nr 90, s. 143-163. 9. Czołgoszewski Jerzy, Standardy Europejskiego Komitetu Zapobiegania Tortu- rom (CPT) a osadzeni „niebezpieczni” w polskim systemie penitencjarnym, [w:]

260 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

Szwejkowska Małgorzata M., Ryś Kamil D. (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Ma- zurskiego, Olsztyn 2016, s. 159-173. 10. Czubaj Anna, Ochrona prawna funkcjonariuszy publicznych w Polsce − stan obecny, „PWP” 2016, nr 91, s. 45-69. 11. Černiková Vratislava, Firstová Jana, Wartości jako znaczący aspekt działalności resocjalizacyjnej, [w:] Kowalczyk Danuta, Szecówka Adam, Kwiatkowski Piotr (red.), Tradycje i perspektywy optymalizowania profilaktyki społecznej oraz resocjalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2015, s. 135-156.

D 1. Dawidziuk Ewa, Sprawozdanie z seminarium „Opieka medyczna w jednostkach penitencjarnych”, „PWP” 2015, nr 89, s. 127-134. 2. Dawidziuk Ewa, Stosowanie w zakładach karnych i aresztach śledczych przymusu bezpośredniego przewidzianego w ustawie psychiatrycznej, „PWP” 2015, nr 89, s. 95-110. 3. Dawidziuk Ewa, W Strasburgu o warunkach detencji, „FP” 2016, nr 8, s. 35. 4. Dawidziuk Ewa, A. Iwanowska, Prawo do informacji i leczenia, „FP” 2016, nr 8, s. 34-35. 5. Dawidziuk Ewa, Kolendowska-Matejczuk M., Rozważania na temat funkcjonowania monitoringu wizyjnego w Polsce w kontekście ochrony konstytucyjnych praw obywatelskich [w:] Emil W. Pływaczewski, Wojciech Filipkowski i Zbigniew Rau (red.), Przestępczość w XXI wieku − zapobieganie i zwalczanie, Wydawnictwo Wol- ters Kluwer, Warszawa 2015, s. 738-756. 6. Deka Adam, Oddziaływania resocjalizacyjne w ośrodkach penitencjarnych. Reflek- sje teoretyczne, [w:] Karłyk-Ćwik Anna, Rybczyńska-Abdel Kawa Dorota (red.), Resocjalizacja – czarno na białym, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 175-188. 7. Długosz Joanna, Granice legalnej postpenalnej detencji osób stwarzających zagroże- nie, [w:] Małolepszy Maciej (red.), Reforma systemu sankcji w Niemczech, Austrii i w Polsce, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2015, s. 82-92. 8. Duda Violetta, Probacyjne metody nowoczesnej resocjalizacji na przykładzie Francji, [w:] Kowalczyk Małgorzata H., Szykut Michał (red.), Współczesne problemy resocjalizacji. W poszukiwaniu nowych rozwiązań, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2015, s. 187-202. 9. Dziadkiewicz Krzysztof, Dozór elektroniczny – sukces czy porażka, [w:] Kowalczyk Danuta, Snopek Mariusz (red.), Teoretyczno-praktyczne konteksty resocjalizacji penitencjarnej skaznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2015, s. 69-77. 10. Dziadkiewicz Krzysztof, Kategoryzacja skazanych oddanych pod dozór kuratora sądowego, w świetle aktualnych zmian prawa karnego wykonawczego i przesłanek

261 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

praktycznych stosowania taksonomii w pracy ze skazanymi pozostającymi w okresie próby, [w:] Karłyk-Ćwik Anna, Rybczyńska-Abdel Kawa Dorota (red.), Resocjaliza- cja – czarno na białym, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 189-202. 11. Dziedzic Krzysztof, Historyczne konteksty pracy skazanych, [w:] Jaworska Anetta (red.), Aktywność zawodowa skazanych jako obszar oddziaływań penitencjarnych, Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, Bydgoszcz 2016, s. 83-96. 12. Dziedzic Krzysztof, Programy resocjalizacyjne realizowane przez Służbę Więzien- ną na przykładzie Zakładu Karnego w Kłodzku, [w:] Kowalczyk Danuta, Snopek Mariusz (red.), Teoretyczno-praktyczne konteksty resocjalizacji penitencjarnej skazanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2015, s. 43-57. 13. Dziedzic Krzysztof, Znaczenie rodziny w procesie readaptacji społecznej sprawców przestępstw z niepełnosprawnością, [w:] Jaworska Anetta (red.), Readaptacja społeczna sprawców przestępstw z niepełnosprawnością psychiczną i intelektualną. Wydawnictwo Edward Mitek, Bydgoszcz 2015, s. 95-102.

E 1. Eichstaedt Krzysztof, Środek zabezpieczający w postaci pobytu w zakładzie psychiatrycznym, wątpliwości związane z orzekaniem, „Prok. i Pr.” 2016, nr 12, s. 75-94.

F 1. Fajst Michał, Gutkowska Agnieszka, Problematyka rozmieszczania skazanych w świetle kulturowych aspektów obecności cudzoziemców w polskich zakładach karnych, „AK” 2015, t. XXXVI (2014), s. 293-325. 2. Felczak Joanna, Działania wspierająco-aktywizujące jednostek samorządu terytorialnego względem osób opuszczających zakłady karne, „PSiR” 2016, t. XXVI, s. 87-115. 3. Felczak Joanna, Wpływ kar probacyjnych na koszty systemu penitencjarnego, [w:] Bu- lenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, IPSiR UW, Warszawa 2015, s. 336-351. 4. Florczykiewicz Janina, Poczucie winy u skazanych odbywających karę pozbawienia wolności, „PSiR” 2016, t. XXVII, s. 65-87. 5. Florczykiewicz Janina, Teoretyczne i empiryczne przesłanki zastosowania arteterapii w resocjalizacji penitencjarnej, „PSiR” 2016, t. XXX, s. 97-109. 6. Fudali Dariusz, Program resocjalizacyjny „Edukacja historyczna” prowadzony w Zakładzie Karnym w Rzeszowie – wybrane przykłady, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogi- ki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 159-162.

262 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

G 1. Gara Jarosław, Fenomen wolności, [w:] Porowski Michał, Przesławski Tomasz (red.), Nowe problemy prawa i polityki penitencjarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 11-28. 2. Garstka Anna Małgorzata, System programowanego oddziaływania a pozytywna prognoza kryminologiczna, [w:] Szwejkowska Małgorzata M., Ryś Kamil D. (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uni- wersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 91-98. 3. Gerber Jurg, Angulski Kate, Prawo i zagraniczni więźniowie w Teksasie: analiza spo- łeczno-prawna (The Law and Foreign Prisoners in Texas: A Socio-Legal Analysis), Polish Journal of Criminology 2016, vol. 1, s. 21-30. 4. Gerecka-Żołyńska Anna, Zamroczyńska Magdalena, Praktyczne aspekty stosowania środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym, [w:] Szwejkowska Małgorzata M., Ryś Kamil D. (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Ma- zurskiego, Olsztyn 2016, s. 335-344. 5. Giezek Jacek, O sankcjach alternatywnych oraz możliwości wyboru rodzaju wymie- rzonej kary, „Pal.” 2015, nr 7/8, s. 25-36. 6. Glińska-Lachowicz Anna, Projekt „Wyspa”. O terapii tańcem i jej walorach resocjalizacyjnych (Areszt Śledczy w Opolu – oddziały zakładu karnego), [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pe- dagogiki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 171-182. 7. Głowania Katarzyna, Praca jako środek oddziaływania resocjalizacyjnego w opinii osób pozbawionych wolności, [w:] Szwejkowska Małgorzata M., Ryś Kamil D. (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydaw- nictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 132-147. 8. Gordon Maria, Pożegnanie Profesora, „FP” 2016, nr 5, s. 7. 9. Gordon Maria, Psychologia w służbie resocjalizacji, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 241-263. 10. Gordon Maria, Psychologiczne uwarunkowania samobójstw dokonywanych przez osoby pozbawione wolności, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Mo- dernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej , Warszawa 2015, s. 209-221. 11. Gordon Maria, Sprawcy czynów seksualnych wykorzystywania dzieci – czynniki utrudniające proces zmiany, [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoterminowe kary

263 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 120-137. 12. Górecki Mirosław, Tygielski Maciej, Wolontariat więzienny – zwiastun sprawiedliwo- ści naprawczej?, [w:] Porowski Michał, Przesławski Tomasz (red.), Nowe problemy prawa i polityki penitencjarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, War- szawa 2016, s. 88-103. 13. Górska Justyna, Pozbawienie wolności, ale nie prawa do miłości – problem matek odbywających karę pozbawienia wolności, [w:] Szwejkowska Małgorzata M., Ryś Kamil D. (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 212-217. 14. Gronowska Bożena, Skuteczność prawa do skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w toku postępowania karnego oraz w warunkach izolacji więziennej, „IN” 2016, nr 4, vol. 10, s. 52-65. 15. Gruszczyńska Beata, Geografia prizonizacji w Europie. Polska na tle krajów Unii Europejskich, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Wię- ziennej, Warszawa 2015, s. 535-551. 16. Gruźlewska Joanna, Powstanie i rozwój instytucji więziennej, [w:] Mieczysław Ciosek, Pastwa-Wojciechowska Beata (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 83-110. 17. Grzesiak Sławomir, Complaints of Culturally Diverse Prisoners on the Execution of Deprivation of Liberty in Penitentiary Institutions, [in:] Justyna Pilarska, Alicja Szer- ląg, Arkadiusz Urbanek (ed.), Atomization or Integration? Transborder Aspects of Multipedagogy, Cambridge Scholars Publishing 2016, p. 447-456. 18. Grzesiak Sławomir, Edukacyjne konteksty resocjalizacji skazanych, [w:] Anna Ha- ratyk, Nadiya Zayachkivska (red.), Rozwój polskiej i ukraińskiej teorii i praktyki pedagogicznej na przestrzeni XIX-XXI wieku, t. V, Wrocław 2015, s. 159-169. 19. Grzesiak Sławomir, Konflikt i ryzyko w pracy penitencjarnej wychowawców, [w:] Danuta Kowalczyk, Adam Szecówka, Sławomir Grzesiak (red.), Resocjalizacja penitencjarna w kontekstach interdyscyplinarnych, Wrocław 2015, s. 140-157. 20. Grzesiak Sławomir, Postpenitenciárni péče v kontextu prevence zločinné reci- divy (Pomoc postpenitencjarna w kontekście prewencji recydywy przestępczej), [in:] Vratislava Černíková, Jana Firstová (ed.), Postpenitenciárni péče aktuální otázky, Hodonín 2016, s. 21-28. 21. Grześko Przemysław, Sprawca niebezpieczny w izolacji więziennej, [w:] Szwejkow- ska Małgorzata M., Ryś Kamil D. (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 174-184. 22. Gucwa-Porębska Katarzyna, Zatrudnienie osadzonych w warunkach wolnościowych jako czynnik redukujący zjawisko stygmatyzacji społecznej, „Probacja” 2016, z. 1, s. 5-14.

264 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

23. Gwara Milena, Brytyjski system penitencjarny – wybrane zagadnienia, [w:] Szwej- kowska Małgorzata M., Ryś Kamil D. (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 37-43.

H 1. Hannant Jan, Transformation of Probation System in United Kingdom: The Future, [w:] Kowalczyk Małgorzata, Szykut Michał (red.), Współczesne problemy resocjalizacji. W poszukiwaniu nowych rozwiązań, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2015, s. 183-186. 2. Heine Marek, Antycypowane i rzeczywiste kompetencje do pracy (penitencjarnej) z osobami pozbawionymi wolności, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więzien- nej. Uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogiki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 77-94. 3. Heine Marek, Ewolucja modelu kształcenia pedagogów resocjalizacyjnych a nabywanie przez nich kompetencji zawodowych, [w:] Kowalczyk Danuta, Szecówka Adam., Kwiatkowski Piotr (red.), Tradycje i perspektywy optymalizowania profilaktyki społecznej oraz resocjalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2015, s. 59-76. 4. Henrdrych Igor, System edukacji w Czechach, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-La- chowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedago- gicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogiki Resocjali- zacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 189-200. 5. Hochmayer Gudrun, Dozór elektroniczny w systemie sankcji, [w:] Małolepszy Maciej (red.), Reforma systemu sankcji w Niemczech, Austrii i w Polsce, Wydaw- nictwo C.H.Beck, Warszawa 2015, s. 42-56. I 1. Izdebski Zbigniew, Postępowanie ze sprawcami przestępstw seksualnych. Rzeczywiste potrzeby i pozory działań, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Mo- dernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, Warszawa 2015, s. 123-136.

J 1. Janák Dušan Janák, O możliwościach porównania prawa karnego i penitencjarnego w Polsce i Czechosłowacji (1944-1960), [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uni- wersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogiki Resocjalizacyjnej, t. V, Wy- dawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 227-236.

265 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

2. Jankowska-Guściora Magdalena, Starość w obliczu uwięzienia – zakres oddziaływań penitencjarnych podejmowanych wobec seniorów, [w:] Kowalczyk Danuta, Snopek Mariusz (red.), Teoretyczno-praktyczne konteksty resocjalizacji penitencjarnej skazanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2015, s. 105-115. 3. Januszkiewicz Ewelina, Oddziaływania penitencjarne prowadzone wobec skazanych stwarzających poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu karnego w świetle obowiązujących przepisów oraz raportów CPT, „PWP” 2016, nr 92, s. 97-117. 4. Januś Stanisław, Rejman Józef, Dyscyplina jako jeden ze środków i operacyjnych celów oddziaływań penitencjarnych służących bezpieczeństwu, [w:] Misiuk Andrzej, Kalaman Marek R. (red.), Kierunki zmian organizacyjno-technicznych w Służbie Więziennej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2015, s. 60-71. 5. Jaskóła Anna, Dozór elektroniczny jako sposób zmniejszenia przeludnienia w zakła- dach karnych. Ujęcie przed i po nowelizacji z dnia 1 lipca 2015 r., [w:] Szwejkowska Małgorzata M., Ryś Kamil D.(red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 237-244. 6. Jastrząb Agata, Poligraf w resocjalizacji – badania poligraficzne przestępców seksualnych, [w:] Kowalczyk Małgorzata, Szykut Michał (red.), Demoralizacja, resocjalizacja i readaptacja: aktualne problemy, wyzwania i możliwości, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 229-240. 7. Jaworska Anetta, Kultura fizyczna w reedukacji osób odbywających karę pozbawienia wolności – motywacja skazanych do udziału w programach z zakresu kultury fizycznej i sportu,„Kultura Edukacja” 2016, nr 1 (111), s. 140-158. 8. Jaworska Anetta, Motywacja skazanych do podejmowania i utrzymywania zatrudnienia w jednostkach penitencjarnych, [w:] Jaworska Anetta (red.), Aktywność zawodowa skazanych jako obszar oddziaływań penitencjarnych, Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, Bydgoszcz 2016, s. 55-64. 9. Jaworska Anetta, Pomoc postpenitencjarna skazanym korzystającym z przedterminowego warunkowego zwolnienia, [w:] Nowak Barbara (red.), Pomoc postpenitencjarna jako obszar pracy socjalnej, Wyd. J&L Żochowski, Gliwice 2015, s. 67-92. 10. Jaworska Anetta, Poziom aktywności fizycznej a zaburzenia depresyjne wśród mężczyzn odbywających karę pozbawienia wolności, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogi- ki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 125-142. 11. Jaworska Anetta, Resocjalizacja osadzonych w wieku senioralnym, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 232-241.

266 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

12. Jaworska Anetta, Resocjalizacja przez twórczość, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 274-284. 13. Jaworska Anetta, Teoretyczne podstawy procesu resocjalizacji, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 111-143. 14. Jaworska Anetta, Społeczne postulaty sankcji karnych stosowanych wobec sprawców przestępstw z niepełnosprawnością psychiczną i intelektualną, [w:] Anetta Jaworska (red.), Readaptacja społeczna sprawców przestępstw z niepełnosprawnością psychicz- ną i intelektualną. Wydawnictwo Edward Mitek, Bydgoszcz 2015, s. 61-72. 15. Jaworska Anetta, Zróżnicowanie więźniów jako złożony problem penitencjarny. Resocjalizacja osadzonych w wieku senioralnym, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska, (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 232-242. 16. Jaworska Anetta, Parol Robert Attitudes towards Work among Prison Inmates and the Long-term Unemployed, International Letters of Social and Humanistic Sciences 2015, vol. 52 (2015) pp 61-69. 17. Jaworska-Wieloch Anna, Znaczenie płci za kratami więzienia, „Probacja” 2015, z. IV, s. 69-84. 18. Jezierska Joanna, Specjalne programy resocjalizacji instytucjonalnej, [w:] Mieczy- sław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 286-297. 19. Jezierska Barbara, Mechanizmy powstawania zachowań przestępczych a sku- teczność oddziaływań resocjalizacyjnych, [w:] Kowalczyk Danuta, Szecówka Adam, Kwiatkowski Piotr (red.), Tradycje i perspektywy optymalizowania profilaktyki spo- łecznej oraz resocjalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2015, s. 129-134. 20. Jezusek Andrzej, Zarządzenie wykonania kary pozbawienia wolności po nowelizacji prawa karnego z 20 lutego 2015 r. (aspekty materialnoprawne), „Pal”. 2016, nr 12, s. 75-86. 21. Jędrzejak Krzysztof, Przygotowanie personelu więziennego do podejmowania oddzia- ływań wychowawczych, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunko- wania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogiki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 143-150. 22. Joerden Jan C., Podsumowanie trzeciej dyskusji. Izolacja niebezpiecznych przestęp- ców po odbyciu kary pozbawienia wolności, [w:] Małolepszy Maciej (red.), Reforma systemu sankcji w Niemczech, Austrii i w Polsce, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2015, s. 93-96. 23. Jusko Peter, Probacia v tresnej justicii v Slovenskej republike, [w:] Kowalczyk Małgo- rzata H., Szykut Michał (red.), Demoralizacja, resocjalizacja i readaptacja: aktualne

267 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

problemy, wyzwania i możliwości, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 125-140. 24. Jusko Peter, Stachoń Marek, Rola sociálneho pracovíka v penitenciárnej a po- stpenitenciárnej sociálnej práci v Slovenskej Republike, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogi- ki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 213-222. K 1. Kaczmarczyk Monika, Drąg Milena, Ergoterapia jako forma oddziaływań penitencjarnych, [w:] Jaworska Anetta (red.), Aktywność zawodowa skazanych jako obszar oddziaływań penitencjarnych, Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, Bydgoszcz 2016, s. 141-146. 2. Kaczorek Lidia, Programy aktywizacji zawodowej w jednostkach penitencjarnych, [w:] Jaworska Anetta (red.), Aktywność zawodowa skazanych jako obszar oddzia- ływań penitencjarnych, Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, Bydgoszcz 2016, s. 133-140. 3. Kaftan Michał, Ograniczenia biernego prawa wyborczego osób skazanych, „PWP” 2016, nr 90, s. 133-143. 4. Kalaman Marek R., Byl jsem ve vězení, a přišli jste ke mně... (náboženská péče v polských věznicích po roce 1945), [w:] Miroslav Jůzl i in. (red.), Epistemologická východiska penitenciární vědy, Institut mezioborových studií, Brno 2015, s. 114-123. 5. Kalaman Marek R., Działania prozdrowotne w Służbie Więziennej na rzecz prze- ciwdziałania wypaleniu zawodowemu, [w:] Wojciech Kojs, Eugenia Rostańska, Katarzyna Wójcik (red.), Edukacja i zdrowie w dobie globalizacji, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Biznesu, Dąbrowa Górnicza 2015, s. 245-258. 6. Kalaman Marek R., Edukacja więźniów na poziomie studiów wyższych – oczekiwania i nadzieje, [w:] Danuta Kowalczyk, Adam Szecówka, Sławomir Grzesiak (red.), Resocjalizacja penitencjarna w kontekstach interdyscyplinarnych, Wrocław 2015, s. 236-254. 7. Kalaman Marek R., Funkcjonariusze-kobiety Służby Więziennej jako przedmiot badań naukowych, [w:] Wojciech Kojs, Eugenia Rostańska, Katarzyna Wójcik (red.), Edukacja i bezpieczeństwo w dobie globalizacji, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Biznesu, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 301-322. 8. Kalaman Marek R., Małe dziecko w izolacji więziennej – w perspektywie prawnej, kryminologicznej i penitencjarnej, [w:] Izabela Bieńkowska, Justyna Modrzejewska (red.), Wielorakie konteksty bezpieczeństwa dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Aka- demii Techniczno-Humanistycznej, Bielsko-Biała 2016, s. 61-74.

268 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

9. Kalaman Marek R., Nowe technologie w szkoleniu i doskonaleniu zawodowym kadr niektórych służb mundurowych, „World Journal of Theoretical and Applied Sciences” 2015 1(2)/2015. s. 102-115. 10. Kalaman Marek R., Pedagogiczno-prawne dylematy resocjalizacji penitencjarnej, [w:] Arkadiusz Kamiński (red.), Współczesne tendencje w niedostosowaniu społecznym i oddziaływaniach resocjalizacyjnych, Ogólnopolskie Stowarzyszenia Pracowników Resocjalizacji, Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego, Warszawa 2016, s. 69-94. 11. Kalaman Marek R., Penitencjarne uwarunkowania edukacji (od alfabetyzacji po kształcenie ustawiczne) więźniów w Polsce, „Edukacja Ustawiczna Dorosłych” 2016, nr 2, s. 119-127. 12. Kalaman Marek R., Penitencjarne uwarunkowania stanów nadzwyczajnych w Pol- sce, [w:] Paweł Maciaszczyk, Sławomir M. Mazur (red.), Bezpieczeństwo w świetle uwarunkowań polityki społecznej, Tarnobrzeg 2015, s. 40-61. 13. Kalaman Marek R., Podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym w polskim prawie penitencjarnym, [w:] Krzysztof Gąsior, Tadeusz Sakowicz (red.), Sprawiedliwość i miłość w rodzinie zagubiona i odnaleziona, Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Kielcach, Świętokrzyskie Centrum Profilaktyki i Edukacji Zakładu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji, Zakład Socjologii, Wydział Pedagogiczny i Artystyczny Uniwersytetu im. Jana Kochanow- skiego w Kielcach, Kielce 2015, s. 119-132. 14. Kalaman Marek R., Prawne reglamentacje postępowania z więźniami młodocianymi w Polsce po 1945 roku, [w:] Silvia Neslušanová, Miriam Niklová, Ewa Jarosz (red.), Sociální pedagogika ve světle společenského, institucionálního a individuálního ohrožení, Brno 2015. 15. Kalaman Marek R., Prawo więźnia do skargi w polskim porządku prawnym, [w:] Актуальні проблеми прав людини, яка перебуває у конфлікті із законом, крізь призму правових реформ, Wydawnictwo: Міністерство Юстиції України Національна Академія Правових Наук України Національна Академія Педагогічних Наук України Інститут Кримінально-Виконавчої Служби Інститут Права Та Післядипломної Освіти Міністерства Юстиції України Eastern Europe Development Assosiation Пенітенціарна Асоціація України, Кijów 2016, s. 17-20. 16. Kalaman Marek R., Skargowość więźniów – nowy rodzaj patologii więziennej, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 343-356. 17. Kalaman Marek R., Służba Więzienna w systemie bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, [w:] Misiuk Andrzej, Kalaman Marek R. (red.), Kierunki zmian organizacyjno-technicznych w Służbie Więziennej, Warszawa 2015, s. 21-35.

