Landschapsbeheer GROENLICHTWinst voor het landschap

INHOUD

4 Wandelroute door de Landschapsherstelproject van start Noardlike Fryske Wâlden

5 Energie uit Hout, het vervolg Sinds 14 maart 2018 werken Landschapsbeheer Friesland en de Agrarische Collectieven ELAN, Noardlike Fryske Wâlden, Waddenvogels en It Lege Midden aan het grootschalige herstel van het landschap in de 6 Koplopers provincie. Het gaat hierbij om onder andere elzensingels, houtwallen, solitaire bomen en poelen die in het door de provincie aangewezen leefgebied ‘droge dooradering’ liggen. 8 Op pad met: Doetje de Jong

9 Meldpunt vleermuizen en steenmarters

10 De Greidhoeke: Cultuurhistorie van een rijk weidevogelgebied

11 Drie nieuwe wandelroutes rondom Balk

12 Nacht aan het Wad

14 Project Natuerlik Ferskaat ook succes in Noordoost-Friesland

16 Favoriete plek Hans van der Werf

Nieuwsbulletin28 Landschapsbeheer Friesland mei 2018 Het werkgebied en werkzaamheden Landschapsbeheer Friesland. “Naast dat er in hout- “Binnen dit landschapsherstelproject worden wallen en elzensingels bijgeplant wordt en rasters landschapsbeheer individuele landschapselementen hersteld”, ver- vervangen worden, houdt het ook in dat er bomen telt Gerard van Looijengoed, projectleider van gezaagd gaan worden. vervolg op pagina 2 @LBFriesland

GroenLicht 1 vervolg van pagina 1 Dit wordt ‘de eindkap’ genoemd.” Bij de nemen onze medewerkers dan de exacte eindkap wordt een groot gedeelte van de maatregelen op. Vanaf september wor- bomen in de singel of wal gezaagd. De den de uitvoeringswerkzaamheden weer stobben van de gezaagde bomen gaan opgepakt. Let er wel op dat uw land in weer uitlopen, zodat er meerdere stam- het leefgebied droge dooradering ligt. men ontstaan. De eindkap is al eeuwen Op onze website gebruikelijk in het Friese agrarische (www.landschapsbeheerfriesland.nl/ cultuurlandschap. “Daarnaast worden herstelproject-landschap-droge- ongewenste soorten als de Amerikaanse De zwaartepunt van de werkzaamheden. dooradering) kunt u zien waar dit leef- vogelkers bestreden. De lege plekken die gebied ligt.” ontstaan planten we in met inheemse Het zwaartepunt van deze werkzaam- soorten als els, eik, lijsterbes, meidoorn heden ligt in Zuidoost-Friesland, maar Samenwerking en hondsroos. Dit is afhankelijk van de er wordt ook gewerkt op het eiland Het project ‘Herstel en versterken land- locatie.” Terschelling, in het Nationaal Landschap schap droge dooradering Fryslân’ is een Noardlike Fryske Wâlden en rondom het project van Landschapsbeheer Friesland “In een later stadium van het project dorp Sint Nicolaasga. en Agrarische Collectieven ELAN, herstellen we ook kleine bosjes en poe- Noardlike Fryske Wâlden, Waddenvogels len”, legt Gerard van Looijengoed uit. “Bij Beheer is van groot belang en It Lege midden. De Provincie Friesland kleine bosjes houdt dit in dat het hak- “Het Friese cultuurlandschap is gevormd en het ELFPO (Europees Landbouwfonds houtbeheer weer toegepast gaat worden. door menselijk handelen. Zonder onder- voor Plattelands Ontwikkeling) hebben Net als bij de singels en wallen worden houd verdwijnt dit landschap”, legt daarvoor middelen beschikbaar gesteld. de bomen in de kleine bosjes afgezaagd Gerard van Looijengoed uit. Houtwallen De totale investering bedraagt 2,6 mil- zodat ze weer opnieuw uitlopen. Ook worden zonder te zagen steeds ouder; joen euro. wordt er een bosrand aangelegd met dat is niet fout, maar hierdoor ver- een geleidelijke overgang van kruidenbe- dwijnt de ondergroei van struiken en groeiing naar bomen. De poelen worden kleine bomen die cruciaal is voor allerlei met de kraan opgeschoond zodat er weer vogelsoorten. De beheeringrepen zorgen water in kan. Op deze manier bieden de ervoor dat de kenmerkende flora en poelen weer ruimte voor soorten als kik- fauna van dit landschap behouden blijft. kers en libellen.” “De werkzaamheden hebben veel impact op de omgeving omdat het landschap er voor jaren anders uitziet. Uiteindelijk ontstaat er door de ingrepen weer een beeld dat al eeuwen kenmerkend is voor de Friese zandgronden.” Binnen dit project wordt zowel gekeken naar de losse landschapselementen als Gedeputeerde Kramer zaagt eerste naar de ruimtelijke samenhang tussen boom om de elementen. Gerard van Looijengoed: Gedeputeerde Johannes Kramer gaf op “Goed onderhouden landschapselemen- 14 maart 2018 het startsein voor het ten hebben een rijke en een gevarieerde project ‘Herstel en versterken land- begroeiing en zijn daarmee als losse ele- schap droge dooradering’. Dit deed menten al van grote waarde. De struc- hij door de eerste boom (een ratel- tuur van de landschapselementen op populier) te zagen in de houtwal van grotere schaal voegt daar een netwerk- familie Kelder in Oosterwolde. Daarna functie aan toe. Uit eerder onderzoek heeft de Gedeputeerde samen met in het Nationaal Landschap Noardlike wethouder De Boer van gemeente Fryske Wâlden is gebleken dat dit de bio- Ooststellingwerf, directeur Regina ter diversiteit, gebonden aan dit agrarische Steege van Landschapsbeheer Friesland cultuurlandschap, zeer ten goede komt.” en bestuursleden van de agrarische collectieven symbolisch de eerste boom Werven van nieuwe deelnemers geplant. Frisia Bergum heeft het werk Op dit moment is het uitvoeringsseizoen van Gedeputeerde Kramer overgenomen afgesloten. “De agrarische collectieven en heeft de gehele eindkap van de hout- zijn druk met het werven van nieuwe wal op zich genomen. Na het zaagwerk deelnemers”, zegt de projectleider. is er bijgeplant zodat er weer een volle “Grondeigenaren met landschapselemen- wal ontstaat. ten op hun land kunnen zich opgeven voor dit project. In de komende maanden

