oude paden E 8,95 - EENENTWINTIGSTE JAARGANG - JUNI 2016 #2 - kerkhistorisch tijdschrift

Ontdekkende waarheid in Zaandam

L. Vogelaar

Rondom de kansel van Groot- Ammers

M. van Kooten

Ze vermaande zelfs de burgemeester

J.W. Duvekot

*OP-Juni_2016.indd 1 18-05-16 10:20 Redactioneel Inhoud Nr. 2 / juni 2016 De wetsteen L. Vogelaar Ontdekkende waarheid in Zaandam 3 Bij het woord ‘wetsteen’ denken we aan twee mogelijkheden: Een steen met daarop de wet geschreven of een wet- C.D. Hoogendijk steen die gebruikt wordt om gereedschap Neeltje Catharina Kieviet (1) scherp te maken, dus het zgn. wetten. In Een onbekende, maar bij God gekende vrouw 13 de Bijbel wordt er over beide gesproken. Als het om het eerste gaat, dan zien we A. Jobse in Exodus 24 dat Mozes door de Heere op de berg Sinaï wordt geroepen om hem Van Golverdinge, oefenaar en uitgever in daar de stenen tafelen met de wet erop te Den Haag 18 geven. Bij de tweede mogelijkheid den- ken we aan psalm zeven, waar staat: Indien J.P. Neven hij zich niet bekeert, zo zal Hij Zijn zwaard wetten;… Van de school van Mercurius tot een vaardig God heeft die twee wetstenen, met daar- krijgsman op de Tien Geboden, zelf geschreven om het volk (en ons) te leiden en onze plich- Ds. Cornelis Bouthoorn en Waarder 24 ten aan te geven tegenover God en de naaste. Wat is daar van terecht gekomen? Ds. M. van Kooten Niets, totaal niets. Bij het volk Israël niet Rondom de kansel van Groot-Ammers 29 en bij u en mij niet. Dat weten we met het verstand, we beamen het en we leven R. van Kralingen rustig verder. Maar beste Oude Paden lezers en lezeressen, wij kunnen wel zingen Wij Doch dezen uit liefde hebben God op ’t hoogst misdaan, maar dat moet De kleine afdeling Nijverdal en ds. W.C. Lamain 42 beleefd worden. Zonder schuldbeleving is er bij geen mens een begeerte naar J.W. Duvekot schuldvergeving. Christus moet gekend Ze vermaande zelfs de burgemeester 47 worden. Als we dat niet leren en ons niet bekeren, dan geldt: …zo zal Hij Zijn zwaard wetten. Wat is dan dat volk dat van schuld J.W. van de Werken en vergeving weten mag een gelukkig Intrede in een dorpshuis… volk. Zij hebben uit diepten van ellende Een reactie en aanvulling 53 geleerd, met mond en hart, te roepen tot Hem, die heil kan zenden. Nee, niet Boekbesprekingen 55 óm het roepen, maar óp het roepen. Dat volk mag weten een Borg voor hun schuld te hebben en mogen zingen ’s Al- Vraag en aanbod 61 lerhoogsten lof, met psalmen, tot in ’t hemelhof. Daarom een vermaning van de dichter van psalm 81: Doe uw mond wijd open, en Ik zal hem vervullen.

J.H. Rozendaal Omslag foto: De Gelkenes Molen is een van de drie wipmolens die aan eindredacteur de Molenkade in Groot-Ammers langs het water van de Ammersche Boezem staan.

2

*OP-Juni_2016.indd 2 18-05-16 10:20 Ontdekkende waarheid in Zaandam

L. Vogelaar

e eerste poging om in Zo rond 1913 preekten enkele hij zich bij een teiltje warm water Zaandam een Gerefor- oefenaars van de Gereformeerde in de schuur voordat hij het huis Dmeerde Gemeente te stichten Gemeenten weleens in Zaan- inkwam. mislukte. Uiteindelijk wis- dam: H. van Schothorst (Am- Mijn vader kon in Noord-Hol- ten de Zaankanters die een sterdam) en A. Verhagen (West- land werk krijgen. Mijn ouders Schriftuurlijk-bevindelijke zaan). Dat leidde nog niet tot gingen in Zaandam eerst naar de prediking begeerden, elkaar gemeentevorming. Tien jaar la- Gereformeerde Kerk, maar daar toch te vinden. Schriften ter leek het er wel van te komen. hielden ze het niet uit. Moeder vol aantekeningen en een De eerste poging werd met grote zei: We gaan maar eens een straat doos met brieven laten zien inzet ondernomen, maar liep op verder.” dat hun contacten zich tot een teleurstelling uit. Zodoende ver in het land uitstrekten. duurde het na de preekbeurten Ds. J.A. Riekel „Het waren zulke aangename van Verhagen en Van Schothorst Daar, aan de Herengracht, stond uren, bij ulieden doorge- nog een kwarteeuw voordat er de Christelijke Gereformeerde bracht...” een gemeente werd geïnstitu- Kerk. Ds. J.A. Riekel was er in eerd. de jaren 1920-1924 predikant. „Mijn ouders kwamen uit Noord- Hij bracht een Schriftuurlijk- Brabant,” vertelde mevrouw C. bevindelijke prediking. „Moeder Meijer-Roepert (1923-2015) uit kwam thuis en zei tegen vader: Rijssen begin vorig jaar. Haar „Bram, als je die dominee hoort, grootvader Johannes Marijnis zeg je: Dát is het.” Vader aarzel- (Jan) van Poppel (1837-1910) de, maar ging uiteindelijk toch was een bekeerde man. „Toen met haar mee. Ds. Riekel heeft tijdens een epidemie veel men- me gedoopt,” vertelde mevrouw sen ziek waren, vulde hij elke dag Meijer. flessen water en bracht die naar Volgens de geschiedschrijving patiënten in zijn woonplaats van de Zaandamse Christelijke Klundert. Mensen waarschuw- Gereformeerde Kerk waren ds. den hem dat niet te doen, want Riekels preken „vaak ongenuan- hij had een jong gezin. Hij zou ceerd en gelardeerd met pittige besmet kunnen raken. Maar hij uitspraken. Zelf uit de R.K. kerk zei: „Ik kan hen zo niet laten afkomstig, moest juist deze kerk liggen.” Het zal een gebedszaak het soms erg ontgelden. Om één voor hem geweest zijn. Dat bete- of andere reden kan hij het zich kende niet dat hij roekeloos was. veroorloven de dingen te zeggen Als hij thuiskwam, verschoonde op een manier die afwijkt van de

3

*OP-Juni_2016.indd 3 18-05-16 10:20 nen tot nadenken niet alleen, maar ook tot gebed en in dien weg tot elkander.”

Brief aan ds. Vreugdenhil „Eindelijk werd een brief ge- schreven, uit de benauwdheid als geboren,” aan ds. J. Vreugdenhil van de Gereformeerde Gemeen- te te Borssele. Tot 1921 had hij tot de Christelijke Gereformeer- de Kerk behoord en in die tijd had hij bedankt voor een beroep uit Zaandam. Hij behoorde nu tot een ander kerkverband, maar men was hem nog niet vergeten. Het echtpaar P. Meijer met hun oudste drie kinderen omstreeks 1893. Meijer werd ou- C. Meijer stelde de brief op 21 derling in de Christelijke Gereformeerde Kerk van Zaandam. In zijn huis werden lees- november 1924 op. J. Hol en A. diensten belegd, er werd gezelschap gehouden en predikanten logeerden er Huigen zetten er ook hun hand- tekening onder. „Zóó had zich gebruikelijke wijze van spreken, schreef Meijers zoon Cor vier dus ongemerkt en zonder eenige maar die wel veel mensen naar schriften vol met „Aanteekenin- berekening een Comité van drie de kerk trekt.” gen van het ‘Comité tot het laten personen gevormd.” Hol werd Onder zijn gehoor kwam ook optreden van predikanten uit de voorzitter, Meijer was secretaris- een „vaatjesboer,” een man die Gereformeerde Gemeenten te penningmeester. tweemaal per week de toiletton- Zaandam,’ kortelings genaamd In de schriften werd een kopie nen verwisselde. Ds. Riekel legde ‘Comité Gereformeerde Ge- van alle correspondentie opge- weleens een sigaar voor hem op meenten.’” nomen. De comitéleden schre- het vloertje naast de ton. „Dit Op de eerste pagina van schrift ven aan ds. Vreugdenhil dat ze bleek een evangeliserende be- I werden als aanleiding voor de hem al meermalen in Westzaan en zigheid, want als tegenpresta- diensten „de bestaande toestan- Amsterdam hadden beluisterd. tie bezocht de als gierig bekend den in de Chr. Geref. Gem. te Zo ook op 19 november, en nu staande vaatjesboer regelmatig de Zaandam” genoemd, „voorna- waren er „velen uit en buiten de kerkdiensten.” Vanwege de grote melijk het eenzijdig behandelen Chr. Geref. Kerk” die hem ook toeloop werd het kerkgebouw van loopende quaesties en het in Zaandam wilden laten pre- uitgebreid. negeeren van een zeker deel le- ken. „Ik zou veel kunnen schrij- den. Maar de hoofdzaak was het ven, want de dagen zijn donker, Tegenzin meer en meer openbaar komen de dood schijnt te gaan heersen Kort na het vertrek van ds. Rie- van tegenzin hebben in het ver- over ’t leven en Gods lieve volk kel verliet een groepje mensen kondigen der oude, beproefde, is de zondebok bij vele belijders. de Christelijke Gereformeerde bevindelijke waarheid en de be- Als dezulken er maar eens ‘uit’ Kerk echter. Een van hen was P. leving daarvan.” zijn, dan zal het goed gaan!” ver- Meijer (1864-1930), die meer Moeilijkheden waren er al zo’n zuchtte Meijer. „En waar nu de dan 25 jaar ouderling was ge- zeven jaar. Er waren gesprekken ontdekkende Waarheid die Gij weest. gevoerd en brieven gestuurd, en anderen nog moogt brengen, Het gedenkboek van die gemeen- maar „bij Kerkeraad vond men ook in onze Gemeente en in ge- te noemt alleen een conflict over weinig of geen gehoor, ja zelfs heel Zaandam als een harde rede het zingen in de eredienst als re- vermomde tegenwerking,” wordt aangehoord en zelfs als te den. Er is echter nog een andere schreef Meijer. Ds. Riekel werd diepgaand wordt aangemerkt, bron, en die meldt diepgaan- in zijn vroegere gemeente zelfs maar juist Gods arme volk die der oorzaken van de scheiding niet meer uitgenodigd. „Geluk- Waarheid begeert voor hart en die ontstond: in 1924 en 1925 kig bracht dit alles dezen en ge- leven en bij alle gebrek, dor- en