269 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

18. Kalaman Marek R., Vězeňské mateřství – dítě ve vězeňské izolaci [w:] Miroslav Jůzl i in. (red.) Aktuální dilemata českého, slovenského a polského vězeňství, Institut mezioborových studií, Brno 2016, s. 102-116. 19. Kalaman Marek R., Wizerunek funkcjonariuszy-kobiet Służby Więziennej w me- diach, [w:] Małgorzata Kuć, Andrzej Zduniak (red.), Bezpieczeństwo – wielorakie perspektywy. Racjonalność a bezpieczeństwo organizacji, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa, Poznań 2016, s. 115-138. 20. Kalaman Marek R., Wpływ polityki penitencjarnej na sposób kontaktów skazanego z rodziną i światem zewnętrznym – studium historyczne, [w:] Andrzej Purat, Agnieszka Wedeł-Domaradzka (red.), Przestępstwo, kara więzienia na przestrzeni dziejów, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2016, s. 124-147. 21. Kalaman Marek R., Zaměstnávání vězňů v polskem vězeňství – minulost, současnost a budoucnost, [w:] Miroslav Jůzl i in. (red.), Aktuální dilemata českého, slovenského a polského vězeňství, Institut mezioborových studií, Brno 2016, s. 92-101. 22. Kalaman Marek R., Zatrudnienie więźniów jako środek oddziaływania penitencjarnego – w różnych kontekstach prawno-historycznych, [w:] Jaworska Anetta (red.), Aktywność zawodowa skazanych jako obszar oddziaływań penitencjarnych, Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, Bydgoszcz 2016, s. 83-96. 23. Kalaman Marek R., Zawodowa partycypacja funkcjonariuszy-kobiet w strukturze organizacyjnej Służby Więziennej, „Bezpieczeństwo. Teoria i praktyka” 2016, nr 4, s. 97-116. 24. Kalisz Tomasz, Decyzja klasyfikacyjna. Charakter prawny oraz tryby kontroli i weryfikacji, „NKPK” 2015, nr 36, s. 67-82. 25. Kalisz Tomasz, Podstawy aksjologiczne i założenia funkcjonalne pracy skazanych na karę pozbawienia wolności, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 178-190. 26. Kalisz Tomasz, Treść i elementy kształtujące karę ograniczenia wolności, „IN” 2016, nr 3, vol. 10, s. 64-76. 27. Kalisz Tomasz, Warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności w trybie art. 152 kkw: problemy intertemporalne po wejściu w życie ustawy z 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy − Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, [w:] Sawicki Janusz, Łucarz Katarzyna (red.), Na styku prawa karnego i prawa o wykroczeniach: zagadnienia materialnoprawne oraz procesowe: księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Markowi Bojarskiemu, t. I, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskie- go, Wrocław 2016 (Acta Universitatis Wratislaviensis nr 3710), s. 208-219. 28. Kania Agnieszka, Prawo karne wykonawcze a pozytywna prewencja ogólna? Wybra- ne problemy, „PWP” 2016, nr 91, s. 21-45. 29. Kardas Piotr, Giezek Jacek, Nowa filozofia karania, czyli o założeniach i zasadniczych elementach nowelizacji kodeksu karnego, „Pal.” 2015, nr 7/8, s. 10-24.

270 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

30. Karwowska Katarzyna, Autoagresja wśród więźniów – zarys problemu, [w:] Szwej- kowska Małgorzata M., Ryś Kamil D. (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 276-283. 31. Keller Krzysztof, Teoria i praktyka reformy Służby Więziennej, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, Warszawa 2015, s. 313-321. 32. Kędzierski Bartosz, Izolacja postpenalna sprawców zaburzonych psychicznie i intelektualnie – zagadnienia nowelizacji prawa karnego, [w:] Jaworska Anetta (red.), Readaptacja społeczna sprawców przestępstw z niepełnosprawnością psychicz- ną i intelektualną. Wydawnictwo Edward Mitek, Bydgoszcz 2015, s. 45-60. 33. Kędzierski Witold, Prawne, penitencjarne i społeczne dylematy resocjalizacji instytucjonalnej, [w:] Badowska-Hodyr Monika (red.), System penitencjarny w kon- tekście społecznych zagrożeń i szans, seria „Patologia społeczna”, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2016, s. 122-140. 34. Kępka Sławomir, Ustrój kuratorskiej służby sądowej, [w:] Porowski Michał, Przesławski Tomasz (red.), Nowe problemy prawa i polityki penitencjarnej, Wydaw- nictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 156-179. 35. Kieszkowska Anna, Rodziny uwięzionych − perspektywa funkcjonowania skazanych i ich rodzin w środowisku lokalnym, [w:] Kowalczyk Danuta, Snopek Mariusz (red.), Teoretyczno-praktyczne konteksty resocjalizacji penitencjarnej skazanych, Wydawnic- two Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2015, s. 13-25. 36. Kinzig Jörg, Wzlot i upadek ustawy o stosowaniu terapii i umieszczaniu w zakładach terapeutycznych cierpiących na zaburzenia psychiczne sprawców czynów popełnio- nych z użyciem przemocy. Zarys problemu, [w:] Małolepszy Maciej (red.), Reforma systemu sankcji w Niemczech, Austrii i w Polsce, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2015, s. 463. 37. Kister Łukasz, Miśkowiec Małgorzata, System dozoru elektronicznego skazanych – wybrane problemy ochrony danych osobowych, [w:] Misiuk Andrzej, Kalaman Marek R. (red.), Kierunki zmian organizacyjno-technicznych w Służbie Więziennej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2015, s. 117-129. 38. Kmieciak-Goławska Agnieszka, Dziennikarskie relacje sądowe − implikacje kryminologiczne, „PWP” 2016, nr 90, s. 79-113. 39. Knedel Lyudmyla, Dubchak Lyudmyla, Utworzenie instytucji specjalistycznych szkolnictwa wyższego jako sposób profesjonalizacji Służby Więziennej Ukrainy na przy- kładzie Instytutu Służby Więziennej, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uni- wersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogiki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 223-226.

271 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

40. Kobes Paweł, Zasady wyjątkowej odpowiedzialności nieletnich, [w:] Porowski Mi- chał, Przesławski Tomasz (red.), Nowe problemy prawa i polityki penitencjarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 125-142. 41. Kołakowska Nina, Stereotyp medialny osadzonych a statystyka penitencjarna. Analiza porównawcza, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 324-334. 42. Kołodziejczak Liliana, Etiologia niedostosowania społecznego – perspektywa psycho- dynamiczna, [w:] Kowalczyk Danuta, Szecówka Adam, Kwiatkowski Piotr (red.), Tradycje i perspektywy optymalizowania profilaktyki społecznej oraz resocjalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2015, s. 109-128. 43. Konarska-Wrzosek Violetta, Długoterminowe kary pozbawienia wolności w systemie polskiego prawa karnego i dyrektywy ich orzekania de lege lata i de lege ferenda, [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoterminowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 138-148. 44. Konopczyński Marek, Osobowe przesłanki skutecznej resocjalizacji, „RP” 2016, vol. 11, s. 5-8. 45. Kopczyński Michał, Prawo do pożegnania z osobą umierającą,”KPC” 2016, nr 3-4 (19-20), s. 40-44. 46. Korwin-Szymanowski Michał, Józef Szymanowski (1748-1801) − humanista, polityk, karnista, poeta, „PWP” 2016, nr 93, s. 97-119. 47. Kosonoga-Zygmunt Julia, Orzekanie kar nieizolacyjnych zamiast kary pozbawienia wolności, „IN” 2016, nr 4, vol. 10, s. 133-143. 48. Kowalczyk Agnieszka, Indywidualny program oddziaływania w więzieniu, [w:] Kowalczyk Danuta, Snopek Mariusz (red.), Teoretyczno-praktyczne konteksty resocjalizacji penitencjarnej skazanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2015, s. 77-91. 49. Kowalczyk Małgorzata H., Zabójstwo partnera życiowego jako skrajny przejaw wiktymizacji w związkach, [w:] Kowalczyk Małgorzata H, Szykut Michał (red.), Demoralizacja, resocjalizacja i readaptacja: aktualne problemy, wyzwania i możli- wości, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 57-80. 50. Kowalczyk Danuta, Snopek Mariusz, Wstęp, [w:] Kowalczyk Danuta, Snopek Mariusz (red.), Teoretyczno-praktyczne konteksty resocjalizacji penitencjarnej skazanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2015, s. 7-13. 51. Kowalczyk-Ludzia Marta, Resocjalizacja sprawców przestępstw a czyn popełniony w warunkach recydywy, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 84-90. 52. Kozłowski Paweł, Zróżnicowanie społeczności więźniów jako złożony problem penitencjarny. Wprowadzenie, [w:] Ciosek Mieczysław, Pastwa-Wojciechowska Beata (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 200-201.

272 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

53. Kozłowski Paweł, Więźniowie niepełnosprawni psychicznie i psychopaci, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 201-209. 54. Krupa Justyna, Specyfika pracy kuratora sądowego wobec skazanych przejawia- jących inklinacje samobójcze, „Probacja” 2016, z. 1, s. 101-120. 55. Kubicki Oliwer, Praca dla więźniów, „NW” 2016, nr 3 (29), s. 8-9. 56. Kudlak Grzegorz, Osobowościowe czynniki skuteczności terapii uzależnień w warunkach więziennych w kontekście trzech typów osobowości, „PSiR” 2016, t. XXiX, s. 7-34. 57. Kudlak Grzegorz, Terapia uzależnień od środków odurzających i psychotropowych w warunkach więziennych, w kontekście przeciwdziałania prizonizacji, „Arch. Krym.” 2015, t. XXXVI 2014, s. 259-278. 58. Kurek Andrzej, Austriackie więzienia sądowe pod rządami hitlerowskich Niemiec, [w:] Karcz-Taranowicz Eugenia (red. nauk.), Obszary i przestrzenie edukacji. Mean- dry – konteksty – dylematy. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Zenonowi Jasińskiemu, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 209-226. 59. Kurek Andrzej, Starość w zakładzie penitencjarnym, [w:] Соціальна відповідаль- ність бізнесу і адміністрації – створення інноваційного управління, Моно- графія за заг. ред., Войчех Дучмала, Татяна П. Несторенко, Тадеуш Покуси, Бердянськ 2015, s. 308-329. 60. Kurek Andrzej, Tuła Czesław, 25 lat Niezależnego Samorządnego Związku Zawo- dowego Funkcjonariuszy i Pracowników Więziennictwa, [w:] Kurek Andrzej, Tuła Czesław, Jasiński Zenon (red.), 1990-2015 − 25 lat NSZZFiPW, Opole–Warszawa 2015, s. 14-42. 61. Kurek Lilianna, Aktywność zawodowa skazanych przebywających w izolacji w ujęciu historyczno-prawnym, [w:] Jaworska Anetta (red.), Aktywność zawodowa skazanych jako obszar oddziaływań penitencjarnych, Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, Bydgoszcz 2016, s. 109-114. 62. Kurek Lilianna, Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych z niepełno- sprawnością intelektualną, [w:] Jaworska Anetta (red.), Readaptacja społeczna sprawców przestępstw z niepełnosprawnością psychiczną i intelektualną. Wydawnic- two Edward Mitek, Bydgoszcz 2015, s. 103-112. 63. Kustra Czesław, Komunikacja osób uważających się za prawych w społeczeństwie z osobami z tzw. marginesu, w świetle ewangelicznego obrazu: faryzeusz i celnik w świątyni jerozolimskiej (Łk 18,9-14), [w:] Kowalczyk Małgorzata H., Szykut Michał (red.), Demoralizacja, resocjalizacja i readaptacja: aktualne problemy, wyzwania i możliwości, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 331-345. 64. Kusztal Justyna, Pozbawienie wolności nieletnich – zasady i warunki resocjalizacji penitencjarnej, [w:] Kowalczyk Danuta, Snopek Mariusz (red.), Teoretyczno-praktyczne konteksty resocjalizacji penitencjarnej skazanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2015, s. 143-153.

273 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

65. Kwiatkowski Bartosz, Proaktywne konstruowanie przyszłości w izolacji więziennej, „PWP” 2016, nr 93, Warszawa, s. 43-61. 66. Kwiatkowski Piotr, Neurobiologiczne uwarunkowania zaburzeń w zachowaniu, [w:] Kowalczyk Danuta, Szecówka Adam, Kwiatkowski Piotr (red.), Tradycje i perspektywy optymalizowania profilaktyki społecznej oraz resocjalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2015, s. 79-108. 67. Kwieciński Adam, Krajowy Ośrodek Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym: podstawy prawne, organizacja oraz zasady funkcjonowania, [w:] Sawicki Janusz, Łu- carz Katarzyna (red.), Na styku prawa karnego i prawa o wykroczeniach: zagadnienia materialnoprawne oraz procesowe. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Markowi Bojarskiemu, t. I, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2016 (Acta Universitatis Wratislaviensis nr 3710), s. 170-177. 68. Kwieciński Adam, Mrozek Kamila, Instytucja odroczenia wykonania kary z powodu przeludnienia w świetle Wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 26 maja 2008 roku, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 334-342. 69. Kwieciński Adam, Mrozek Kamila, Obligatoryjne odroczenie wykonania kary pozbawienia wolności (art. 150 k.k.w.) w świetle poglądów doktryny i orzecznictwa, [w:] Góralski Piotr (red.), Problematyka ochrony życia i zdrowia ludzkiego w prawie karnym, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa 2016, s. 143-153.

L 1. Lachowski Jerzy, Warunkowe zwolnienie z kary dożywotniego pozbawienia wolno- ści – wybrane zagadnienia, [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoterminowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 197-210. 2. Lasocik Zbigniew, Zakaz tortur – społeczne granice wolności od tortur w instytucjach izolacyjnych, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Wię- ziennej, Warszawa 2015, s. 552-571. 3. Lass Piotr, Neurobilogia i neurochemia przestępców w długotrwałej izolacji więzien- nej. Czy przestępstwo jest dysfunkcją neurohormonalną?, [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoterminowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 77-90. 4. Lelental Stefan, Domowe pozbawienie wolności. Czy sąd penitencjarny powinien zmieniać decyzję tego, który rozpatrywał sprawę. Wątpliwe. Ale tak będzie się działo przy e-obrączkach (wywiad udzielony P. Szymańskiemu) „Dziennik Gazeta Prawna” 2016, nr 13, s. 86-87. 5. Lelental Stefan, Początki, rozwój i stan obecny ustawodawstwa o wykonywaniu kar i innych środków prawnokarnej reakcji na przestępstwo w Polsce w latach 1918- 2015,

274 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

[w:] Głuszak Marcin, Wiśniewska-Jóźwiak Dorota (red.), Nil nisi veritas. Księga dedykowana Profesorowi Jackowi Matuszewskiemu, Łódź 2016, s. 549-576. 6. Lelental Stefan, Przesłanki orzekania o przerwie w odbywaniu kary pozbawienia wolności oraz o warunkowym przedterminowym zwolnieniu na podstawie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, „PWP” 2016, nr 91, Warszawa, s. 5-21. 7. Lelental Stefan, Rewolucja w prawie karnym (wywiad udzielony Maciejowi Pie- czyńskiemu) „Do Rzeczy” 2016, nr 23, s. 30-32. 8. Lelental Stefan, Sądy nie są łagodne dla groźnych przestępców. Liczba orzekanych kar dożywotniego pozbawienia wolności i 25 lat więzienia od lat utrzymuje się na podobnym poziomie, a przestępczość spada (wywiad udzielony Agacie Łukaszewicz), „Rzeczypospolita” 2016 (1 marca 2016 r.), Prawo co dnia. 9. Lelental Stefan, Zakres orzekania i wykonywania kary aresztu wobec sprawców wykroczeń, [w:] Janusz Sawicki i Katarzyna Łucarz (red.), Na styku prawa karnego i prawa o wykroczeniach. Zagadnienia materialnoprawne i procesowe, t. I, Księ- ga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Markowi Bojarskiemu, Wrocław 2016, s. 319-324. 10. Lelental Stefan, Warunkowe przedterminowe zwolnienie, [w:] Mirosława Melezini (red.), System Prawa Karnego, t. VI – Kary i inne środki reakcji karnej, Wydawnictwo C.H.Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa 2016, s. 1141-1229 + 985-987. 11. Lelental Stefan, Nawój-Śleszyński Aldona, Execution of Remand and Deprivation of Liberty of Foreigners in Poland. [w:] Alicja Szerląg, Justyna Pilarska, Arkadiusz Urbanek (ed.), European atomization or integration? Transborder aspects of (mutli) pedagogy, Cambridge 2016, s. 406-429 . 12. Lelental Stefan, Niewiadomska- Krawczyk Magdalena, Orzekanie i wykonywanie zastępczych kar pozbawienia wolności, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 200-213. 13. Lelental Stefan, Podciechowska Anna, Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2014 (uzupełnienie)-2015, „PWP” 2016, nr 93, Warszawa, s. 119-151. 14. Levická Jana, Mitlöhner Miroslav, Truhlářova Zuzana, Social Work with a Family with an Imprioned Member, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogiki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 207-212. 15. Linowski Krzysztof, Przeciwdziałanie zachowaniom suicydalnym w warunkach izolacji penitencjarnej, [w:] Badowska-Hodyr Monika (red.), System penitencjarny w kontekście społecznych zagrożeń i szans, seria: Patologia społeczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2016, s. 55-80.

275 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

Ł 1. Łączkowska Olga, Dozór elektroniczny jako system wykonywania kary pozbawienia wolności – teoria, praktyka a proponowane zmiany, [w:] Małolepszy Maciej (red.), Reforma systemu sankcji w Niemczech, Austrii i w Polsce, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2015, s. 57-63. 2. Łoszewska Paulina Amelia, Sytuacja osób niepełnosprawnych umysłowo w polskich zakładach karnych, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 125-131. 3. Łuczak Elżbieta, Zatrudnienie skazanych w praktyce wybranych jednostek penitencjarnych Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Olsztynie, „PWP” 2016, nr 93, s. 61-73. 4. Łupińska Aneta, Elektroniczny powrót do przeszłości, „FP” 2016, nr 3, s. 8-11. 5. Łupińska Aneta, Usprawnić system. Wywiad z Ewą Dawidziuk, Andrzejem Leńczukiem, „FP” 2016, nr 6, s. 12-13.

M 1. Machel Henryk, Sens i bezsens długotrwałej izolacji więziennej – opracowanie po- święcone karze 25 lat pozbawienia wolności oraz karze dożywotniego pozbawienia wolności, [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoterminowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 9-18. 2. Machel Henryk, Chęcińska Elżbieta, Zmierzch kary pozbawienia wolności? Sens współczesnej kary uwięzienia, rozdział 14, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 481-507. 3. Machel Henryk, Lenczewska-Machel Henryka, Chęcińska Elżbieta, Praca penitencjarna z więźniami żonatymi (rozważania na tle własnej praktyki), [w:] Kowal- czyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pe- dagogiki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 95-104. 4. Majchrzyk Zdzisław, Podolska Maria, Pojęcie norma – dewiacja w psychologii i resocjalizacji. Prawo do odmienności w społeczeństwie postmodernistycznym, [w:] Badowska-Hodyr Monika (red.), System penitencjarny w kontekście społecznych zagrożeń i szans, seria: Patologia społeczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszow- skiego, Rzeszów 2016, s. 15-40. 5. Makurat Franciszek, Resocjalizacyjna moc aktywności sportowej więźniów, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 265-267.

276 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

6. Malec Jan, Impas wymiaru sprawiedliwości karnej w Polsce i metody jego przezwy- ciężenia, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więzien- nictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, Warszawa 2015, s. 456-474. 7. Malessa Monika, Resocjalizacja sprawców przestępstw na tle seksualnym, [w:] Szwej- kowska Małgorzata M., Ryś Kamil D. (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 99-106. 8. Malina Jolanta, Przemoc i agresja w instytucji penitencjarnej a opinie skazanych na temat tego zjawiska, [w:] Badowska-Hodyr Monika (red.), System penitencjarny w kontekście społecznych zagrożeń i szans, seria: Patologia społeczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2016, s. 81-102. 9. Marczak Monika, Resocjalizacyjne programy penitencjarne trajektorią społecznej readaptacji skazanych, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, wydawca: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 285-294. 10. Marczak Monika, Mirosław-Nawrocka Katarzyna, Zakłady penitencjarne dla kobiet, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 173-199. 11. Maślanka Klaudia, Pryga Sergiusz, Odnaleźć swoje miejsce w rodzinie – program readaptacji skazanych, [w:] Kowalczyk Danuta, Snopek Mariusz (red.), Teore- tyczno-praktyczne konteksty resocjalizacji penitencjarnej skazanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2015, s. 33-43. 12. Matysiak-Błaszczyk Agata, Korytowski Mariusz, Dozór elektroniczny – nowoczesna technologia alternatywą dla więzienia, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 307-325. 13. Matwijczuk Tatiana W., Gorobec Natalia S., Socjalna i socjalno-pedagogiczna praca ze skazanymi nieletnimi, [w:] Kowalczyk Danuta, Snopek Mariusz (red.), Teore- tyczno-praktyczne konteksty resocjalizacji penitencjarnej skazanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2015, s. 153. 14. Mazur Marcin, Dostęp osób pozbawionych wolności do informacji publicznych, „PiP” 2016, nr 8, s. 61-71. 15. Mazur Marcin, Warunki sanitarne w celi więziennej a prawo do prywatności, Glosa do wyroku ETPC z dnia 15.12.2015 r. w sprawie Szafrański przeciwko Polsce, skarga nr 17249/12, Glosa 2017, nr 2, s. 123-132. 16. Mazur Marcin, Zatrudnienie osób odbywających karę pozbawienia wolności w dzia- łaniach Rzecznika Praw Obywatelskich, „Pracownik i Pracodawca” 2016, nr 1 (vol. 2), s. 30-56.