2 GroenLicht Column Landschap is natuur en … Cursus ‘Vogels van ... zoveel meer. houtwallen’ in trek Ik merk dat de discussie ‘landschapspijn’ zich vooral concentreert op de biodiversiteit. Landschapsbeheer Friesland onderstreept dat het Via onder meer de vogelwachten zijn ruim 20 mensen in actie komen tegen het verlies van biodiversiteit bereid gevonden om vanaf 2019 mee te doen met de van wezenlijk belang is. Maar landschap is meer monitoring van de broedvogels in het leefgebied Droge dan natuur en wij willen de discussie breder Dooradering. “Omdat nog niet alle mensen voldoende trekken naar het totale begrip van landschap. deskundig zijn, geven we de mensen een cursus. Een Natuur maakt onderdeel uit van landschap. Ons belangrijk onderdeel van de cursus is het leren herken- landschap is continu in ontwikkeling en is door nen van de geluiden van de vogels. We hebben meer de eeuwen heen opgebouwd door mensen. Dit dan 40 vogelsoorten behandeld”, vertelt Gerrit Tuinstra. heeft waarden (natuurwaarde, belevingswaarde, cultuurhistorische waarde en gebruikswaarde) met zich meegebracht die “Dat is niet voor iedereen even gemakkelijk, want naast we moeten koesteren. Ook voor toekomstige generaties. de zang maken de meeste soorten ook andere geluiden, Een goed voorbeeld is het Nationaal Landschap Noardlike Fryske bijvoorbeeld alarmgeluiden wanneer er een roofdier in Wâlden. Dit eeuwenoude cultuurlandschap kenmerkt zich door kleine de buurt van het nest komt.” De cursisten zijn begonnen percelen omgeven door elzensingels en houtwallen die vroeger door met drie theorie-avonden, waarna ze het geleerde in de mensen werden gebruikt als veekering. Deze landschapselementen praktijk hebben geoefend tijdens drie excursies. En om het zijn onlosmakelijk verbonden met het ontstaan van het landschap. allemaal goed in de vingers te krijgen, is het ook daarna Als tastbare relicten uit het verleden zijn ze daarom van grote cultuur- van belang dat de cursisten veel gaan oefenen. De cursus- historische waarde. En het heeft daarnaast een belangrijke belevings- leider geeft aan dat een belangrijk deel van de monitoring waarde. Het landschap is uniek in Europa en prachtig om door heen te op geluid gaat. “Als de bomen en struiken straks weer wandelen. Deze elementen bieden ook beschutting en voedselvoor- volop in het blad zitten, zijn veel vogels bijna niet te zien. ziening voor allerlei diersoorten en zijn, mits ze goed beheerd worden, Bovendien kun je soorten als de fitis en de tjiftjaf op het cruciaal voor de biodiversiteit. In het project ‘Herstel en versterken oog eigenlijk niet van elkaar onderscheiden, maar juist landschap droge dooradering Fryslân’ herstelt Landschapsbeheer wel op geluid!” Cursisten krijgen het komende seizoen Friesland in samenwerking met vier agrarische collectieven deze gelukkig nog ruim de tijd om zelf ervaring op te doen. cultuurhistorische landschapselementen om de kenmerkende flora en fauna van dit landschap te behouden en te versterken. Dit is niet het enige voorbeeld waarbij er een koppeling is tussen de cultuurhistorie en de biodiversiteit die we met zijn allen graag willen. In de Greidhoeke liggen de weidevogelgebieden Skrok, Skrins en de Lionserpolder. Deze gebieden zijn de afgelopen veertig jaar nauwelijks veranderd, waardoor eeuwenoude sporen, zoals de greppelstructuur, nog goed beleefbaar zijn. De greppels, die door boeren van generaties terug met de spade werden gegraven, zijn zowel van cultuurhistorische als van ecologische waarde. Kuikens van de grutto, tureluur en kieviet vinden hier beschutting tegen roofdieren. Bovendien trekken de kruidenrijke greppels veel insecten aan. Hierdoor is er genoeg te eten voor de jonge vogels. Vervlakking van dit landschap zou eeuwig zonde zijn. Ons Friese landschap is gevormd door menselijk handelen. De bio- diversiteit is dus gekoppeld aan de manier waarop het landschap De monitoring van broedvogels in het leefgebied droge vroeger gebruikt werd, in het heden gebruikt wordt en in de toekomst dooradering is van groot belang om te kunnen volgen gebruikt zal worden. Het landschap is altijd in ontwikkeling. Zij het dat hoe de verschillende soorten het doen in het cultuur- de snelheid en mate van ingrijpen door de mensenhand in het landschap landschap van Friesland; dit in zowel actief beheerde in zo een rap tempo gaat dat er een onbalans ontstaat met de essentiële als onbeheerde elementen. Sinds 2017 wordt de inven- natuurlijke basis. Het gevolg daarvan is landschapspijn. Ik wil dan tarisatie uitgevoerd door professionele mensen van eco- ook graag een oproep doen om binnen de discussie 'landschapspijn' logisch adviesburo A&W en Landschapsbeheer Friesland. naast het verlies van natuurwaarde ook te kijken naar de samenhang De provincie hecht grote waarde aan de informatie en van andere waarden binnen het cultuurlandschap. Landschapsbeheer vindt het ook belangrijk de mienskip meer te betrekken Friesland draagt bij aan de bovengenoemde discussie door het bij de biodiversiteit in het agrarisch gebied. ontwikkelen en uitvoeren van projecten op onder meer het gebied van biodiversiteit, beleving én cultuurhistorisch erfgoed. Daarbij kijken we naar het totale begrip van landschap. In dit nummer van GroenLicht kunt u meer lezen over deze projecten.

Veel leesplezier!

Regina ter Steege, directeur Landschapsbeheer Friesland

GroenLicht 3 Wandelroute door de Noardlike Fryske Wâlden

“Wandelen door het best bewaarde geheim van Friesland”

gebied’”, vertelt de projectmedewerker. “Toen dit gebied eeuwen geleden door boeren in gebruik werd genomen, kregen keien een plekje langs het toekomstige perceel. Daar werden grond en plaggen op gebracht en deze werd beplant en intensief onderhouden.” Jistrum kent een prachtige padenstructuur rond het dorp, die samen met de houtwallen- structuur het dorp nog goed herkenbaar maken als het esdorp dat het vroeger is geweest. Ook de goed bewaard gebleven en complete romaanse kerk uit de 13e eeuw onderstreept de lange geschiedenis van dit pareltje in de Noardlike Fryske “Mensen van buitenaf denken meestal dat Friesland alleen maar graslanden kent Wâlden. die zich uitstrekken tot aan de horizon”, vertelt Gerrit Tuinstra van Landschaps- beheer Friesland. “De omgeving van Jistrum, een dorp in de Noardlike Fryske “Het unieke landschap van de Noardlike Wâlden, is alles behalve dat. Sterker nog, het landschap van de Noardlike Fryske Fryske Wâlden is al lang geleden ont- Wâlden is het meest kleinschalige gebied van Nederland met weilanden omgeven staan. De percelen maar ook de land- door elzensingels en houtwallen. Een goed bewaard geheim. Want, naast dat maar schapselementen werden en worden nog weinig mensen buiten Friesland het gebied kennen, is er van dit coulisselandschap steeds bewerkt en onderhouden door - zeker in verhouding tot diverse andere gebieden in Nederland - door de jaren boeren. Goed onderhouden elzensingels heen maar weinig verdwenen.” en houtwallen zijn enorm waardevol voor de fauna in het gebied. Bij dat Jistrum ligt op de overgang van het lage als het ware omhoog, en dan kom je al onderhoud hoort ook groot zaagwerk. gebied rondom het Bergumermeer naar snel de eerste elzensingels tegen. Elzen Dit ziet er misschien rigoureus uit, maar de hoge droge zandgronden. Rondom het gedijen goed tussen 0 en 1 meter NAP na de eindkap lopen de stobben weer meer liggen riet en graslanden. “Onder 0 en de singels staan vrijwel altijd direct uit en vormen een dichte begroeiing. meter NAP groeien vrijwel geen bomen”, naast een sloot.” Ideaal voor insecten, vogels en zoog- vertelt Tuinstra. “Het gebied rond het dieren. Tijdens een voorjaarswandeling meer kenmerkt zich door zijn groene “Kom je hoger, dan worden de weilan- heb je dan ook een grote kans dat je een vergezichten. Maar als je doorloopt naar den omsloten door houtwallen. Vanaf gekraagde roodstaart, een braamsluiper het noordoosten, richting Jistrum, loop je 1 meter NAP begint het ‘houtwallen- of een grote lijster hoort zingen.”

Oproep: Begeleiders gezocht voor Gezond Natuur Wandelen

Natuur Wandelingen. “We willen graag locatie en tijdstip en duren ongeveer een nieuwe wandelingen opstarten in een uur. Na afloop is er tijd om gezamenlijk aantal gemeenten”, vertelt Doetje de een kopje koffie of thee te drinken. De Jong, projectleider van Landschaps- wandelingen zorgen niet alleen voor beheer Friesland. “Daarvoor zoeken we beweging, maar ook voor leuke sociale per wandeling ongeveer tien begeleiders. contacten. Je hoeft niet elke week te wandelen, we Zie ook www.gezondnatuurwandelen.nl maken samen met de begeleiders een rooster. Als begeleider plan je samen Op dit moment zoeken we begeleiders met andere begeleiders een route voor in gemeente Heerenveen, Súdwest- de wandeling. Als je het leuk vindt, Fryslân, Dantumadiel, Dongeradeel, kun je iets vertellen over de natuur.” Ferwerderadiel, Kollumerland, Achtkarspelen, Tytsjerksteradiel, Gezond Natuur Wandelen Harlingen en . Heeft u inte- Heeft u interesse in de natuur en Vrijwilligers van Gezond Natuur resse? Stuur ons dan een e-mail via landschap en wandelt u graag? Wandelen organiseren elke week gratis [email protected]. Landschapsbeheer Friesland is op zoek en vrijblijvende wandelingen in het groen. naar begeleiders voor nieuwe Gezond De wandelingen starten op een vaste