4

*OP-Juni_2016.indd 4 18-05-16 10:20 dodigheid juist belijden moet: geweest. Met Westzaan was er nog personen zat rustig, stil en vol „Daarin is het leven van mijnen niet gesproken, maar dat kon ge- aandacht neder. Ds. sprak naar geest” – geve de Heere eens veel beuren als ds. Vreugdenhil dat aanleiding van Openbaringen beleving! – daar is het, dat het wilde. 1:5b, 6.” Comité namens velen uit Zaan- De predikant van Borssele durfde Na de dienst was er gezelschap dam de hartelijke begeerte uit- het dringende verzoek uit Zaan- bij P. Meijer in de Harenma- spreekt: „Ds. Vreugdenhil, kom dam niet naast zich neer te leg- kersstraat. Het huis staat er nog eens in Zaandam prediken!” gen. Op 15 januari 1925 zou hij steeds, het houtwerk donker- U is hier geen onbekende – hebt er voor het eerst voorgaan. Het rood geverfd. Daar logeerde ds. Ge de mensen uit Zaandam jl. comité mocht het Evangelisa- Vreugdenhil, en hij „vertrok woensdag niet opgemerkt? – tiegebouw aan de Botenmakers- Vrijdagmorgen naar de Haar- och, stel ons niet teleur en vol- straat huren van de Vereniging lemmermeer, om zijne ouders doe, zo de Heere U vrijmoedig- ter verbreiding der Waarheid, te bezoeken. Het was Ds. goed heid en genade verleent, daartoe mits „het slechts eene gewone in Zaandam geweest te zijn!” Op aan ons vriendelijk verzoek.” Godsdienstoefening zoude zijn zijn advies werd ds. H. Kieviet en er geen ‘politieke’ bijbedoe- voor de volgende dienst uitge- „Nóóit te vergeten!” lingen waren, om nl. scheuring nodigd, maar die kon nog niet „Ik ben niet de man om kerkjes te teweeg te brengen in de Chr. komen. stichten en vooral niet in dezen Geref. Gem.” zoo donkeren tijd,” antwoordde De kerkenraden van de Gerefor- Alleen wonen ds. Vreugdenhil. Het vervolg van meerde Gemeenten in Westzaan Op 23 januari 1925 werd in het zijn brief heeft Meijer niet over- en Amsterdam werden ervan op Evangelisatiegebouw een verga- geschreven, maar uit het ant- de hoogte gesteld dat ds. Vreug- dering gehouden om te komen woord blijkt dat ds. Vreugdenhil denhil zou komen. Omdat van tot het stichten van een Gere- gevraagd had of er wel contact hen niemand aanwezig kon zijn, formeerde Gemeente. Er waren met de naburige Gereformeer- „werd angstvol besloten dat J. negen personen aanwezig: J. de Gemeenten was opgenomen. Hol voorlezer, A. Huigen col- Hol, A. Huigen, P. Meijer, zijn Het comité antwoordde dat er lectant en C. Meijer organist zou zoon C. Meijer, D. Beunder en met ouderling E. Kuyk en ande- zijn. Dat de Heere over mocht de dames G. Kruijver-Kools, A. ren uit Amsterdam contact was komen, was de hartelijke bede Bakker-Kools, E. de Graaf en van het Comité!” weduwe Huigen. Uitvoerig werd Veel Zaandammers beluisterden gesproken over de moeilijkhe- ds. Vreugdenhil op 14 januari den die gepasseerd waren. De toen hij in Westzaan een kostelijke weduwe Huigen en haar zoon preek over Numeri 14:24 hield, Bram verklaarden bepaald te zijn noteerde Meijer. De volgende bij de woorden „Dit volk zal al- dag haalde hij de predikant per leen wonen.” autobus af op diens logeeradres De groep bedankte op 2 febru- bij de weduwe Tanger. „Zóó was ari met een gezamenlijke brief dus de langverwachte avond, met als lid van de Christelijke Gere- angst en vreeze tegemoet gezien, formeerde Kerk. Ook L.J. Roe- gekomen! Donderdag, 15 Janu- pert-van Poppel, H. Meijer Pzn. ari 1925, nóóit te vergeten! On- en zijn schoonzus, de weduwe der ’t zingen van Psalm 25:7, dat van P. Meijers zoon Dirk, zet- eerbiedig opklonk, betrad Ds. ten er hun handtekening onder. den predikstoel. Zoals hij ons De kerkenraad ging geen gesprek later getuigde, bevreesd: ‘Zal ik meer aan, maar las hun namen hier tot bespotting zijn?’, maar de eerstvolgende zondag af. later vredig en kalm, daar de vre- Inmiddels waren er op zon- de Gods en de goedkeuring des dag 25 januari leesdiensten ge- Lena Johanna Roepert-van Poppel Heeren in zijn hart daalde. Eene houden in de voorkamer van P. (1884-1943) schare, zeer gemengd, van ± 250 Meijer. Tijdens de eerste dienst

5

*OP-Juni_2016.indd 5 18-05-16 10:21 las J. Hol voor zo’n twintig men- later predikant in vrije gemeen- Van Oordt. Zijn preekbeurt sen een preek van ds. E. Fransen ten) en D. Stroo en de dames Rot werd bijgewoond door vier ker- over Openb. 1:17-19. ’s Middags en J.J. de Mie zich bij de nieuwe kenraadsleden uit Westzaan, waar beluisterden vijftien personen gemeente. Bij de weduwe Meijer hij consulent was. Na de dienst de preek van ds. B. Smijtegelt werd gezelschap gehouden. leidde de predikant een vergade- over Ezech. 34:31 die A. Huigen ring waarin de groep in samen- voorlas. Meijer noteerde ove- Tamelijk heftig spraak met de kerkenraad besloot rigens dat er „reeds meermalen Een gift van een rijksdaalder een afdeling van de Westzaanse ten huize van dezen of genen van „eene medelevende zuster” gemeente te worden. Godsdienstoefening gehouden” uit Purmerend werd met een Het comité had er behoefte aan was. bedankbrief van vijf kantjes be- zijn motieven aan de christelijke Reeds vanaf de volgende zondag, antwoord. Het kwam allemaal in gereformeerde classis duidelijk 1 februari, kon het groepje te- Meijers schriften te staan. Hij te maken. Het schreef in een recht in een gebouw aan de Lan- noteerde de ontwikkelingen van brief aan ds. W. Bijleveld op 6 gestraat van de Christelijke Jon- dag tot dag tot in detail. april over „dat volk, dat mét ha- gelingsvereniging (CMJV). Het De tweede zondagavond was het ren geliefden Oud-Leeraar, Ds. droeg als naam: “Hebt de waar- aantal kerkgangers al gegroeid J.A. Riekel, wel veracht wordt, heid en den vrede lief.” tot 39. Mej. G. Meijer was de maar nochtans opkomt voor Ook elke donderdag werd lees- vaste organiste. Dat zal niet altijd de verkondiging der oude, be- dienst gehouden, en dat gebeur- meegevallen zijn, want er was al proefde, bevindelijke waarheid de nog bij P. Meijer thuis. Diens direct verschil van mening over en de beleving daarvan. De Ker- zoon Cor gaf 13 jonge kinde- het tempo van de gemeentezang, keraad, inzonderheid ouderling ren les uit het vragenboekje van zo bleek tijdens een vergadering G. IJskes, betoonde zich daar- Donner, en J. Hol onderwees 9 „die onder ’t loeien der elemen- tegen en verbood Ds. Riekel in oudere catechisanten uit Hel- ten begon en eindigde.” Zaandam te komen prediken, lenbroek. En zo waren er meer strubbe- wijl men bang is, dat daardoor Inmiddels voegden de families J. lingen. Het ene comitélid kreeg aan dien geliefden prediker en de Boorder, B. Huisman (hij was commentaar omdat zijn gebed aan de waarheid, die gebracht moeizaam ging, het andere om- is geworden, te veel gehecht zal dat hij vanwege de tijd weleens worden gebleven. Men staat die wat uit een preek wegliet. Dat waarheid tegen! Men begeert ze laatste leverde „een flink, tame- niet voor Zaandam!” lijk heftig gesprek” op, en dat Protesten hadden niet gebaat; de slechts vijf weken na de start van toestand was onhoudbaar, daar- de gemeente. om had de groep zich afgeschei- den, en op die brief was „tot he- Afdeling van Westzaan den taal noch teeken vernomen,” Voor twee weekdiensten werd de zo werd nu aan de classis gemeld. bovenzaal van café De Harmonie gehuurd: op 16 maart ging ds. Bloei en ondergang Vreugdenhil opnieuw voor en Oefenaar H. van Schothorst op 24 maart kwam ds. J.R. van preekte op 21 april voor zo’n 90 Oordt. De Zaandammers ervoe- personen in het Evangelisatiege- ren dat de Heere Zich niet on- bouw; ds. H. Kieviet ging op 6 betuigd liet, „en gaf Hij ons een- mei voor in De Harmonie. Ds. en andermaal ds. J. Vreugdenhil R. Kok bediende op 11 mei in te beluisteren, die voor zichzelf het Evangelisatiegebouw de doop met vrede voor eigen hart had aan Engelina Guardina Hol en Gebouw ”Hebt de waarheid en den vrede mogen prediken en kennelijk de Simon de Boorder, waarbij zo’n lief,” waar zowel de eerste als de tweede goedkeuring des Heeren mocht honderd mensen aanwezig wa- Gereformeerde Gemeente van Zaandam smaken aan zijne ziel.” ren. Tijdens de leesdiensten wa- diensten hield Dat was ook de ervaring van ds. ren er meestal 30 tot 35 perso-

6

*OP-Juni_2016.indd 6 18-05-16 10:21 nen, maar op Eerste Pinksterdag (31 mei) was een recordaantal aanwezig: 48. Het leek allemaal goed te gaan! De secretaris-penningmeester van het comité, C. Meijer, kocht een kruidenierszaak in Wassenaar en kon daarom voortaan alleen ’s zondags catechiseren, als hij in Zaandam was. Ds. Van Oordt bevestigde op 4 juni het huwe- lijk van Dirk Beunder en Eliza- beth de Graaf. „’n Plechtig oog- enblik!”, noteerde Meijer. Het jonge echtpaar vertrok ook naar Wassenaar, maar keerde later te- rug naar Zaandam, waar Beunder bijna 46 jaar ambtsdrager in de Gereformeerde Gemeente was. Corrie Meijer-Roepert (rechts) met haar zus Rie De classis Amsterdam van de Ge- reformeerde Gemeenten wijdde elkaar. Ging het meningsverschil Ondertussen kreeg de Christe- op 16 juni 1925 geen woord aan over de verkozen ambtsdragers? lijke Gereformeerde Kerk een het ontstaan van de nieuwe afde- In de schriften van Meijer en opvolger voor ds. Riekel: ds. ling, althans, in de notulen van de notulen van Westzaan staat er H.C. Binee, die van 1907-1912 deze vergadering. Drie dagen la- niets over vermeld. Ook de clas- in Zaandam had gestaan, stond ter kwam ds. B. van Neerbos uit sisnotulen zwijgen er in alle talen er van 1927-1943 opnieuw. het verre Terneuzen preken. over. „Mijn oudste zus en haar vriend Na een ledenvergadering op 29 „Ik had er last van, dat alles on- gingen bij hem op de belijde- juni 1925 schreef C. Meijer: der elkander zo verbrokkeld ligt, niscatechisatie,” vertelde me- „Het samenzijn met de broeders want de wereld laat het zien als ze vrouw Meijer-Roepert. „Ze be- versterkte de band, was aange- iets tegen elkaar hebben, die is antwoordden de vragen voor de naam en mocht strekken tot eere op dat punt eerlijk,” schreef L.J. kerkenraad. Aan het eind van de des Heeren.” Daarna notuleerde Roepert-van Poppel aan haar bijeenkomst zei ds. Binee: „Nu hij alleen nog een comitéverga- vriendin G. Kruijver-Kools. heb ik nog één woord. Zondag dering op 17 augustus. In deze doen jullie belijdenis; de week notulen ontbreekt de opgewekte, Geen belijdenis daarna verwacht ik jullie aan het verwachtingsvolle toon uit zijn Na deze teleurstelling las een Heilig Avondmaal.” eerdere verslagen. Zakelijk no- aantal mensen ’s zondags thuis „Dat doe ik niet,” zei mijn zus. teerde hij wat er was besproken. een preek. De familie Roe- „Mijn moeder heeft altijd gezegd Er werd overwogen ds. J. Vreug- pert ging toch maar weer naar dat daarvoor een Goddelijk recht denhil op 1 september de eerste de Christelijke Gereformeerde nodig is.” Avondmaalsdienst te laten lei- Kerk. „Doordeweeks liepen we „Dan kun je geen belijdenis den, maar dat was op zo’n korte naar de Gereformeerde Ge- doen,” zei de kerkenraad. termijn niet haalbaar. De collec- meente in Westzaan om daar Zo kwamen ze thuis. „Is die teopbrengsten vielen tegen. In- diensten bij te wonen,” vertelde dominee nu helemaal raar ge- middels was J. Hol tot ouderling mevrouw C. Meijer-Roepert. worden?” zei moeder. We hiel- benoemd, A. Huigen tot diaken „Mijn moeder ging ook vaak met den het bij het boekje van ds. en C. Meijer tot scriba. Ze zou- haar vriendin Kruijver-Kools J. Fraanje waar we elke zondag- den later in die week laten weten naar kerkdiensten. Of ze gingen avond uit lazen. Iemand las dan of ze dat aanvaardden. naar het gezelschap bij de oude hardop, en halverwege was er Daarna is het misgelopen. Door Bram Faas. Die woonde in een koffie en koek. onenigheid viel de afdeling uit schuurtje.” Mijn zus deed geen belijdenis en

7

*OP-Juni_2016.indd 7 18-05-16 10:21 Tj. Molenaar uit Rotterdam-Zuid (links) en het echtpaar G. Huisman uit Zaandam logeerden tijdens de Pinksterdagen in 1949 bij ds. F.J. Dieleman in Borssele

kon ook niet in de kerk trouwen. lijke Gereformeerde Kerk gaan, terdam ieder jaar met biddag en Omdat mijn moeder in de pre- maar ging al snel met moeder dankdag, en ik, als jongste kind, diking van ds. Binee veel miste, mee. „Leen, dat is de waarheid,” ging altijd mee,” zei mevrouw liep ze regelmatig naar de Chris- zei hij tegen moeder.” Meijer-Roepert. „Ze maakte nu telijke Gereformeerde Kerk van Ouderling C. den Hertog van van die gelegenheid gebruik om Amsterdam-Oost, waar ds. D. de Gereformeerde Gemeente ook ds. Kersten te bezoeken. Ds. Driessen stond. Ik liep mee, ook in Ter Aa, die in Amsterdam- Kersten heeft toen tegen West- al was dat een grote afstand voor Noord catechiseerde, wilde dat zaan gezegd: „Jullie moeten in een kleuter. Het werd moeder in 1930 ook in Zaandam wel ko- Zaandam gaan lezen, want daar echter te veel.” men doen, al was het groepje nog zitten mensen die hongeren en nergens bij aangesloten. dorsten naar de waarheid.” We Naar ds. Kersten Er ging een verzoek naar de Ge- verlieten de Christelijke Gere- Inmiddels had opnieuw een reformeerde Gemeente in West- formeerde Kerk en werden weer groepje mensen de Christelijke zaan om hulp. Gezien de erva- lid in Westzaan.” Gereformeerde Kerk in Zaan- ringen met de afdeling die er dam verlaten. Er ontstond een eerder in Zaandam was geweest, Toch een gemeente gezelschap, en dat kwam bijeen reageerde de kerkenraad echter In 1934 werd in Zaandam op- in het gebouw “Hebt de waarheid terughoudend. nieuw een afdeling van de Ge- en den vrede lief,” waar in 1925 Een van de Zaandammers, D. reformeerde Gemeente in ook al diensten waren gehouden. Beunder, wilde echter graag weer Westzaan gevormd. A.C.A. Tak, „Moeder ging er ook eens luis- een geordend kerkelijk leven tot afkomstig uit Rotterdam, werd teren en nam de kinderen mee. stand brengen. Hij correspon- ouderling en D. Beunder dia- Daar hoorde ze preken waarin deerde daarover met ds. G.H. ken. In 1936 nam ouderling B. haar hart werd verklaard. Vader Kersten. Roest uit Scherpenzeel de cate- bleef eerst nog naar de Christe- „Moeder bezocht haar zus in Rot- chisaties over van ouderling C.