277 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

17. Mazur Marcin, Dawidziuk Ewa, Zmiana wizerunku więźnia a prawo do prywatności, Glosa do wyroku ETPCz z dnia 14.06.2016 r. w sprawie Birzietis przeciwko Litwie (skarga nr 49304/09), „Europejski Przegląd Sądowy” 2016, nr 11, s. 44-50. 18. Mecwaldowski Cezary, Operator systemów zabezpieczeń a obserwator w systemie wizyjnego nadzoru osadzonych, [w:] Misiuk Andrzej, Kalaman Marek R. (red.), Kierunki zmian organizacyjno-technicznych w Służbie Więziennej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2015, s. 161-172. 19. Melgaard Ole, Kofoeds School for unemployed and vulnerable groups, [w:] Kowal- czyk Małgorzata H., Szykut Michał (red.), Demoralizacja, resocjalizacja i readaptacja: aktualne problemy, wyzwania i możliwości, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 297-310. 20. Michalik Arleta, Kryzys tożsamości w okresie późnej adolescencji – pozytywne implikacje dla oddziaływań resocjalizacyjnych i profilaktycznych, „Probacja” 2016, z. 1, s. 55-78. 21. Michalik Grzegorz, Rejman Józef, Strukturalne i psychospołeczne aspekty efek- tywności jednostek służących bezpieczeństwu – ze szczególnym uwzględnieniem organizacji służby penitencjarnej, [w:] Misiuk Andrzej, Kalaman Marek R. (red.), Kierunki zmian organizacyjno-technicznych w Służbie Więziennej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2015, s. 36-49. 22. Michalski Damian, Wybrane aspekty systemów penitencjarnych państw skandy- nawskich, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 44-56. 23. Milkowski Kacper Mirosław, Samobójstwa w polskich zakładach karnych, [w:] Szwejkowska Małgorzata M., Ryś Kamil D. (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Ma- zurskiego, Olsztyn 2016, s. 284-290. 24. Miszewski Kamil, Kobiety odbywające długoterminowe kary pozbawienia wol- ności, „PWP” 2016, nr 91, s. 69-91. 25. Miszewski Kamil, Koniec zjawiska „mass imprisonment” w USA? (Nie)opłacal- ność szerokiego stosowania kary więzienia, „RP” 2016, vol. 11, s. 51-61. 26. Miszewski Kamil, Przypadek Szczepana W., [w:] Kazana Paulina, Niełaczna Ma- ria (red.), Poukładać sobie życie. Studia przypadków zabójców skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności, wydawca: Katedra Kryminologii i Polityki Kryminalnej IPSiR UW, Warszawa 2015, s. 30-42. 27. Miszewski Kamil, Recenzja książki Radosława Perlaka pt.Wszyscy możemy być więźniami, Wydawnictwo Perfekt, Poznań 2015, „PSiR” 2016, t. XXXI-XXXII, s. 107-113. 28. Miszewski Kamil, Recenzja książki Renaty Szczepanik pt. Stawanie się recydywistą. Kariery instytucjonalne osób powracających do przestępczości, „PWP” 2016, nr 90, s. 175-178.

278 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

29. Miszewski Kamil, Zarządzanie więźniami długoterminowymi, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, Warszawa 2015, s. 497-504. 30. Miszewski Kamil, Szczepanik Renata,Wpływ długoterminowego uwięzienia na rodziny więźniów – stan wiedzy i zaniedbane kierunki badań, „PSiR” 2016, nr 30, s. 53-95. 31. Moczydłowski Paweł, Clean zone/чистая зона. Organizacyjne i społeczne uwarunkowania nielegalnego obrotu narkotykami w koloniach karnych determinujące sposób przeciwdziałania, leczenia i kontroli narkomanii w państwach Azji Środkowej, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, Warsza- wa 2015, s. 605-623. 32. Moczydłowski Paweł, Proces globalizacji i postępu technicznego, a przemiany w wykonywaniu kary pozbawienia wolności, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 77-102. 33. Moczydłowski Paweł, Kyrgystan´s experiences in counteracting illegal drug trade, in drug prevention and in therapy for drug addicts in the penitentiary system (Do- świadczenia Kirgistanu w przeciwdziałaniu handlu narkotykami, w zapobieganiu narkomanii i terapii dla narkomanów w systemie penitencjarnym), The Polish Journal of Criminology 2015, vol 1, s. 61-75. 34. Morawska Ewa Joanna, Morawski Jacek Zbigniew, Psychoterapia wykluczonych społecznie. Źródła treningu zastępowania agresji (ART), „PWP” 2016, nr 91, War- szawa, s. 91-117. 35. Mudracka Irena, Olejnik Lidia, Snopek Mariusz, Formy przystosowania do izolacji penitencjarnej więźniów odbywających karę dożywotniego pozbawienia wolności albo karę 25 lat – implikacje dla praktyki penitencjarnej, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogi- ki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 105-124. 36. Mysiewicz Leszek, Programy readaptacji społecznej skazanych a kara pozbawienia wolności, [w:] Małgorzata M, Szwejkowska, Kamil D. Ryś, (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 77-83.

N 1. Nasiłowski Paweł, System dozoru elektronicznego w praktyce, „NW” 2016, nr 3(29), s. 5-7. 2. Natorska Magdalena, Markowska Monika, Asysta w odbywaniu kary dożywotniego pozbawienia wolności jako jedna z form działalności uniwersyteckiej Kliniki art. 42

279 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

kkw, [w:] Kowalczyk Danuta, Snopek Mariusz (red.), Teoretyczno-praktyczne konteksty resocjalizacji penitencjarnej skazanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Opol- skiego, Opole 2015, s. 115-127. 3. Nawój Józef, Nowak Bogdan, Polskie Towarzystwo Penitencjarne – w trosce o nowoczesne więziennictwo, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizo- wanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej , Warszawa 2015, s. 516-532. 4. Nawój-Śleszyński Aldona, Kształtowanie się modelu wykonywania kary pozbawienia wolności wobec skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi w polskim systemie penitencjarnym, [w:] Jaworska Anetta (red.), Readaptacja społeczna sprawców przestępstw z niepełnosprawnością psychiczną i intelektualną, Wydawnic- two Edward Mitek, Bydgoszcz 2015, s. 11-30. 5. Nawój-Śleszyński Aldona, Perspektywy kompresji populacji więziennej w Polsce, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 124-140. 6. Nawój-Śleszyński Aldona, Przeludnienie zakładów karnych nadal poważnym problemem polityki karnej i penitencjarnej Polski, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świe- cie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 68-76. 7. Nawój-Śleszyński Aldona, recenzja książki Moniki Urbanek pt. „Polski, czeski i słowacki system penitencjarny w opinii osadzonych i personelu więziennego”, „PWP” 2016, nr 90, s. 165-174. 8. Nawój-Śleszyński Aldona, recenzja książki Macieja Małolepszego pt. „Re- forma sankcji w Niemczech, Austrii i w Polsce. Die Reform des Sanktionenrecht in Deutschland, Österreich und Polen“, „PWP“ 2016, nr 92, s. 191-200. 9. Nawój-Śleszyński Aldona, recenzja książki pod redakcją naukową Danuty Ko- walczyk, Adama Szecówki, Sławomira Grzesiaka pt. Resocjalizacja penitencjarna w kontekstach interdyscyplinarnych, „PWP” 2016, nr 93, s. 155-164. 10. Nawój-Śleszyński Aldona, Rola zatrudnienia więźniów w okresie penalnym w procesie readaptacji po odbyciu kary pozbawienia wolności, [w:] Anetta Jaworska (red.), Aktywność zawodowa skazanych jako obszar oddziaływań penitencjarnych, Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, Bydgoszcz 2016, s. 11-24. 11. Nawój-Śleszyński Aldona, Systemy wykonywania kary pozbawienia wolności i ich potencjał reedukacyjny, „PWP” 2016, nr 92, s. 5-38. 12. Nawój-Śleszyński Aldona, Warunkowe zwolnienie z odbycia reszty kary skazanych odbywających karę pozbawienia wolności w różnych systemach jej wykonywania, „NKPK” 2015, nr 36, s. 99-122. 13. Nawój-Śleszyński Aldona, Wybrane zagadnienia austriackiego systemu penitencjarnego, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie

280 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Wię- ziennej, Warszawa 2015, s. 650-668. 14. Nawój-Śleszyński Aldona, Nawój Józef, Wybrane problemy czeskiej i polskiej penitencjarystyki, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Wię- ziennej, Warszawa 2015, s. 669-689. 15. Niełaczna Maria, „Człowiek w akwarium”− postępowanie z więźniami „niebezpiecz- nymi” w oddziałach o specjalnych zabezpieczeniach, „AK” 2015, t. XXXVI 2014, s. 163-226. 16. Niełaczna Maria, Warunkowe przedterminowe zwolnienie skazanych na kary skrajnie długie. Prawo do drugiej szansy, [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoterminowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 211-266. 17. Niewiadomska-Krawczyk Magdalena, Ciąg przestępstw i jego konsekwencje w zakresie wymiaru kary, „PWP” 2016, nr 90, s. 113-133. 18. Niewiadomska-Krawczyk Magdalena, Kurator sądowy jako funkcjonariusz publiczny − rozważania na tle art.115 § 13 pkt 3 kk, „PWP” 2016, nr 93, s. 13-27. 19. Nosek-Komorowska Katarzyna, Więźniowie − sprawcy przestępstw seksualnych, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, „PWN”, Warszawa 2016, s. 224-232. 20. Nosek-Komorowska Katarzyna, Więźniowie − sprawcy zabójstw, [w:] Mie- czysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, „PWN”, Warszawa 2016, s. 218-224. 21. Nowak Aleksandra, Leczenie z narkomanii osób pozbawionych wolności, [w:] Misiuk Andrzej, Kalaman Marek R. (red.), Kierunki zmian organizacyjno-technicznych w Służbie Więziennej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2015, s. 72-83. 22. Nowak Janina, Kara, kary kryminalne i kara pozbawienia wolności. Wokół poję- cia kary, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, „PWN”, Warszawa 2016, s. 23-32. 23. Nowak Bogdan, Konferencja penitencjarna na Uniwersytecie Łódzkim, „FP” 2016, nr 8, s. 6. 24. Nymś Agnieszka, Rozwój programów nauczania pedagogiki resocjalizacyjnej. Studencki głos w dyskusji naukowej, PWP” 2016, nr 92, s. 149-159. O 1. Olejnik Lidia, Uruchomienie Oddziału Zewnętrznego Aresztu Śledczego w Opolu z siedzibą w Turawie, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunko- wania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogiki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 183-188.

281 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

2. Opora Rober, Formy spędzania wolnego czasu i jego znaczenie dla kobiet odbywa- jących karę pozbawienia wolności, [w:] Anna Kieszkowska (red.), Prawda, dobro, piękno: wymiar filozoficzno-prawny i socjopedagogiczny, Wydawnictwo Difin, War- szawa 2015, s. 438-453. 3. Opora Robert, Programowe i pozaprogramowe determinanty efektywności resocjalizacyjnej, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunkowania – doświad- czenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Stu- dia i Rozprawy z Pedagogiki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 47-56. 4. Opora Robert, Sposoby spędzania czasu wolnego przez kobiety skazane na karę pozbawienia wolności jako potencjał do rozumienia znaczenia readaptacji społecznej, „Rocznik Andragogiczny” 2015, t. XXII, s. 197-212. 5. Opora Rober, Teoretyczne perspektywy podejścia do przestępców w kontekście dłu- gotrwałej izolacji więziennej, [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoterminowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 33-48. 6. Opora Robert, Znaczenie resocjalizacji w eliminowaniu przestępczości, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjar- ne, Poznań 2016, s. 274-284. 7. Opora Robert, Radosław Breska, Aleksandra Dymowska, Trudności w zakresie terapii i readaptacji społecznej osób skazanych za czyn pedofilny, [w:] Jaworska Anetta (red.), Readaptacja społeczna sprawców przestępstw z niepełnosprawnością psychiczną i intelektualną, Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, Bydgoszcz 2015, s. 73-84. 8. Opora Robert, Powstanie zakładów poprawczych na ziemiach Polski, [w:] Mieczy- sław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 155-156. 9. Opora Robert, Rozwój instytucji poprawczych dla nieletnich w Europie, [w:] Mie- czysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 152-155. 10. Opora Robert, Rozwój psychofizyczny młodzieży a naruszanie norm społecznych, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 145-147. 11. Opora Robert, Typologia polskich zakładów poprawczych [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 149-152. 12. Opora Robert, Instytucje izolacyjne dla nieletnich. Wprowadzenie, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 144-145.

282 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

13. Opora Robert, Filozoficzne koncepcje postępowania z nieletnimi, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 147-149. 14. Opora Robert, Instytucjonalna resocjalizacja a kuratela sądowa, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 161-162. 15. Opora Robert, Instytucje izolacyjne dla nieletnich. Podsumowanie, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 171-172. 16. Opora Robert, Specyfika działalności zakładów poprawczych, [w:] Mieczysław Ciosek Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 158-161. 17. Opora Robert, Umieszczenie nieletniego w zakładzie karnym, [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 156-158. 18. Ornowska Alicja, Ramy prawne i instytucjonalne edukacji skazanych cudzo- ziemców i ich realizacja w praktyce penitencjarnej, „SP” 2015, z. 1, s. 127-150. 19. Osowska-Rembecka Anna, Programy oddziaływań penitencjarnych na przy- kładzie Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Warszawie, „PWP” 2016, nr 92, s. 129-149. 20. Ostrowska Krystyna, System wartości, strategie działania i emocje jako czynniki motywacyjne w kierunku zachowań zgodnych z normami społecznymi i prawnymi, „PRiS” 2016, t. XXVIII, s. 51-78.

P 1. Panek Elżbieta, Panek Anna, „W tobie jest źródło życia i w twej światłości [...] światłość” Wiara i religia w perspektywie resocjalizacji skazanych, „PSiR” 2016, t. XXXI-XXXII, s. 7-33. 2. Papśo Peter, Kadlubekoya Dominika, Postpenitencjarna praca s odsiidenymi v Slavenskej republikę, [w:] Kowalczyk Małgorzata H., Szykut Michał (red.), Demo- ralizacja, resocjalizacja i readaptacja: aktualne problemy, wyzwania i możliwości, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 311-330. 3. Parol Robert, Czynniki motywujące do pracy w opinii osadzonych odbywających karę pozbawienia wolności w Oddziale Zewnętrznym w Dobrowie, [w:] Jaworska Anetta (red.), Aktywność zawodowa skazanych jako obszar oddziaływań penitencjarnych, Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, Bydgoszcz 2016, s. 65-80. 4. Parol Robert, Formy kontaktów osób skazanych ze społeczeństwem [w:] Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 351-385. 5. Pastwa-Wojciechowska Beata, Czy wszyscy przegrali? Czyli co decyduje o percepcji skuteczności resocjalizacji, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech

283 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

(red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesno- ści, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 264-273. 6. Pastwa-Wojciechowska Beata, Profesor Gościmierz Geras – wspomnienie i wstęp do zrozumienia zagadnień z obszaru psychologii penitencjarnej, „RP” 2016, vol. 11, s. 9-23. 7. Pastwa-Wojciechowska Beata, Piotrowski Andrzej, Osobowościowe uwarunkowania skuteczności kadry penitencjarnej, „RP” 2016, vol. 12, s. 77-89. 8. Paszkowski Marek, Posługa duszpasterska na oddziale dla niebezpiecznych Zakładu Karnego w Barczewie, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil, D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnic- two Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 197-204. 9. Pawlak Fabian, Dozór elektroniczny sposobem na zmniejszenie przeludnienia więzień – fakty i wyzwania współczesności, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Ka- mil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 245-257. 10. Pekról Jacek, Wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec osadzonych niebezpiecznych. Możliwości oddziaływań penitencjarnych, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogi- ki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 151-158. 11. Pelewicz Robert, Model dozoru elektronicznego w polskim prawie karnym na tle Rekomendacji CM/Rec (2014) 4 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich do- tyczącej monitoringu elektronicznego, „Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury” 2016, z. 1 (21), Wydawnictwo C.H.Beck, s. 5-25. 12. Petasz Paweł, Zagadnienie celów kary pozbawienia wolności stosowanej wobec sprawców wykazujących niepełnosprawność intelektualną lub psychiczną, [w:] Jaworska Anetta (red.), Readaptacja społeczna sprawców przestępstw z niepełno- sprawnością psychiczną i intelektualną. Wydawnictwo Edward Mitek, Bydgoszcz 2015, s. 31-44. 13. Pilarska Jakubczak Agata, Senior w celi, „FP” 2016, Nr 6, s. 36-37. 14. Piotrowski Andrzej, Służba Więzienna: organizacja, struktura, funkcje, [w:] Ciosek Mieczysław, Pastwa-Wojciechowska Beata (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 461-480. 15. Piotrowski Jacek, Ciosek Mieczysław, Izolacja więzienna jako złożona sytuacja trudna, [w:] Ciosek Mieczysław, Pastwa-Wojciechowska Beata (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 428-460. 16. Piskorski Justyn, Jaka racjonalność? Próba rekonstrukcji światopoglądowych uwarunkowań zmian systemu penalnego w aktualnych propozycjach zmian prawa

284 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

karnego, [w:] Małolepszy Maciej (red.), Reforma systemu sankcji w Niemczech, Austrii i w Polsce, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2015, s. 3-13. 17. Piwowarczyk Przemysław, Chrześcijańskie ośrodki resocjalizacji dla nieletnich, [w:] Ciosek Mieczysław, Pastwa-Wojciechowska Beata (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 162-171. 18. Płatek Monika, Recepcja Europejskich Reguł Więziennych w polskim prawie i praktyce penitencjarnej w ujęciu prawnoporównawczym, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, Warszawa 2015, s. 572-592. 19. Podgórska Katarzyna, Żelazek Elżbieta, Aktywizacja zawodowa osadzonych w zakładzie typu półotwartego na przykładzie AŚ w Zielonej Górze, [w:] Jaworska Anetta (red.), Aktywność zawodowa skazanych jako obszar oddziaływań penitencjarnych, Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, Bydgoszcz 2016, s. 147-150. 20. Poklek Robert, Pomoc postpenitencjarna a readaptacja społeczna osób opusz- czających jednostki penitencjarne, [w:] Ciosek Mieczysław, Pastwa-Wojciechowska Beata (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 522-556. 21. Poklek Robert, Wpływ nowoczesnej technologii na psychospołeczne funkcjonowanie personelu więziennego, [w:] Misiuk Andrzej, Kalaman Marek R. (red.), Kierunki zmian organizacyjno-technicznych w Służbie Więziennej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2015, s. 93-102. 22. Pospiszyl Irena, Syndrom frajera, czyli uniwersalność strategii obronnych grup dyskryminowanych, [w:] Kowalczyk Danuta, Szecówka Adam, Kwiatkowski Piotr (red.), Tradycje i perspektywy optymalizowania profilaktyki społecznej oraz resocjalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2015, s. 157-164. 23. Postulski Karzimierz, Stan zdrowia skazanego w aspekcie zdolności do odbywania kary pozbawienia wolności, „Prok. i Pr.” 2015, nr 7/8, s. 151-174. 24. Przeradzka Julita, Znaczenie pomocy postpenitencjarnej w procesie readaptacji osób opuszczających zakłady karne, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnic- two Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 316-323. 25. Przesławski Tomasz, Akty stosowania prawa na przykładzie działalności Służby Więziennej, „Palestra” 2015, nr 9-10, s. 77-83. 26. Przesławski Tomasz, Etyczne wymiary więziennictwa, [w:] Adam Redzik, Maciej Tygielski (red.), Kamień, chleb i frak, nie Księga pamiątkowa, a uczony podarek od przyjaciół i uczniów, mający Panu Profesorowi Michałowi Porowskiemu de Sokoły uprzyjemnić 70. urodziny, Warszawa 2015, s. 67-77. 27. Przesławski Tomasz, Manifest penitencjarny. O nowej organizacji pracy więź- niów, „PWP” 2016, nr 93, s. 5-13. 28. Przesławski Tomasz, Normy etyki zawodowej funkcjonariuszy i pracowników Służby Więziennej, „PWP” 2015, nr 89, s. 45-61.

285 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

29. Przesławski Tomasz, Nowe założenia organizacji pracy więźniów, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjar- ne, Poznań 2016, s. 191-199. 30. Przesławski Tomasz, Post-penitentiary assistance in Poland, „New of Science and Education” 2015, nr 10, s. 79-84. 31. Przesławski Tomasz, Post-Penitentiary Assistance in Poland, [w:] Ilona Pešatová, Beata Szluz, Paweł Walawender (red.), Interdisciplinary approach in social problem solving, pod red. Ústí nad Labem, Jan Evangelista Purkynje University in Ústí nad Labem, 2015, s. 33-39. 32. Przesławski Tomasz, Przyczynek do wykładni art. 35 EKPCz na podstawie skarg rozpatrywanych przed ETPCz związanych z pobytem w polskim zakładzie karnym (areszcie śledczym), [w:] Porowski Michał, Przesławski Tomasz (red.), Nowe problemy prawa i polityki penitencjarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 143-155. 33. Przesławski Tomasz, Sprawiedliwość naprawcza w procesie wykonywania kary pozbawienia wolności, [w:] Barbara Namysłowska-Gabrysiak, Katarzyna Syroki- -Marczewska, Anna Walczak-Żochowska (red.), Prawo wobec problemów społecz- nych, Księga Jubileuszowa Profesor Eleonory Zielińskiej, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2016, s. 285-294. 34. Przesławski Tomasz, Struktura organizacyjna więziennictwa polskiego – między centralą a jednostką podstawową, „PWP” 2016, nr 92, s. 39-59. 35. Przybyliński Sławomir, Na krawędzi więziennej egzystencji – skazani „cwaniacy” w soczewce podkulturowego spojrzenia, „RP” 2016, vol. 11, s. 39-50. 36. Przybyliński Sławomir, Gruźlewska Joanna, Fenomen podkultury więziennej, [w:] Ciosek Mieczysław, Pastwa-Wojciechowska Beata (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 386-427. 37. Puławska Monika, Resocjalizacja i sposoby wykonywania kary wobec osób skazanych upośledzonych umysłowo, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 107-115.

R 1. Raglewska Joanna, Długoterminowa kara pozbawienia wolności – głos w dyskusji, [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoterminowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 300-305. 2. Raglewski Janusz, Voice in the discussion on some legislative answers brought in to the Polish Penal Code with the amendment from 20 February 2015 (Głos w dyskusji o niektórych rozwiązaniach legislacyjnych wprowadzonych do kodeksu karnego z 20 lutego 2015 r.), “The Polish Journal of Criminology” 2015, vol 1, s. 36-44.