4 GroenLicht Energie uit Hout, het vervolg

Over een reeks van jaren werd veel ener- verder doorontwikkeld door de NFW en gie gestoken in het onderzoeken van een LBF in samenspraak en mede mogelijk mogelijk verdienmodel voor biomassa uit gemaakt door provincie en gemeenten. landschap. Er werden beheerders gevraagd hoe zij De vereniging Noardlike Fryske Wâlden, ontzorgd wilden worden en om deel te LTO projecten en Landschapsbeheer nemen aan het project om gezamenlijk Friesland startten in 2009 een pilot antwoord te kunnen geven op het duur- waarin over een periode van drie jaar zaamheidsvraagstuk. En bijvoorbeeld als de ontwikkeling van een business antwoord op een belangrijk milieuas- model voor biomassa centraal stond. pect als het verbranden van takhout in Aannemers werden via inschrijvingen de open lucht. De implementatie ging uitgedaagd met werkbare oplossingen aarzelend van start met een lage deelna- te komen voor de oogst en er werd een mebereidheid. Reden voor de NFW om er scala van verschillende oogsttechnieken na een reeks van jaren even niet te veel en schors zorgen voor een mindere kwa- uitgeprobeerd, logistieke vraagstukken uren meer in te steken. Maar op basis liteit) is een belangrijk aandachtspunt. aangepakt en een machine voor oogst van reacties van leden ook zeker de stek- Er is door een marktpartij (Fripel) eind uit singels ontwikkeld. Bovendien werd ker er niet uit te trekken. Ondertussen maart j.l een initiatief naar buiten de vermarkting van het product onder- worden meer wegen verkend zoals het gebracht met als ambitie de realisatie zocht. De verkoop van snippers, zowel gegeven dat de gemeente Achtkarspelen van een pelleteringsfabriek in Fryslan nat als gedroogd, stamhoutverkoop en wil nagaan of mensen met afstand tot de voor 2025. Hiervoor zou jaarlijks ca. het maken en stoken van pellets wer- arbeidsmarkt kunnen worden ingezet in 90.000 ton houtsnippers uit landschap den getest en door het projectteam aan het landschapsbeheer. nodig zijn. Dit zou ruimschoots voorradig kostenanalyses onderworpen. Belangrijk Bij de doorontwikkeling van het busi- zijn in de provincie volgens het rapport. daarbij waren de kwaliteitseisen die aan nessmodel werden de kosten nog verder Bij het gepresenteerde concept hoort ook het beheer worden gesteld zoals die zijn geminimaliseerd en afgezet tegen de dat na houtoogst en pelletiseren “energie neergelegd in de veldgids landschaps- opbrengsten uit hout en de beheersub- wordt teruggeleverd, in de vorm van pel- elementen Noardlike Fryske Wâlden. Uit sidie uit ANLb2016. Daaruit bleek dat lets, warmte en/of elektriciteit. Hetgeen het businessplan bleek dat er toen geen de aanpak uit Energie uit hout minimaal positief bijdraagt aan duurzaamheids- en verdienmodel kon worden gepresenteerd. kostendekkend is voor de beheerder. Een energiedoelstellingen van overheden en Maar omdat het wel een bijdrage levert cruciaal probleem blijven de relatief hoge het landschapsbeheer in combinatie met aan de beheerkosten van het landschaps- kosten bij kwalitatief goed landschaps- de bedrijfsvoering van agrariërs”. beheer werd de implementatie van het beheer. Ook de verontreiniging van het De NFW en LBF volgen dit initiatief met businessplan in 2015 toch opgepakt en hout in termen van asbestanddelen (zand grote belangstelling.

CZonneolustralen pmrikkenn door de ochtendmist

Favoriet in het voor- en najaar: mist Mist maakt het landschap grijs, de wereld wordt klein en intiem, en de natuur wordt een schim. Maar als de eerste zonnestralen door de mist heen prikken, wordt de wereld in goud gegoten.

Foto: Marcel van Kammen, www.momentsofnature.nl

GroenLicht 5 Koplopers

“De schop pakken en gewoon beginnen”

Janna van der Meer interviewt iedere twee weken een koploper op het gebied van landbouw en duurzaamheid. Deze interviews kunt u vinden op onze website en via onze sociale media.

ook nog steeds. Als je groente en fruit van ons wilt kopen, moet je eerst donateur worden. Dat kan al voor € 10,- per jaar. De prijs van onze producten houden we zo laag mogelijk. We kijken voor welke prijs de Albert Heijn zijn bio-producten verkoopt en gaan daar dan een beetje onder zit- ten. De educatieve functie van De Dorpstuin is ook groeiende. We zien er steeds meer schoolklassen en organisaties. Laatst was er een lagere schoolklas. Die kinderen wilden niet naar huis, zo mooi vonden ze het. Daar doe je het toch voor?!” Eliza: “Het is vrijwilligerswerk. Ik had vroeger een hoveniersbedrijf en heb heel wat gif gespoten in mijn leven. Voor een Anna (58) en Eliza (61) Janse creëerden in Hurdegaryp een gemeenschapstuin biologische aanpak, was toen absoluut waar tientallen vrijwilligers enthousiast aan meewerken. Ze verbouwen er op geen markt. Misschien begint dat nu wat natuurlijke wijze, groente en fruit voor de lokale markt. te veranderen. Dat hoop ik, want het kan anders. Dat tonen wij aan. Anna: “Zeven jaar geleden bezochten we richtten Stichting Dorpstuin Hurdegaryp Voor de tuin gebruiken we principes uit onze zoon in Macedonië. Hij leefde daar op en bewerken nu met zo’n 25 vrijwil- de permacultuur. Daarin is biodiversiteit toen in een zogenaamde community in ligers 7000 m2 grond. Daarbij worden heel belangrijk. Hoe beter het evenwicht het kader van een Wwoof-project1. we ondersteund door gemiddeld 90 tussen de soorten in de tuin is, hoe Daar stonden we met onze vouwcaravan. donateurs. minder problemen met ziekte en vraat. Totaal van de mik kwamen we weer De tuin bestaat inmiddels uit zes the- Als je kikkers hebt, eten die de naakt- thuis. We waren zó onder de indruk van matuinen: een vlindertuin met bijen- slakken. Wanneer je Indische Kers naast de totaal andere manier van leven van stal, een teelt tuin, permacultuur tuin, de kool plant, heb je grote kans dat de deze jongeren. Voor hen speelde geld pluktuin, medicinale kruidentuin en een koolwitjes daar gaan zitten en de rupsen geen rol en ze waren bijna helemaal boomgaard met voedselbos. Ik vind het later niet je kool opeten. Lijsters eten de zelfvoorzienend.” geweldig als ik op de tuin kom en zie huisjesslakken en zo kan ik doorgaan. Eliza: “We gingen altijd al bewust met dat er van alles is gebeurd. Spontaan, Bovendien wordt een sterke plant min- ons voedsel om, maar we raakten door zonder dat ik dat gezegd heb. Mensen der snel opgegeten dan een zwakke. En die ervaring nog meer doordrongen van ontdekken zelf hoe de natuur voor ons sterke planten kweek je op een vrucht- de waanzin van al dat gesleep met eten. kan werken. bare bodem.” Je kunt dichtbij huis zoveel verbouwen. We hebben bijvoorbeeld een vrijwilliger We zouden veel meer met de natuur die aanvankelijk hele traditionele ideeën Voeding moeten leven, realiseerden we ons en de over landbouw aanhing. Nu vertelt hij Anna: “Hoe meer voeding in de bodem, afstand tussen mens en natuur verklei- mij hoeveel wormen er wel niet in de hoe meer voeding in het eten. nen.” tuin zitten en hoe dat komt. Hij ervaart Biologische producten koop je omdat dat de grond mooi los is, zonder dat we die beter zijn voor de natuur, maar ze Gemeenschap hoeven spitten. Zijn ideeën over voedsel zijn niet per definitie gezonder. Een Anna: “Zo kwamen we op het idee van verbouwen veranderen. Daar geniet ik groot deel van de bodem in Nederland is De Dorpstuin. Een gemeenschapstuin ontzettend van.” namelijk uitgeput. Als er geen mineralen waar we op natuurlijke wijze groenten in de grond zitten, zul je die ook niet in en fruit telen voor de lokale markt. Vinden de planten aantreffen. Onze tuin is veel Natuurlijk zonder gebruik te maken Anna: “Ik word momenteel vooral blij van verder dan biologisch. Daarom zijn onze van kunstmest en bestrijdingsmiddelen. het feit dat mensen ons weten te vinden. producten supergezond én heel erg Iedereen die zich in onze ideeën kan vin- Er melden zich vrijwilligers aan en we lekker.” den, is welkom om mee te doen.” krijgen voortdurend planten en struiken Eliza: “Het mooie is dat iedereen zoiets Eliza: “Het is een succes geworden! We aangeboden. Het aantal donateurs groeit als onze Dorpstuin op kan zetten. Als je

6 GroenLicht maar een visie en een plan hebt. Je hoeft De serie Koplopers wordt moge- 1 WWOOF: World Wide Opportunities niet op geld te wachten. Wij hebben uit- lijk gemaakt door: Boerengilde, on Organic Farms. Vrijwilligers kunnen eindelijk wel wat regionale donaties en Burgerinitiatief Kening fan ‘e via deze organisatie op een bedrijf, of bij subsidies gekregen, maar dat kwam later. Greide, BoerenNatuur, Friese Milieu iemand thuis (met een organische grond- We willen ook niet afhankelijk zijn van de Federatie, Staatsbosbeheer, It Fryske slag) werken in ruil voor kost en inwoning. grote spelers. Lokaal en zelfvoorzienend, Gea, Landschapsbeheer Friesland, Dit kan variëren van boerderijen, hostels dat was ons streven en dat is het nog NoorderlandMelk en Natural Livestock tot hobbie-tuintjes. steeds. Voor wie zich daarin kan vinden, Farming. luidt mijn advies: de schop pakken en gewoon beginnen.”