8

*OP-Juni_2016.indd 8 18-05-16 10:21 den Hertog. Roest at elke maan- Huisman: „U weet, ik ben dins- Mevrouw Roepert afgereisd dagavond bij de familie Roepert dagmiddag half drie van ulieden Lena Johanna Roepert-van Pop- en gaf daarna in de meubelwin- weggegaan. Mijn hart schreide. pel overleed op 15 november kel van de familie Huisman lid- Het waren ook zulke aangename 1943. Haar dochter, mevrouw matencatechisatie. uren, bij ulieden doorgebracht, Meijer, vertelde: „Dat was on- Ds. J.R. van Oordt, destijds nog vooral ’s maandagsavonds. vergetelijk. Ik woonde nog thuis. in Opheusden, had bemoeienis Ik was op tijd in Bodegraven en De verpleegster zei tegen ver- gehad met de eerste afdeling die heb daar ’s avonds gesproken. schillende familieleden: „Ga in Zaandam was ontstaan. Hij Woensdagmorgen ben ik naar maar thuis eten, want als jullie was al jaren predikant in Zeist R’dam gegaan en was daar on- hier zitten, houdt dat het ster- toen hij op 1 december 1938 geveer half 10. Thuisgekomen ven tegen.” Mijn zus ging brood naar Zaandam kwam om de ge- zijnde lag er nog geen vergun- halen; de anderen gingen naar meente te institueren. ning voor Flakkee, dus stond ik huis. Vader had tegen een muur Het vroegere comitélid A. Hui- in tweestrijd wat te doen. Ik be- geleund staan huilen, maar gen was korte tijd ouderling. Van sloot te gaan, doch ik was er toch kwam naar het bed. Ik was de ta- de bezoekers van de diensten van huiverig van. Door de eerste fel aan het dekken, maar hij riep: het eerste comité dienden er ver- controle in Hellevoetsluis ben „Corrie, kom gauw!” Ik liep naar scheidenen lange tijd in het ambt ik doorgekomen, doch op Mid- de voorkamer. Moeder draaide in de gemeente die nu toch was delharnis-haven, vijf minuten zich op haar rug, deed het laken ontstaan: D. Beunder, D. Stroo, fietsen van mijn schoonouders, netjes over zich heen, legde haar H. Meijer en W. Roepert. Over moest ik terug. Ik mocht niet benen bij elkaar en deed haar de geschiedenis van de gemeen- door van de controleurs. Zij wa- handen samen. Met een glim- te Zaandam heeft ouderling J. ren wel erg vriendelijk, want zij lach keek ze naar boven. Zo is ze Tanger in 2015 geschreven in het gaven niet eens een standje, doch overleden.” jubileumboek van de Gerefor- zij durfden mij niet doorlaten. Een van de vrienden schreef over meerde Gemeente te Westzaan. Dan moest ik heel de reis naar de begrafenis dat er veel volk R’dam terug maken. Ik was er zeer was, onder anderen W. Kniep en Student Blok stil onder en ben gelaten terug- zijn vrouw uit Aalsmeer en Ali C. Meijer-Roepert vertelde dat gegaan. Ik werd weer eens gewaar Ipema. Ouderling B. Roest las haar zus Lena (1910-1989) met dat ik een vreemdeling hier bene- Openbaring 7 in het sterfhuis en Gerrit Huisman was getrouwd. den was, doch mijn oog druipte sprak daarover. „Voor het eten „Daar logeerden de predikan- tot God. Thuisgekomen zijnde heeft Roest gebeden, en ds. P. ten. Na de dienst was er vaak heb ik een brief aan mijn vrouw Honkoop deed het gebed daar- gezelschap. Tijdens de oorlog is geschreven hoe de toestand was. na. In de aula heeft ds. Honkoop er weleens controle gekomen, En, wat ik verwachtte, deze was het gesproken over het geluk van omdat het er zo druk was.” Als ter ore gekomen dat ik bij Mid- dat volk wat ze hiernamaals ten een predikant iets bij Huisman delharnis-haven terug moest, dus deel zou vallen, maar hoe ze hier kocht, regelde de winkelier gelijk is zij vrijdagmorgen naar Rot- door het tranendal gaan.” maar een preekbeurt. terdam gekomen. (...) Wil ulie- Op de begraafplaats sprak student Moeder Roepert-van Poppel der moeder hartelijk groeten. Zij M. Blok over: „De liefde is sterker leed aan reuma. „Ze lag later veel heeft bijna de raad Gods uitge- dan de dood.” „Een grote schare op bed. Maar ze ging zo graag diend en zal straks de onverderfe- volgde in alle stilte de spreker. naar de kerk dat ze zich erheen lijke kroon ontvangen gelijk allen De oude heer Kniep sprak na- sleepte. „Ze zullen jou nog dood die ontvangen die de verschijning mens de familie een dankwoord. uit de kerk moeten dragen,” zei Christi hebben liefgehad. Thuisgekomen heeft Roest ge- ds. P. Honkoop sr. vanaf de kan- Als Bart Roest komt, wil hem lezen Openbaring 22 en daaruit sel tegen haar. Moeder zei toen groeten. (...) Hij binde ulieden gesproken, student Blok gebeden, zachtjes tegen me: „Ach, kind, aan de troon der genade. Zeg en Kniep gedankt. Op verzoek het zou het slechtste plekje niet dat ook aan uw broeder, vrouw van Roest werd gezongen Psalm wezen.”” Huisman, en vraagt aan hem 68:2 en 10, op verzoek van Kniep Student M. Blok schreef op 1 waarom zijn ogen vol tranen wa- Ps. 69:14 en op verzoek van Hol oktober 1943 aan de familie ren toen ik wegging.” uit Amsterdam Ps. 68:7.”

9

*OP-Juni_2016.indd 9 18-05-16 10:21 Razzia Huisman. Ali Ipema uit Zwolle In de laatste maanden van de schreef: „De Heere heeft me- oorlog kon student Blok niet nigmaal getuigenis van Zijn ei- meer naar Zaandam komen. Hij gen werk, het werk Zijner heilige bedankte het echtpaar Huisman vingeren, onder jullie dakje wil- voor de aardappelen die het had len geven.” gestuurd. „Met vrouw en kinde- Moeder Roepert was volgens een ren gaat het redelijk wel. Ik preek van de vrienden „er de vrouw in Rotterdam-Zuid of in de na- niet naar om haar gedachten on- burige gemeenten.” der stoelen of banken te steken.” Tijdens de grote razzia in no- Een psalmvers dat ze graag zong, vember 1944 was hij niet wegge- was Psalm 3:2: „Maar trouwe voerd. Hij was 35 jaar, maar werd God, Gij zijt het Schild dat mij waarschijnlijk aangezien als ie- bevrijdt...” mand van boven de 40, en daar- Willem Kniep (1856-1951), in om hoefde hij niet mee: „Voor 1926 gehuwd met Leuntje Schra de vordering ben ik wonderlijk (1901-1993; ze was zijn derde bewaard. De Duitschen zijn in vrouw), schreef in 1946: „Wij mijn woning geweest, ik heb ze gaan om de veertien dagen een zelf te woord gestaan, doch God nachtje naar Zaandam en hebben verblindde hun oogen. De Heere daar een gezelschap van verschil- Willem Kniep had mij voor ze kwamen gesterkt lende kerkvormen. Daar wordt uit Ps. 62. nog een band van liefde waarge- aan het Avondmaal mochten Bij tijden hijgt mijn ziel naar de nomen. We mogen nog gedurig deelnemen, hoewel ze geen lid volmaaktheid om ontslagen te waarnemen dat de Heere in ons waren. Mevrouw Meijer-Roe- worden van mijn grootste tiran, midden is. Het is een wonder in pert vertelde: „Ze waren eens in namelijk de zonde, waarbij wij de donkere dagen die wij bele- Zaandam toen mevrouw Holle- zoete vereniging ondervinden ven. Vindt u ook niet? man naar hun logeeradres belde met des Heeren raad en wil.” Vorige week maandag zijn wij er en tegen m’n zus zei: „Laat Kniep geweest. Vandaar zijn we dins- en zijn vrouw morgen naar de Gezelschap in Zaandam dagmorgen met elkaar naar En- Oostzijde komen.” Daar zou de Ook de andere vrienden bleven khuizen gegaan. Wij hebben daar hervormde ds. D.Th. Keck uit na het overlijden van mevrouw zulke wondere dagen beleefd. En Staphorst voorgaan. Het trok Roepert contact houden met of wij in ’t spoor zaten, of waar mevrouw Kniep aan, maar haar haar dochter en schoonzoon wij ook kwamen, overal was de man zei: „Nee, dat doen we niet; Heere. De zoete vrede en liefde we mogen hier altijd aan het onder en met elkaar, het is niet Avondmaal, dus dan gaan we nu om uit te drukken.” niet naar ds. Keck. Dan hoeven Een meisje uit de gemeente we ook niet de auto te pakken.” herinnerde zich hoe mevrouw Toen kwamen ds. Keck en me- Kniep op haar logeeradres de vrouw Holleman na de dienst vaat afdroogde. „Ondertussen naar m’n zus om het echtpaar zong ze Psalm 25:2; ze had een Kniep te ontmoeten. Ds. A. stem als een bazuin. Ze liep in Verhagen was er ook en die had het zwart; ik had helemaal niet het niet zo op ds. Keck, omdat het idee dat ze zoveel jonger was die tijdens de oorlog als pro- dan haar man.” Duits bekend stond. Hij zei: „Ik ga achter deze kachelpijp zit- Ds. Keck en ds. Verhagen ten en je zet Keck maar achter Kniep en zijn vrouw waren in die andere pijp. En ik zeg geen Zaandam zo bekend dat ze er in woord.” Het echtpaar Kniep-Schra de Gereformeerde Gemeente Toch ontstond er een gesprek,

10

*OP-Juni_2016.indd 10 18-05-16 10:21 en dat verliep niet alleen heel zo vast van plan om naar Zaan- hij kwam voor kerktijd naar mij rustig, maar het viel ook goed. dam te komen met de Biddag, toe. Ds. Verhagen zei: „Ik zal een ’k had het met de fruitwagen al Wat was ik er toch rijk mee dat hoofdstuk lezen en dan doet u afgesproken, en daar komt Ali Ds. bij mij brood at, en even maar een gebed.” „Nee, dat doet (Ipema) onverwacht, omdat ze vertrouwelijk gepraat. Hij zei: u,” zei ds. Keck. Maar ds. Ver- geschreven hadden dat ze het met O, die nare dijk hier, en was niet hagen hield voet bij stuk: „Dat Betje (van der Velden-Bouman) van plan om het voorlopig weer kunt u beter dan ik; ik doe het niet vertrouwden, en had ze zich te doen, maar heeft erg makke- niet.” Ds. Keck eindigde. Bij ongerust gemaakt dat ze haar lijk gesproken, uit Habakuk, Uw het afscheid noemden ze elkaar niet meer zou zien. En ik dacht werk, Heere, enz. Jullie hebben „broertje”; zo vlak was het geval- eerst: Ik ga toch, maar toen ze er die preek ook al gehoord. En ’s len.” was, en (ouderling A.) Versteeg avonds nog naar Betje, die was ook kwam, en onder elkander zo toen aardig goed, en het viel erg Die nare dijk... makkelijk, kon ik er niet meer lief met elkaar. ’k Was er toch zo Toen Kniep in 1951 overleed, toe komen. Ali zei: „Dat zul je blij mee. Ze zei toen Ds. weg was: schreef ds. W.L. Tukker in de mij toch niet aandoen, daar ik zo hij heeft de ingewanden der hei- hervormde kerkbode van Delft: verlangd heb om onder elkander ligen verkwikt.” „Er is een grote in Israël geval- te zijn, dat je weggaat,” en een Ds. Blok had toch een volgende len.” troostprijs voor me in gedachten preekbeurt in Veen afgesproken, Knieps weduwe verhuisde begin dat Ds. Blok toch ook hiernaar- en vrouw Kniep nodigde de fa- 1952 naar Veen. Al snel schreef toe kwam, en ik dacht: och, Ds. milie Huisman uit om erbij te ze aan het echtpaar Huisman (met zal wel zo naar de kerk komen, of zijn. enkele tussenvoegingen, LV): „Was toch eerst naar Betje gaan, maar nee,