286 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

3. Raglewski Janusz, Głos w dyskusji podczas drugiego dnia konferencji „Długotermi- nowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce”, Gdańsk 7-8 kwietnia 2014 r., [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoterminowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 306-308. 4. Raś Danuta, Ewolucja metod postępowania resocjalizacyjnego – inspiracje dla praktyki, [w:] Kowalczyk Danuta, Szecówka Adam, Kwiatkowski Piotr (red.), Tradycje i perspektywy optymalizowania profilaktyki społecznej oraz resocjalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2015, s. 29-36. 5. Rejman Józef, Zakład karny dla młodocianych. Niektóre aspekty organizacji i resocjalizacji, [w:] Kowalczyk Danuta, Snopek Mariusz (red.), Teoretyczno-praktyczne konteksty resocjalizacji penitencjarnej skazanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2015, s. 127-143. 6. Rekosz-Cebula Emilia, Europejska polityka penitencjarna wobec kobiet pozbawionych wolności, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Wię- ziennej,Warszawa 2015, s. 690-696. 7. Rondalska Dorota, Standardy wykonywania kary pozbawienia wolności. Próba uję- cia holistycznego, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 55-76. 8. Rzeczkowska Karolina, Skazani upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim – system terapeutyczny czy zwykła izolacja więzienna?, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kami D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 116-124. 9. Rzepliński Andrzej, Niełaczna Maria, Zabójcy więzienni. Kronika nieunik- nionej śmierci? [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Wię- ziennej, Warszawa 2015, s. 11-55.

S 1. Sadowska Magdalena, Pozytywne aspekty wykonywania kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz 25 lat pozbawienia wolności, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 295-303. 2. Sadżuga Roksana, Macierzyństwo czynnikiem wspomagającym resocjalizację kobiet w zakładach karnych, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 205-211.

287 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

3. Sarzała Dariusz, Aggression and violence in Polish prisons – Symptoms and causes of the phenomenon, [w:] Stanislava Hoferková, Tereza Raszková (red.) III. Krimi- nologické Dny, wydawca:Univerzita Hradec Králové; GAUDEAMUS, Hradec Králové 2015, s. 347-358. 4. Sarzała Dariusz, A person staying in conditions of prison isolation as an entity of social work, [w:] Iva Junová, Gabriela Slaninová (red.) Možnosti Uplatnění Sociálního Pedagoga / sociální pedagogiky v současné společnosti, wydawca: Univerzity Hradec Králové. Pedagogická fakulta, Gaudeamus 2016, s. 186-193. 5. Sarzała Dariusz, Distance learning for disabled people who remain in prison isolation. The chance for rehabilitation or a social threat? [w:] Ladislav Várkoly, Ryszard Szczebiot, Michal Zábovský (red.) Present day trends of innovations, University scie- ne park, wydawca: University of Zilina, Dubnický technologický inštitút, PWSIP Łomża, Łomża 2015, 238-245. 6. Sarzała Dariusz, Edukacja osób w wieku starszym przebywających w izolacji penitencjarnej jako warunek ich readaptacji społecznej, [w:] Łukasz Tomczyk, Naděžda Špatenková, Ctibor Határ (red.), Edukacja seniorów w różnych perspektywach, uwarunkowaniach oraz doświadczeniach. Edukace seniorů přístupy, podmínky, pří- nos. Edukácia seniorom prístupy, podmienky a prínos. Czech-Polish-Slovak studies in andragogy and socialgerontology, t. V, Část V, wydawca: Katedra Pedagogiki Społecznej i Andragogiki. Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Kraków – Nitra – Olomouc 2016, s. 143-160. 7. Sarzała Dariusz, Electronic monitoring in the polish criminal law as a new form of rehabilitation of convicts, [w:] Miloslav Jůzl A. (red.), Aktuální dilemata českého, slovenského a polsko vězeňství, Wydawca: Institut mezioborových studií, Brno 2016, s. 132-144. 8. Sarzała Dariusz, Imprisonment in the context of social adaptation of prisoners, “Science and World. International Scientific Journal” 2 (30) 2016, s. 94-96. 9. Sarzała Dariusz, Instytucja elektronicznie monitorowanego dozoru skazanych jako alternatywa dla dyscyplinarno-izolacyjnego systemu wykonywania kary pozbawienia wolności, [w:] Misiuk Andrzej, Kalaman Marek R. (red.), Kierunki zmian organizacyjno-technicznych w Służbie Więziennej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2015, s. 103-116. 10. Sarzała Dariusz, Prawne i resocjalizacyjne aspekty dozoru elektronicznego skazanych, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Ma- zurskiego, Olsztyn 2016, s. 258-268. 11. Sarzała Dariusz, Rodzina jako podmiot wsparcia społecznego osób przebywających w izolacji penitencjarnej, [w:] Marta Petrykowska, Dariusz Sarzała (red.), Rodzina w obliczu współczesnych zagrożeń i przemian społeczno-kulturowych, wydawca: Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk − Warszawa 2015, s. 139-151.

288 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

12. Sarzała Dariusz, Rodzina osoby przebywającej w izolacji więziennej jako środowisko wsparcia społecznego, „Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio” 2016, (24), s. 278-293. 13. Sarzała Dariusz, Służba Więzienna jako integralny element systemu bezpieczeństwa wewnętrznego, [w:] Mirosław Minkina, Agnieszka Filipek, Joanna Ważniewska (red.), Kultura bezpieczeństwa: potrzeby i uwarunkowania, t. II, Bezpieczeństwo współczesnego człowieka, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycz- nego w Siedlcach, Siedlce 2016, s. 419-437. 14. Sarzała Dariusz, Subkultura więzienna jako destruktywny wymiar funkcjonowania człowieka w warunkach instytucji totalnej, „Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio” 2015, 4/24, s. 278-292. 15. Sarzała Dariusz, Terapeutické působení v případě odsouzených uživatelů drog v pol- ských vězeňských zařízeních, [w:] Miroslav Jůzl (red.), Epistemologická východiska penitenciární vědy, Institut mezioborových studií, Brno 2015, s. 188-199. 16. Sarzała Dariusz, Totality of a prison as a source of pathological behaviors of prisoners, [w:] Silvia Neslušanová, Miriam Niklová, Ewa Jarosz (red.), Sociální pedagogika ve světle společenského, institucionálního a individuálního ohrožení, wydawca: Institut mezioborových studií, s.r.o., Brno 2015, s. 530-538. 17. Sarzała Dariusz, Wpływ izolacji więziennej na zachowanie osób pozbawionych wolności, [w:] Andrzej Gołębiowski, Gerard Paweł Maj (red.), Lokalna polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych i niedostosowanych społecznie – wybrane zagadnienia teoretyczne i rozwiązania praktyczne, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlowej w Radomiu, Radom 2015, s. 143-155. 18. Sawicka Katarzyna, Perspektywy rozwojowe polityki penitencjarnej, [w:] Porowski Michał, Przesławski Tomasz (red.), Nowe problemy prawa i polityki penitencjarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 43-87. 19. Schmidt Dariusz, Wybrane aspekty wykonywania kary pozbawienia wolności w krajach niemieckojęzycznych (na przykładzie Szwajcarii i Bawarii), [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej,Warszawa 2015, s. 624-649. 20. Sentysz Oliwia, Dostęp do nowoczesnej edukacji dla osób osadzonych w zakładach karnych, „KPC” 2016, nr 3-4 (19-20), s. 70-72. 21. Sęk Paulina, Kowalczyk Ilona, Kulturotechnika jako metoda aktywizacji skazanych na kary długoterminowe, [w:] Jaworska Anetta (red.), Aktywność zawodowa skazanych jako obszar oddziaływań penitencjarnych, Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, Bydgoszcz 2016, s. 151-154. 22. Siemionow Justyna, Resocjalizacja przez naukę, [w:] Ciosek Mieczysław, Pastwa- -Wojciechowska Beata (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 254-262. 23. Sienicka Barbara, Prawo do wolności religijnej więźniów, [w:] Małgorzata M. Szwej- kowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 269-275.

289 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

24. Sitnik Katarzyna, Czynniki socjologiczne przestępczości kobiet. Wybrane teorie kryminologiczne, „NKPK” 2015, nr 36, s. 83-97. 25. Siwek Justyna, Praca osób pozbawionych wolności: aspekty prawne i korzyści, [w:] Jaworska Anetta (red.), Aktywność zawodowa skazanych jako obszar oddziaływań penitencjarnych, Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, Bydgoszcz 2016, s. 115-130. 26. Skarbek Ryszard, Warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbywania kary długoter- minowej – problem prawny czy społeczny, [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoter- minowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 267-271. 27. Skowroński Bartłomiej, Wypalenie zawodowe sądowych kuratorów zawodowych wykonujących orzeczenia w sprawach karnych i rodzinnych, „RP” 2016, vol. 11, s. 185-209. 28. Słapczyńska Dominika, Herbowski Piotr, Rola i miejsce badań poligraficznych w procesie monitorowania zachowań osób skazanych za przestępstwa seksualne, [w:] Misiuk Andrzej, Kalaman Marek R. (red.), Kierunki zmian organizacyjno-technicznych w Służbie Więziennej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2015, s. 84-92. 29. Smutek Martin, Implementation of Social Programs – Impact of the Implementation Process on Original Program Goals, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więzien- nej. Uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogiki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 201-206. 30. Snopek Mariusz, Prognoza kryminologiczno-społeczna jako przesłanka oceny powrotu z przepustki, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 325-333. 31. Solodov Denis, Kara pozbawienia wolności w Federacji Rosyjskiej. Problemy i perspektywy, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 28-36. 32. Solon-Lipiński Marek, Kuratorzy i organizacje społeczne w procesie readaptacji. Przykłady współpracy wymiaru sprawiedliwości z organizacjami pozarządowymi, „NW” 2016, nr 1 (27), s. 34-36. 33. Sprengel Bolesław, Udział policji państwowej w realizacji polityki penitencjarnej w Polsce w latach 1919-1939, „AK” 2015, t. XXXVI 2014, s. 227258. 34. Stańdo-Kawecka Barbara, Europejskie standardy bezpieczeństwa więźniów, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, Warszawa 2015, s. 91-107. 35. Stańdo-Kawecka Barbara, Wykonywanie kary pozbawienia wolności w trzech systemach – uwagi krytyczne, „NKPK” 2016, nr 39, s. 109-130.

290 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

36. Stańdo-Kawecka Barbara, Grzywa-Holten Joanna, StaOffender electronic monitoring in Poland: expectations and results, Neue Kriminalpolitik 2015, vol. 27 no. 2, p. 158-170. 37. Stelmach Monika, Więzień leczony coraz gorzej. O konieczności zmian w opiece medycznej nad skazanymi. Wywiad z dr. n. praw. Ewą Dawidziuk, dyrektorem Ze- społu ds. Wykonywania Kar Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, rozmawia Monika Stelmach, „Medical Tribune” 2016, nr 4, s. 26-28. 38. Stępień Kornelia, Skuteczność resocjalizacji nieletnich dziewcząt w warunkach izolacji w zakładach poprawczych w świetle badań, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Ka- mil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 226-236. 39. Stępniak Piotr, Dylematy pracy penitencjarnej z więźniami odbywającymi skrajnie długie kary pozbawienia wolności, „AK” 2015, t. XXXVI 2014, s. 133-162. 40. Stępniak Piotr, „Habit diabła” czyli o funkcjach i celach najdłuższych kar pozbawienia wolności polemicznie, [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoterminowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 19-32. 41. Stępniak Piotr, Polemicznie o systemach wykonywania kary pozbawienia wol- ności w świetle Europejskich Reguł Więziennych i doświadczeń francuskich, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, Warsza- wa 2015, s. 593-604. 42. Stępniak Piotr, Socjalny model więzienia, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mic- kiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 168-177. 43. Stępniak Piotr, Zatrudnianie więźniów we francuskich i polskich zakładach karnych, „PWP” 2016, nr 90, s. 55-79. 44. Sujka Dominika, Ochrona zdrowia więźniów a readaptacja społeczna, [w:] Małgo- rzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 291-296. 45. Szałański Jan, Poczucie bezpieczeństwa u więźniów i personelu więziennego, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, Warsza- wa 2015, s. 137-162. 46. Szczepaniak Paweł, Trzy modele więzienia, [w:] Porowski Michał, Przesławski Tomasz (red.), Nowe problemy prawa i polityki penitencjarnej, Wydawnictwo Uni- wersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 104-124. 47. Szczepanik Renata, Partnerki życiowe recydywistów i ich rola w powstrzymywa- niu aktywności przestępczej, „PSiR” 2016, t. XXVI, s. 35-57.

291 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

48. Szczepanik Renata, Praca jako narzędzie ekspozycji zmiany i osłabiania negatywnego wizerunku społecznego recydywistów, [w:] Jaworska Anetta (red.), Aktywność zawodowa skazanych jako obszar oddziaływań penitencjarnych, Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, Bydgoszcz 2016, s. 25-42. 49. Szczepanik Renata, Rola zatrudnienia w procesie odchodzenia od aktywności prze- stępczej i osłabiania wizerunku recydywisty, „PWP” 2016, nr 92, s. 73-95. 50. Szczepanik Renata, Smak i jedzenie w warunkach izolacji więziennej, [w:] Barbara Juraś-Krawczyk, Elżbieta Woźnicka (red.) Jedzenie jako sytuacja edukacyjna i spo- łeczna, Wydawnictwo AHE w Łodzi, Łódź 2015, s. 103-120. 51. Szczepanik Renata, Miszewski Kamil, Wpływ długoterminowego uwięzienia na rodziny więźniów – stan wiedzy i zaniedbane kierunki badań, „PSiR” 2016, t. XXX, s. 53-95. 52. Szczepanik Renata, Siebert Sabine, The Triple Bind of Narration: Fritz Schütze’s Biographical Interview in Prison Research and Beyond, “Sociology-The Journal of the British Sociological Association” 2016, vol. 50 (2), s. 285-300. 53. Szczepańska-Szczepaniak Aksenia Małgorzata, Długoterminowa kara pozbawienia wolności – cele, funkcje, zagrożenia i oczekiwania, [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoterminowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uni- wersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 276-299. 54. Szcześniak Ewa, Więźniowie uzależnieni od środków psychoaktywnych, [w:] Ciosek Mieczysław, Pastwa-Wojciechowska Beata (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 211-218. 55. Szczygieł Grażyna B., Regulacje kodeksu karnego wykonawczego dotyczące zatrudnienia skazanych z perspektywy Europejskich Reguł Więziennych, „IN” 2016, nr 2, vol. 10, s. 166-178. 56. Szczygieł Grażyna B., Zagrożenia bezpieczeństwa ze strony skazanych a prawne możliwości ich ograniczania, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, Warszawa 2015, s. 108-122. 57. Szczygieł Tomasz, O projekcie wojskowego kodeksu karnego wykonawczego II Rze- czypospolitej, „WPP” 2016, nr 4, s. 42-55. 58. Szecówka Adam, Tradycje i perspektywy naukowo-dydaktyczne resocjalizacji jako specjalności pedagogicznej na Uniwersytecie Wrocławskim, [w:] Kowalczyk Danuta, Szecówka Adam, Kwiatkowski Piotr (red.), Tradycje i perspektywy optymalizowania profilaktyki społecznej oraz resocjalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskie- go, Wrocław 2015, s. 37-58. 59. Szerląg Alicja, Urbanek Arkadiusz, (Nie)gotowość Służby Więziennej do wielokul- turowej zmiany warunków wykonywania kary pozbawienia wolności w kontekście oczekiwań skazanych cudzoziemców, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 154-167.

292 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

60. Szlęzak-Kawa Elżbieta, Czy potrzebne są nowe więzienia? − rozmowa z płk. Jaro- sławem Kardasiem, „FP” 2016, nr 2, s. 14-15. 61. Szlęzak-Kawa Elżbieta, Czy potrzebne są nowe więzienia? – rozmowa z prof. Barbarą Stańdo-Kawecką, „FP” 2016, nr 2, s. 14-15. 62. Sztuka Mariusz, Polska instytucja penitencjarna i mechanizmy działań pozornych: wczoraj i dziś, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydaw- nictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 113-123. 63. Sztuka Mariusz, Szkoły naukowe w polskiej resocjalizacji. Szkic rekonstrukcji, [w:] Kowalczyk Danuta, Szecówka Adam, Kwiatkowski Piotr (red.), Tradycje i perspektywy optymalizowania profilaktyki społecznej oraz resocjalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2015, s. 19-28. 64. Szwejkowska Małgorzata M., Prywatne zakłady karne − wybrane przykłady zagra- niczne, „PWP” 2016, nr 92, s. 117-129. 65. Sztuka Mariusz, Współczesność resocjalizacyjna: zdemoralizowana czy zadiaforyzo- wana?,[w:] Kowalczyk Małgorzata H., Szykut Michał (red.), Demoralizacja, resocjalizacja i readaptacja: aktualne problemy, wyzwania i możliwości, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 17-30. 66. Szwejkowska Małgorzata M., Metody oceny ryzyka powrotu przez sprawcę do czynu zabronionego − wybrane zagadnienia z amerykańskiej literatury przedmiotu, [w:] Bo- gusław Sygit (red.), Złota Księga Jubileuszowa prof. zw. dr hab. dr h.c. Brunona Hołysta, wydawca: Fundacja „Ubi societas ibi ius”, Warszawa 2015, s. 491-496. 67. Szwejkowska Małgorzata M., The scope of the rights to life and health of prisoners serving sentences in Polish prisons and the influence exerted in the field by the judgments of the ECHR , [w:] Bronisław Sitek, Łukasz Roman (red.) The selected contemporary aspects of human rights, Wyd. Wyższa Szkoła Gospodarki Eurore- gionalnej im Alcide de Gasperi, Józefow 2016, s. 25-38 . 68. Szwejkowska Małgorzata M., Chodorowska Anna, Regulacje prawnokarne dotyczą- ce sprawców z zaburzeniami preferencji seksualnych − wybrane zagadnienia, „Studia Prawnoustrojowe” 2015, t. XXVII, s. 245-265. 69. Szwejkowska Małgorzata M,, Ryś Kamil, Zakłady penitencjarne na świecie – stan aktualny i kierunki zmian w systemach penitencjarnych, [w:] Małgorzata M. Szwej- kowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 13-27. 70. Szwejkowska Małgorzata M., Szostak Robert, Odolecka Martyna, Wymiar spra- wiedliwości wobec nieletnich sprawców czynów karalnych w wybranych państwach Europy, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 57-67.

293 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

71. Szwejkowska Małgorzata M., Załuski Dariusz, Wykorzystanie seksualne małolet- niego pokrzywdzonego w rodzinie – wybrane zagadnienia kryminologiczne i penitencjarne, „AK” 2015, t. XXXVI 2014, s. 341-363. 72. Szykut Michał, Transformacja probacji w Zjednoczonym Królestwie – poszukiwanie nowych rozwiązań systemowych w pracy z osobami popełniającymi przestępstwa, [w:] Kowalczyk Małgorzata H., Szykut Michał (red.), Demoralizacja, resocjalizacja i readaptacja: aktualne problemy, wyzwania i możliwości, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 155-168. 73. Szymanowska Aleksandra, Psychologowie w Więziennictwie, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozwa- żania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 227-240. 74. Szymanowska Aleksandra, Wyzwania wobec działań penitencjarnych i postpe- nitencjarnych w świetle zmian demograficznych uwięzionych, „PWP” 2016, nr 90, s. 5-23. 75. Szymanowski Teodor, Przestępczość i więziennictwo w krajach europejskich (na podstawie informacji statystycznych), „PWP” 2016, nr 90, s. 23-55. 76. Szymanowski Teodor, System dozoru elektronicznego w wykonywaniu kary pozbawienia wolności, „Palestra” 2016, nr 6, s. 14-19.

T 1. Tomecka-Nabiałczyk Beata, Niepełnosprawność fizyczna osób pozbawionych wol- ności i implikacje dla systemu penitencjarnego,”PWP” 2016, nr 91, s. 117-133. 2. Toroń-Fórmanek Barbara, Kaczmarczyk Monika, Determinanty odbywania kary pozbawienia wolności przez kobiety oraz mężczyzn z niepełnosprawnością intelek- tualną, [w:] Jaworska Anetta (red.), Readaptacja społeczna sprawców przestępstw z niepełnosprawnością psychiczną i intelektualną. Wydawnictwo Edward Mitek, Bydgoszcz 2015, s. 85-94. 3. Toroń-Fórmanek Barbara, Ergoterapia w procesie resocjalizacji osadzonych kobiet i mężczyzn, [w:] Jaworska Anetta (red.), Aktywność zawodowa skazanych jako obszar oddziaływań penitencjarnych, Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, Bydgoszcz 2016, s. 43-54. 4. Tygielski Maciej, Perspektywy rozwojowe polityki penitencjarnej, [w:] Porowski Michał, Przesławski Tomasz (red.), Nowe problemy prawa i polityki penitencjarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 29-42. 5. Tymieniecka Adrianna, Opieka medyczna sprawowana wobec osób pozbawionych wolności w polskich zakładach karnych, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 297-304.

294 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

U 1. Urban Bronisław, Uwarunkowania efektywności zróżnicowanych oddziaływań pe- nitencjarno-resocjalizacyjnych, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogiki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 37-46. 2. Urbanek Arkadiusz, Democratic laws of the prisoner and the law of tradition – on protection of diversity of the sentenced Muslims, [w:] Alicja Szerląg, Justyna Pilarska, Arkadiusz Urbanek (ed.), European atomization or integration? Transborder aspects of (mutli)pedagogy, Cambridge, 2016, p. 430-446. 3. Urbanek Arkadiusz, Etniczne tradycje a zagrożenia w procesie wykonywania kary pozbawienia wolności wobec skazanych muzułmanów, [w:] Bodziany Marek (red.), Społeczeństwo a wojna. Wyzwania wielokulturowości XXI wieku, Wrocław 2016, s. 175-183. 4. Urbanek Arkadiusz, From the Synergy to the Discrimination - Analysis of At- titudes and Decisions of the Prison Staff Towards Muslim Prisoners in the Context of Multicultural Education, [in:] “European Journal of Interdisciplinary Studies”, vol. 4/2/2016, p. 91-97. 5. Urbanek Arkadiusz, „Różnice” i „Ustępstwa” – kluczowe trudności kształtowania polityki penitencjarnej wobec cudzoziemców, [w:] Jarosz Ewa, Jůzl Miloslav, Mar- ková Dagmar, Neslušanová Silvia (eds.) Sociální pedagogika 2016.Budoucnost Evropy; Řešení sociálně kulturních problem, Brno 2016, s. 242-249. 6. Urbanek Arkadiusz, Warunki wykonywania kary pozbawienia wolności wobec muzułmanów. Badanie porównawcze wśród personelu więziennego Polski, Litwy i Czech, „PWP” 2016, nr 93, s. 73-97. 7. Urbanek Arkadiusz, Gandecka Kamila, The Cultural Diversity of Muslim Convicts and the Expectations of Penitentiary Practices in Eastern European Countries, “Acta Paedagogica Vilnensia” 2016, vol. 37, p. 81-97. 8. Urbanek Monika, Metody resocjalizacyjne stosowane w polskim, czeskim i słowac- kim systemie penitencjarnym, [w:] Kowalczyk Danuta, Snopek Mariusz (red.), Teo- retyczno-praktyczne konteksty resocjalizacji penitencjarnej skazanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2015, s. 57-69. 9. Urbanek Monika, System penitencjarny Czech i Słowacji (na tle polskich uwarun- kowań penitencjarnych), „PWP” 2016, nr 91, s. 133-149. 10. Utracht-Milecki Jarosław, Zasady sądowego wymiaru kary wobec przestępców niebezpiecznych, [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoterminowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 149-182.