TV-serie ‘Romte’ goed bekeken

“Heb veel geduld en doorzettingsvermogen, maar begin er alsjeblieft wel aan. Je Goed ontvangen maakt namelijk wel echt het verschil.” Dat is het advies van de hoofdpersonen De tv-serie ‘Romte’ is goed bekeken en uit de serie ‘Romte’ dat vanaf vorig najaar te zien was op Omrop Fryslân. In de de website ‘Romte.tv’ eveneens. Kijkers serie zijn vijf burgerinitiatieven een half jaar lang gevolgd: de inrichting van waarderen de serie met een ruim vol- een buurttuin ‘Groene Flach’ in Sneek, het Parkbossenproject in Oldeberkoop, de doende en bijna de helft van de kijkers ‘Terp fan ‘e Takomst’ in Blija, het plan voor De Peinder Mieden in Opeinde en een gaf via de enquête aan geïnspireerd te gemeenschappelijke tuin in Koudum; allemaal initiatieven om de (woon)omgeving zijn en ook mee te willen werken aan een van de bewoners mooier te maken. initiatief wanneer deze zich voordoet in hun leefomgeving. “Het aantal mensen Kijkers konden in Romte volgen hoe de vergroting in de landbouw en nog veel dat aangeeft zelf een initiatief op te betrokken initiatiefnemers soms worstel- meer. Wat is ruimtelijke kwaliteit eigen- willen starten ligt wel een stuk lager. den met de bureaucratie, zich inspanden lijk? En hoe kunnen wij zelf bijdragen aan Gelukkig zijn er maar een paar mensen om het geld bij elkaar te krijgen en moes- de kwaliteit van onze streek?” nodig die net als de hoofdpersonen uit ten uitzoeken welke procedures op hen de serie een initiatief willen starten om van toepassing waren. Daarnaast waren De laatste vraag was de basis van de hun leefomgeving te verbeteren”, aldus er natuurlijk ook de hoogtepunten te zien, vervolgserie ‘Romte’. Jan Piet de Boer van De Boer. zoals gezamenlijke plantdagen en feeste- LBF: “Romte staat voor de ‘romte’ waarin lijke onthullingen. we leven, maar ook voor de ‘romte’ die De serie was vanaf dinsdag 31 oktober burgers krijgen om ideeën te ontwikkelen 2017 iedere dinsdagavond op Omrop Vervolg op ‘Moai Fryslân’ en uit te voeren in de eigen leefomge- Fryslân te zien. Via Omrop Fryslân en De tv-serie was een vervolg op de serie ving. En wat is er nu mooier dan een romte.tv kunt u de serie terugkijken. ‘Moai Fryslân’ die in 2014 op Omrop aantal burgerinitiatieven te volgen? Op Deze 16-delige serie is een coproduc- Fryslân te zien was. Deze serie ging over die manier krijgt men een goed beeld hoe tie van Landschapsbeheer Friesland, de ruimtelijke kwaliteit in Friesland in ideeën voor initiatieven vorm krijgen en de Friese Milieu Federatie en Omrop de breedste zin van het woord. “Er is uitgevoerd worden. Bovendien geeft de Fryslân. namelijk van alles aan de hand in onze serie meer informatie over onder andere samenleving dat van grote invloed is op het aanvragen van subsidies & vergun- onze omgeving”, vertelt Jan Piet de Boer, ningen en het verkrijgen van voldoende projectleider. “Denk bijvoorbeeld aan draagvlak.” windmolens, snelwegen, energie, schaal-

GroenLicht 7 Op pad met: Doetje de Jong In actie voor de wilde bij

Spannumerbos in Spannum. Ruim 40 vrij- willigers zetten zich tijdens deze dag met hart en ziel in om het bos op te knappen. De projectleider wordt hartelijk ontvan- gen door Alie de Haan en de dames van het Creatief Café.

Alie de Haan heeft de werkdag in het Spannumerbos georganiseerd. “Dit was ooit een populierproductiebos”, vertelt ze. “Samen met Landschapsbeheer Friesland hebben we er toentertijd een ‘echt’ bos van gemaakt waar de inwoners van Spannum een wandeling konden maken en kinderen er over de natuur konden leren. Tien jaar geleden is voor het laatst onderhoud gepleegd. Deze opknapbeurt was dus echt nodig.”

Er wordt hard gewerkt door de vrijwil- ligers. Alie neemt De Jong mee over het “Het is best warm”, zegt Doetje de Jong, projectleider van Landschapsbeheer nieuwe schelpenpad richting de vrijwil- Friesland. Gelukkig maar, want anders was de bijenwerkdag op 9 en 10 maart ligers die druk zijn met snoeien. “We heb- misschien wel niet doorgegaan. Een week eerder was de gevoelstemperatuur nog ben dit schelpenpad net aangelegd. Hier -17˚C en de vorst is nog maar net uit de grond. De projectleider heeft de bijen- ligt wel voor achttien kuub schelpen”, werkdag georganiseerd. “De bijenwerkdag is onderdeel van het grote, landelijke vertelt Alie enthousiast. In de verte hoor project De Wilde Bijenlinie. Voor dit project heeft de Nationale Postcode Loterij je de houtversnipperaar. “We laten een 1,7 miljoen euro beschikbaar gesteld”, legt ze uit. deel van het snoeiafval liggen. Dit zorgt voor ruigte en zodoende voor biodiversi- “Wij hebben de bijenwerkdag georgani- nestgelegenheid met bijenhotels, ruigte teit. Bovendien kunnen de kinderen leuk seerd om mensen bewust te maken dat en met het creëren van open plekken in spelen in deze ruigte.” Alie en Doetje het slecht gaat met de wilde bij”, zegt zandgebieden.” lopen langs een tafel met diverse kleur- Doetje de Jong. Wilde bijen zijn verant- rijke vogelhuisjes en bijenhotels. Alie zegt woordelijk voor 80% van de bestuiving Er doen dit jaar in Friesland tien werk- trots: “Kinderen van basisschool CBS De en zijn daardoor onmisbaar. Toch hebben locaties mee aan de bijenwerkdag. Een Tarrising hebben deze vogelhuisjes en bijen het moeilijk in Nederland. “De helft aantal van deze locaties wordt in de toe- bijenhotels gemaakt. Knap hè!? We gaan van alle 357 soorten is bedreigd. Soms komst onderdeel van de wilde bijenlinie. ze binnenkort ophangen in het bos en kunnen concrete maatregelen de bijen- “Binnen dit project realiseren we in de rondom het dorp.” Na het geven van de stand vooruit helpen, zoals het aanpassen Provincie Fryslân 25 nieuwe wilde bijen- korte rondleiding gaat ook Alie weer hard van het beheer van openbaar groen, het plekken”, zegt de projectleider. “Deze aan het werk. zaaien van inheemse wilde bloemen die proberen we aan elkaar te verbinden en, geschikt zijn als voedsel, het creëren van als dat lukt, ontstaat er een wilde bijen- Net te laat in linie. De vrijwilligers gaan tijdens deze De projectleider stapt weer in de auto werkdag onder andere bijenhotels maken, richting de volgende locatie. “Een aantal beheer uitvoeren, takkenrillen maken voor bewoners van Oosterbierum wil meerdere meer ruigte en ze gaan bloemenmengsels plekken in het dorp inzaaien met bloe- inzaaien.” menzaden en beplanten met bollen”, ver- telt ze in de auto. Wanneer De Jong aan- Doetje bezoekt tijdens de bijenwerkdag komt op de locatie, zijn er helaas geen drie locaties om te kijken hoe het gaat. vrijwilligers meer aan het werk. Jammer, “Bovendien weten de locatieleiders dan net te laat. Maar dat kan natuurlijk ook wie ik ben en bij wie ze terecht gebeuren. kunnen met vragen”, vertelt ze. “Dan bel ik wel even met een aantal Enthousiasme in het Spannumerbos andere locaties om te vragen hoe het De eerste stop van de dag is bij het gaat. Er zijn namelijk ook bijenwerkdag-

8 GroenLicht locaties op Terschelling en Vlieland en verdiende lunch met lekkere broodjes en daar kan ik natuurlijk niet zomaar heen. vers fruit. Er zijn een dag eerder (9 maart) ook een aantal locaties geweest en ook daarvan “Een voedselbos hoort toegankelijk te wil ik weten hoe het gegaan is.” zijn, we hebben daarom veel bramen weggehaald die de paden overwoekeren”, Verdiende lunch in het Voedselbos legt Anastasia uit. “Dat is een echte Leeuwarden ‘rotklus’, maar het bos is nu wel weer De volgende locatie die Doetje wil bezoe- toegankelijker geworden.” ken is het Voedselbos Leeuwarden aan de rand van het Leeuwarder Bos. “De vrijwil- Anastasia legt uit dat de plannen voor ligers die het Voedselbos onderhouden het Voedselbos bescheiden zijn. “We doen willen graag fruitbomen bijplanten voor het gewone beheer en soms planten we het versterken van de biodiversiteit”, legt wat bij zoals fruitbomen. Je ziet alles wel ze uit. Wanneer de projectleider arri- groeien, maar je ziet pas echt resultaat “Volgend jaar willen we graag weer een veert, genieten de vrijwilligers van een na vijf à zes jaar. Je moet dus wel geduld bijenwerkdag organiseren. Maar ook dit hebben.” jaar staan er nog activiteiten op het programma! Bovendien zoeken we Meer bijenactiviteiten mensen die wilde bijen-plekken willen Het is drie uur in de middag wanneer monitoren zodat we het succes van deze de projectleider alle locaties gebeld of plekken kunnen volgen. Hou onze website bezocht heeft. “Het is een succes”, zegt dus in de gaten.” ze enthousiast. “Er hebben ruim 200 vrijwilligers meegedaan.” Een aantal waar ze best wel trots op is. Bovendien waren de vrijwilligers die ze gesproken heeft erg enthousiast.