G. Huisman en L.J. Huisman-Roepert boden bezoekende predikanten gastvrij onderdak

11

*OP-Juni_2016.indd 11 18-05-16 10:21 vriend ds. Blok toch van ons. De Dat leverde niet veel op, maar Heere spare hem nog maar; geve alle beetjes hielpen. hem Zijn gemeenschap.” Van Toen vader het kosterswerk ech- Ali’s vrienden overleden ds. M. ter ook nauwelijks meer aankon, Blok en ds. P. Zandt enkele we- nam mijn man het voor hem ken na elkaar, toen het jaar 1961 waar. Vervolgens namen we het nog maar pas begonnen was. helemaal van vader over. Omdat Leuntje Kniep-Schra hertrouw- we naast de kerk woonden, ver- de met J. Smits (1896-1969), bleven de predikanten altijd bij ouderling in de Gereformeerde ons; ze konden binnendoor naar Gemeente te Meeuwen. de kerk. In 1971 stond mijn man kandi- Catecheet Roest daat voor diaken. „Dat doe ik In Zaandam bleef ouderling niet; haal me maar van de lijst,” Roest uit Scherpenzeel tot 1968 zei hij. Hij bleef er echter op catechiseren, meer dan 30 jaar staan. We kenden de consulent, lang. Hij logeerde bij diaken W. ds. R. Boogaard, goed. Die zei: Roepert. Soms week hij uit naar „Doe het nou maar. In zo’n Roeperts zwager, diaken H. Bij- kleine gemeente is het toch al kerk. Diens dochter, C. van Kla- moeilijk om mensen te vinden.” veren-Bijkerk uit Woudenberg, Op 28 april 1971 is m’n man be- herinnerde zich die logeerpar- vestigd, tegelijk met de andere tijen: „Mijn geboortehuis aan nieuwe diaken, D. Kaai.” Abraham Roepert (1884-1968) de Peperdwarsstraat in Zaandam P. Meijer bleef diaken tot hij bestaat niet meer. We woonden in 1985 naar Rijssen verhuisde. Heimwee boven het boter- en kaaspakhuis Kaai diende 43 jaar in dat ambt, Gerrit en Lena Huisman ont- van mijn vader. Op zolder slie- tot hij in 2014 naar Nijkerk ver- vingen ook brieven van ds. M. pen mijn zus en ik in het achter- trok. Inmiddels was de gemeente Blok, die hen als „zeer gelief- ste kamertje, Roest in het mid- van Zaandam in 2012 samenge- de kinderen” aansprak. Zijn den en mijn ouders, die hun bed voegd met die van Amsterdam- ziel was „vervuld met een sterk afstonden, vooraan op de over- Noord. Dat gebeurde ongeveer heimwee,” schreef hij in 1952. loop. We mochten ’s morgens een eeuw nadat de eerste dien- „Ik dacht aan de vele lieve kin- pas tevoorschijn komen als we sten waren gehouden vanuit deren Gods waarmee ik geleefd het plonzen van het water in de liefde „voor de verkondiging der had en die zijn voorgegaan in de lampetkan hoorden; dan wisten oude, beproefde, bevindelijke eindeloze vreugde. O, lieve kin- we dat meneer Roest wakker en waarheid en de beleving daar- deren, het was of ik ze zag voor aangekleed was. van.” de troon: uw moeder, Kniep, ja We zaten niet op een school van noem ze maar op.” „Gode bevo- de eigen richting. Als je zes jaar len van een dienstknecht in een was, ging je al naar de catechisa- keten, die jullie lasten oprecht tie. Roest droeg altijd een lange dragen mag voor de troon van ‘preekjas.’” Hem Wiens ogen de ganse aarde doorlopen.” Doe het nou maar... Huisman zei eens tegen ds. Blok: Haar opa Abraham Roepert was „Die preek had ik al van u ge- koster. Zijn dochter, mevrouw hoord.” „Gerrit, Gerrit, wat erg Meijer, vertelde: „Moeder was dat jou alles twee keer gezegd tegen het ziekenfonds en over- moet worden,” reageerde ds. heidsuitkeringen geweest. Toen Blok gevat. vader het werk in de tuinen niet Ali Ipema schreef aan de familie meer kon doen, zat hij zonder Huisman: „Groet ons aller lieve inkomen. Toen werd hij koster.

12

*OP-Juni_2016.indd 12 18-05-16 10:21 Neeltje Catharina Kieviet, (1) een onbekende, maar bij God gekende vrouw

C.D. Hoogendijk

oor mij ligt een oud Een terrakleurig kaftje en een Klaas Camphens. Deze verklaart versleten boekje met de gestencilde inhoud, heel simpel in een kort voorwoord dat het titelV ‘Een veracht uitverko- samengevoegd in katernen, zon- gedrukt is op verzoek van zijn ren vat’ - nalatenschap van der de naam van een uitgever. geliefde moeder, maar ook op Neeltje Catharina Kie- Ooit was dit boekje eigendom verzoek van vrienden en vrien- viet - aan hare kinderen en van Stichting Bejaardencentrum dinnen. Hij verontschuldigt zich vrienden. Rehoboth en gearchiveerd onder een beetje dat zij schreef ‘in plat- Een boekje met 102 bladzij- nummer 1381. telandstaal’, maar vertrouwt dat den, bij velen niet bekend Binnen in het boekje, dat is sa- dit niemand tot aanstoot zal zijn. omdat de oplage wellicht erg mengesteld in 1939, staat de Nu, dat zal het voor de lezers klein was en het in familie- naam van mogelijk de voorlaat- van Oude Paden ook wel niet zijn. en vriendenkring is ver- ste eigenaar W. Beverloo. En nu Haar pennenvruchten lopen wat spreid. Bij de nakomelin- staat het in mijn boekenkast. door elkaar en het is soms niet gen van Neeltje is het vrijwel De samensteller maakt zich pas helemaal duidelijk wat ze bedoelt onbekend. aan het eind bekend. Hij is de en aan wie ze het schrijft. Het zoon van bovengenoemde vrouw: staat echter vast dat deze vrouw

Neeltje Catharina Kieviet en haar man, Gerrit Camphens

13

*OP-Juni_2016.indd 13 18-05-16 10:21 een zuivere bevindelijke kennis derd. Het boekje biedt de lezer Haar ouders zijn Klaas Kieviet had van hetgeen elk mens no- brieven, dagboekstukjes, soms (1833-1916), landbouwer, en dig heeft op weg en reis naar de alleen voorzien van de maand Baaltje Broeders (1839-1918). eeuwigheid. Dan kunnen we echt of de dag, maar zonder datum. De achternaam wordt wisselend jaloers op haar zijn, al is ze reeds Ook een enkele brief aan ‘een geschreven tot in officiële stuk- lang in de eeuwigheid en alle Leeraar.’ ken toe Kieviet zowel als Kievit. strijd te boven. Om het ouder- Toch, ondanks al deze onvolko- Ze schrijft ‘Ik heb een fatsoen- wets te zeggen: een boekje met menheden, is alles de moeite van lijke, kerkelijke opvoeding ge- een kostelijke inhoud. Over een het lezen en overdenken bijzon- noten. Meer durf ik van mijn vrouw waar veel van uit ging. Rijk der waard. ouders niet te zeggen, daar ik ten begenadigd en toch arm, honge- eerste geen hartenkenner ben. rig, blind en naakt in zichzelf. Afkomst en kerkelijk leven Ten andere heb ik nooit buiten- Neeltje wordt geboren te Nieuwe gewone Godsvrucht in hen ge- Haar zoon Klaas geeft op de vol- Tonge op 23 december 1862. zien.’ gende bladzijden aan op welke wijze het handschrift van zijn moeder is overgetypt: ‘Dit werkje is door een haare klein kinderen getypt. Hier in was hy onkundig, daae dit minstens een half jaar les yst. Zoo zal de lezer vooral in het begin wel vouten vinden, doch niet zoo dat het de zin schaat.’ Hij wijst op de papierschaarste in die dagen en achtte het beter om het niet te laten drukken door een drukkerij om het boekje be- taalbaar te houden. Voorafgaand aan de eerste niet gedateerde brief van Neeltje, schrijft Klaas o.a. nog het vol- gende vanuit Sommelsdijk, in juni 1939: ‘haar schrijven was zij aan haar kinderen altyd ver- maanend, wyzende op de eeu- wige rampzaligheid. Hier kwam zy telkens op terug. Ook gaf zy schier bladzyde aan bladzyde ui- ting aan van haar schuldige en dorstende ziel. Zy stond naar de beloften dat die bevestigd moch- ten worden aan haar ziel’. Vanuit hetgeen Neeltje in dit boekje nagelaten heeft, kan sa- men met andere historische ge- gevens, een bijzonder levensver- haal worden opgesteld. Citaten uit het boekje worden in deze artikelen vanaf nu niet meer ver- meld in de ‘styl’ van het boekje, maar in beter Nederlands, hoe- wel inhoudelijk niets is veran- De Nederlands Hervormde kerk te Nieuwe Tonge

14

*OP-Juni_2016.indd 14 18-05-16 10:21 geboren op 27 november 1859. reden geweest zijn om terug te Gerrit is een zoon van Bartho- keren. Maar die reden kennen lomeus Camphens (1829-1884) we niet. Kon Gerrit geen werk en Cornelia van den Boogert krijgen? Wat was er loos in het (1837-?). De vader van Gerrit is gezin? Was er heimwee? Hier al overleden als Neeltje en Ger- tasten we in het duister. rit trouwen. Het gezin keert weer terug naar Het huwelijk van Neeltje en Nieuwe Tonge op 24 november Gerrit wordt gezegend met een 1893. Over dit alles rept Neel- groot gezin. Ze zegt: ‘Ik kreeg 12 tje met geen woord. Nergens is kinderen in 13 jaar tijd, zodat ik ook maar een toespeling op de niet uit mijn huisje kwam, dat terugkeer te lezen. naam had. Ten eerste erg zwak Na de geboorte van Cornelia en ten andere druk met mijn worden op vaderlandse bodem kindertjes’. nog vier kinderen geboren: De burgerlijke stand geeft ech- Baaltje (1895), Izak (1896), ter negen kinderen aan. Wellicht Johannes (1897) en Jacobus heeft Neeltje enkele vroegge- (1899). We laten Neeltje zelf aan Ds. M.J. Wentink boorten meegeteld die niet zijn het woord: aangegeven op het gemeente- ‘De kinderen werden groot en Ze is een meegaand meisje dat huis. Bart is de oudste en wordt de beslommeringen van het da- trouw kerkt in de Hervormde geboren op 17 oktober 1886. gelijks leven werden ook groter. kerk onder ds. M.J. Wentink In 1899 bestaat het gezin naast En de zonde, waarin wij leefden (1831-1915) en dat Gods Woord de vader en moeder uit zeven werd niet minder. Het is ge- onderzoekt. Deze predikant jongens en twee meisjes. beurd dat er vier van mijn kin- stond sinds 1880 in Nieuwe Om een beeld te krijgen van het deren lid van de muziekvereni- Tonge en overleed aldaar in wel en wee van het gezin, zijn de ging waren. Wanneer ze dan op 1915. volgende gegevens wel van be- het dorp voor de satan speelden De dominee heeft wel belang- lang en roepen soms vragen op. met hun muziek bij een of ande- stelling voor haar, want het ge- Neeltje schrijft in haar boekje re gelegenheid, dan ging ik daar beurt een keer dat ze uit de ca- veel en ook verzwijgt ze dingen, soms ook luisteren. O gruwel, techisatie komt, dat de dominee of deze zijn misschien bewust hoe kan zo’n heilig Wezen mij haar wenkt en vraagt of ze bin- door de samensteller weggela- nog dragen. Zondags lazen wij nen wil komen. Hij vraagt haar ten. de Bijbel, maar doordeweeks was of ze er iets voor voelt om belij- daar geen tijd voor. Steeds maar denis te doen. Neeltje voelt zich Emigratie? wroeten in de aarde.’ daar echter niet bekwaam voor. Bart is dus de oudste zoon In 1909 raakt dochter Cornelia Ze is dan al 22 jaar oud. Ze leeft (1886). Dan volgen Klaas zwanger en half december wordt in haar waarneming in de zonde (1887), Goris (1888) en Ger- een meisje geboren dat ze Cor- en kan dat niet verenigen met rit (1890). Op 27 februari 1891 nelia noemt. Een vader wordt het doen van belijdenis, hoewel wordt het gezin uitgeschreven niet genoemd. Buitenechtelijk ze jaloers is op Godvruchtige uit Nieuwe Tonge om vervolgens geboren dus. Niettemin wordt mensen. af te reizen naar de staat Michi- het kleindochtertje bij het ge- gan in Noord Amerika. zin Camphens ingeschreven in Huwelijk Daar wordt vervolgens Corne- de Burgerlijke Stand. Een heel Neeltje schrijft in de eerste brief lia (16 mei 1892) geboren. Het ingrijpende ervaring binnen het aan haar ‘geliefde kinderen, ge- feit dat het gezin in Grand Ra- gezin om op deze wijze weer ge- huwde, en kleinkinderen’ niet pids gaat wonen moet een po- zinsuitbreiding te krijgen. veel over haar jeugd. ging zijn geweest door emigratie Op 29 april 1886 treedt ze te een nieuw bestaan op te bouwen Verandering Nieuwe-Tonge in het huwelijk ‘over de oceaan’. Neeltje vertelt dat haar twee met Gerrit Camphens, arbeider, Er moet vanzelfsprekend een dochters, Baaltje en Cornelia,