295 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

W 1. Waleszczuk Zbigniew, Etyczne podstawy resocjalizacji w świetle encykliki społecz- nej Jana Pawła II „Sollicitudo rei socialis”, [w:] Kowalczyk Małgorzata H., Szykut Michał (red.), Demoralizacja, resocjalizacja i readaptacja: aktualne problemy, wyzwania i możliwości, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 31-56. 2. Warylewski Jarosław, Długoterminowe kary pozbawienia wolności – przyczynek do analizy statystycznej, jurydycznej i kryminologicznej, [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoterminowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 183-196. 3. Wasilewski Edward, Czy jest alternatywa dla kary pozbawienia wolności? „FP” 2016, nr 2, s. 5. 4. Wasilewski Edward, Współpraca z Polskim Towarzystwem Penitencjarnym, „FP” 2016, nr 2, s. 5. 5. Wawrzycka Kamila, Rola partnerki życiowej w procesie wykonywania kary pozbawienia wolności wobec więźniów, [w:] Kowalczyk Danuta, Snopek Mariusz (red.), Teoretyczno-praktyczne konteksty resocjalizacji penitencjarnej skazanych, Wydaw- nictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2015, s. 25-33. 6. Wdowiszewski Andrzej, Duszpasterstwo więzienne, [w:] Ciosek Mieczysław, Pastwa-Wojciechowska Beata (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 327-351. 7. Weber Joanna, Relacja ofiara – sprawca przemocy domowej. Wybrane aspekty, [w:] Kowalczyk Małgorzata H., Szykut Michał (red.), Współczesne problemy resocjalizacji. W poszukiwaniu nowych rozwiązań, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2015, s. 17-28. 8. Wedeł-Domaradzka Agnieszka, Prawo do kontaktów z rodziną osób aresztowanych oraz odbywających karę pozbawienia wolności – rozważania na tle standardów soft law oraz art. 8 EKPC, „PRPCiPH” 2016, t. VII, s. 301-318. 9. Wiciński Grzegorz, Glosa do postanowienia SN z 23.04.2015 r. II KK 100/15 (dot. warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności w postępo- waniu wykonawczym), „Prok. i Pr.” 2016, nr 10, s. 185-194. 10. Wieczorek Leszek, Podkultura więzienna – ujęcie historyczne i współczesne refleksje, [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 141-153. 11. Wierzbicki Jacek, Minimum powierzchni w celi mieszkalnej, „FP” 2016, nr 10, s. 34-35. 12. Wierzbicki Jacek, Pacjent więziennej służby zdrowia nie jest gorszy, „FP” 2016, nr 3, s. 34-35. 13. Wierzbicki Jacek, Praca skazanych – zmiany w toku, „FP”2016, nr 11, s. 34-35.

296 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

14. Wierzbicki Jacek, Publiczne i niepubliczne znieważenie funkcjonariusza, „FP” 2016, nr 2, s. 34-35. 15. Wierzbicki Jacek, Więzienie nie jest przeszkodą do zawarcia małżeństwa, „FP” 2016, nr 5, s. 34-35. 16. Wierzbicki Konrad, Działania Służby Więziennej na rzecz bezpieczeństwa osobistego osadzonych w świetle rozwiązań normatywnych, [w:] Misiuk Andrzej, Kalaman Marek R. (red.), Kierunki zmian organizacyjno-technicznych w Służbie Więziennej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2015, s. 50-59. 17. Wilk Monika, Wykonywanie kary pozbawienia wolności w Norwegii, [w:] Porowski Michał, Przesławski Tomasz (red.), Nowe problemy prawa i polityki penitencjarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 196-216. 18. Wirkus Łukasz, W kierunku nieizolacyjnych kar kryminalnych. Kary alternatyw- ne i system dozoru elektronicznego, [w:] Ciosek Mieczysław, Pastwa-Wojciechowska Beata (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 507-521. 19. Witkowska Celina, Readaptacja społeczna osób niepełnosprawnych intelektualnie, skazanych prawomocnym wyrokiem sądu, pozostających w okresie próby, [w:] Jaworska Anetta (red.), Readaptacja społeczna sprawców przestępstw z niepełno- sprawnością psychiczną i intelektualną, Wydawnictwo Edward Mitek, Bydgoszcz 2015, s. 113-122. 20. Witkowska-Rozpara Katarzyna, Nowe otwarcie w polityce karnej? Grzywna i warunkowe zawieszenie wykonania kary w świetle przepisów Ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw. Wybrane zagadnienia, [w:] Kowalczyk-Jamnicka Małgorzata, Szykut Michał (red.), Demo- ralizacja, resocjalizacja i readaptacja: aktualne problemy, wyzwania i możliwości, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2016, s. 185-228. 21. Witkowski Robert, Służba Więzienna i jej partnerzy w rozwiązywaniu problemu bezdomności osób zwalnianych z zakładów karnych, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunkowania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogi- ki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 163-170. 22. Witkowski Robert, Wolontariat hospicyjny więźniów. W kierunku inkluzji społecznej, [w:] Ciosek Mieczysław, Pastwa-Wojciechowska Beata (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 298-327. 23. Wiśniewska Karolina A., Koszt kary kryminalnej, „PWP” 2016, nr 93, s. 27-43. 24. Wiśniewska Katarzyna, Pomoc postpenitencjarna w Polsce, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 305-315. 25. Wojtas Paweł, Pierzchała Kazimierz, Duszpasterstwo więzienne w Polsce, [w:] Bulenda Teodor, Rzepliński Andrzej (red.), Modernizowanie więziennictwa.

297 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

V Kongres Penitencjarny, wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, Warsza- wa 2015, s. 475-496. 26. Wojtczak Anna, Zmudzińska Kornelia, „Moja mama jest w więzieniu” − prawne i psychologiczne aspekty odbywania kary pozbawienia wolności przez matkę-więź- niarkę w polskim systemie więziennictwa, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 218-225. 27. Wójcik Krzysztof, Zagrożenia dla bezpieczeństwa jednostek penitencjarnych wyni- kające z organizacji i funkcjonowania Służby Więziennej, [w:] Badowska-Hodyr Monika (red.), System penitencjarny w kontekście społecznych zagrożeń i szans, z serii: Patologia społeczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2016, s. 41-54. 28. Wolny Marcin, Choroby zakaźne w więzieniach – wyzwanie dla społeczeństwa, „KPC” 2016, t. II (18), s. 28-31. 29. Wysocka Ewa, Diagnoza w resocjalizacji – dylematy, wyzwania i propozycje narzędzi diagnostycznych, [w:] Kowalczyk Danuta, Glińska-Lachowicz Anna (red.), Oddziaływania penitencjarne wobec skazanych w przestrzeni więziennej. Uwarunko- wania – doświadczenia – propozycje, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Studia i Rozprawy z Pedagogiki Resocjalizacyjnej, t. V, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 57-76.

Z 1. Zajęcka Beata, Postawy więźniów wobec sprawców wykorzystujących seksualnie dzieci, [w:] Kowalczyk Danuta, Snopek Mariusz (red.), Teoretyczno-praktyczne konteksty resocjalizacji penitencjarnej skaznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Opol- skiego, Opole 2015, s. 91-105. 2. Zalewski Wojciech, Nowy abolicjonizm. Co zostało z krytyki więziennictwa? [w:] Stępniak Piotr, Kalisz Tomasz, Zalewski Wojciech (red.), Czy i jakie więzienia są potrzebne. Rozważania na tle zagadnień współczesności, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdański, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Poznań 2016, s. 103-112. 3. Zalewski Wojciech, Petasz Paweł, Kędzierski Bartosz, Problematyka sprawcy niebezpiecznego – uwag kilka, [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoterminowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 49-76. 4. Zawłocki Robert, Pilarczyk Łukasz, Podsumowanie dyskusji. System dozoru elektronicznego, [w:] Małolepszy Maciej (red.), Reforma systemu sankcji w Niemczech, Austrii i w Polsce, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2015, s. 64-70. 5. Zaliwczak Ewa, Samobójstwo jako czynnik dezorganizujący proces resocjalizacji – konieczność zapobiegania, [w:] Kowalczyk Małgorzata, Szykut Michał (red.), Współczesne problemy resocjalizacji. W poszukiwaniu nowych rozwiązań, Wydaw- nictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2015, s. 69-80.

298 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

6. Zębek Elżbieta, Raczkowski Marek, Resocjalizacja skazanych w zakładach karnych w ramach programów w zakresie ochrony środowiska i przyrody, [w:] Mał- gorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 148-158. 7. Zielinko Iwona, Nowelizacja nowelizacji w zakresie prawa karnego − wybrane zagadnienia z ostatniej nowelizacji, „PWP” 2016, nr 92, s. 59-73. 8. Zieliński Jacek, Probacja czy egzekucja? Warunkowe przedterminowe zwolnienie z kar długoterminowych, [w:] Zalewski Wojciech (red.), Długoterminowe kary pozbawienia wolności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 272-275. 9. Zoll Andrzej, Zmiany w zakresie środków probacyjnych (ustawa nowelizująca Kodeks karny z 11 marca 2016 r.), „CzPKiNP” 2016, z. 2, s. 7-18. 10. Zubik Marek, „Wolność” a „prawo” (pięć hipotez o stosowaniu pojęć konstytucyjnych dotyczących praw człowieka), „PiP” 2015, nr 9, s. 3.

Ż 1. Żmudzin Daria, Sposoby wykonywania kary pozbawienia wolności wobec tzw. sprawców niebezpiecznych, [w:] Małgorzata M. Szwejkowska, Kamil D. Ryś (red.), Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, Wydawnictwo Uni- wersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2016, s. 185-191. 2. Żukowska Kamila, Kara, kary kryminalne i kara pozbawienia wolności. Czas trwania kary pozbawienia wolności a jej skuteczność, [w:] Ciosek Mieczysław, Pastwa-Woj- ciechowska Beata (red.), Psychologia penitencjarna, PWN, Warszawa 2016, s. 56-67. 3. Żytyńska-Chwast Elżbieta, Rola kuratora sądowego w działaniach pomocowych na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu skazanych warunkowo przed- terminowo zwolnionych z zakładów karnych i aresztów śledczych, „Probacja” 2016, z. 1, s. 157-170.

299 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

Indeks rzeczowy:

W indeksie rzeczowym każda litera odpowiada literze w spisie alfabetycznym autorów publikacji, każdy numer odpowiada pozycji w wyżej wymienionym spisie. Pozycje znajdujące się przed znakiem / oznaczają litery i pozycje w spisie autorów książek. Po znaku / znajdują się litery i pozycje w spisie auto- rów artykułów w czasopismach naukowych i opracowaniach zbiorowych.

A Areszt − /D2, G6, L9, O1, W8, Ż3.

B Bezpieczeństwo w zakładzie karnym – / B21, K7, K12, K17, K19, K23, M15, M18, S13, S32, W16, W27. Bibliografia penitencjarna – / L13.

C Cel wykonywania kary − / J4, P12, S40, S53.

D Dozór – / D9, D10, H5, J5, Ł1, M13, P8. Dozór elektroniczny − / D9, H15, J5, K37, Ł1, M12, N1,P9, P11, S9, S10, S76, W8, Z4. Działalność Rzecznika Praw Obywatelskich − / M16, S37.

E Europejski Trybunał Praw Człowieka − / G14.

F Funkcjonariusze Służby Więziennej − B2 / C8, K7, K19, K23, K31, K39,K58, M21, P25,P27, P28, S59,W14, W16, W27.

G Grzywna – / W20.

300 Polska bibliografia penitencjarna. Lata 2015 (uzupełnienie) – 2016

I Indywidualizacja w wykonywaniu kary wobec: ––młodocianych − / K14, R5, ––kobiet − / R6, S2, S11, T2, T4, ––uzależnionych od alkoholu lub środków odurzających − K6 / B1, K54, K55, S42, ––z zaburzeniami psychicznymi – K4, / J10, K31, K63, N4, S56, ––innych grup skazanych − / K46.

K Kara ograniczenia wolności − / B12, K26, Kara pozbawienia wolności – K4, K5, Z1 / B1, B4, B13, B15, C5, F4, G10, G12, J7, J10, J20, J22, K25, K27, K41, K45, K61, K66, L1, L3, L4, L6, L8, L12, Ł1, M2, M3, M21, M23, M28, M31, M34, M35, N2, N4, N7, N8, N9, N13, N19, O2, O4, O5, P3, P10, P12, P32, R1, R3, R7, S1, S3, S6, S13, S18, S22, S26, S27, S28, S41, S47, S64, T2, U3, U6, U10, W2, W3, W5, W8, W9, W17, W26, Z3, Z8, Ż1, Ż2.

M Monitoring więźniów – / D5, P11, S7.

N Nieletni i młodociani – K4, K14, K40, K64 / M13, O9, O12, O13, O15, O17, P17, R5, S38, S79. Nowelizacje prawa – D1 / J5, J20, K29, K32, Z7, Z9.

O Oddziaływanie na skazanych – B3, J1, J3, K8, W1 / A3, A4, B3, D6, D11, F6, G2, G6, G7, H2, H4, J2, J3, J4, J8, J10, J19, J21, J24, K10, K22, K48, K62, M3, O3, U1. Odroczenie wykonania kary – / K68, K69. Opieka zdrowotna – / D1, T5. Organizacja więziennictwa – M3 / J4, K17, K19, K23, K31, M21, P14, P21, P34, R5, S16, W16, W27. Orzecznictwo sądów polskich – / K38, K48, K69, M17, S27, U10.

P Pokrzywdzony przestępstwem – / B8, S71. Polityka karna i penitencjarna – B7, P2 / K20,N6, R6, S18, S33, T4, U5. Pomoc postpenitencjarna – N1, S1 / B8, D7, G20, J9, J24, P2, P20, P24, W24, Ż3. Posługi i praktyki religijne – / B4, P1, S23. Postępowanie z odbywającymi kary długoterminowe – Z1/ A1, K43, M24, M29, M30, R1, R3, S8, S21, S39, S51, S53,W2, Z8.

301 Stefan Lelental, Aldona Nawój-Śleszyński

Prawa człowieka – / B21. Probacja – S72, Z8. Przeludnienie zakładów karnych i aresztów śledczych – J5, K68, N6, P9.

R Readaptacja społeczna – J2, K11, W1 / A1, B5, D13, J7, J24, M11, M36, N10, O4, O7, P2, P20, P24, S6, S32, S44, S49, W19. Recenzje – / M27, M28, N7, N8, N9. Resocjalizacja – B4, K3, K7, K9, K10, K11, S4 / A1, B5, C3, C8, D8, F5, G5, G9, G18, J11, J12, J13, J15, J18, K10, K33, K44, K51, K64, M4, M7, O6, O14, P1, P17, P37, R5, S2, S22, S38, S58, S62, T3, W1, W29, Z1, Z5, Z6.

S Sprawozdania – / D1. System penitencjarny – B1, S6, U1 / C9, F3, G23, Ł5, M22, M33, N4, N13, T1, U8, U9, W26. Służba Więzienna – B2, M3/ C8, D12, K5, K7, K9, K17, K19, K23, K31, K39, Ł3, O19, P14, P25, P28, S13, S59, W16, W21, W27.

Ś Środki probacyjne – / D8, F8, Z9. Środki zabezpieczające – E1 / G4.

W Warunki bytowe w zakładzie karnym – / M27, U6. Warunkowe przedterminowe zwolnienie – / J9, L10, N12, N16, S26, Z8. Warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności – / K27, W9, W20. Więziennictwo – / K60, N3, P26, P34, S73, S75, W26, Z2. Wykonywanie kar – K5, K6 / A1, B1, B12, L5, L9, L12, Ł1, M32, N4, N8, N9, P10, P32, P36, R7, S1, S3, S6, S22, S28, S47, S64, U3, U6, W5, W17, Ż1. Wykonywanie środków karnych – / G4, L5, L10, Z9.

Z Zarządzenie wykonania kary – / J20. Zatrudnianie skazanych – / G22, J8, K22, Ł3, M16, N10, S49, S55.

302 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 96, Warszawa 2017

Kazimierz Pospiszyl

Amerykańskie seminarium internetowe na temat przestępstw seksualnych

Godną odnotowania i rozpropagowania jest inicjatywa Departamentu Sprawiedliwości USA przekazywania drogą internetową szeroko udokumentowanych i ustrukturalizowanych wiadomości na temat przestępstw seksualnych. Tę ważną inicjatywę podjęło stworzone przy wymienionym departamencie Biuro ds. Zwalczania Przestępczości Seksualnej (Sex Offender Sentencing, Monitoring, Apprehending and Tracking w skrócie: SMART). Biuro to erygowano na podstawie podpisanego 27 lutego 2006 r. przez Prezydenta George’a W. Buscha tzw. prawa Adama Walsha (Adam Walsh Child Protection and Security Act, w skrócie: AWA). Ten nowy akt prawny znacznie poszerzył i doprecyzował poprzednie przepisy dotyczące reje- stracji przestępców seksualnych i innych sposobów zabezpieczania dzieci, które to przepisy prawne − zgodnie z amerykańską tradycją − nazywane były imionami dzieci pozbawionych życia przez przestępców seksualnych, jak prawo Megan, Pitera, czy Pam. Niespełna siedmioletni Adam Walsh został uprowadzony z domu towarowego w Hollywood 27 lutego 1981 r. (a więc noszący jego imię akt prawny został podpisany w 25 rocznicę uprowadzenia chłopca); po kilku miesiącach (dokładnie 10 czerwca 1981 r.) rybacy wyłowili jego głowę w kanale Vero Beach na Florydzie, 130 mil od miejsca porwania, pozostałych części ciała zamordowanego dziecka nigdy nie odnaleziono. Morderstwo to wstrząsnęło całą Ameryką, wiele o nim mówiono i pisano, w roku 1993 nakręcono film osnuty na kanwie tego tragicznego wydarzenia. Ojciec zabitego chłopca, John Walsh, stał się znanym adwokatem broniącym pokrzywdzone dzieci. Jedną z ważnych inicjatyw wspomnianego już biura SMART było wcie- lenie w życie pilnej potrzeby zebrania i usystematyzowania wieloletnich naukowych doświadczeń i poglądów dotyczących natury przestępstw seksualnych, ich uwarunkowań i postaci, a także oceny skuteczności

303 Kazimierz Pospiszyl dotychczasowego postępowania ze sprawcami tych przestępstw. Bardzo ważną potrzebą była również analiza, opartych o dotychczasowe doświad- czenia i badania naukowe, pomysłów dotyczących coraz to skuteczniej- szych sposobów terapii osób popełniających przestępstwa seksualne, a także sposobów zabezpieczania społeczeństwa, a przede wszystkim dzieci, przed skutkami przestępczej działalności tych osobników. W 2011 r. do realizacji tego bardzo potrzebnego zadania stworzono projekt pod nazwą: Sex Offender Management, Assesment and Planing Initiative, w skrócie: SOMAPI, w skład którego weszli najlepsi eksperci w zakresie interdyscyplinarnego podejścia do poznawania mechanizmów zachowania się osób o zaburzonej seksualności, twórcy i realizatorzy pro- gramów resocjalizacyjnych, jak również działacze społeczni, posiadający wieloletnie doświadczenie w zakresie oceny skuteczności różnych form zabezpieczeń społecznych przed niezwykle groźną w skutkach aktywno- ścią osób o zaburzonej seksualności. Począwszy od października 2014 r. SOMAPI uruchomiło wspomniane już na wstępie obecnej prezentacji seminarium internetowe, w ramach którego przedstawiane są analizy porównawcze i meta analizy wyników wieloletnich badań, zarówno nad osobami popełniającymi przestępstwa seksualne, jak i ochroną społeczeństwa przed skutkami ich przestępczej działalności. Podstawowym celem przedstawianych publikacji jest zapoznanie osób kształtujących politykę społeczną, prowadzących badania naukowe, praktyków wymiaru sprawiedliwości i opieki społecznej z wynikami badań naukowych, jako że w słusznym przekonaniu przedstawicieli programu SOMAPI, tylko na tej podstawie oprzeć można skuteczną tera- pię osób popełniających przestępstwa seksualne, jak i efektywne metody likwidacji skutków ich przestępczej aktywności. Do tej pory w ramach prowadzonego przez SOMAPI seminarium internetowego przedstawiono obszerne informacje dotyczące następu- jących, ważnych zagadnień: strategie postępowania z przestępcami seksualnymi, organizacja zakładów karnych i programów terapeutycznych, typologie przestępców seksualnych, oceny skuteczności oddziaływań, oceny ryzyka recydywy, czynniki etiologiczne, i wreszcie – wpływ Inter- netu na powstawanie i utrwalanie zaburzeń seksualnych prowadzących do aktywności przestępczej. Udostępniane materiały podzielone są na dwie sekcje: pierwsza dotyczy dorosłych, a druga młodzieży (czyli nieletnich i młodocianych w rozumieniu prawa polskiego). Pomimo że większość przedstawianych

304 Amerykańskie seminarium internetowe na temat przestępstw seksualnych materiałów w obu sekcjach pokrywa się i, pomimo tego że rozróżnienie przestępców (nie tylko seksualnych) ze względu na wiek życia budzi niekiedy kontrowersje, zdecydowana większość ekspertów pracujących w programie SOMAPI jest zdania, że dużo więcej argumentów przemawia za tym, aby odmiennie rozpatrywać dorosłych i młodzieńczych przestępców seksualnych. Nieocenioną wręcz zaletą przedstawianych obszernych zestawień po- glądów, wyników badań i obserwacji jest to, że obok sumarycznych informacji zawsze w odsyłaczu znajdują się teksty podstawowe (na podstawie których dokonano streszczenia i ewentualnie dodano komentarze). Pomimo że publikowane w ramach polecanego obecnie seminarium informacje firmowane są przez urząd federalny, a w tym przypadku amerykańskie ministerstwo sprawiedliwości, zwane departamentem sprawiedliwości, informacje te nie zawsze odzwierciedlają poglądy rzą- du federalnego, najczęściej są tam bowiem pomysły, z których powstają najlepsze przyszłe wielopłaszczyznowe rozwiązania niepokojącego problemu społecznego. Na zakończenie prezentacji omawianego seminarium podkreślę jego fenomenalne znaczenie edukacyjne: dzięki publikowanym materiałom w zasadniczym stopniu ułatwione zostało kształcenie tak bardzo potrzebnych specjalistów do pracy z przestępcami seksualnymi.