Meldpunt vleermuizen en steenmarters

Het aantal meldingen bij het meldpunt ‘steenmarters en vleermuizen’ is in 2017 gelijk gebleven in vergelijking met het jaar daarvoor. Steenmartermeldingen zijn in de loop van voorgaande jaren wel flink in aantal toegenomen. Dit komt onder andere doordat de steenmarter zich steeds verder van oost naar west uitbreidt. Tevens zal de bekendheid van de steenmarter in het algemeen en daarnaast van het meldpunt een toename van het aantal meldingen teweeg kunnen brengen.

Met name uit Drachten komen veel Lemmer komen de laatste jaren steeds steenmartermeldingen. Daarnaast zijn meer meldingen. ook Oosterwolde, Gorredijk, Heerenveen en Joure, en inmiddels ook Appelscha en De herkomst van de vleermuismeldingen Wolvega zogenaamde ‘hotspots’. In het ligt verspreid over de provincie. Uit Sneek, zuidoosten van de provincie komen steeds Leeuwarden en Drachten en als groter vaker meldingen uit Beetsterzwaag, geheel Nationaal Landschap De Noardlike Donkerbroek en Bakkeveen. In Noordoost- Fryske Wâlden komen de meeste vleer- Friesland waren nog geen concentraties muismeldingen. van meldingen, maar intussen kunnen we onder andere Harkema, Surhuisterveen De verwachting is dat het aantal meldin- en Veenwouden wel zodanig aanmer- gen in 2018 en de jaren daarna minimaal ken. Verder naar het westen kunnen we gelijk zal blijven en mogelijk nog verder inmiddels ook Leeuwarden en Sneek aan zal toenemen. Foto: Mark Zekhuis het lijstje toevoegen. Ook uit en

GroenLicht 9 De Greidhoeke

Cultuurhistorie van een rijk weidevogelgebied

de oude structuren leren kennen, zodat deze niet verloren gaan.”

Cultuurhistorie en biodiversiteit gaan hand in hand Jeroen Wiersma benadrukt dat het tradi- tionele boerengreppeltsjelân niet alleen van historisch belang is, maar ook zeer belangrijk is voor de biodiversiteit. “Door de greppelstructuur ontstaan er hoog- teverschillen in het land. Dit zorgt er bijvoorbeeld voor dat delen onder water staan en dat hogere delen droog staan. De diversiteit in het landschap leidt tot meer diversiteit in planten en grassen zoals gewoon reukgras, beemdlangbloem en veldgerst. Grote aantallen kieviten, tureluurs en grutto’s brengen jaarlijks een bezoek aan het gebied. De greppels zorgen voor voldoende voedsel en boven- dien voor beschutting tegen roofdieren.” Wiersma wil dan ook graag onderzoeken of je met behulp van greppels de biodi- versiteit kunt versterken en bijvoorbeeld Een boek dat 200.000 jaar geschiedenis van de Greidhoeke beschrijft, Jeroen de weidevogels daarmee terug kunt Wiersma heeft er ruim drie maanden aan geschreven. “Samen met de projectgroep brengen. zijn we tot een heel mooi resultaat gekomen”, zegt Jeroen Wiersma, landschaps- historicus. Hij is tevreden over zijn eerste boek: ‘De Greidhoeke. Cultuurhistorie De kern van de Greidhoeke in van een rijk weidevogelgebied’. 25 fragmenten Naast de ontstaansgeschiedenis van het Dat er een boek verschijnt over dit uniek inspirerend”, vertelt de landschapshisto- landschap beschreef Jeroen Wiersma ook gebied, gelegen tussen Leeuwarden, ricus. “Jelle de Boer is opgegroeid in het 25 bijzondere plekken in de Greidhoeke, Franeker, Bolsward en Sneek, is geen gebied en is bovendien jarenlang beheer- waaronder weidevogelgebied Skrins, De wonder. Het gebied, waar duizenden jaren der geweest van de weidevogelgebieden Slachte en het dorp Easterein. Deze plek- geleden de zee heer en meester was, is in de Greidhoeke.” Het boek kan dan ken staan ook op de knooppuntenkaart. onderscheidend door talrijke terpen, de misschien ook wel gezien worden als het Met behulp van deze kaart kun je prach- vergezichten en het grasland dat tot de testament van De Boer. “Jelle de Boer is tige wandel- en fietsroutes maken om dit horizon reikt. Binnen de Greidhoeke lig- onlangs met pensioen gegaan. Hij maakt bijzondere stukje Friesland te ontdekken. gen de weidevogelgebieden Skrok, Skrins zich zorgen over de toekomst van dit “De Greidhoeke is echt een bezoek waard. en de Lionserpolder. Deze terreinen wor- gebied”, legt Jeroen Wiersma uit. “Met dit Wanneer je de geschiedenis van het den beheerd door Natuurmonumenten en boek wil hij er voor zorgen dat bewoners, gebied kent, gaat het landschap leven”, zijn in de afgelopen veertig jaar nauwe- bezoekers en beheerders de waarde van aldus Jeroen Wiersma. lijks aangetast. Daardoor zijn oude sporen nog goed zichtbaar. De graslanden om deze gebieden heen worden gekenmerkt Boekpresentatie door eindeloos groen Engels raaigras, 16 februari werd het boek gepresenteerd. Jeroen Wiersma kijkt terug terwijl je in de weidevogelgebieden het op een geslaagde dag. Wiersma: “Gedeputeerde Johannes Kramer, eeuwenoude boerengreppeltsjelân nog Burgemeester Ferd Crone van Leeuwarden en wethouder Erik Faber volop kunt beleven. Vanuit de lucht is de van Súdwest-Fryslân hebben het eerste boek in ontvangst genomen. greppelstructuur het beste zichtbaar. Het was het moment van afronding.

Het boek als testament Het manuscript voor het boek kwam tot stand in opdracht van Jelle de Boer en Klaas Tiemersma waren Natuurmonumenten door Koöperaasje Doarpenlân, met wetenschap- naast de initiatiefnemers van het boek pelijke ondersteuning van Kenniscentrum Landschap van de RUG. ook belangrijke informatiebronnen voor U kunt dit boek kopen bij diverse boekenwinkels in Friesland. Ook Jeroen Wiersma. “De samenwerking was kunt u dit boek online kopen via de uitgeverij Matrijs (www.matrijs.nl).

10 GroenLicht Wandelaars opgelet Column The Good, the Bad and the Ugly Drie nieuwe wandelroutes De weide is een product van de mens. Wilde herkauwers zoeken hun voedsel in het bos rondom Balk en op plekken waar van nature weinig of geen bomen groeien. Toen we hier gedomesticeerde dieren begonnen te houden scharrelden die hun voedsel eerst op soortgelijke plekken bij elkaar. De grote wilde planteneters waren vanaf die tijd concurrenten en werden daarom effectief uitgeschakeld door ze dood te maken en op te eten. Andere dieren, zoals beren, wolven en lynxen, die onderdeel van het oude voedselweb waren, lustten ook wel een huisdier en werden daarom eveneens uitgeroeid. Huisdieren werden zo de goeden, en wilde dieren de slechten. The Good and the Bad, en dat was heel overzichtelijk.