15

*OP-Juni_2016.indd 15 18-05-16 10:21 de kerk uit ging durfde ik nie- gevoelde al meer het gemis van mand iets te zeggen.’ een Borg. Meer en meer moest Ze verbaast zich waarom de men- ik verstaan dat de beloften niet sen na zo’n prediking, onder- genoegzaam zijn zolang men de weg naar huis, over allerlei zaken Persoon, de Borg Zelf niet deel- praten met elkaar, behalve over achtig is.’ de preek. Intussen is Neeltje rond de 50 Gezinsleven jaar oud. Het is haar een wonder Na 1910 dunt het gezin flink uit dat de Heere nog naar haar heeft omdat er in de loop der jaren willen omzien. steeds kinderen huwen. Mogelijk In oktober 1916 doet ds. P. zijn sommige jongens in andere Kruijt (1885-1941)1 zijn intrede plaatsen van ons land gaan wer- in de Hervormde Gemeente van ken. Nieuwe Tonge. ‘Een zeer lieve In 1911 trouwt Klaas met Geer- leraar, waar de kerk geregeld tje Oostdijk. Later wonen zij in stampvol was en waar ik vele zoete Naaldwijk. Klaas is de samen- tranen geweend heb.’ steller van het boekje. De oudste Ds. H. Kieviet Haar leven bestaat uit de harte- zoon Bart vervolgt zijn levens- lijke belijdenis van haar schuld weg in 1913 met Angenietje van eens gingen luisteren naar een voor God, maar ook Zijn ver- Alphen. In 1916 verlaten drie dominee die sprak in de ‘stoof.’ troostingen en verkwikkingen kinderen het huis. In augustus Zo wordt het gebouw aangege- zijn haar deel. Het is echter trouwt Gerrit met Maria Mela- ven. Onder de indruk komen ze maar steeds voor een ogenblikje. nie Verpoorten. In november thuis en dringen bij hun moeder ’Ik woonde drie kwartier van het van dat jaar huwen Cornelia, de aan om ook eens te gaan luis- dorp en was te zwak om zo ver ongehuwde moeder, met Hen- teren naar die dominee. Deze te lopen, dus kwam ik weinig in drik Benjamin Lader en Go- predikant is ds. Hendrik Kie- de kerk en ik had ook nauwelijks ris met Christina Cornelia van viet (1873-1928) die vanaf mei omgang met Godzalige mensen. Rikxoort. 1913 tot eind augustus 1915 in Later heb ik wel eens gedacht, In 1918 geeft Baaltje haar ja- Dirksland staat als herder en le- dat ik er weinig aan zou hebben woord aan Pieter le Comte. raar van de Gereformeerde Ge- gehad. Het is wel de weg voor Het duurt tot mei 1920 wanneer meente. Gods volk, om onder het volk of opnieuw twee jongens gaan trou- Hij preekt vaak in Nieuwe Tonge goede leraars te verkeren. Maar wen. Izak gaat een verbintenis in de meekrapstoof – waarschijn- de Heere weet overal tijd en wijze aan met Cornelia Vroegindewey lijk aan de Duivenwaardschedijk van en is aan geen plaats gebon- en Johannes met Maria le Com- - waaruit pas later een gemeente den. Ik had goede boeken van te, zuster van Pieter le Comte. zal ontstaan. De stoof zit dan leraars die nog spreken nadat zij In 1923 verhuist het intussen stampvol. Wegens de dreigende gestorven zijn, zoals van À Bra- kleine gezin naar Sommelsdijk. oorlog worden vaak bidstonden kel, Smytegelt, Boston, Comrie. Pas in 1925 vertrekt de laat- gehouden. Onder diepe indruk- Messias heerlijkheid zijn kostelijke ste zoon uit huis: Jacobus, die ken luistert Neeltje naar de pre- geschriften, waarin ik mij dik- trouwt met Elisabeth Berits. ken van ds. Kieviet. wijls heb mogen verlustigen. En In allerlei akten en overzichten ‘Ik had nog nooit zo horen pre- dan het dierbare boek van Hen- staat de familie ingeschreven als ken als die zondag toen ds. Kie- drik van Lis. O, wat heb ik daar zijnde (doop)lid van de Neder- viet preekte. O, mijn ziel was als veel uit genoten. En dan van dat landse Hervormde Kerk. een gewaterde hof. Ik had nog boek van Ambrosius: Het zien op nooit onder een leraar geze- Jezus. Wat heb ik daar van geno- Troost in ellende ten, met zo’n smart over mijn ten, zodat ik dikwijls uit moest Neeltje bedoelt bovengenoemde zonden. Ik was verlegen voor de roepen: zalig eenzaam, met God jaren wanneer ze schrijft: ‘ ’t Was mensen, dat ik zo’n rood en dik gemeenzaam. Maar bij dit alles op een morgen toen ik slechts al- hoofd had van ’t schreien. Toen werd mijn honger al groter en ik leen thuis was. Er waren al veel

16

*OP-Juni_2016.indd 16 18-05-16 10:21 kinderen getrouwd. Vier kin- nen doen. Het was alsof er een het eeuwige leven hebbe (Joh. deren waren buiten voor het prop in mijn keel zat. Ik kon 3:16). raam enige werkzaamheden aan niet schreien, hoewel mijn ge- Maar in die liefde bleef ik niet, het doen. Ik nam een blaadje moed er behoefte aan had. Maar want de boze kwam mij gedurig van de scheurkalender naar ge- daar zij het wel begrepen en za- wijsmaken, dat het wel zo was, woonte. Daar stond een tekst gen dat ik geen eten naar bin- maar niet voor mij. Want ik had op uit Lukas 23:26, dat Simon nen kon krijgen, gingen mijn dit en dat gedaan en zoals ik wa- van Cyrene van de akker kwam kinderen en mijn man al gauw ren er niet veel. Ik moest dit zelfs en werd gedwongen. Ik kreeg de deur uit en lieten mij geluk- toestemmen. Maar de Heere liet daar zo’n medelijden mee, zo- kig alleen. Ik ging aan mijn werk mij niet alleen en gaf mij gedu- dat het was alsof ik Hem voor en ik was als een gewaterde hof. rig een troostwoordje, waarop ik mijn ogen, in de geest, in Zijn Tranen vloeiden uit mijn ogen weer leunen en steunen mocht, bloed en striemen zag. Daar Hij zodat mijn kleren nat waren. maar niet lang.’ dat kruis op Zijn striemen moest O, daar verging de oude we- dragen, zodat ik hardop begon reld door water, hetwelk ik later De volgende maal hopen we Deo te schreien. Ik had er geen erg in mocht verstaan. Ik werd met de Volente meer een blik te slaan in dat vier kinderen voor het raam liefde bedeeld, dat God de we- het hart van Neeltje aan de hand kwamen aanlopen, om te zien reld zo lief heeft gehad dat Hij van hetgeen zij nagelaten heeft wat ik deed. Verslagen vluchtte Zijn eniggeboren Zoon gegeven in haar lezenswaardige aanteke- ik toen naar de zolder, waar ik heeft, opdat een iegelijk die in ningen. op mijn knieën viel. Ik kon daar Hem gelooft niet verderve, maar niet lang blijven, want mijn kin- deren kwamen mij achterna om te zien wat ik daar deed. Maar ik kreeg deze woorden: ‘Al wa- ren uwe zonden zo rood als karmozijn, ze zullen worden als witte wol.’ Want toen heb ik ook mogen verstaan en mogen zien dat ik en de gehele wereld ver- doemelijk voor God lagen en dat ik tegen al de geboden Gods zwaarlijk gezondigd had. Ik had Gods beeld verloren en ik moest sterven zoals ik was geboren. Ik moest eeuwig omkomen en dat zonder Borg. Maar o, wonder van genade, de Heere ontsloot de weg voor mij om tot die ge- geselde en gefolterde Heiland mijn toevlucht te nemen. En ik mocht later verstaan dat er een deur van hoop, voor alle zon- den, in Jezus’ diep doorboorde wonden was. De kinderen riepen mij en zei- den: ‘ Moeder, komt u eten, 1 Z ie van H. Hille en J. Mulder want de tafel is al gedekt.’ Ik was Kzn: ‘Een stren- van de zolder naar de schuur ge- ge geselroede, gaan. Ik was niet bekwaam om in uit het leven en huis te gaan om iets voor mijn werk van Ds. P. kinderen en mijn man te kun- Ds. P. Kruijt en zijn tweede vrouw Elisabeth Kruijt-Stam Kruijt’

17

*OP-Juni_2016.indd 17 18-05-16 10:21 Van Golverdinge, oefenaar en uitgever in Den Haag

A.Jobse

Het is in het begin van de ja- Bekering bestemd, ware het niet dat een ren dertig van de negentien- De jongen wordt getroffen door hevige ziekte vader van dit plan de eeuw dat op zekere avond het vuur en de overtuiging die de doet afzien. Als vijftienjarige een jongeman van een jaar spreker tentoonspreidt en nog jongen verkoopt Jan wel tekst- of zestien door de straten van meer door de zekerheid van de boekjes van de voorstellingen in onze hoofdstad loopt. Als dingen waarvan hij getuigt. De een boekhandel en dan woont hij door een onzichtbare hand macht van Gods Woord grijpt meestal ook de toneelvoorstel- wordt hij getrokken naar hem aan in het binnenste van lingen bij. Gods huis. Hij hoort gezang zijn ziel. Bevend over zijn hele li- Uit nieuwsgierigheid gaat Jan als hij langs een helder ver- chaam kan hij het zelfs in de zaal op een zondag een roomse kerk licht lokaal loopt en door niet uithouden en haast hij zich binnen, zonder dat hij overigens een onweerstaanbare begeer- naar zijn woning, waar hij zich op het besef heeft dat het om een te gedreven, stapt hij naar zijn bed laat vallen en rust zoekt roomse kerk gaat. Dit bevalt va- binnen, waar hij een schare door de slaap. Echter, de slaap der niet erg en hij zegt tegen zijn mensen ziet die aandachtig wijkt van zijn ogen en het wordt zoon: “Wij zijn niet rooms, onze luistert naar een spreker die voor hem een bange nacht. familie is protestants”. aan het eind van de zaal ach- Wie is deze jongeman? Zijn Zo zien we Jan op die bewuste ter een tafel staat. naam is Jan van Golverdinge, avond het eerdergenoemde lo- geboren in 1813 in Amsterdam. kaal binnengaan. Omdat hij Hoewel protestants gedoopt, graag wil weten wie de spreker is wordt hij nauwelijks in de leer die zoveel beroering in zijn ziel van de waarheid opgevoed. Zijn heeft veroorzaakt, doet hij er ouders zijn in naam gerefor- onderzoek naar. Het blijkt de meerd, maar bekommeren zich tot God bekeerde Israëliet Isaäc eigenlijk niet over de welstand da Costa te zijn. Hij houdt re- van hun ziel en die van hun kin- gelmatig Bijbellezingen in Am- deren. Hun grootste zorg is hoe sterdam. Daarop begeeft Jan zich hun kinderen goed door de we- naar diens woning om hem te reld zullen komen en dat zij een spreken. Op diens vraag: “Wel, goede plaats in de maatschappij jonkman! Wat is er van uw bege- zullen verkrijgen. Vader is als ren?” barst van Golverdinge in timmerman verbonden aan de tranen uit en hij roept: “Och, Stadsschouwburg van de hoofd- help mij en zeg mij hoe en waar stad en zijn oudere broer wordt ik de rust kan weervinden die daar voor acteur opgeleid. Ook ik gisteravond onder uw voor- Jan wordt voor het toneel voor- dracht verloren heb! Wat u toen