305

Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 96, Warszawa 2017

Jacek Pomiankiewicz

Recenzja książki Anny Kozłowskiej-Ryś, Krzysztofa Drozdowskiego

Świat odosobniony. Bydgoska służba penitencjarna w latach 1920-1939 (Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Filia w Piotrkowie Trybunalskim, Poznań – Bydgoszcz – Piotrków Trybunalski 2017, s. 264)

Książka autorstwa A. Kozłowskiej-Ryś i K. Drozdowskiego zwraca uwagę wyróżniającą się, solidną stroną edytorską (twarde okładki, szata graficzna) oraz zaciekawia i zachęca czytelnika oryginalnością tytułu Świat odosobniony. We wstępie znajdujemy wyjaśnienie dotyczące tytułu, który został zaczerpnięty z jednego z grudniowych numerów „Gazety Bydgoskiej” z roku 1929, w którym wspominając o bydgoskim więzieniu napisano: „…więzienie to przecież świat odosobniony, miasto dla siebie, to jakby państwo w państwie…”. Jak autorzy wspominają we wstępie, punktem wyjścia do przygotowania opracowania było ich zainteresowanie postacią Ludwika Maku- cha, długoletniego naczelnika więzienia karno-śledczego w Bydgoszczy (1925-1932) oraz zebranie na jego temat informacji, które częściowo zostały opublikowane w lokalnej prasie. Książka dotyczy funkcjonowania w zasadzie dwóch jednostek penitencjarnych: w Bydgoszczy i miejscowości Trzeciewnica, oddalonej od miasta ok. 30 km oraz aresztu policyjnego w Bydgoszczy w okresie II RP. We wstępie do książki autorzy napisali, iż publikacja „z założenia jest pozycją faktograficzną, z pewnością nie wyczerpuje tematu i znajdą się w niej luki, które w przyszłości uda się zapełnić”. Autorzy wspominają też, że świadomie pominęli kontekst polityczny i kulturowy, choć również we wstępie skonstatowali: „pamiętać należy, jak dalece złożoną była historia tamtego okresu i samego miasta…”. Pomimo iż to świadomy wybór

307 Jacek Pomiankiewicz autorów, w ocenie recenzenta, brak szerszego kontekstu historycznego regionu i miasta, zarysowanego tła choćby społecznego, narodowościo- wego etc. jest niewątpliwą ułomnością opracowania. A niezwykle ważne byłoby właśnie zarysowanie specyficznego przecież w II Rzeczypospolitej tła, dla pokazania zawsze dość hermetycznego obrazu funkcjonowania ośrodków penitencjarnych, w tym przypadku Bydgoszczy i ziemi bydgoskiej. Zostało zaś ono jedynie pobieżnie zasygnalizowane na początku rozdziału pierwszego. Autorzy, jak podnieśli to także we wstępie do książki, wstrzymali się od ocen cytowanego materiału oraz komentarzy przytaczanych informacji archiwalnych i prasowych. Czy decyzja to słuszna a wybór właściwy? Należy zwrócić uwagę, że przecież przy publikowaniu źródeł, dokumen- tów archiwalnych, korespondencji, cytowaniu artykułów prasowych, wymagane jest opatrywanie tekstu aparatem pomocniczym w postaci danych o osobach, zdarzeniach, powiązaniach, korelacjach etc. Stosowa- ne są wówczas również komentarze, podejmowane próby weryfikowania informacji w zestawieniu z innymi źródłami oraz poddawanie jej ocenom przygotowującego edycję. Wybór więc, w ocenie recenzenta pracy, dokonany przez autorów w przypadku pracy, którą uznać można by za próbę monografii − nie jest do końca trafny i uzasadniony. Praca składa się z czterech rozdziałów, zawiera aneksy i indeks osobo- wy. Rozdział pierwszy prezentuje historię bydgoskich obiektów więzien- nych od czasu ich przejęcia z rąk pruskich w styczniu 1920 r. do pierwszych dni wojny 1939 r. i zawiera cztery podrozdziały opisujące kolejno: areszt policyjny, więzienie karno-śledcze, wyżywienie więźniów, uroczystości i święta obchodzone w więzieniu oraz ucieczki i egzekucje. Rozdział drugi poświęcony został penitencjarnej kolonii rolniczej w Trzeciewnicy, jako interesującej formie organizacyjnej więziennictwa Polski międzywojen- nej, podległej więzieniu w Bydgoszczy, a „usamodzielnionej” przed wy- buchem wojny w 1939 r. W rozdziale trzecim autorzy zamieścili biogramy 10 naczelników więzienia karno-śledczego, 11 funkcjonariuszy SW oraz jednego dozorcy aresztu policyjnego. Rozdział czwarty natomiast opisuje działalność bydgoskiego Towarzystwa Opieki nad Więźniami „Patronat”. Książka powstała głównie w oparciu o prasę współczesną, opisywane wydarzenia, materiały archiwalne oraz po części wybrane akty prawne, w zdecydowanie zaś mniejszym stopniu wykorzystana została literatura przedmiotu. Zwraca uwagę przeprowadzona przez autorów kwerenda archiwalna o zakresie głównie lokalnym (zasoby archiwalne Bydgoszczy

308 Świat odosobniony. Bydgoska służba penitencjarna w latach 1920-1939 i Poznania), ale zwłaszcza pracochłonne badania prasy bydgoskiej współczesnej poświęcone opisywanym wydarzeniom („Dziennik Byd- goski”, „Gazeta Bydgoska”, „Kurier Bydgoski”). Charakterystycznym elementem książki są liczne i obszerne cytaty z dokumentów urzędowych, artykułów prasowych, przytaczane z zachowaniem stylu i języka epoki. Ciekawie zaprezentowane zostały wybrane elementy życia codziennego więzienia, uroczystości i święta o charakterze religijnym, informacje dotyczące wyżywienia osób pozbawionych wolności, zawierające m.in. jadłospisy więzienne. Materiał ów jest bardzo zróżnicowany, opracowany na podstawie dostępnych informacji zaczerpniętych wprost z prasy, archiwalnych dokumentów urzędowych i służbowych (np. protokoły kontroli więzienia przez prokuratorski nadzór penitencjarny). Szczególnie interesujące w tym obszarze są informacje dotyczące wykonywania wyroków śmierci, zamieszczone w ostatnim podrozdziale rozdziału pierwszego („Ucieczki i egzekucje”). Autorzy przytaczają w nim opisy trzech egzekucji więźniów przez rozstrzelanie i powieszenie, odda- jąc głos artykułom prasowym z roku 1923 i roku 1938, dość szczegółowo relacjonującym wydarzenia. W sposób niezwykle ciekawy i barwny przygotowane zostały również biogramy funkcjonariuszy i pracowników więziennictwa, które ukazują często skomplikowane indywidualne losy ludzkie, będące odzwierciedle- niem dynamicznych czasów, w których żyli i pełnili służbę państwową. Zamieszczone w książce aneksy mają dużą wartość poznawczą, zwłaszcza ryciny, plany, rysunki i szkice sytuacyjne, projekty przebudowy, dotyczące bydgoskich obiektów więziennych, odnalezione przez autorów podczas kwerendy archiwalnej. Wartością książki jest przystępny dla czytelnika język tekstu, choć czasami ze zwrotami niezbyt przystającymi pracy o charakterze naukowym, np. „Formą „ucieczki” bywały samobójstwa” (s. 101). Momentami odczuwa się również zbytnie „przeładowanie” tekstu obfitymi cytatami, zwłaszcza prasowymi, które wypadałoby poddać krytycznej analizie, przetranspono- wać informację oryginalną na język narracji współczesnej. W nawiązaniu do powyżej opisanych uwag cytaty powinny być egzemplifikacją, ubarwiać tekst − a nie stanowić jego główną treść. Przypisy dolne nie są sporządzone według jednego modelu, gdyż w części z nich niepotrzebnie podawane są pełne imiona autorów opra- cowań, artykułów, w niektórych zaś tylko inicjały imion. Wersja druga jest prawidłowa i powinna być zastosowana w całej pracy. Indeks osób,

309 Jacek Pomiankiewicz zdaniem recenzenta, powinien obejmować, poza osobami wymienianymi w narracji, również dane autorów przytaczanych publikacji, co znacznie ułatwiałoby czytelnikowi „poruszanie się” po literaturze przedmiotu. Dodatkowo układ zapisów w indeksie nie jest jednorodny i uporządkowa- ny, czasami niekompletny, np. notki dotyczące prezydentów: „Mościcki, Ignacy 91” [bez prezydent] i Wojciechowski, prezydent 104 [bez imienia]. Wątpliwości budzi również zasada zastosowania w indeksie przy niektó- rych numerach stron liter „s.” lub „ss.” (?). Celem pracy, jak wspomnieli autorzy, było „odtworzenie rzeczywistego obrazu funkcjonowania jednostek penitencjarnych Bydgoszczy w latach 1920-1939)”. Praca ma jednak zauważalne luki, które być może uda się wypełnić w wyniku poszerzonych prac badawczych, na konieczność któ- rych zwracają uwagę autorzy książki. Niemniej powstało opracowanie wartościowe, interesujące ze względu na zawarte informacje dotyczące „świata odosobnionego”, cieszące przede wszystkim regionalistów oraz miłośników dziejów więziennictwa. Zaznaczyć również należy, iż książka ukazała się pod patronatem m.in. Polskiego Towarzystwa Penitencjarnego. Piszący niniejszą recenzję wyraża nadzieję na kontynuowanie przez autorów książki badań historii więziennictwa regionu bydgoskiego, a zwłaszcza losów funkcjonariuszy i pracowników więziennych, do czego zobowiązali się i o czym napisali w zakończeniu opracowania.

310 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 96, Warszawa 2017

Konrad Wierzbicki

Wspomnienie o śp. prof. dr hab. Zofii Ostrihanskiej (22.02.1926-25.11.2017)

Z wielkim żalem i smutkiem przyjęliśmy wiadomość o śmierci profesor dr hab. Zofii Ostrihanskiej…

25 listopada 2017 r. odeszła profesor Zofia Ostrihanska, wybitny pedagog, niekwestionowany autorytet z zakresu nauk prawnych, specjalizują- ca się w kryminologii, zwłaszcza w problematyce wiktymologii i kurateli sądowej, pracownik Polskiej Akademii Nauk, wieloletni wykładowca na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II w Lublinie oraz członkini Kolegium Redakcyjnego „Przeglądu Więziennictwa Polskiego”. Profesor Zofia Ostrihanska urodziła się 22 lutego 1926 r. w Toruniu. W 1938 r. ukończyła szkołę podstawową w Warszawie. W czasie wojny znalazła się we Lwowie, skąd została wywieziona do Związku Radziec- kiego. Stamtąd w 1942 r. wyjechała do Indii, gdzie w polskim obozie w Valivade koło Kolhapuru ukończyła szkołę średnią i zdała maturę. W styczniu 1948 r. powróciła do Polski i w październiku rozpoczęła studia na Uniwersytecie Warszawskim. W 1952 r. uzyskała stopień magistra, a od 1951 r. studiowała równo- cześnie prawo na Studium Zaocznym UW, które ukończyła w 1956 r. Dążąc do udoskonalenia warsztatu naukowego i formacji prawniczej, w 1965 r. uzyskała tytuł doktora nauk prawnych na UW, zaś stopień doktora habilitowanego nauk prawnych w zakresie kryminologii został jej nadany 14 stycznia 1977 r. w Instytucie Państwa i Prawa Polskiej Akade- mii Nauk na podstawie rozprawy: Wielokrotni recydywiści w świetle badań kryminologicznych i psychologicznych. Patrząc na całokształt pracy naukowej, łatwo można rozróżnić kierunki zainteresowań i badań naukowych profesor Zofii Ostrihanskiej. Jeden – to badania nad problematyką nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży, przestępczości nieletnich oraz wiktymologii, czego wyrazem jest kilkadziesiąt prac magisterskich, recenzji i dwóch doktoratów,

311 Konrad Wierzbicki których była promotorem. Inny kierunek zainteresowań naukowych profesor Zofii Ostrihanskiej stanowi praca w latach 1950-1985 w róż- nych instytucjach zajmujących się przestępczością i nieprzystosowaniem społecznym młodzieży. Działalność naukową profesor Zofii Ostrihanskiej, jej ożywioną pracę pisarską i wydawniczą, a także dydaktyczną, podejmowaną we współpracy z wyższymi uczelniami katolickimi w Polsce, można uznać niewątpliwie jako wyraz zaangażowania uczonej w rozwój uprawianej dyscypliny naukowej. Z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim Jana Pawła II w Lublinie związana była w okresie od 1985 r. do 30 czerwca 2000 r. W tym czasie otrzymała stanowisko profesora nadzwyczajnego (1 października 1992 r.), zaś 27 grudnia 1993 r. tytuł naukowy profesora. W czasie pracy na KUL była kierownikiem Katedry Pedagogiki Specjalnej w Instytucie Pedagogiki. Zainteresowania badawcze profesor Zofii Ostrihanskiej koncentrowa- ły się na problematyce nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży, przestępczości nieletnich oraz wiktymologii. W tym miejscu warto wy- mienić kilka prac zbiorowych, których była współautorką, m.in.: Problem nieprzystosowania społecznego młodzieży, [w:] Zagadnienia nieprzystosowania społecznego i przestępczości w Polsce, red J. Jasiński, Warszawa 1978; Młodociani sprawcy przestępstw o charakterze chuligańskim, Warszawa 1982; Przedmowa do drugiego wydania książki S. Batawii, Wstęp do nauki o przestępcy, Warszawa 1984; Los uczniów nieprzystosowanych społecznie, Lublin 1997; Praca z indywidualnym przypadkiem w nadzorze rodzinnego kuratora sądowego, Lublin 2000. Z racji tego, że dokonania naukowe teoretyczne i eksperymental- no-empiryczne ujęte w publikacjach profesor Zofii Ostrihanskiej kon- centrują się wokół optymalizacji oddziaływań resocjalizacyjnych, prawno-kryminologicznych aspektów resocjalizacji młodzieży, jak również dorosłych sprawców czynów karalnych – w dalszym ciągu stanowić mogą one wartościowe kompendium wiedzy dla nauczycieli i wychowawców resocjalizujących. Po wymienione pozycje monografii warto sięgać nie tylko dla celów naukowych, ale także ze względu na ich wciąż aktualne znaczenie dla dydaktyki i praktyki penitencjarnej. Przy omawianiu działalności naukowej profesor Zofii Ostrihan- skiej należy wspomnieć również o współpracy z wieloma placówkami

312 Wspomnienie o śp. prof. dr hab. Zofii Ostrihanskiej (22.02.1926-25.11.2017) naukowymi. Należała do Towarzystwa Naukowego KUL, była członkiem Rady Naukowej Instytutu Nauk Prawnych PAN, członkiem Polskiego Towarzystwa Kryminologicznego im. prof. Stanisława Batawii, członkiem Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Działalność naukowa, a zwłaszcza publikacje profesor Zofii Ostrihan- skiej, budzą uznanie i szacunek nie tylko czytelników, o czym świadczyć może częste ich cytowanie, ale także różnych gremiów, które ją nagra- dzały. W 2000 r. za swoją pracę Wielokrotni recydywiści w świetle badań kryminologicznych i psychologicznych otrzymała nagrodę sekretarza Wy- działu I PAN. W roku 2010 Minister Sprawiedliwości Krzysztof Kwiatkowski w docenieniu zasług i wkładu w proces kreowania państwa prawa oraz promowania polskiej myśli penitencjarnej i kryminologicznej uhonoro- wał profesor Zofię Ostrihanską odznaczeniem resortowym – Srebrnym Medalem Pamiątkowym Ministra Sprawiedliwości. Współpraca profesor Zofii Ostrihanskiej z „Przeglądem Więziennic- twa Polskiego” rozpoczęła się w roku 1991. „Pani Profesor uczestniczyła w pracach Kolegium od momentu reak- tywowania kwartalnika (…), była osobą niezwykle sympatyczną, ciepłą, budzącą wielki szacunek (…) z wyczuwanym autorytetem, często brała udział w posiedzeniach, nawet jeśli stan jej zdrowia i kondycja fizyczna nie były najlepsze. Dbaliśmy zawsze o to, aby Pani Profesor miała jakie- goś opiekuna, który ją przywiezie, odwiezie (…). Udział w dyskusjach był wysoce merytoryczny, ale zawsze spokojny i zrównoważony” – tak wspominał profesor Zofię Ostrihanską gen. dr Jacek Pomiankiewicz. Niezwykle trudno ująć całokształt działalności profesor Zofii Ostrihan- skiej, ale z pewnością można powiedzieć, że przyczyniła się do rozwoju „PWP” oraz wzbogacenia polskiej myśli penitencjarnej. Profesor dr hab. Zofia Ostrihanska zmarła 25 listopada 2017 r. w Pia- secznie, w Domu Seniora.

***

Ograniczona objętość stron niniejszego wspomnienia skłoniła autora do znacznej selekcji zebranego materiału. Analizie poddane zostały materiały źródłowe zachowane w archiwum autora, m.in. wybrane pozycje książkowe, filmy dokumentalne poświę- cone profesor Zorii Ostrihanskiej – opracowanie dr. hab. Ryszarda

313 Konrad Wierzbicki

Skrzyniarza, profesora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, a także rozmowy przeprowadzone z przewodniczącym Kolegium Redakcyjnego „Przeglądu Więziennictwa Polskiego” − gen. dr. Jackiem Pomiankiewi- czem oraz obecnym Redaktorem Naczelnym „Przeglądu Więziennictwa Polskiego” − ppłk. dr. Piotrem Łapińskim. Dlatego pragnę w tym miejscu przeprosić wszystkich, którzy znali osobiście profesor Zofię Ostrihanską, a także czytelników „Przeglądu Więziennictwa Polskiego”, którzy mogą odczuć niedosyt treści lub dopa- trzyć się mankamentów w tym, jak się okazuje, wcale niełatwym zadaniu. Z pewnością odeszła od nas nie tylko wybitna kobieta-naukowiec, która pozostawiła po sobie bogatą spuściznę, ugruntowaną swoimi osią- gnięciami i solidną szkołą, ale przede wszystkim szlachetny człowiek, pozostawiając nas, współpracowników, koleżanki i kolegów z „Przeglądu Więziennictwa Polskiego” w głębokim smutku.

314 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 96, Warszawa 2017

Magdalena Niewiadomska-Krawczyk

Sprawozdanie z konferencji „Resocjalizacja, readaptacja i pomoc postpenitencjarna w kontekście uwarunkowań prawnych, systemowych i lokalnych” (Krynica Zdrój, 16-18 listopada 2016 r.)

W dniach 16-18 listopada 2016 r. w Krynicy Zdroju odbyła się ogól- nopolska konferencja naukowa „Resocjalizacja, readaptacja i pomoc postpenitencjarna w kontekście uwarunkowań prawnych, systemowych i lokalnych”. Organizatorami konferencji byli: Sąd Okręgowy w Nowym Sączu, Krakowskie Stowarzyszenie Kuratorów Sądowych, Okręgowy In- spektorat Służby Więziennej w Krakowie oraz Stowarzyszenie Sursum Corda w Nowym Sączu. Patronat honorowy nad konferencją objęli: dr Dariusz Reśko – Bur- mistrz Krynicy Zdroju, SSO Zbigniew Krupa – Prezes Sądu Okręgowego w Nowym Sączu oraz ppłk. Włodzimierz Więckowski – Dyrektor Okrę- gowego Inspektoratu Służby Więziennej w Krakowie. Opisywane wydarzenie było wspaniałą okazją do wymiany poglądów i doświadczeń pomiędzy uczestnikami konferencji reprezentującymi zarówno świat nauki, jak też praktyki. W czasie trzech dni konferencji odbyło się pięć paneli tematycznych, podczas których wygłoszono łącznie dwadzieścia siedem referatów. Otwarcia konferencji dokonał dr Dariusz Reśko – Burmistrz Kry- nicy oraz – z ramienia organizatorów: Zbigniew Krupa – Prezes Sądu Okręgowego, Marcin Kałużny – Prezes Stowarzyszenia Sursum Corda w Nowym Sączu, ppłk Włodzimierz Więckowski – Dyrektor Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Krakowie i Dariusz Palmirski – Prezes Krakowskiego Stowarzyszenia Kuratorów Sądowych. Gospodarze konferencji w wystąpieniach powitalnych podziękowali prelegentom za przy- jęcie zaproszenia i czynne uczestnictwo w wydarzeniu oraz przywitali gości, wśród których znaleźli się przedstawiciele środowisk akademickich, sędziowie, prokuratorzy, kuratorzy sądowi, osoby reprezentujące domy

315 Magdalena Niewiadomska-Krawczyk dziecka, zakłady poprawcze, a także inne instytucje i organizacje niosące pomoc nieletnim sprawcom czynów karalnych oraz dorosłym sprawcom przestępstw w zakresie resocjalizacji, readaptacji i pomocy postpenitencjarnej. Moderatorem pierwszego panelu naukowo-prawnego był SSO Paweł Gnutek – Przewodniczący II Wydziału Karnego Sądu Okręgowego w No- wym Sączu, Kierownik Sekcji Penitencjarnej. Pierwszym prelegentem była dr hab. Barbara Nowak, prof. UP, repre- zentująca Instytut Pracy Socjalnej Uniwersytetu Pedagogicznego w Kra- kowie. W inauguracyjnym wystąpieniu „Działania pomocowe w obszarze edukacji i wychowania wobec osadzonych na obszarach Krakowa i Galicji w XIX i na początku XX wieku”, w bardzo interesujący sposób przy- bliżyła zgromadzonym początki i dalszy rozwój działań podejmowanych wobec skazanych, na terenach ówczesnej Galicji i Krakowa, w zakresie dwóch bardzo istotnych dziedzin, a mianowicie – edukacji i wychowania. Z uwagi na historyczny charakter wystąpienia, stanowiło ono wspaniałe preludium dla dalszych rozważań i dyskusji. Drugi referat „Readaptacja i resocjalizacja skazanych w aspekcie warunkowego przedterminowego zwolnienia wygłosiła SSO w Krakowie − Krystyna Dobrowolska-Meizner, reprezentująca V Wydział Penitencjar- ny i Nadzoru nad Wykonaniem Orzeczeń Karnych. W pierwszej części omówiła pojęcia: readaptacja społeczna, resocjalizacja oraz prizonizacja, następnie wskazała podmioty odgrywające istotną rolę w procesie readaptacji skazanych,tj. służbę sądową oraz Służbę Więzienną, jak również organizacje świadczące pomoc postpenitencjarną i socjalną. Ponadto na- wiązała do sposobów skutecznej readaptacji oraz podkreśliła rolę rodziny w tym procesie. Omówiła także przepisy stanowiące podstawę prawną działań podejmowanych w procesie readaptacji i resocjalizacji skazanych, odnosząc je do Europejskich Reguł Więziennych. Następnie głos zabrała dr hab. Barbara Stańdo-Kawecka, prof. UJ, reprezentująca Zakład Prawa Karnego Wykonawczego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W prelekcji „Kuratela sądowa w dobie penalnego menedżeryzmu”, w niezwykle interesujący sposób przedsta- wiła problematykę tzw. „penalnego menedżeryzmu”, tj. nowego nurtu w polityce karnej, charakteryzującego się klasyfikowaniem sprawców przestępstw ze względu na zagrożenie, jakie stanowią oni dla społeczeń- stwa oraz dążeniem do skutecznego i efektywnego zarządzania ryzykiem recydywy. Takie podejście, zdaniem prelegentki, choć zorientowane jest