Het houden van huisdieren werd een groot succes en de bevolking kon lekker gaan groeien. Al gauw begon men de meest voedzame bomen te knotten en de bebladerde scheuten als aanvullend veevoer te benutten. Toen dat niet meer voldoende was, werden de bomen opgeruimd om plaats te maken voor bloemrijk grasland en heide. Een hele reeks vogelsoorten voelde zich bij uitstek thuis De Vereniging ‘Mijn Gaasterland’ heeft Het bijzondere aan deze wandelingen is op deze nieuwe steppen. Ze werden uiteraard in samenwerking met Landschapsbeheer de verrassende combinatie van cultuur zo veel mogelijk geëxploiteerd, maar verder Friesland drie nieuwe wandelroutes met natuur. Op de route vind je naast maakte niemand zich druk om die zogenaamde rondom het Gaasterlandse dorp Balk een artistiek bankje om op te rusten, weidevogels. gecreëerd. Deze routes worden 18 mei ook kunstzinnige metershoge insecten in feestelijk ‘geopend’ door Fred Veenstra, dezelfde kleur als de route. Deze kunst Tot vanaf de Burgemeester van gemeente De Fryske geeft de wandeling een extra dimensie. tweede helft van Marren. de afgelopen eeuw het gebruik van Mijn Gaasterland wilde wandelaars wat fossiele energie meer bieden dan alleen dat ene rondje. voor gemalen, En dat is gelukt. Vanaf 18 mei kunnen kunstmest, bewoners en bezoekers drie nieuwe rou- machines en pesticiden de rijke weide de das om tes bewandelen. Het gaat hierbij om een deed. Voor de weidevogels is op de meeste plaatsen route langs het Sleattemer Mar (blauwe nu niet veel meer te zoeken. Dat vinden veel route), een route door het Harichsterbos mensen wel jammer en daarom is het cultiveren (groene route) en een route door Balk en van de laatste traditionele weidevogels inmiddels het Balkster Bos (rode route). Deze routes big business geworden. Je mag aannemen maken ook onderdeel uit van het wandel- dat weidevogelbeschermers vanuit een goede netwerk Fryslân. Foto's: Hanneke Steensma. bedoeling allerlei dingen doen om hun pupillen te beschermen. Een Groene Loper project De wandelroutes in Balk zijn gerealiseerd binnen het project De Groene Loper; een Helaas gaat het bij die dingen meestal om fysieke samenwerking russen It Fryske Gea, de Friese Milieu Federatie en Landschapsbeheer aanwezigheid van mensen, markeringsmiddelen Friesland. De Groene Loper is een verbinding tussen natuur & landschap en de directe en camera’s die als bewezen lokmiddelen voor woonomgeving. Deze verbinding kan vele vormen hebben, zoals een nieuwe wandel- dierlijke liefhebbers van weidevogeleieren en – route, een brug over een beek of een tunnel onder een snelweg door. Op deze manier jongen uitpakken. Als vervolgens die natuurlijke hoef je niet meer om te rijden en kun je zo vanuit je woonomgeving de natuur en het weidevogelconsumenten tot vijand van de natuur landschap in. worden verklaard gaat het niet meer alleen om cultuur tegen natuur. Dan is het illustere trio Vindt u ook dat er tussen uw dorp of wijk teveel barrières zijn naar het omliggende compleet. groene en natuurrijke buitengebied? Of is het buitengebied bij uw dorp of wijk uitermate geschikt voor het ontwikkelen van natuurlijke wandelroutes? Neem dan The Good, the Bad and the Ugly! contact met ons op. Meer informatie over het project De Groene Loper staat op www.landschapsbeheerfriesland.nl/projecten Jan J. de Boer

GroenLicht 11 Nacht aan het Wad Ode aan de nachtelijke duisternis

De duisternis is nog maar op enkele De nachttuin in ontwikkeling plekken te beleven, zoals in het “De nachttuin wordt dé tuin waar nacht- Waddengebied. In Zwarte Haan, gelegen beleving centraal staat. Het idee is om aan de Waddenkust, staat de komende diverse nachtbelevingsplekken in de tuin tijd de nacht centraal in het project te creëren. Deze plekken laten je de nacht ‘Nacht aan het Wad’. Met Nacht aan beleven op een andere manier dan dat je het Wad wordt blijvend aandacht gewend bent. In de ‘geurdobbe’ komen gevestigd op duisternis en stilte als bijvoorbeeld de nachtelijke geuren tot kernkwaliteiten van het Waddengebied. leven en op de zichtterp bekijk je de Dit project komt voort uit het Feel echte nachtelijke duisternis.” the Night programma van architecte Nynke-Rixt Jukema en bundelt de In de tuin komen nachtelijke flora als sint krachten van Sense of Place, Stichting janskruid, rode valeriaan, damastbloem, Rond 19:00 start een processie in St. Feel the Night, Stichting Santiago aan en wilde kamperfoelie. Bovendien worden Jacobiparochie en iedereen is uitgenodigd het Wad, Landschapsbeheer Friesland, er waardplanten aangeplant die onder om hieraan deel te nemen. De aankomst Keunstwurk en wordt mede mogelijk andere de nachtvlindersoorten gamma uil van de processie is de start van het festi- gemaakt door het Waddenfonds. Naast en lieveling aantrekken. val. Het koor Dekoor en RemoliNo zullen de nachtbeleving is Zwarte Haan in de processie ontvangen bij De Zwarte het Culturele Hoofdstadjaar 2018 de De nachttuin zal in 2019 klaar zijn. Haan en RemoliNo zal de hele nacht voor eindbestemming voor veel pelgrims die prachtige muziek zorgen met de composi- de Santiago de Compostelaroute lopen. Festival Nacht aan het Wad tie ‘Skaad oer it Waad’. Midden in een prachtige nachttuin Op 25 juli 2018 wordt op het terrein, wordt een zogenaamde ‘starbarn’, een waar onder andere de nachttuin gecre- Naast de prachtige muziek is er deze sterrenobservatorium, gerealiseerd met ëerd wordt, het festival ‘Nacht aan het nacht nog veel meer te beleven. daarin een aantal trekkershutten. Wad’ georganiseerd waar uw zintuigen Kijk voor het volledige programma op: (horen, zien, voelen, proeven en ruiken) www.nachtaanhetwad.frl of op “Wij als Landschapsbeheer Friesland zijn centraal staan. Het festival staat in het de Facebookpagina van Nacht aan het druk met het realiseren van de nacht- teken van de duisternisbeleving en de Wad. Voor meer informatie over de tuin”, vertelt Doetje de Jong, project- pelgrimage in het waddengebied en sluit pelgrimsreis verwijzen we u naar leider van Landschapsbeheer Friesland. aan op de aankomst van de pelgrims www.santiagoaanhetwad.nl. “Bovendien organiseren we samen met die hun pelgrimsreis volbracht hebben. onze projectpartners een nachtfestival op Muziek, dans, poëzie, food en verhalen De entree is € 13,50 en dit is inclusief 25 juli.” zijn de belangrijkste ingrediënten van het 3 consumptie bonnen. festival. Nieuwe rol LBF in proces van Centrale As

Landschapsbeheer Friesland vervult bin- zijn vastgelegd in de landschapsvisie Het project in het kort nenkort de rol van kwaliteitsbeheerder ‘Het Landschap Centraal’. De Centrale As, geopend op 7 oktober binnen de gebiedsontwikkeling De 2016, is de nieuwe vierbaansweg Centrale As. “Deze nieuwe rol houdt In de praktijk betekent het dat tussen Nijega en Dokkum en maakt in dat we het projectbureau adviseren Landschapsbeheer Friesland het project- onderdeel uit van de algehele ontslui- over landschap en de landschaps- bureau en de combinatie van ingenieurs- ting van Noordoost-Friesland. De weg component binnen kavelruil”, vertelt bureau Antea en vereniging Noardlike loopt voor een deel door het Nationale Gerard van Looijengoed, projectleider bij Fryske Wâlden adviseert. “Op deze manier Landschap Noardlike Fryske Wâlden en Landschapsbeheer Friesland. “Daarnaast zorgen we er gezamenlijk voor dat we het om de gevolgen van deze doorsnijding bewaken we de kwaliteit van de advie- landschap in het gebied met een ‘plus’ te verzachten is er een landschapsvisie zen en de uitvoering.” achterlaten”, aldus Van Looijengoed. ontwikkeld en een integrale gebiedsont- wikkeling opgestart. Landschapsbeheer In deze nieuwe rol kijkt Landschapsbeheer Friesland is sinds 2008 bij het proces Friesland of het hele proces van plan- betrokken met als doel zoveel mogelijk vorming, onderhandeling, uitvoering en bij te dragen aan een plus op landschap toezicht op de uitvoering aan de kwali- in de 7000 hectare grootte gebiedsont- teitseisen voldoet. Deze kwaliteitseisen wikkeling rondom de nieuwe weg.

12 GroenLicht Landschap en Omgevingsvisie

zitten personen met elk hun eigen spe- cialisme, maar allemaal hebben ze zeer veel kennis over de geschiedenis en het landschap van Smallingerland. Ze die- nen als vraagbaak en het is heel prettig om te weten dat deze mensen zich in de beschrijvingen kunnen vinden”, lacht Oscar Borsen.