18

*OP-Juni_2016.indd 18 18-05-16 10:21 Vader is als timmerman verbonden aan de Stadsschouwburg van de hoofdstad

van de eeuwigheid gezegd hebt, u geven kan”. Vanaf dat moment heid te vragen. Een waarheid benauwt en beangst mij: zo kan maakt Van Golverdinge daarvan die bijna vergeten lijkt te zijn, ik niet langer leven!” Da Costa een ijverig gebruik. Da Costa zo zelfs dat de bekende Hendrik vraagt belangstellend of hij dan verliest hem niet uit het oog en de Cock na negen jaar predikant onder zijn hoorders was en probeert vooral zijn geestelijk te zijn geweest, nog nooit van de waarom. “Zeg mij, bezoekt u dan welzijn te behartigen. De wereld Dordtse Leerregels had gehoord. nooit de kerk?” Het antwoord is verliest vanaf die tijd haar glans En als dat al zo is bij de dienaren ontkennend. “Leest u dan niet voor de jongeman en hij leert des Woords, hoe droevig is het in de Bijbel?” vraagt Da Costa naar een hoger goed zoeken en dan gesteld bij de leden van de verder. Ook die vraag moet Jan naar een schat vragen die de we- zichtbare kerk? Het gevolg is dat ontkennend beantwoorden, hij reld niet kent en geeft. Ernstig er ook bijna geen goede Christe- ziet in huis nooit een Bijbel. en biddend onderzoekt hij Gods lijke boeken worden uitgegeven. Dan zegt Da Costa: “Die be- Woord, totdat het heil in Chris- Er ontstaat opnieuw een grote nauwdheid heb ik u niet opge- tus ook zijn deel mag zijn. belangstelling voor goede boe- legd en kan ik u ook niet ont- ken, waarin vragen van het hart nemen; zondagsavonds houd ik Boekhandelaar beantwoord worden. De beken- hier aan huis voor mijn Chris- In deze op het gebied van het de Willem de Clercq laat zich in telijke vrienden Bijbellezing; kerkelijk erf bewogen tijd is er die tijd tegenover Da Costa ont- ik vergun u de vrije toegang en sprake van een geestelijke ont- vallen, terwijl hij met hem door raad u ten sterkste aan daarvan waking uit de slaap van de dood de Amsterdamse straten wandelt: gebruik te maken. Dit is voor waarin velen verzonken liggen. “Ik heb brieven uit Den Haag het ogenblik de enige raad die ik Men begint weer naar de waar- ontvangen waarin geklaagd wordt

19

*OP-Juni_2016.indd 19 18-05-16 10:21 Oefenaar Van Golverdinge, aanvanke- lijk onbekend in de residentie, komt al spoedig in kennis met godvrezende en waarheidlie- vende personen die hem in hun kring opnemen. Veel wordt er gesproken over de toestand van land en kerk en gebeden om herstelling en een opleving. De Afscheiding, begonnen in 1834 in Ulrum, breidt zich intussen over het hele land uit. Ook in Den Haag voelen velen zich met hart en ziel aan de gereformeer- de leer verbonden en zij willen graag uitgaan op de voetstappen der schapen en zich legeren bij de woningen van getrouwe her- ders, die hen weiden in Gods onbedrieglijk Woord. Ongeacht of dit hoon en smaad, geld- boeten en vervolging tot gevolg heeft. Gedurende de zondagen wordt Gods Woord naarstig on- derzocht in de huizen van deze godvruchtigen en Van Golver- dinge sluit zich bij hen aan. Een kleine gemeente van Afge- scheidenen wordt gesticht, die Isaäc da Costa eerst samenkomt ten huize van advocaat A.M.C. van Hall en dat men daar zo moeilijk Chris- de weg om hem uit zijn wereldse daarna in de werkplaats van een telijke boeken kan bekomen. Zou omgeving te halen en de schouw- van zijn vrienden. In deze kring er hier niet iemand te vinden zijn burgboekhandel waaraan hij ver- merkt men op welke gaven van die te ’s Gravenhage een Chris- bonden is, vaarwel te zeggen. In hoofd en hart de jeugdige Van telijke boekhandel wil vestigen?” de Papestraat in Den Haag huurt Golverdinge heeft en al spoe- Juist komt daar Jan van Gol- Van Golverdinge een eenvou- dig wordt hij tot opziener van de verdinge aanlopen. “Daar is uw dige woning, waar hij in no- gemeente verkozen om de Kerk man”, zegt Da Costa en prompt vember 1833, slechts twintig jaar van Christus in Den Haag te vraagt hij aan Jan van Golver- oud, een Christelijke boekwinkel dienen. Daarbij wordt hem ook dinge: “Zou u geen lust hebben opent. Het lokt spotters uit om verzocht om voor de kring van naar Den Haag te gaan om daar te smalen op de Christelijke lec- de gemeenteleden een woord te een Christelijke boekhandel te tuur die er is uitgestald. Maar er spreken. Hoezeer de nederige vestigen? Onze vrienden schrij- komen ook veel belangstellenden jongeman ook tegen dat verzoek ven dat daar zo’n behoefte aan om boeken te kopen en op den opziet, toch bezwijkt hij voor de is”. Hoewel Van Golverdinge de duur gaat hij ook zelf boeken sterke aandrang van de broe- nodige bedenkingen naar voren uitgeven. In 1841 moet hij zelfs ders. Ook is hij bang om de roe- brengt en verlof vraagt om het een ander pand in de Vlaming­ ping van de Heere te weerstaan voorstel in overweging te nemen, straat betrekken, omdat zijn zaak en zijn talenten in de aarde te is Gods voorzienigheid hem al zo bloeit en zijn boeken zo’n begraven. Zeven jaren achtereen voor. De Heere opent hiermee goede aftrek genieten. spreekt hij tot tweemaal toe op de

20

*OP-Juni_2016.indd 20 18-05-16 10:21 dag des Heeren. Hij doet dit met uit de H. Schrift door J. van Golverdinge, een bewogen wijze genodigd tot veel liefde en toewijding. Over overleden te ’s Gravenhage de 12 De- de van God gegeven Zaligmaker. zijn preekarbeid in Den Haag cember 1888. Het boek bevat een Bekommerden over het heil van lezen we: “Welk een rijke zegen voorwoord en levensschets door hun ziel worden met aandrang de Heere op die eenvoudige ar- zijn schoonzoon G. de Braal, gewezen op Christus, Die een- beid heeft willen schenken, zal Chr. Gereformeerd predikant maal als de koperen slang ver- in de grote dag des Heeren eerst te Dinteloord. Daaruit hebben hoogd is, opdat een iegelijk die volkomen gezien worden. Zijn we ook voor dit artikel infor- in Hem gelooft niet verderve, werk was niet ijdel in de Heere, matie kunnen putten. De toe- maar het eeuwige leven hebbe. de Heilige Geest wrocht mede, spraken zijn de moeite van het Gods kinderen worden lieflijk zodat die eenvoudige werkplaats lezen meer dan waard. Ze zijn onderwezen in de verborgen- voor velen een onvergetelijke eenvoudig, maar geestelijk van heden van Gods Woord en hun plaats, een Bethel, een poort des inhoud en bevatten een hel- wordt voedsel toegereikt op de hemels geworden is”. dere verklaring en toepassing levensweg. De toespraken acht Van zijn oefeningen zijn er een van de tekst. Theologisch zijn ze schrijver dezes zelfs geschikt aantal in druk verschenen en evenwichtig wat de verhouding voor de leesdiensten in de hui- door hemzelf uitgegeven. Dit Wet en Evangelie betreft. In de dige tijd en hij heeft deze voor boek is nog antiquarisch te ver- toepassing worden de zorgeloze dat doel niet lang geleden ook krijgen onder de titel: Gedachte- hoorders ernstig gewaarschuwd gebruikt. Het boek is een rijke nis – Twintigtal nagelaten toespraken niet door te gaan op de door erfenis die ons is nagelaten uit naar aanleiding van verschillende teksten hen gekozen weg, maar ook op de tijd van de Afscheiding.

In de Papestraat in Den Haag opent hij een christelijke boekwinkel

21

*OP-Juni_2016.indd 21 18-05-16 10:21 de Christelijke Gereformeerde Kerk. Tijdens de begrafenis van ds. Ledeboer in 1863 voert Van Golverdinge het woord op het kerkhof. Vanaf 1877 gaat de Haagse oefenaar regelmatig voor in het naburige Scheveningen, waar geen leraar is. Onder het eenvoudige vissersvolk is Van Golverdinge zeer geliefd. Hij is hun als een vader en hij noemt hen “zijn kinderen”. Hij is er ruim drie jaar werkzaam, totdat ook deze gemeente een eigen predikant krijgt in de persoon van ds. J. Schotel.

Levenseinde Aan beproevingen ontbreekt het Van Golverdinge niet in zijn le- Titelblad van de Twintig nagelaten ven. Na een gelukkig huwelijk Ds. G. de Braal, de schoonzoon van J. van toespraken van negen jaar ontvalt hem zijn Golverdinge geliefde vrouw en blijft hij met Van Golverdinge geniet in ruime vijf kinderen achter. Hij trouwt tot aan de poorten des doods mate het vertrouwen van de kerk opnieuw, maar na enige jaren genaderd scheen en hij niet an- van zijn dagen. Als persoon heeft ontvalt hem ook deze echtgenote ders dacht en wenste dan heen te hij ook alles mee: zachtmoedig, door de dood. In zijn ouder- gaan. Hoe straalde toen het licht minzaam en vriendelijk. Om dom moet hij zelfs een derde van Gods vertroostend aange- de sacramenten te bedienen, echtgenote ten grave dragen. zicht hem in de ziel, hoe was moeten regelmatig predikanten Daarnaast verliest hij vier kin- alle vreze des doods verdreven, van elders komen, die hij gast- deren uit verschillende huwe- hoe verlangde hij toen naar het vrij onderdak biedt. We lezen de lijken. Zwaarmoedig van aard volmaakte hemelleven, welk een namen van H. de Cock, L.G.C. zijnde, vindt hij meer in Heman heimwee was er toen in zijn hart Ledeboer en H.H. Middel. Op dan in de kamerling zijn beeld, om bij Jezus te zijn, hoe was de een gegeven moment krijgt de hij gaat vaak zijn weg met droef- glans van blijdschap op zijn aan- Haagse gemeente zelfs een eigen heid. Dikwijls ontbreekt hem de gezicht verspreid, hoe vol moed, predikant in de persoon van ds. troost van de genade die de Hee- hoe verheugd was hij in de Hee- H. Joffers, gekomen uit de pro- re hem geschonken heeft. De re! Het waren de beginselen der vincie Groningen. Daarmee valt andere kant is dat hij niet zelden eeuwige vreugde, de eerstelin- voor Van Golverdinge een be- anderen van Gods kinderen tot gen des Geestes!” Tot blijdschap hoorlijke last van de schouders. bemoediging en vertroosting is. van zijn kinderen en vrienden Hij blijft ouderling van de ge- Waar hij zichzelf vaak moet af- knapt hij echter weer op en mag meente en spreekt er ook regel- schrijven voor de Heere, is hij hij nog drie jaar onder hen zijn. matig, maar wordt ook in ande- anderen tot steun, zelfs als hij In augustus 1888 spreekt Van re plaatsen uitgenodigd om het maar iets van het werk van God Golverdinge voor de laatste maal Woord te spreken. Helaas komt meent te bespeuren. Toch mag in Den Haag, als hij een morgen- het in 1857 tot een breuk tussen hij in later jaren meer van de beurt waarneemt voor de plaatse- ds. Joffers en Van Golverdin- blijdschap in de Heere ervaren lijke predikant, ds. Doorn. Zijn ge. Aanvankelijk sympathiseert en daarvan getuigen. Ds. De tekst is Jesaja 65:8. Niemand laatstgenoemde met de kruis- Braal schrijft: “Onvergetelijk is vermoedt op dat ogenblik dat het gezinden en ledeboerianen, ons het jaar 1885, toen hij door de laatste maal zou zijn dat deze vanaf 1869 is hij aangesloten bij een zware krankheid bezocht, beminde oefenaar voorgaat en