316 Sprawozdanie z konferencji „Resocjalizacja, readaptacja i pomoc postpenitencjarna… na ochronę społeczeństwa przed przestępczością, m.in. przez obniżanie rozmiarów przestępczości powrotnej, prowadzi do urynkowienia usług probacyjnych oraz dehumanizacji procesu wykonywania sankcji karnych. Ponadto podkreśliła, że owa tendencja zmienia wymagania wobec służb probacyjnych, od których oczekuje się dokonywania szacowania ryzyka recydywy przy użyciu wystandaryzowanych narzędzi oraz planowania interwencji o charakterze kontrolnym i resocjalizacyjnym, odpowiednich do poziomu ryzyka sprawcy i zdiagnozowanych u niego deficytów. W konsekwencji rodzi się pytanie o aktualny model pracy probacyjnej i rolę zawodową kuratora sądowego. Kolejne wystąpienie „Środki oddziaływania na nieletnich i młodo- cianych sprawców czynów zabronionych” należało do dr Olgi Kocaj, reprezentującej Prokuraturę Okręgową w Krakowie. Na wstępie autorka przypomniała zgromadzonym definicję nieletniego oraz młodocianego, a także przedstawiła zasady odpowiedzialności nieletnich, jak i sprawców młodocianych. Kolejna część wystąpienia poświęcona została środkom oddziaływania na nieletnich, które zostały podzielone na trzy grupy, a mianowicie: środ- ki opiekuńczo-wychowawcze, środki lecznicze oraz środek poprawczy. Ostatnia część prelekcji dotyczyła szczególnych zasad wymiaru kary nieletnim sprawcom czynów zabronionych. Urozmaiceniem wystąpienia była niewątpliwie prezentacja danych statystycznych obrazujących prze- stępczość nieletnich, opatrzona interesującym komentarzem. Referat wygłoszony przez dr Katarzynę M. Stanek z Instytutu Pracy Socjalnej Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie „Stres zawodowy w służbach społecznych, probacyjnych i penitencjarnych – uwarunkowania i możliwości przeciwdziałania” zamykał obrady w ramach pierwszego panelu. Celem wystąpienia było przedstawienie zjawiska stresu, jako jednego z głównych zagrożeń związanych z miejscem pracy oraz uświadomienie wagi problemu, zarówno dla dotkniętych nim jednostek, organizacji, jak i całego społeczeństwa. Prelegentka odniosła się do ba- dań w dziedzinie stresu i wypalenia zawodowego, które wskazują na jego znaczenie, szczególnie wśród osób zatrudnionych w instytucjach, gdzie profesjonalista ma stały kontakt z klientem (kuratorzy, wychowawcy, funkcjonariusze więzienni, pracownicy socjalni). Po krótkiej przerwie odbył się drugi panel „Dozór elektroniczny”, w którym funkcja moderatora została powierzona dr hab. Barbarze No- wak, prof. Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie.

317 Magdalena Niewiadomska-Krawczyk

Pierwszymi prelegentami tej części obrad byli gen. Paweł Nasiłowski – Pełnomocnik Ministra Sprawiedliwości ds. Kar Nieizolacyjnych i Wdro- żenia Systemu Dozoru Elektronicznego i jednocześnie Dyrektor Biura Dozoru Elektronicznego w Centralnym Zarządzie Służby Więziennej oraz Pani Barbara Wilamowska – Koordynator Ministra Sprawiedliwości ds. Przeciwdziałania Narkomanii i zarazem Koordynator Działań Ku- ratorskiej Służby Sądowej w Systemie Dozoru Elektronicznego, którzy wspólnie dokonali omówienia tematu „System dozoru elektronicznego. Efektywna alternatywa dla kary pozbawienia wolności”. W pierwszej części scharakteryzowano System Dozoru Elektroniczne- go jako najnowocześniejszy, nieizolacyjny, efektywny i bezpieczny system wykonywania kar, środków karnych i środków zabezpieczających. Ponadto wskazano, iż Polska jest jedynym państwem europejskim, które zbudowało i wdrożyło własny informatyczny system komunika- cyjno-monitorujący SDE24, realizujący wszystkie zadania monitoringu elektronicznego skazanych. W dalszej części zaprezentowano dane statystyczne obrazujące popu- lację skazanych objętych SDE od momentu jego powstania, tj. od 30 wrze- śnia 2009 r., wskazujące na rozwój i eksploatację systemu, jak również dane przedstawiające proces redukcji populacji więziennej poprzez kie- rowanie skazanych przez zakłady karne i areszty śledcze do odbywania kary w SDE w poszczególnych latach. W ostatniej części wystąpienia wskazano na efektywność wykonywania postanowień i orzeczeń sądów w dozorze elektronicznym, która wynosi od 90% do 94%. Problematyka dozoru elektronicznego kontynuowana była w kolejnym wystąpieniu „Dozór elektroniczny w praktyce orzeczniczej i penitencjarnej. Rola Kuratorskiej Służby Sądowej w diagnozie i wykonywaniu orzeczeń”, którego autorem był SSO Paweł Gnutek, Przewodniczący II Wydziału Karnego Sądu Okręgowego w Nowym Sączu i jednocześnie Kierownik Sekcji Penitencjarnej. Na wstępie sędzia odniósł się do refe- ratu przedmówców, podkreślając jego wyczerpujący charakter. Dlatego postanowił podzielić się ze zgromadzonymi gośćmi swoimi własnymi przemyśleniami wynikającymi z praktyki wdrażania oraz stosowania systemu dozoru elektronicznego. W pierwszej kolejności podniósł problem zaufania, który jest kluczowy dla instytucji dozoru elektronicznego. Pozwala na odejście w praktyce wykonywania kary pozbawienia wolności od reżimu, nadzoru charakterystycznego dla zakładu karnego, i idzie

318 Sprawozdanie z konferencji „Resocjalizacja, readaptacja i pomoc postpenitencjarna… w kierunku obdarzenia zaufaniem skazanego, co z kolei umożliwia przy- jęcie założenia, że skazanemu, który spełnia wymogi ustawowe, można zaufać. Takie zaufanie pozwala na normalną pracę sędziemu, a przede wszystkim przynosi efekt w postaci resocjalizacji skazanego. Z powyższych względów sędzia pozytywnie ocenił system dozoru elektronicznego jako sposób wykonywania kary pozbawienia wolności, zaś krytycznie odniósł się do próby zmiany jego przeznaczenia, po 1 lipca 2015 r., i uczynienia z niego − mówiąc w uproszczeniu − jednej z form kary ograniczenia wolności. Powyższe wystąpienie zakończyło pierwszy dzień obrad. Prowadząca drugi panel podziękowała wszystkim prelegentom za bardzo interesu- jące i ważne − z punktu widzenia codziennej pracy wykonywanej przez uczestników konferencji − wystąpienia, a wszystkim słuchaczom − za zainteresowanie prezentowaną tematyką. Drugi dzień obrad rozpoczął panel zatytułowany „Resocjalizacja nieletnich i młodocianych”. Rolę moderatora pełniła dr. hab. Barbara Stańdo-Kawecka, prof. UJ w Krakowie. Jako pierwsza głos zabrała Anna Andrzejewska – Pełnomocnik Mini- stra Sprawiedliwości ds. Konstytucyjnych Praw Rodziny, Zastępca Dy- rektora Departamentu Spraw Rodzinnych i Nieletnich. W wystąpieniu „Systemowe wsparcie rodzin, osób młodocianych i nieletnich umieszczonych w placówkach opiekuńczo wychowawczych, resocjalizacyjnych i za- kładach poprawczych” zaprezentowała instytucjonalne formy oraz środki i metody wspierania zarówno rodzin, jak i osób młodocianych i nieletnich umieszczonych w różnego typu placówkach, w ujęciu systemowym. Pre- zentacja ta spotkała się z dużym zainteresowaniem uczestników. Autorką kolejnej prelekcji, „Status prawny nieletniego i młodocianego w perspektywie porównawczej”, była dr Justyna Kusztal z UJ w Krakowie. Celem jej wystąpienia była prezentacja wyników badań prawnoporów- nawczych, których przedmiotem był status prawny nieletniego i młodocia- nego w porządkach prawnych wybranych krajów europejskich. U podstaw prowadzonych badań legło założenie, że nieletni i młodociani, jako dwie odrębne kategorie podmiotów prawa karnego w krajach naszej kultury prawnej, traktowani są zasadniczo odmiennie, tak w zakresie odpowie- dzialności karnej, jak i w zakresie reakcji prawa karnego na zachowania prawnie relewantne. Weryfikacja tej tezy miała nastąpić w konsekwencji realizowanego w latach 2012-2015 projektu badawczego pt. „Protec- ting Young Suspects in Interrogations: a study on safeguards and best

319 Magdalena Niewiadomska-Krawczyk practice” (Ochrona praw nieletnich podczas przesłuchania. Studium gwarancji procesowych i dobrych praktyk), którego jednym z celów było porównanie systemów postępowania z nieletnimi w pięciu krajach: An- glii i Walii, Belgii, Holandii, Polsce i Włoszech w zakresie ochrony praw i gwarancji procesowych nieletnich. Analizując wyniki badań, autorka podkreśliła, że wskazują one na odmienne regulacje prawne co do wieku odpowiedzialności karnej i co do przewidzianych przez prawo środków reakcji (głównie wychowawczej, ale i karnej), a ponadto na ich podstawie wskazać można pewne tendencje w podejściu wymiaru sprawiedliwości do nieletnich i młodocianych w krajach europejskich. Kolejne wystąpienie „Przygotowanie wychowanków „domu dziecka” do samodzielności w dorosłym życiu – dostępne formy wsparcia”, nale- żało do Magdaleny Pazgan-Głód – Dyrektora Domu Dziecka w Klęcza- nach. Podała ona krótkie informacje na temat domu dziecka, którym kieruje, przedstawiła typy placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz wymieniła warunki przyjęcia dziecka do placówki opiekuńczo-wychowawczej, według ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z 9 czerwca 2011 r. Następnie na przykładzie Placówki Opiekuńczo- -Wychowawczej − Dom Dziecka w Klęczanach − wymieniła przyczyny umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej oraz wyjaśniła na czym polega przygotowanie podopiecznych tej placówki do samodzielności. Następ- nie podczas wystąpienia prowadząca zaprezentowała na slajdach zdjęcia podopiecznych domu dziecka, obrazując ich przygotowanie do procesu usamodzielnienia, a także sytuacje, kiedy wykonują codzienne czynności. Na koniec przedstawiła zdjęcia byłych podopiecznych Domu Dziecka w Klęczanach z krótkim komentarzem na temat ich losów po opuszczeniu pieczy zastępczej, co spotkało się z dużym zainteresowaniem. W kolejnym wystąpieniu «„Chata” − program readaptacji społecznej – blaski i cienie», Małgorzata Wróbel − Dyrektor Młodzieżowego Ośrod- ka Wychowawczego w Mszanie Dolnej przedstawiła zgromadzonym zasady funkcjonowania programu. Na wstępie podkreśliła, że „Chata” to program wsparcia i readaptacji społecznej kierowany do absolwentów placówek resocjalizacyjnych i karnych. Następnie określiła cel projektu, jakim jest pomoc osobom usamodzielniającym się w pokonaniu indywidualnych trudności związanych z wzrastaniem w rodzinie dysfunkcyjnej, jak również w przygotowaniu się do dorosłego życia poprzez osobistą for- mację, zgodnie z filozofią personalistyczną. W dalszej kolejności dyrektor omówiła formy udzielanej pomocy. Kończąc wystąpienie prelegentka

320 Sprawozdanie z konferencji „Resocjalizacja, readaptacja i pomoc postpenitencjarna… podkreśliła, że w codziennej pracy w „Chacie” ważne jest „ towarzyszenie tym, którzy zmagają się z własną słabością, dodanie sił i nadziei tym, którzy tracą sens życia i zniechęcają się niepowodzeniami w pracy nad sobą, zgodnie z hasłem: „dokąd człowiek żyje – może się zmienić”. Pierwszy tego dnia panel zamknęła prelekcja Andrzeja Tomczyka, reprezentującego Zakład Poprawczy w Raciborzu, zatytułowana „Osta- teczność czy dobry początek? Mity i prawdy o efektywności resocjalizacji w warunkach zakładu poprawczego i schroniska dla nieletnich”. Była to próba przedstawienia współczesnej sytuacji zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich na tle dynamicznie zmieniającej się struktury przestępczości nieletnich w Polsce oraz stale spadającej liczby orzeczeń środka poprawczego przez sądy rodzinne. Na wstępie autor po- stawił tezę, iż wyłaniający się obecnie negatywny obraz zakładu poprawczego i schroniska dla nieletnich jest jednowymiarowy i nieprawdziwy, a wynika on z funkcjonujących w literaturze i społecznym odbiorze mitów dotyczących działalności resocjalizacyjnej w placówkach podległych ministrowi sprawiedliwości. Pierwszy mit odnosił się do relacji między policyjnymi statystykami dotyczącymi przestępczości nieletnich w Polsce, a liczbą nieletnich umieszczanych w placówkach. Drugi mit dotyczył społecznie pożądanego stopnia opresyjności pla- cówek zamkniętych i ich dolegliwości dla wychowanka, który zawiera się w stwierdzeniu, że pobyt w poprawczaku powinien być dla nieletniego dolegliwością, represją lub surową karą. Zdaniem autora, skuteczność resocjalizacji nie zależy wprost od zbytniej łagodności czy nadmiernej re- strykcyjności systemu oddziaływań wychowawczych i edukacyjnych, lecz przede wszystkim od właściwego modelowania sytuacji wychowawczych oraz uwzględniania specyficznych potrzeb poszczególnych wychowanków. Mit trzeci dotyczył kosztów systemowej resocjalizacji. Autor stwierdził, że koszty utrzymania nieletnich w zakładzie poprawczym są wysokie, ale należy wziąć pod uwagę, że obejmują pensje nauczycieli i wychowawców (łącznie z dodatkami za trudną pracę), wydatki na doskonalenie zawodowe nauczycieli i wychowawców, wyżywienie nieletnich, wyposażenie w pod- ręczniki szkolne, zeszyty, koszty opieki lekarskiej, całodobowego pobytu w placówce, opieki pedagogicznej i psychologicznej oraz ochrony straż- ników, nakłady ponoszone na media. Do tego dochodzi koszt utrzymania budynków, inwestycji i remontów, wycieczek, wyjazdów na wolontariat, obozów żeglarskich, organizowania kół zainteresowań, w ramach których

321 Magdalena Niewiadomska-Krawczyk nieletni mają możliwość rozwijania swoich pasji czy zainteresowań itp. Realizacja podstawowych celów zakładu poprawczego i schroniska dla nieletnich, jakim jest jednoczesne łączenie zabiegów wychowawczych, opiekuńczych, socjalizacyjnych, edukacyjnych i terapeutycznych, jest kosztowna i angażuje wiele zasobów materialnych i ludzkich. Kolejnym mitem jest, zdaniem autora, niska efektywność zakładu poprawczego, mierzona liczbą absolwentów ujętych w Krajowym Reje- strze Karnym po opuszczeniu placówki. Autor zaprotestował przeciwko tak badanej efektywności i zaproponował, aby w miejsce, a przynajmniej obok dotychczasowego zewnętrznego systemu badania efektywności resocjalizacji w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich wprowadzić również system wewnętrzny, który pozwoliłby określić, czy i jakie zmiany zachodzą w zachowaniu nieletniego w czasie, gdy jest on podopiecznym placówki. Dwa ostatnie mity, zdaniem autora, to przekonanie o archaiczności systemu szkolnego i wychowawczego w zakładach poprawczych, jak rów- nież opinie dotyczące opieki następczej wobec absolwentów placówki. Dla obalenia pierwszego z nich autor przytoczył m.in. wyniki egzaminów zewnętrznych, które potwierdzają zaskakująco wysoką zdawalność egza- minów przez nieletnich. W odniesieniu do ostatniego z mitów prelegent podkreślił, że z punktu widzenia praktyków opieka następcza jest fikcją. Zaproponował zatem pomysł wprowadzenia przez Ministerstwo Sprawiedliwości, wzorem Mi- nisterstwa Pracy i Polityki Społecznej, które powołało asystentów rodziny − asystentów usamodzielnienia, np. spośród kuratorów rodzinnych, któ- rzy obowiązki związane z opieką następczą nad zwolnionymi z zakładów poprawczych mogliby sprawować jako dodatkową funkcję, albo wręcz zostaliby autonomicznymi pracownikami służby kuratorskiej. Po krótkiej przerwie rozpoczęto obrady w ramach kolejnego panelu zatytułowanego „Readaptacja nieletnich, młodocianych i dorosłych”. Moderatorem tej części konferencji była mjr Jolanta Misiak − Specjalista Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Krakowie. Jako pierwszy głos zabrał Jacek Gacek − SSO w Nowym Sączu w stanie spoczynku. W wystąpieniu „Szanse na readaptację społeczną jako przesłanki podejmowania decyzji procesowych w postępowaniu karnym”, podjął próbę rozwiązania istotnego problemu, a mianowicie, czy szansa na readaptację społeczną może być przesłanką podejmowania decyzji procesowych w postępowaniu karnym już na etapie wyrokowania,

322 Sprawozdanie z konferencji „Resocjalizacja, readaptacja i pomoc postpenitencjarna… a w szczególności − czy może ona być traktowana jako dyrektywa wymiaru kary. Na wstępie sędzia odniósł się do przepisów art. 53 § 1 i 2 kk, określających dyrektywy ogólne i szczególne wymiaru kary, wskazując, że nie przewidują one wprost możliwości uzależnienia rodzaju i wyso- kości kary od tej właśnie przesłanki. Jednak, opierając się na własnych doświadczeniach orzeczniczych zdobytych podczas sprawowania urzędu, przytoczył dwa kazusy obrazujące potrzebę uwzględnienia przy wyroko- waniu szansy sprawcy na szybką i pełną readaptację społeczną. Podsu- mowując, sędzia podkreślił, że w niektórych przypadkach uwzględnienie szansy na readaptację społeczną sprawcy może być istotnym elementem sprawiedliwej kary. Kolejny referat «Zatrudnienie więźniów w okręgu krakowskim SW w perspektywie rządowego programu „Praca więźniów”» wygłosił por. Andrzej Farat – Starszy Inspektor Okręgowego Inspektoratu Służby Wię- ziennej w Krakowie. W pierwszej kolejności przedstawił cel programu, jakim jest zwiększenie zatrudnienia osadzonych. Jego realizacja przewidziana została na lata 2016-2023. W dalszej części wystąpienia prelegent skupił się na omówieniu trzech podstawowych filarów, na których oparty jest program rządowy. Podsumowując referent podkreślił, że wdrożenie owego programu wpłynie na zmniejszenie kosztów utrzymania więźniów w zakładach karnych, a ponadto ma charakter resocjalizacyjny oraz pozytywny w tym znaczeniu, że pozwoli zatrudnionym w ramach programu wspomóc własne rodziny uzyskanymi środkami finansowymi, a także pozwoli na nabycie umiejętności przydatnych po wyjściu na wolność. Trzecie wystąpienie w tej części konferencji pt. „Kurator sądowy jako funkcjonariusz publiczny”, należało do dr Magdaleny Niewiadomskiej- -Krawczyk – Adiunkta w Katedrze Prawa Karnego Międzynarodowego Uniwersytetu Łódzkiego. Referentka skoncentrowała rozważania wokół problematyki uczynienia kuratora sądowego (zarówno zawodowego, jak i społecznego) funkcjonariuszem publicznym. Przedmiotem analizy były trzy zagadnienia. Pierwszym była próba odpowiedzi na pytanie, czy ob- jęcie kuratora społecznego definicją funkcjonariusza publicznego było zamierzonym zabiegiem legislacyjnym ustawodawcy czy też wyniknęło z „przeoczenia”. Drugim była kwestia zasadności takiego rozwiązania w świetle obowiązujących przepisów określających prawa i obowiązki ku- ratorów zawodowych i społecznych oraz ich wzajemne relacje. Trzecie od- nosiło się do uzasadnienia udzielenia kuratorom społecznym szczególnej ochrony prawnej i zarazem obciążenia ich szczególną odpowiedzialnością

323 Magdalena Niewiadomska-Krawczyk karną za popełnienie przestępstwa, którego podmiotem może być funkcjonariusz publiczny. W kolejnym wystąpieniu „Formy pomocy oraz wsparcia w reintegracji społecznej oraz usamodzielnieniu młodocianych i nieletnich wychowan- ków placówek resocjalizacyjnych – kontekst prawny, systemowy i lokalny” mgr Joanna Sztuka z Katedry Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Akademii Ignatianum w Krakowie zaprezentowała ofertę pomocy oraz różnego rodzaju wsparcia udzielanego nieletnim i młodocianym zarówno w procesie reintegracji, ale także w procesie usamodzielnienia, które są kluczowe dla dalszego ich funkcjonowania w społeczeństwie. Szcze- gólnie cenne było omówienie poruszanego zagadnienia w odniesieniu do trzech płaszczyzn, a mianowicie prawnej, systemowej i lokalnej. Następnie kpt. Anna Pyszniak-Zarzycka, Kierownik oddziału terapeu- tycznego dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo Aresztu Śledczego w Kielcach, dokona- ła prelekcji na temat „Specyfika pracy terapeutycznej ze skazanymi młodocianymi”, w której wykorzystała własne doświadczenia z pracy w oddziale. Na wstępie dokonała charakterystyki grup pacjentów prze- bywających na oddziale, a mianowicie dorosłych pierwszy raz karanych oraz młodocianych, którzy z uwagi na pewne deficyty nie radzą sobie z ogólnym funkcjonowaniem, podkreślając, iż młodociani dodatkowo charakteryzują się niestabilnością warunkowaną okresem rozwojowym. Następnie wskazała cel oddziaływań terapeutycznych, jakim jest reha- bilitacja psychospołeczna, a także omówiła zakres i formy oddziaływań. Na zakończenie wystąpienia odniosła się do pacjentów młodocianych, podkreślając, że w ich terapii niezbędna jest szczególna wiedza personelu dotycząca okresu rozwojowego, jak również uwzględnienie takich czyn- ników, jak kontekst rodzinny, środowiskowy, motywacja, czy przymierze terapeutyczne. Ostatnim referentem tego dnia obrad była dr Gertruda Wieczorek z Instytutu Pracy Socjalnej Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. W wystąpieniu zatytułowanym „Możliwości byłych skazanych na rynku pracy – poradnictwo zawodowe dla osób z grupy szczególnego ryzyka” poruszyła bardzo istotny problem zatrudnienia oraz bezrobocia wśród by- łych więźniów. W pierwszej kolejności zwróciła uwagę słuchaczy na problem dyskryminacji skazanych na rynku pracy, wskazując jednocześnie przyczyny tego zjawiska. W dalszej części podkreśliła wartość społeczną pracy, również jako środka poprawczego. Podsumowując podkreśliła,