De projectleider geeft wel aan dat de biografie geen kant en klaar product is. De gemeente moet zelf nog aan de slag om de biografie een plek te geven binnen de beleidsstukken van de Omgevingswet. “De gemeente bepaalt natuurlijk hoe ze dit doen. Zij willen overigens wel de bur- gers bij het ontwikkelen van de omge- vingsvisie betrekken.” Dit traject wordt pas opgestart als de biografie klaar is. Als je iets bouwt in het landschap, wat doorkruis je dan? En wat voor impact heeft dat? Op deze vragen kan in veel gevallen geen goed beargumenteerd ant- De landschapsbiografie van gemeente woord worden gegeven, vindt Oscar Borsen, projectleider en landschapshistoricus Smallingerland is een pilotproject. Oscar van Landschapsbeheer Friesland. “Als je weet wat je hebt, kun je goede afwegin- Borsen: “Dit is nog nooit eerder zo gen maken. En het is van belang dat je weet wat je wel behoudt en wat (deels) gedaan in Nederland. De lessen die we verloren gaat. Juist nu er grote veranderingen voor de deur staan rond het omge- uit dit project trekken, nemen we mee vingsrecht, is het een goed moment om hier bij stil te staan.” Want er gaat nogal in het advies richting andere gemeenten wat veranderen. De overheid is met een enorme operatie bezig om alle 26 wetten over hoe je de landschapsgeschiedenis uit het omgevingsrecht samen te voegen in één wet: de Omgevingswet. kunt integreren in de omgevingsvisie. Hopelijk kunnen we dit proces ook in In het jaar 2021 treedt naar verwachting beschrijven we deze kernkwaliteiten gang zetten voor andere gemeenten.” de nieuwe Omgevingswet in werking. en wordt toegelicht waarom juist deze In het kader van deze nieuwe wet stel- kernkwaliteiten zijn gekozen. Bovendien Landschapsbeheer Friesland voert dit len het Rijk, de provincies en ook de beschrijven we de ontwikkeling van het project uit samen met het Kenniscentrum gemeenten een omgevingsvisie op. In landschap door de eeuwen heen.” Landschap van De Rijksuniversiteit deze omgevingsvisie worden ambities Groningen. Gemeente Smallingerland en en beleidsdoelen geformuleerd voor de De projectgroep wordt ondersteund de vereniging Noardlike Fryske Wâlden ‘fysieke leefomgeving’. Het landschap door een klankbordgroep. “In deze groep zijn opdrachtgever. speelt hierin ook een rol en gemeen- ten zijn dus verplicht om ambities en beleidsdoelen te formuleren voor het landschap.

Landschapsbiografie Smallingerland Ook de gemeente Smallingerland moet aan de slag met de Omgevingswet. Om tot een goede omgevingsvisie te komen, vindt de gemeente het belangrijk dat de waarden van het landschap de basis vor- men. Dit is één van de redenen waarom de gemeente Smallingerland een land- schapsbiografie laat opstellen. De landschapsbiografie bestaat uit een kaart met de verschillende landschaps- typen binnen de gemeente. “Ieder land- schapstype heeft eigen kernkwaliteiten”, legt de projectleider uit. “In de biografie

GroenLicht 13 Project Natuerlik Ferskaat ook succes in Noordoost-Friesland

Ook in Noordoost-Friesland gaan de het project zich afspeelt. Zij hebben vaak burgers aan de slag met het verster- duidelijke ideeën over de kansen voor ken van de biodiversiteit. “Na het biodiversiteit in de eigen omgeving. succes van het project in Noordwest- Friesland, hebben we samen met de Thema-avonden en slotbijeenkomst Friese Milieu Federatie het project ook Landschapsbeheer Friesland heeft samen in het noordoosten van de provincie met de Friese Milieu Federatie drie gestart”, vertelt Doetje de Jong van thema-avonden georganiseerd in Landschapsbeheer Friesland. Aan de Ternaard, Rinsumageest en Kollum. hand van een enquête onder betrok- Doetje de Jong: “Tijdens de thema- ken bewoners, een inventarisatie van avonden konden mensen op een kaart waaronder wegbermen, en een derde lopende initiatieven en de organisatie aangegeven waar ze kansen zien. Deze groep heeft verder nagedacht over dorps- van een aantal thema-avonden is een ideeën hebben we gedigitaliseerd en bosjes, parken en particuliere tuinen. goed beeld ontstaan van de kansen die overzichtelijk gemaakt. Tijdens de slot- Bij de terugkoppeling bleek dat iedere er liggen om de biodiversiteit te ver- bijeenkomst hebben we samen met deze groep vond dat geld voor een opstartfase sterken. mensen de ideeën concreter gemaakt en cruciaal is, maar dat draagvlak, kennis- de haalbaarheid bekeken.” ontwikkeling en een visie op toekomstig ‘Samen met’ beheer minstens zo belangrijk is. “Het ‘samen met’ is een erg sterk punt Succesfactoren voor de lange termijn binnen dit project”, legt Doetje de Jong Een aantal ideeën zijn tijdens de slotbij- Landschapsbeheer Friesland en de Friese uit. “Samen met de bewoners met allerlei eenkomst in groepjes verder uitgewerkt. Milieu Federatie denken na over het verschillende achtergronden denken we Zo is nagedacht over mogelijkheden bin- vervolg. Er ligt nu een goede basis om na over manieren hoe we de biodiversiteit nen het agrarisch gebied en rond water- daadwerkelijk de biodiversiteit in het in het gebied kunnen versterken. Deze gangen. Een andere groep heeft ideeën gebied te versterken. mensen komen uit de omgeving waar besproken over gemeentelijk groen,

Weg maakt plaats voor oeverzwaluwwand

Toen de Haak om Leeuwarden werd gerealiseerd, werd de oude N359 bij overbodig. De weg werd weg- gehaald en daardoor kwam er een flinke strook vrij waar ruimte is voor natuur en recreatie. Martijn Broekman van Landschapsbeheer Friesland: “Het bijzondere was dat oeverzwaluwen zich spontaan vestigden in tijde- lijke zandbulten die ontstonden bij de sloop van het viaduct over het Van Harinxmakanaal. Later vestigden de vogels zich ook in bulten zand die ont- vertelt Martijn Broekman. “Later is het bloemenzaden waar wilde bijen en andere stonden bij de aanleg van de nieuwe vleermuisverblijf aan het plan toegevoegd insecten weer van profiteren.” vaart richting Deinum.” Helaas waren en gezamenlijk hebben we er een unieke De nieuwe oeverzwaluwwand is eind deze bulten zand tijdelijk. Vogelwacht plek van gemaakt. Zo ligt de wand op een april opgeleverd. Martijn Broekman denkt en Dorpsbelang Deinum kregen eiland en kun je het goed zien wanneer dat de kans groot is dat de wand vlot het idee om een permanente verblijf- je Deinum binnen rijdt. Aan weerskanten gebruikt gaat worden. “Eerder aangelegde plaats voor de dieren aan te leggen. van de wand zijn muren met een dubbele wanden zijn altijd een groot succes en spouw gebouwd die het zand tegenhoudt bovendien zaten rond deze locatie al eer- “Met dat idee zijn de Vogelwacht en en tevens ruimte biedt voor vleermuizen. der spontaan oeverzwaluwen. Alle gaten Dorpsbelang naar de gemeente gegaan. In het water rondom het eiland zijn eco- in nieuwe oeverzwaluwwanden worden En zo kwam de gemeente weer bij logische, ondiepe oevers gemaakt met meestal snel bezet en blijven dat meestal Landschapsbeheer Friesland met de paaiplaatsen voor vissen en amfibieën. En jaar na jaar ook. Er is dus een grote vraag om een project op te zetten voor het omliggende terrein, bijna anderhalve behoefte aan goede nestgelegenheid voor de aanleg van een oeverzwaluwwand”, hectare(!), wordt ingezaaid met inheemse oeverzwaluwen.”

14 GroenLicht Cursusagenda

Aanmelden: U kunt zich voor de cursus aanmelden via de website www.landschapsbeheerfriesland.nl, via mail [email protected] of via de telefoon 0512 383800. In de bevestiging krijgt u een gedetailleerd programma.

* U kunt zich t.z.t ook via de vrijwilligers- academie aanmelden met een voucher. Met deze voucher is de cursus gratis.