22

*OP-Juni_2016.indd 22 18-05-16 10:21 onverwacht, al op 12 december zijn begrafenis. Het woord wordt 1888. Als een van zijn kinderen gevoerd door resp. ds. Wisse, ds. hem vraagt of hij wenst heen te Kleinendorst, ds. Doorn en ds. gaan, is het antwoord: “Als de ge- De Braal. “Eén toon werd uit al- meenschap met Christus levendig ler mond gehoord (schrijft de is in de ziel, dan ligt de begeerte laatstgenoemde): Gode zij van altijd boven op het hart, om heen alles de eer, voor hetgeen Hij te gaan, want ontbonden te wor- ons in Vader Van Golverdinge den en met Christus te zijn, is geschonken heeft”. Hij voegt er- zeker verreweg het beste, doch ik aan toe: “Diep bewogen verliet de heb het hier nog zo kwaad niet, ik grote schare deze stille rustplaats wil ook nog wel wat blijven”. Met en voorzeker slaakte menigeen de andere woorden: zoals de Heere zucht: Mijn ziel sterve de dood doet, is goed. Na een acute long­ des oprechten, mijn einde zij ge- aandoening komt spoedig het lijk het zijne, terwijl menig kind einde. Op 17 december wordt van God hem in de geest toeriep: De heer J. van Golverdinge zijn stoffelijk overschot onder Lieve Vader Van Golverdinge! overweldigende belangstelling ter Tot wederziens!” Op zijn graf- dat zijn einde zo nabij is. Op 28 aarde besteld. Een onafzienbare steen staat gebeiteld: “Zalig zijn de november 1888 viert hij zijn 75e schare mensen, uit Den Haag en doden die in den Heere sterven”. verjaardag. Kort daarna schrijft Scheveningen, zijn getuigen van hij aan zijn schoonzoon: “Inzon- derheid uw schrijven dat het ver- zoendeksel de gehele wet bedekte, is niet zonder invloed op mijn Uit een oefening van Jan van Golverdinge over Hoogl. 2:16, 17a gemoed geweest. Het was mij of Wat u aanbelangt, die vreest dat het voor u niet is, u wijzen wij ik iets zag van de liefde van Jezus op de roepende stem van Christus tot de einden der aarde, Jes. tot mijn ziel, van Zijn waarheid 45:22: “Wendt u naar Mij toe en wordt behouden, al gij einden dat Hij het zo meende; ik heb der aarde!” op de volheid van Christus, Die alle gerechtigheid en eens in een godzalig schrijver ge- sterkte bezit; wij wijzen u op de wil van Christus om dit heil aan lezen: “het rechte zien van Jezus ellendige zondaren te schenken. Want als Hij daartoe geen lust brengt altijd enige verzekering had, zou Hij niet van de hemel gekomen zijn. Indien wij dan mede”, en mij dacht, daarvan ge- waarlijk behoefte aan Hem hebben, indien wij dan waarlijk liefde voelde ik iets; ik werd toen zeer tot Hem wensen te bezitten, zo laat ons ook geloven dat dit alles bedroefd dat ik de Heere door van Hem is en welk een bereidwillige Zaligmaker Hij is, dat im- mijn ongeloof zo schrikkelijk mers de schoonste blijken zijn dat Hij Zich met ons wil vereni- vertoornd had, maar het was mij gen. Maar velen zullen klagen dat zij zo onder het stof besloten zo aangenaam dat te mogen be- zitten, door zeer veel bekommeringen geprangd, hoewel zij we- lijden en te erkennen. Het ganse ten dat er vroeger tussen Christus en hen heel wat is omgegaan, gelaat van mijn hart werd door echter nu als door een langdurige droogte een gespleten aarde dat geloofsgezicht veranderd, het gelijk zijn. Maar kinderen Gods! Is de hand des Heeren dan ver- is nu alles zo stil, ik denk niet aan kort? Kan Hij niet al die schaduwen doen vlieden? Al die bergen mijzelf, maar alleen aan Hem, slechten? Hebt gij dit wel niet meer ondervonden? Is Zijn trouw hoe ik Hem toch recht zal zoeken niet groot tegenover uw ontrouw? En zou gij gaarne weder in te dienen”. Ds. De Braal voegt Zijn gunst en liefde willen delen, zoals gij het wel vroeger gedaan eraan toe: “Zie, zo was het leven hebt? Welnu, daar is een weg toe, en die is: een gulle overgave van Vader Van Golverdinge, door aan uw hemelse Leidsman. Als gij in uw hart kunt verklaren dat licht en donker, op hoop tegen gij met Zijn leiding tevreden wilt zijn, dat gij het onwaardig zijt, hoop gelovende, door stormen wel dan is het duizend tegen één, of de Heere zal Zich aan u en onweder, stevenende naar de openbaren, dat Hij ook voor u, hoe ellendig gij u ook bevindt, haven der eeuwige rust”. En die in de wereld is gekomen. rust komt spoedig, zijn einde is

23

*OP-Juni_2016.indd 23 18-05-16 10:21 Van de school van Mercurius tot een vaardig krijgsman Ds. Cornelis Bouthoorn en Waarder

J.P. Neven

e bekende Hervormde Ouders waal is afkomstig uit Benschop, predikant Cornelis De vader van Cornelis is Nico- maar overleed op 13 juni 1850 DBouthoorn is afkomstig uit laas Bouthoorn, geboren op 8 te Lange Ruige Weide. Cornelis buurtschap Lange Ruige november 1812 en landarbeider was toen nog geen twee jaar. Hij Weide, kerkelijk vallend van beroep. Moeder Lijsje Ver- is geboren op 19 oktober 1848 te onder Waarder. Toen hij op latere leeftijd predikant was in Dordrecht, kwam hij ook dikwijls doordeweeks preken in Ouderkerk aan den IJs- sel, waar hij na de dienst te gast was bij de Ouderkerkse ouderling C. de Jong. De heer A. de Redelijkheid, Hervormd godsdienston- derwijzer aan de Lageweg, was daar ook bij en hoorde de verhalen uit de jeugd van Cornelis Bouthoorn en te- kende die op in zijn blad Een Lichtende Kaars. De ontmoeting en de verhalen kwamen bij hem terug toen hij in 1971 te Dordrecht op de begrafenis van een be- vriende godsdienstonder- wijzer langs het graf van ds. Bouthoorn en zijn vrouw liep.

De boerderij van de familie Bouthoorn aan het Westeinde te Waarder. De eerste steen is gelegd door Neeltje Bouthoorn, een nicht van ds. Bouthoorn en dochter van zijn broer, waar ds. Bouthoorn dikwijls kwam

24

*OP-Juni_2016.indd 24 18-05-16 10:21 Lange Ruige Weide, een buurt- schap onder Waarder in het Zuid-Hollandse polderland. Vader Nico hertrouwde in 1851 met Cornelia de Jongste en ver- trok naar Oudshoorn, waar hij winkelier werd. Daar groeide Cornelis verder op tot hij in 1860 in Waarder ging wonen, waar zijn oom Pieter Bouthoorn een boerderij had die stond aan het Westeinde. Waarom Cor- nelis zoveel verhuisde is ondui- delijk. In 1871 vertrok hij weer naar Oudshoorn, in mei 1872 naar Utrecht en op 1 mei 1873 vestigde hij zich opnieuw in Waarder. Een jaar later woonde Cornelis weer in Utrecht, waar hij in 1879 de studie theologie startte. Een mogelijke oorzaak van al die verhuizingen is dat Cornelis het beroep van koop- man uitoefende: hij was hande- laar in potten en pannen. Hij trok door de buurtschappen en stond ook op markten. Hij pro- beerde zo zijn handelswaar aan de boerenbevolking te slijten.

Bekering Met drie vrienden trok Cornelis er tot zijn negentiende jaar re- gelmatig opuit. Hij was de vro- lijkste van de vier. Ze maakten mensen bang door deuren open te gooien en op ramen te tik- ken. ‘Op een avond trokken zij eropuit, om in de buurt mensen bang te maken. Een huis, waarin een Godzalige vrouw woonde, was het doel en mikpunt. Wer- kelijk bangmakerij: en de men- sen de stuipen op het lijf jagen. Dat was al even aan de gang en zij gingen maar niet weg. Wat moest die vrouw ertegen beginnen? Zij kreeg een ingeving, om een pot koffie te gaan zetten. Dat deed ze. Waartoe wist ze niet. Op het moment dat de vier bel- hamels weer begonnen, stond de Cornelis dacht zijn leven lang koopman te blijven, maar God beschikte anders

25

*OP-Juni_2016.indd 25 18-05-16 10:21 vrouw achter de deur, één van Deze vrouw had zeer zeker ook zon stond al hoog aan de hemel hen deed de bovendeur open en een zwaard en een boog en pij- te lichten op de nieuwe werkdag. stak zijn hand uit naar de klink len; deze jongelingen verklaar- Zij hadden bij de petroleum- van de onderdeur, om die open den later, dat het beslag op hen lamp het licht van de zon daar- te stoten. Tegelijk legde de vrouw viel, toen zij hen nodigde bin- buiten voor het licht van een haar hand op zijn hand en zei: nen te komen. Die slag was al- brandend huis aangezien. Toen “Kom er maar in, goed volk mag vast raak. En toen zij onder het zij buiten gingen kijken, waar de altijd binnenkomen.” Dit legde koffiedrinken sprak, werden brand was, zagen zij het licht van direct beslag, zodat zij niet weg vier pijlen door de Heere afge- de zon. Er stond geen hooiberg konden lopen. De hand, die ge- schoten. Vier jongelingen waren in brand, maar hun harten wa- grepen was, was die van Cornelis trefpunt van die pijlen van de ren de ganse nacht brandende in Bouthoorn. Op zijn hart zou in eeuwige zondaarsliefde. Cor- hen. Cornelis Bouthoorn nam het verdere van deze avond ook nelis Bouthoorn was met zijn zijn kar weer op en ging verder.’ beslag gelegd worden. kameraden aan het einde, om De vrouw leidde deze vier on- mensen bang te maken. Zij wa- Theologische studie deugden als lammetjes in haar ren nu zelf bang. Het zou im- Aanvankelijk dacht Corne- huis. Er ging wat van haar uitno- mers voor de eeuwigheid slecht lis zijn leven lang koopman te diging uit. De koffie was al gezet. met hen aflopen. Vanzelf zijn zij blijven, maar God beschikte Zij kregen alle vier te drinken. later wel meer op bezoek bij deze anders: hij werd gedrongen de Daar zaten ze, verlegen, be- vrouw geweest.’ Volgens overle- studie theologie te gaan volgen. schaamd. De vrouw ging onder vering in Waarder was deze oude Toen hij 25 jaar predikant was, het koffiedrinken van God en christin vrouw Muis. blikte hij terug op deze peri- Zijn dienst spreken. Zij sprak uit ode: ‘Opgeleid in de school van Gods Woord en uit haar bevin- Brand! Mercurius, dacht ik levenslang delijk leven. En de Heere zegen- Cornelis bleef met zijn pot- handelsman te blijven en Hem de het. Aan wie? Aan alle vier. ten en pannen de boerderijen te prediken langs wegen en stra- Vier deugnieten werden tegelijk in de buurtschappen langsgaan. ten, op markten en pleinen, in in het hart gegrepen. Ontroe- Nu raakte hij echter dikwijls in stoomboten en in spoortreinen. rende gebeurtenis. gesprek met hen die de Heere Het ging mij goed en ik leefde Later in de avond gingen ze met vreesden. ‘Op een middag was geheel voor de handel en dacht een hart, dat aan stukken was naar hij weer binnengehaald om thee als koopman mijn God te moe- huis. Toen verstond de vrouw, te drinken. Zijn kar met potten ten en te blijven verheerlijken. waarom zij koffie moest zetten. en pannen stond aan de kant Doch de Heere had iets anders De geschiedenis uit het leven van van de weg. Hij geraakte met die voor mij weggelegd. Had ik, bui- Elisa herhaalde zich. Israël had vrouw en een paar aanwezigen ten de handel, een keuze moeten veel overlast van de benden der in het gesprek over de eeuwige doen, dan ware ik liever genees- Syriërs. De profeet Elisa haalde belangen van hun onsterfelijke heer geworden, maar neen, Hij hen midden in Israël, toen de ziel, zodat zij de avond er bij riep mij tot het leraarsambt, en Syriërs op Elisa’s gebed met namen. Er kwam niets meer van ik gehoorzaamde Zijn stem, en verblindheden geslagen waren: venten en verkopen terecht. De ging mij voorbereiden op de “Zal ik hen slaan? Zal ik hen vrouw stak de petroleumlamp taak die mij wachtte.’ slaan, mijn vader?” Doch hij aan en de man ging de vensters ‘Hij, Die mij riep’ – zo vervolgde zeide: “Gij zult hen niet slaan; sluiten. De gesprekken werden ds. Bouthoorn verder – ‘hielp zou gij ook slaan, die met uw al levendiger en zij geraakten de mij niet alleen tijdens mijn zwaard uw zwaard gevangen had? tijd kwijt. Op een moment zegt voorbereidende studiën, maar Zet hun brood en water voor, dat één van hen: “Er is brand!” Zij ook aan de Academie te Utrecht, zij eten en drinken, en tot hun keken door een kier van de ge- alwaar ik al heel spoedig in aan- heer trekken.” En hij bereidde sloten vensters. En waarlijk, het raking kwam met lieve kinderen hun een grote maaltijd, dat zij was buiten licht: brand! Maar Gods. Veel goeds heb ik geno- aten en dronken; daarna liet hij zij vergisten zich. Want de nacht ten vooral door de omgang met hen gaan. (2 Koningen 6). was al sprekende omgegaan. De godvrezende jongelingen. Ook