324 Sprawozdanie z konferencji „Resocjalizacja, readaptacja i pomoc postpenitencjarna…

że do rozwiązania problemu bezrobocia skazanych i byłych skazanych konieczne są działania kompleksowe, ścisła współpraca różnych instytucji oraz osób, a także wypracowanie różnych środków podejścia do najtrud- niejszych klientów. Jolanta Misiak, pełniąca rolę moderatora, podziękowała wszystkim prelegentom za ciekawe wystąpienia. Zwróciła także uwagę na różno- rodność poruszanych problemów, które odnosiły się do zagadnienia readaptacji skazanych, ukazując wagę, jak i zakres tematyki będącej przedmiotem obrad. Drugiego dnia konferencji, w godzinach wieczornych, odbyło się spotkanie z Pavlem Maria Smeikalem, reprezentującym PhotoART Centrum z Koszyc (Słowacja), który był gościem specjalnym konferencji. W trakcie spotkania prezentowano prace fotograficzne o tematyce penitencjarnej autorstwa fotografów PhotoART Centrum. Zdjęcia dokumentują życie osadzonych w słowackich oraz innych europejskich więzieniach. Oficjalną prezentację multimedialną realizowanego przez P.M. Smeika- la programu zaplanowano jednak na ostatni dzień konferencji. W trzecim dniu konferencji organizatorzy przewidzieli wystąpienia w ramach panelu zatytułowanego „Dobre Praktyki”, w którym funkcję moderatora powierzono Marcinowi Kałużnemu – Prezesowi Zarządu Stowarzyszenia Sursum Corda w Nowym Sączu. W sumie zaprezentowano dziewięć referatów, w tym jedno wystąpienie gościa specjalnego z Koszyc. Pierwszej prezentacji «Działania podejmowane przez Stowarzyszenie Pomocy „Ludzie Ludziom” metodą dekompresji społecznej» dokonał Erazm Humienny – Prezes Stowarzyszenia „Ludzie Ludziom” we Wro- cławiu. Rozpoczął od scharakteryzowania działalności stowarzyszenia, które powstało w 1996 r. E. Humienny prowadzi Dom Socjalny dla Męż- czyzn we Wrocławiu oraz Ośrodek Aktywizacji Społecznej i Zawodowej w Podgórzynie, w powiecie jeleniogórskim. Do wiodących obszarów dzia- łalności stowarzyszenia zaliczył m.in. pomoc postpenitencjarną udzielaną osobom opuszczającym zakłady karne i areszty śledcze w domu socjalnym oraz organizację i nadzór nad wykonywaniem kary ograniczenia wolno- ści i pracy społecznie użytecznej w ramach Programu Prac Społecznie Użytecznych PER SALDO. Następnie wskazał cel stowarzyszenia, tj. pomoc człowiekowi zagubionemu we współczesnym świecie, twórcza resocjalizacja oraz działania naprawcze i kreacyjne podejmowane wobec osób wykluczonych społecznie i zagrożonych wykluczeniem społecznym.

325 Magdalena Niewiadomska-Krawczyk

Prelegent przybliżył również zasady funkcjonowania domu socjalnego, tłumacząc, że jest on przeznaczony dla 22 bezdomnych mężczyzn, któ- rzy ze względu na trudną sytuację życiową (bezdomność) potrzebują wsparcia w funkcjonowaniu w życiu codziennym, a w czasie przyjęcia do domu socjalnego nie mają miejsca zamieszkania i wystarczających środków, by zabezpieczyć własne potrzeby bytowe. Drugą część wystą- pienia prelegent poświęcił na omówienie działań podejmowanych przez Stowarzyszenie na rzecz usprawnienia wykonywania kary ograniczenia wolności i pracy społecznie użytecznej. Następnie głos zabrał gość specjalny konferencji P.M. Smeikal, artysta który zreferował realizację programu edukacyjnego „In Living Memory” w zakładach karnych m.in. w Preszowie, Mediolanie, Barcelonie i Mar- sylii. Podkreślił, że program jest częścią większego projektu unijnego w ramach programu Erasmus+ i akcentuje rolę szeroko rozumianej sztuki (fotografia, teatr, kino, taniec) w resocjalizacji więźniów. W ramach tego programu artyści, studenci oraz przedstawiciele służb w różnych europejskich miastach (Koszyce, Mediolan, Marsylia, Barcelona czy Oslo) podejmują nieszablonowe działania na rzecz pomocy i reintegracji więźniów. Przykładem jest chociażby teatr mieszczący się na terenie zakładu karnego w Mediolanie, którego scena została zbudowana przez osadzonych tam więźniów, a obecnie są oni w nim zatrudniani jako pro- fesjonalni aktorzy. W prezentacji „Więzi zamiast więzień – powstanie i działalność Fundacji «Pomost» z Zabrza”, Edward Szeliga – Prezes Stowarzyszenia i Fundacji «Pomost» w Zabrzu, przybliżył uczestnikom konferencji gene- zę oraz cele i zakres działalności fundacji. Przede wszystkim podkreślił, że celem fundacji jest pomoc osobom uzależnionym i opuszczającym zakłady karne w rozpoczęciu życia na wolności. Oferuje ona programy terapeutyczno-adaptacyjne, które dają szansę na powrót do społeczeń- stwa i wspierają osoby, które mają odwagę zmienić swoje życie. Kolejny referat „Przygotowanie skazanych do zwolnienia z jednostki penitencjarnej – przykłady pracy ze skazanym w perspektywie realizacji zamierzeń określonych w art. 164 kkw” zaprezentowała mjr Jolanta Misiak – Specjalista Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Krakowie. Przypomniała zgromadzonym, że przygotowanie skazanego do zwolnienia z jednostki penitencjarnej to proces, który rozpoczyna się już na początku pobytu skazanego w izolacji. Jego podstawą jest właściwe rozpoznanie potrzeb i deficytów więźnia, pozwalające na opracowanie

326 Sprawozdanie z konferencji „Resocjalizacja, readaptacja i pomoc postpenitencjarna… zindywidualizowanych oddziaływań „naprawczych”. Oczekiwanym skutkiem przygotowania do zwolnienia jest społeczna reintegracja osoby mającej za sobą pobyt w zakładzie karnym. Do najczęściej występujących potrzeb i deficytów skazanych referentka zaliczyła: brak wykształcenia lub zawodu, uzależnienie od substancji psychoaktywnych, brak właściwych relacji rodzinnych (w tym przemoc w rodzinie), brak zatrudnienia po opuszczeniu zakładu karnego, brak zapewnionego miejsca zamieszkania, czy brak świadczeń rentowych lub emerytalnych. Kończąc wystąpienie, autorka podkreśliła, że przygotowanie skazanego do zwolnienia z zakładu karnego w trybie art. 164 kkw powinno mieć charakter kompleksowy i odbywać się z aktywnym udziałem kuratora sądowego lub podmiotów, o których mowa w art. 38 § 1 kkw. Po krótkiej przerwie Grzegorz Miśta – Zastępca Kuratora Okręgo- wego SO we Wrocławiu oraz Krzysztof Jasiński – Zastępca Kuratora Okręgowego SO w Nowym Sączu przedstawili „Nowoczesne narzędzia w obszarze systemu wsparcia postpenitencjarnego”. Prezentacja ta była de facto premierą nowego serwisu internetowego www.codalej.info, wspierającego pozytywny powrót na wolność osób opuszczających za- kłady karne. Portal powstał z inicjatywy kuratorów sądowych okręgu nowosądeckiego zrzeszonych w Stowarzyszeniu Sursum Corda z Nowe- go Sącza oraz kuratorów sądowych okręgu wrocławskiego zrzeszonych w Dolnośląskim Stowarzyszeniu Kuratorów Sądowych FRONTIS z Wro- cławia, a jego pomysłodawcą jest Krzysztof Jasiński. Prace nad serwisem, najpierw koncepcyjne, a następnie wdrożeniowe, trwały od roku. Brali w nich udział – oprócz autora pomysłu − m.in. kuratorzy zawodowi: Elż- bieta Klimczak, Edyta Żegleń-Nycz, Artur Kobos, Dawid Domatowicz i Grzegorz Miśta oraz inni. Autorzy podkreślili, że serwis www.codalej.info jest narzędziem opracowanym wyłącznie przez kuratorską służbę sądową i prowadzonym przez jej przedstawicieli na zasadach non-profit. Jest on adresowany zarówno bezpośrednio do osób opuszczających jednostki penitencjarne (docelowo także placówki dla nieletnich i usamodzielniających się), jak i do profesjonalistów zaangażowanych w proces readaptacji społecznej (kuratorzy sądowi, funkcjonariusze Służby Więziennej, pracownicy socjalni, asystenci rodziny). Kolejny referat zatytułowany „Rzecznik prasowy w zawodach opartych na pracy z trudnym klientem – role społeczno-zawodowe osób

327 Magdalena Niewiadomska-Krawczyk odpowiedzialnych za komunikację medialną w więziennictwie” przygoto- wał mjr Tomasz Wacławek – Specjalista Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Krakowie. Autor podjął próbę przedstawienia aktualnej sytuacji osób odpowiedzialnych za komunikowanie o celach, zadaniach i sposobach polityki penitencjarnej państwa oraz wyjaśnienia celu prowadzenia działań prasowo-informacyjnych i komunikowania publicznego w więziennictwie. Następnym prelegentem była por. Anna Ozga – p.o. Zastępcy Kie- rownika Działu Penitencjarnego Zakładu Karnego w Tarnowie, która w wystąpieniu „Programy resocjalizacji skierowane do młodocianych oraz osób starszych w izolacji penitencjarnej – tarnowskie przykłady” podzieliła się ze zgromadzonymi informacjami na temat programów realizowanych w ZK w Tarnowie. Przede wszystkim wskazała, że w Za- kładzie Karnym w Tarnowie funkcjonują programy stworzone z myślą o skazanych młodocianych oraz osobach starszych i niepełnosprawnych. Młodociani skazani to osoby, które są jeszcze w fazie rozwoju biologicz- nego i psychicznego − ich osobowość kształtuje się, stąd szansa skutecz- nych oddziaływań jest wyższa niż osadzonych dorosłych. Przeznaczony jest dla nich wielomodułowy program resocjalizacji o nazwie sugerującej ich bieżące funkcjonowanie „Kim jestem, kim chcę być?”, który składa się z pięciu komplementarnych modułów. Każdy z modułów zmierza do ukształtowania w skazanych młodocianych konkretnych umiejętno- ści społecznych, emocjonalnych, czy poznawczych. Autorka podkreśliła także, że drugą, ważną kategorią osób pozbawionych wolności, która wymaga uwagi i nie może być pomijana w projektowaniu specjalistycznych oddziaływań, są osoby starsze i niepełnosprawne. Program resocjalizacji skazanych realizowany poprzez kształtowanie umiejętności społecznych i poznawczych dla osób w wieku „60+” oraz z niepełnosprawnością fi- zyczną „Feniks” polega na oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych wobec grupy skazanych, która ze względu na swą specyfikę wymaga spe- cjalistycznego wsparcia ze strony kadry pracowniczej jednostki. Następnie głos zabrał Marek Łagodziński – Prezes Fundacji «Sławek», który przedstawił zebranym „Działania Fundacji «Sławek» na rzecz skazanych, byłych skazanych i ich rodzin”. W pierwszej części omówił działania podejmowane wobec skazanych podczas odbywania kary na terenie jednostki penitencjarnej. Do tej grupy zaliczył m.in. świadec- twa (byli więźniowie podczas spotkań w jednostkach penitencjarnych opowiadają jak żyli kiedyś i jak żyją obecnie), rozmowy indywidualne

328 Sprawozdanie z konferencji „Resocjalizacja, readaptacja i pomoc postpenitencjarna…

(z osadzonymi w celach poruszane są tematy, na które nie chcą rozma- wiać w grupach), czy poczytaj mi (nagranie czytanej przez więźnia bajki, która wysłana jest do jego dziecka). Do drugiej grupy zaliczył działania podejmowane podczas odbywania kary na wolności, takie jak Anioł Stróż (pracownicy fundacji, wolontariusze i byli więźniowie zabierają skazanych na przepustki i pokazują im jak zmienił się świat) czy Festiwal Sztuki Więziennej „Mienia Art” (skazani z różnych więzień z całej Pol- ski, przebywając na przepustkach, tworzą i doskonalą swój warsztat pod okiem specjalistów w dziedzinie malarstwa, rzeźby, śpiewu i gry na instrumentach i zajęć teatralnych w Ośrodku Fundacji w Mieni k/Mińska Mazowieckiego). Wśród podejmowanych przez fundację działań istotne znaczenie ma praca z rodziną skazanego podczas odbywania kary, jak również różnego rodzaju działania integracyjne. Wystąpienie „Mediacje rówieśnicze jako alternatywna forma roz- wiązywania sporów między nieletnimi” kończyło merytoryczną część konferencji. Jego autorką była Iwona Moryc – adwokat i jednocześnie mediator. Przedstawiła mediację jako formę sprawiedliwości naprawczej, która koncentruje się na naprawieniu i odbudowaniu relacji pomiędzy stronami, czy inaczej − jako jedna z alternatywnych metod rozwiązywania sporów, która stanowi dążenie do polubownego i dobrowolnego porozumienia się stron będących w konflikcie z udziałem mediatora, kierującego się zasadami bezstronności, neutralności i poufności. Podkreśliła jedno- cześnie, że mediacja rówieśnicza, czy mediacja w sprawach nieletnich różni się w znacznym stopniu od mediacji w sprawach rodzinnych, czy innych mediacji cywilnych. Jednak może ona stać się alternatywą dla rozwiązania sporu, zarówno na etapie przedsądowym, pomiędzy rówie- śnikami w obecności mediatora, jak i sądowym – w sytuacji skierowania sprawy na drogę sądową. Ostatnią częścią wystąpienia było zwięzłe przedstawienie zasad postępowania mediacyjnego prowadzonego w sprawach nieletnich. Podsumowując konferencję organizatorzy podkreślili przede wszystkim wysoki poziom merytoryczny prezentowanych referatów, za co jeszcze raz podziękowali zaproszonym prelegentom. Wyrazili także zadowolenie z licznego przybycia, zarówno słuchaczy, jak i prelegentów, co świadczy o zainteresowaniu tematyką oraz uzasadnia potrzebę cyklicznych spo- tkań przedstawicieli świata nauki i praktyki w celu wymiany doświadczeń i poglądów.

329

Noty o autorach Noty o autorach

Magdalena Brzozowska – adwokat, główny specjalista ds. postępowań przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu w Departamencie Współpracy Międzynarodowej i Praw Człowieka Ministerstwa Sprawiedliwo- ści. W latach 2007-2008 współpracowała z Biurem Pełnomocnika Ministra Spraw Zagranicznych RP ds. Postępowań przed Międzynarodowymi Organa- mi Ochrony Praw Człowieka, a w 2008-2009 z Helsińską Fundacją Praw Czło- wieka (jako korespondent ds. wolności mediów). W latach 2009-2010 oraz 2012-2013 specjalista ds. prawnych Dowództwa Operacyjnego Sił Zbrojnych RP w Afganistanie w ramach misji Międzynarodowych Sił Wsparcia Bezpie- czeństwa działającej pod auspicjami NATO. W 2011 r. odznaczona w związ- ku z pracą w Afganistanie Brązowym Krzyżem Zasługi.

Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak – dr hab. n. pr., prof. nadzw., WSPiA Rzeszow- skiej Szkoły Wyższej, kierownik Zakładu Prawoznawstwa, specjalista z zakresu prawa konstytucyjnego, międzynarodowego publicznego, prawa karnego oraz prawnych aspektów bezpieczeństwa wewnętrznego; autorka ponad 50 publikacji naukowych, w tym monografii nt. Prawo łaski w Polsce na tle po- równawczym. Dawniej i współcześnie (Rzeszów 2013), a także licznych opinii prawnych sporządzonych na zlecenie Kancelarii Prezydenta RP, Ministerstwa Sprawiedliwości oraz Biura Analiz Sejmowych. Odznaczona przez Ministra Sprawiedliwości złotą odznaką „Za zasługi w pracy penitencjarnej” (2017).

Czesław Kłak – dr hab. n. pr., prof. nadzw., dziekan – dyrektor Kolegium Pra- wa i Bezpieczeństwa oraz kierownik Katedry Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Kryminalistyki i Kryminologii WSPiA Rzeszowskiej Szkoły Wyższej, sędzia Trybunału Stanu (2018), członek Rady Polityki Penitencjarnej przy Ministrze Sprawiedliwości, wiceprzewodniczący Zespołu do opracowania projektu zmian przepisów prawa karnego wykonawczego przy Ministrze Sprawiedli- wości, specjalista z zakresu prawa karnego, kryminologii, penitencjarystyki (ze szczególnych uwzględnieniem problematyki zatrudnienia skazanych) oraz kryminalistyki.

Łukasz Kołodziej – dr nauk o zdrowiu, instruktor terapii uzależnień w procesie certyfikacji w Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholo- wych; założyciel i prezes Fundacji Instytut Zdrowia, współpracuje z prywatnym Ośrodkiem Terapii Uzależnień TRATWA oraz grupami samopomoco- wymi „12 kroków”. Obszar zainteresowań naukowych obejmuje problema- tykę rozwiązywania problemów alkoholowych w społecznościach lokalnych.

331 Noty o autorach

Michał Kurzyński – adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Autor wielu publikacji (w tym monografii) dotyczących prawa karnego skarbowego, w szczególności problematyki karania sprawców oraz istoty samej sankcji wymierzanej za popełnione prze- stępstwa skarbowe. Bartosz Kwiatkowski – doktorant Wyższej Szkoły Finansów i Zarządza- nia w Warszawie, psycholog Działu Penitencjarnego w Areszcie Śledczym w Opolu.

Stefan Lelental – prof. zw. dr hab., emerytowany profesor Uniwersytetu Łódzkiego.

Aleksandra Leszczyńska – asystent sędziego w Sądzie Okręgowym w Łodzi, doktorant w Zakładzie Prawa Karnego Wykonawczego Wydziału Prawa i Ad- ministracji Uniwersytetu Łódzkiego.

Mateusz Mataniak – dr n. pr. Uniwersytetu Jagiellońskiego, historyk prawa; mgr historii (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie). Aktualnie współpra- cuje z katedrami historyczno-prawnymi UJ (Katedra Historii Administracji; Katedra Powszechnej Historii Państwa i Prawa), zainteresowania naukowe: ustrój i prawo Wolnego Miasta Krakowa, administracja wojewódzka w Polsce w XX w. (zwłaszcza Urząd Wojewódzki w Krakowie).

Aldona Nawój-Śleszyński – dr hab. n. pr., prof. Uniwersytetu Łódzkiego, kierownik Zakładu Prawa Karnego Wykonawczego na Wydziale Prawa i Ad- ministracji UŁ, prezes Polskiego Towarzystwa Penitencjarnego, opiekun naukowy Studenckiego Naukowego Koła Penitencjarnego, członek Komisji dys- cyplinarnej do spraw nauczycieli akademickich przy Radzie Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego na kadencję 2017-2020, autorka kilkudziesięciu publikacji z zakresu prawa karnego wykonawczego, penitencjarystyki, polityki karnej i penitencjarnej oraz kryminologii.

Magdalena Niewiadomska-Krawczyk – dr n. pr., adiunkt w Katedrze Prawa Karnego Międzynarodowego Uniwersytetu Łódzkiego. Od początku pracy naukowej swoje zainteresowania koncentruje wokół zagadnień dotyczących zasad wymiaru kary oraz jej wykonywania. Obecnie szczególnym zainteresowaniem obejmuje kwestie dotyczące środków prawnokarnej reakcji na przestępstwo niezwiązanych z pozbawieniem wolności, probacji oraz kurateli sądowej. Autorka kilkudziesięciu publikacji naukowych z zakresu prawa karnego materialnego oraz prawa karnego wykonawczego, w tym w języku angielskim.

332 Noty o autorach

Jan Dezyderiusz Pol – OFM, doktor, wykładowca akademicki Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, w Instytucie Politologii − Ka- tedra Polityk Publicznych, a także od 2017 roku, pracownik Służby Więzien- nej − Biuro Naczelnego Kapelana Więziennictwa. Autor i redaktor książek, czasopism i artykułów, koncentrujący się na problematyce resocjalizacji i polityce penitencjarnej, a także patologiach życia społecznego, polityce społecz- nej i pracy socjalnej. Przez 21 lat – kapelan, wolontariusz w warszawskich jednostkach penitencjarnych. Jacek Pomiankiewicz – dr n. hum. w zakresie historii, absolwent Wydziału Humanistycznego UMCS w Lublinie, generał SW w stanie spoczynku, pracownik dydaktyczny w Wyższej Szkole Bezpieczeństwa i Ochrony im. Mar- szałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie, aktualnie pełni w niej funkcję rektora. Kazimierz Pospiszyl – psycholog, prof. n. hum. (1987), były rektor Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie, wieloletni dyrektor Instytutu Psychologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lu- blinie, obecnie kierownik Katedry Psychologii Wyższej Szkoły Menadżerskiej w Warszawie.

Konrad Wierzbicki – rzecznik prasowy Zakładu Karnego w Chełmie, w roku 2014 ukończył studia doktoranckie na Wydziale Nauk Społecznych Katolic- kiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w Lublinie. Od 2015 r. wy- kładowca akademicki Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie (asystent w Katedrze Pedagogiki PWSZ), gdzie prowadzi zajęcia dydaktyczne z zakresu pedagogiki resocjalizacyjnej. W zakresie swoich zainteresowań bierze czynny udział w konferencjach i sympozjach naukowych. Autor publikacji dotyczących różnych aspektów funkcjonowania więziennictwa, sekretarz redakcji Przeglądu Więziennictwa Polskiego.

333