Maaien met de Zeis bevestiging krijgt u een gedetailleerd Zeismaaien wint steeds meer aan popu- programma. lariteit. Met een zwaaiende beweging kan men met de zeis lang gras of graan * Cursisten kunnen zich voor deze cursus maaien. U leert in deze cursus hoe u aanmelden via de Vrijwilligersacademie Cursus Beheer en gastheerschap met een zeis kunt maaien en hoe de zeis Fryslân. Daarbij kunnen zij gebruik maken Eendenkooien weer scherp wordt gemaakt. De cursus is van de Voucher waardoor ze de cursus Deze cursus gaat in op het onderhoud geschikt voor iedereen die graag buiten gratis kunnen volgen. van de beplanting en de vangconstructie wil zijn, interesse heeft voor ambachtelijk van de eendenkooi. Zo komt het snoeien werk of gewoon wil leren zeisen. Ook is Basiscursus Fruitbomen van bomen en de opbouw van een kooi- er een mobiele smid aanwezig om de zeis Landschapsbeheer Friesland organiseert bos aan bod. Bovendien leert u tijdens de per deelnemer op de juiste hoogte af te in november een Basiscursus Fruitbomen. cursus ook ambachtelijk werk als vlechten stellen. Tijdens de cursus is het materiaal De cursus bestaat uit twee theorieavon- van de schermen en het herstellen van aanwezig. Deelnemers kunnen ook voor den en één praktijkdag. Tijdens de twee een vanghokje. U kunt tijdens de cursus een lage prijs materiaal aanschaffen. Er theorieavonden wordt er ingegaan op de ook kiezen voor de extra module gast- is volop hoog gras, dus dat belooft een geschiedenis van fruitbomen, de biologi- heerschap dat ingaat hoe je een rond- gezellige dag te worden! sche processen en de verschillende onder- leiding geeft en welke informatie u kunt delen van de bomen en de achtergronden vertellen aan bezoekers. Datum en tijd: 2 juni 2018; 9:00-16:00u van het snoeien. Tijdens de praktijkdag Plaats: Op Dekemastate, Dekemawei 5, gaat u daadwerkelijk snoeien waarbij Datum en tijd: 9 oktober, tijd wordt zo 9057 LC Jelsum. Graag parkeren op par- het streven is om zowel oude als jonge snel mogelijk bekend gemaakt. keerplaats 3. Dit staat bewegwijzerd in bomen te snoeien. Plaats: Nog onbekend, deze wordt zo snel het dorp. mogelijk bekend gemaakt. Docent: Nog onbekend, wordt zo snel Datum en tijd: Deze cursus start weer in Kosten: € 20,- mogelijk bekend gemaakt. november. Hou onze website in de gaten Lunch: Zelf meenemen. Kosten: € 65,- (voor vrijwilligers van LBF voor meer informatie. Aanmelden: U kunt zich voor de cursus € 50,-)* Plaats: Nog onbekend, deze wordt zo snel aanmelden via de website Lunch: Zelf meenemen, voor koffie en mogelijk bekend gemaakt. www.landschapsbeheerfriesland.nl, via thee wordt gezorgd. Kosten: € 80,-. Dit is inclusief de cursus- mail [email protected] Aanmelden: U kunt zich voor de cursus map hoogstamfruit, de handouds van de of via de telefoon 0512 383800. In de aanmelden via de website presentatie en koffie en thee. bevestiging krijgt u een gedetailleerd www.landschapsbeheerfriesland.nl, via Lunch: Tijdens de praktijkdag wordt in programma. mail [email protected] overleg met de gastheer/vrouw voor of via de telefoon 0512 383800. In de koffie en soep gezorgd. Wijzigingen onder voorbehoud.

GroenLicht 15 Favoriet plek van Hans van der Werf, directeur van de Friese Milieu Federatie “Ik mocht een jaar lang het bos niet in”

van er alleen maar gebruik van te maken. Ik ben (milieu)planoloog geworden en heb COLOFON onder meer bij Vitens gewerkt op gebied van water en natuur en was bij provincie Uitgave Overijssel betrokken bij de gebiedsontwik- Landschapsbeheer Friesland Commissieweg 15 keling. Nu werk ik al weer zeven jaar als 9244 GB Beetsterzwaag directeur bij de Friese Milieu Federatie.” tel: 0512-383800 De Friese Milieu Federatie maakt zich bin- e-mail: [email protected] nen de provincie sterk voor duurzaamheid, site: www.landschapsbeheerfriesland.nl vitale natuur en een gezond milieu. “Wij landschapsbeheer @LBFriesland willen het verschil maken in Friesland. En dat kunnen we niet alleen”, vindt Van der Werf. “We zijn een netwerkorganisatie. Coördinatie Zo werken we bijvoorbeeld samen met Cynthya Russchen Landschapsbeheer Friesland aan het project Redactie Groene Loper waarin we proberen de natuur Medewerkers Landschapsbeheer Friesland dichter bij de mensen te brengen.” Bestuursleden van Vereniging NFW “Eigenlijk vind ik het eiland Terschelling Hans van der Werf is als directeur opzoek Jan J. de Boer (column) de mooiste plek van Friesland,” vertelt de naar vernieuwingen, kansen en kantelpun- Marcel van Kammen (fotocolumn) directeur van de Friese Milieu Federatie. ten. “Er is momenteel een kantelpunt gaan- Eindredactie “Ik vind de overgang van de verschillende de op het gebied van de energietransitie. De Regina ter Steege en Cynthya Russchen landschapstypen prachtig. Als je bijvoor- provincie wil grote stappen zetten om van beeld op Terschelling fietst, doorkruis je fossiele brandstoffen af te komen. Er zijn Foto’s en afbeeldingen dorpen, bossen, polders en duinen. En plannen voor grootschalige zonneweides Landschapsbeheer Friesland als je door de polders loopt, moet je bij en deze ontwikkelingen zullen ons land- tenzij anders aangegeven wijze van spreken de grutto aan de kant schap sluipenderwijs gaan veranderen. Wij Ontwerp en opmaak schuiven. De weidevogels zitten slechts op willen de inwoners van Friesland nadruk- Ruitervorm, Joure een paar meter afstand! Er is daar in het kelijk betrekken binnen dit proces. Dit kan voorjaar een orkaan aan weidevogelgelui- variëren van het gezamenlijk laten isoleren Drukwerk den. Op andere plekken vind je dat helaas van huizen tot participatie in een lokale Drukkerij van der Eems, Heerenveen Papiersoort: FSC goedgekeurd niet meer.” energiecoöperatie.” Verpakt in biologisch afbreekbaar maïsfolie

“Maar dit plekje, de Amazonevijver in het De directeur ziet ook kansen omtrent het Oplage bos van Sint Nicolaasga, heeft toch meer internationale klimaatakkoord. Dit akkoord 2000 exemplaren emotionele waarde”, vertelt Hans van der zet onder andere in op een reductie van GroenLicht is het nieuwsbulletin van Werf terwijl hij het wateroppervlak bestu- CO2 voor landbouw en landgebruik. “Het Landschapsbeheer Friesland en verschijnt twee keer deert. De directeur is opgegroeid in het Friese veenweidegebied stoot veel CO2 per jaar. katholieke dorpje Sint Nicolaasga en was uit. Op dit moment werken een aantal vaak in het nabijgelegen bos te vinden. Friese partijen, waaronder de Friese Milieu Landschapsbeheer Friesland maakt deel uit van “In mijn jeugd heb ik veel gedaan wat Federatie, aan een plan om het grondwa- een samenwerkingsverband van twaalf provin- ciale organisaties: LandschappenNL. Gezamenlijk eigenlijk niet mocht”, lacht Hans van der terpeil te verhogen in het veenweidegebied staan we voor het stimuleren van de actieve zorg Werf. “Ik heb boomhutten gebouwd, eieren waardoor de CO2-uitstoot in Friesland dras- voor het Nederlandse landschap. Het werk van de gezocht, oorlogje gespeeld in de greppels, tisch verminderd wordt. Binnen dit plan zie partners in LandschappenNL wordt mede mogelijk vlotten gebouwd, in de vijver gezwommen ik koppelkansen voor weidevogelbeheer - de gemaakt door bijdragen van de provincies en de en een dam gebouwd waardoor het bos weidevogel profiteert van een hoge grond- Nationale Postcode Loterij. onder water stond. Ik heb het zelfs zo bont waterpeil - en natuurinclusieve landbouw.” gemaakt dat ik een jaar lang niet in het Van der Werf is van mening dat het logisch bos mocht komen. Toen was ik een jaar of is dat landbouw samenwerkt met en gebruik veertien.” maakt van natuur. Het is niet ‘of landbouw Op deze plek heeft Van der Werf de waarde of natuur’, het is ‘landbouw en natuur’. Landschapsbeheer Friesland van natuur ontdekt. “Ik was zestien jaar Gebruik maken van de mogelijkheden die en fervent eierzoeker, maar ik kon dit niet natuur ons biedt. In Fryslân zijn we gewend meer bij mezelf verantwoorden. Op dat om samen te werken. Alleen op deze wijze moment besloot ik dat ik een positieve bij- kunnen we Fryslân mooi en duurzaam hou- drage wilde leveren aan de natuur in plaats den”. Het volgende nummer verschijnt in najaar 2018.

16 GroenLicht