26

*OP-Juni_2016.indd 26 18-05-16 10:21 huis en hart van de professoren tellen wat de Heere aan haar ziel te laten liggen. Een poosje later stonden voor mij open.’ had gedaan, en dat zij daar nu zo kwam hij thuis, sloot de Bijbel Dat het geen gemakkelijke weg van onder de indruk was, dat zij met een zuchtend hart en zag tot was, blijkt uit wat ds. Bouthoorn bijna onbekwaam was voor haar zijn grote verbazing een biljet over zijn studietijd zei: ‘Ik heb arbeid. Er ontspon zich een van honderd gulden daaronder gedurende mijn studietijd een aangenaam gesprek en het is al- liggen. Hij heeft nooit geweten zware en moeilijke weg gehad. tijd vriendschap gebleven.’ wie het daar heeft gelegd, maar Niet zelden werkte ik des daags Dezelfde bron – de kleinzoon het als uit ’s Heeren hand ont- voor een ander en des nachts van de vrouw uit de tabakswin- vangen. Het werd weer licht van voor mijzelven, om zodoende in kel – vermeldt ook een bijzon- binnen en de Heere zorgde ook mijn studiekosten te voorzien, dere uitredding: ‘Een poosje verder voor hem, zodat hij zijn maar het was Israëls God, Die later werd de jonge Bouthoorn studie kon voltooien.’ mij krachten gaf.’ erg bestreden in zijn roeping tot De studie te Utrecht vorderde Een bijzondere ontmoeting had het predikambt. Hij had name- overigens snel: de inschrijving student Bouthoorn in een ta- lijk geen cent meer en kon zijn aan de universiteit te Utrecht bakswinkel te Utrecht. De vrouw kostjuffrouw niet meer betalen. was op 13 maart 1879. In de achter de toonbank vroeg hem Het was avond en hij had het Domstad kwam hij in aanraking om zelf maar geld te wisselen. ‘Ik zo benauwd, dat hij het in huis met godvrezende studenten. Op kan niet rekenen op het ogen- niet meer kon uithouden. Hij 5 juni 1881 slaagde hij voor het blik, zei de vrouw. Op de vraag liep naar buiten – na de Bijbel voorbereidend examen. Op 24 hoe dat kwam, begon zij te ver- waarin hij zat te lezen op tafel januari 1883 vond het kandi-

Ds. Bouthoorn kwam op een bijzondere wijze op de kansel van Waarder terecht

27

*OP-Juni_2016.indd 27 18-05-16 10:21 daatsexamen plaats, maar Cor- De Redelijkheid verhaalt hier- kwijt. Half tien de dienst be- nelis werd afgewezen. Op 22 van: ‘Hij had nooit gewild of gonnen. En om half één gaf een juni dat jaar slaagde hij ech- gedurfd, in zijn woonplaats van diaken een tip hoe laat het was. ter voor dit examen wel. En op voorheen te spreken. Maar in Dominee beëindigde de dienst. woensdag 10 september slaagde 1914 brak de oorlog op 1 augus- Om die ’s avonds voort te zetten. hij voor het proponentsexamen tus uit. Ds. P. de Looze was in Maar in Waarder was bekend voor het Provinciaal Kerkbe- de jaren 1907-1915 predikant te geworden, dat de dienst zo on- stuur van Overijssel, waardoor Waarder. Bij het uitbreken van gewoon lang geduurd had. Ds. hij toegelaten werd tot het ambt de oorlog werd het publiek niet Bouthoorn had gesproken. van predikant. Kandidaat Bout- meer per trein vervoerd. Ds. De De Gereformeerde kerk was ’s hoorn kreeg direct 29 beroe- Looze kon niet preken in zijn avonds leeg. Want ds. Voogel, pen, zeer veel gemeenten waren plaats. Maar iemand had gezien die daar ’s morgens gepreekt had vacant. Het beroep naar Sprang dat ds. Bouthoorn bij zijn fa- en des avonds weer moest voor- nam hij aan. Hij trad voordat milie was. Die kon ook niet met gaan, maakte bekend, dat zij al- hij predikant werd in het huwe- de trein weg. Die man zei het len naar de Hervormde kerk lijk met de in Friesland gebo- de kerkenraad en zij vingen ds. gingen om ds. Bouthoorn te be- ren Lolkjen Kramer. Zij kregen Bouthoorn. Voor het eerst op luisteren. Toen waren er zit- en twee kinderen: Lijsje Lolkjen de stoel van zijn vroegere woon- staanplaatsen tekort. Hij sprak Hijlkjen, die zou trouwen met plaats. Hij begint de dienst en toen weer uit een wonderdoend ds. Ph.J. Vreugdenhil, en Bauke probeert in het oog te krijgen God. Doch bleef nu meer bij Nicolaas Benedictus, die pre- zijn drie kameraden, met wie hij zijn tekst.’ dikant werd in de Nederlandse in de wereld geleefd had en te- Op het laatst van het leven – zo Hervormde Kerk en de eerste gelijk tot verandering gekomen. vermeldde de heer A. de Rede- voorzitter werd van de Inwen- En jawel hoor! Op een achterste lijkheid werd hij in zijn preken dige Zendingsbond. bank ziet hij ze alle drie bij elk- kinderlijk. In het kerkgebouw ander zitten. Toen brak zijn hart aan de Lageweg heeft hij op Voorgegaan in Waarder van het wonder Gods. Hij vergat hoge leeftijd één keer ’s zondags Ds. Bouthoorn diende de vol- zijn tekst en ging tegen zijn drie dienst gedaan in zijn plaats.‘ Hij gende gemeenten: na Sprang vrienden het grote wonder Gods sprak als een kind. En hij preek- (1884-1887) volgde Oud- uitroepen. Hij geraakte niet al- te als een geoefend krijgsman.’ Beijerland (tot 1889), Dirksland leen zijn tekst, maar ook de tijd (tot 1892) en Groot-Ammers (tot 1897), Ede (tot 1903) en als laatste Dordrecht (tot zijn eme- ritaat op 25 december 1924). Opmerkelijk is dat hij in Waar- der zeer lang niet is voorgegaan. Hij werd er wel beroepen in de tijd dat hij in Groot-Ammers stond. Gezien de veelheid van beroepen – maar liefst zestien in deze gemeente – is hij hier niet gaan preken. Toch kwam ds. Cornelis Bout- hoorn op een bijzondere wijze op de kansel van Waarder te- recht. Het was op een zater- dag in de tijd dat de militairen per trein naar hun bestemming moesten en hij verbleef – moge- lijk bij zijn broer aan het Wes- teinde – te Waarder. De heer A. de Redelijkheid met zijn vrouw en drie kinderen

28

*OP-Juni_2016.indd 28 18-05-16 10:21 Rondom de kansel van de kansel van... Groot-Ammers Ds. M. van Kooten

Deel 49 van een serie over kerkendienaars en hun spreekplaatsen

Van 1979 tot 1984 heb ik in Groot-Ammers ge- tijds predikant in de buurgemeente Streefkerk. woond. Onze vier oudste kinderen zijn in de Her- In deze gemeente ben ik ook onderwijzer geweest vormde kerk aldaar gedoopt. De eerste twee door aan de zondagsschool ‘De Liefde’. Reden voor de pastor-loci destijds, ds. P. Molenaar; de der- mij om ook bij de monumentale kerk en mo- de vanwege de vacature ontstaan door het vertrek derne kansel van deze gemeente stil te staan. van deze predikant door ds. C.D. Zonnenberg die naast parttime predikant in Willige-Lange- Groot-Ammers ligt in de Alblasserwaard en is gele- rak ook hulppredikant was in Groot-Ammers en gen aan de Lek, niet ver bij Schoonhoven vandaan. de vierde door consulent A.J. Schalkoort, des- De plaats ontleende haar naam aan Ammer, het-

Zicht op de Nederlands Hervormde Kerk in Groot-Ammers

29

*OP-Juni_2016.indd 29 18-05-16 10:21 welk een waterloop betekent. We komen de naam bekend. Des te meer weten we van zijn opvolger Ammer ook tegen bij de stad Amersfoort, fort aan Samuel van den Borre die na vier jaar vacature in de Ammer, alsmede Ammerzoden. Groot-Am- 1598 naar Groot-Ammers kwam en aldaar verbleef mers heet de plaats om onderscheid te maken tus- tot aan zijn vertrek naar Haastrecht in 1621. sen het schuin tegenover Groot-Ammers gelegen Samuel van den Borre was een zoon van de uit Ammerstol dat vroeger ook wel ‘Klein-Ammers’ Vlaanderen afkomstige Levinus van den Borre, die werd genoemd. Trouwens ook wel ‘rood- Ammers’ voordat hij de herdersstaf opnam in Schoonhoven, of ‘Moskou aan de Lek’, omdat daar zoveel com- Geertruidenberg, Brugge en Heusden hagenpreker munisten en socialisten woonden. was. Samuel werd in Geertruidenberg geboren en had ook twee broers die predikant waren, Adriaan In de boeken wordt in 1042 voor het eerst melding en Antipas. Geruime tijd stonden de drie broers gemaakt van Groot-Ammers. Toen werd het slot heel dicht bij elkaar. Want Antipas diende de ge- Liesveldt gebouwd, destijds een van de meest solide meenten Ottoland en Bergambacht, terwijl Adri- kastelen van ons land. De heren van dat slot hadden anus zeventien jaar in Schoonhoven stond. Helaas zeggenschap over de wijde landerijen in de omge- sloot Adrianus zich na zijn vertrek uit Schoonho- ving. Daar behoorde ook het Achterland, Graaf- ven bij de remonstranten aan; Antipas en Samuel land en Groot-Ammers bij. In Groot-Ammers, waren daarentegen onverdacht gereformeerd. In waar een sluis werd gebouwd om het kasteel met de periode dat Samuel van den Borre in Groot- de Lek te verbinden, verrees in ongeveer 1500 een Ammers stond, kwamen er sedert 1610 verschil- kerk waarvan de toren een van de hoogste is in de lende kerkgangers uit Schoonhoven naar het dorp Alblasserwaard. De huidige kerk, die tegen de forse aan de Lek om daar de oude gereformeerde waar- rijkversierde Gotische toren aanschurkt, is in 1857 heid te beluisteren, daar zij zich onder de remon- gebouwd ter vervanging van de vorige kerk, die tot strantse prediking van Daniel Wittius en Johannes een bouwval was geworden. Een gedeelte van het Gerardi van Galen niet konden scharen. In de acta puin werd gebruikt om de Molenkade te bescher- van de kerkenraad van Groot-Ammers lezen we dat men tegen het altijd dreigende water. In het jaar op de kerkenraadsvergadering van 8 april 1612 Sa- 1892 werd er een galerij in de kerk gebouwd, ter- muel van den Borre een verzoek op tafel legt van wijl zes jaar later de kerk werd uitgebreid met twee enkele Schoonhovenaars die aan het Avondmaal zijbeuken, zodat het een kruiskerk werd. Een eeuw wensten deel te nemen ‘uyt oorsaecke dat Daniel later –we schrijven dan 1994- werd de kerk uitge- Wittium een vande dienaren tot Schoonhouen breid doordat de zijbeuken werden verbreed zodat dingen leerde en dreeff met die hare noemende re- er 170 extra zitplaatsen werden gerealiseerd. monstranten Godst woordt niet conformich maer Terwijl in de buurgemeenten Streefkerk in 1574 tegenstrijdich sijnde’. In november 1614 bleek het en Nieuwpoort in 1578 een predikant aan de ge- aantal gastleden uit Schoonhoven verdubbeld te meente werd verbonden, duurde dat in Groot- zijn. Ondertussen was het binnen Schoonhoven Ammers tot 1590. Het was Martinus Bachusius die een publiek geheim dat er elke zondag zo’n zestig toen de gereformeerde beginselen mocht verkon- lidmaten zondag aan zondag de Lek overstaken om digen in het dorp aan de Lek. Bachusius werd ge- in Groot-Ammers de gereformeerde waarheid te boren in de Paltz in de regio van Heidelberg, waar beluisteren. Opgeschoten jongens wachtten hen zijn vader predikant was. Toen Frederik de Vrome op en joelden: ‘Sa Boer, leght u roer, dicht aen – die ooit aan Ursinus en Olevianus de opdracht u neus, ende schiet die Slijck Geus’. Menigmaal gaf de Heidelberger Catechismus te schrijven – vonden de kerkgangers hun woningen vol modder overleed, werd hij opgevolgd door zijn zoon Lode- en vuilnis dat de onverlaten naar binnen geworpen wijk. Deze wilde niet weten van de gereformeerde hadden. beginselen die zijn vader van harte was toegedaan Op 24 november 1614 vond ten huize van Joris en daarom werden alle gereformeerde predikan- Janz. Knoop in Schoonhoven een clandestiene ten uit Heidelberg en de wijde omgeving verdre- bevestiging plaats van vier ouderlingen en twee di- ven. Daar hoorde ook Johannes Bachusius bij, die akenen door Samuel van den Borre. De bevestigde vervolgens in Gouda en IJsselstein predikant werd. ouderling Adriaens Jansz., die boekverkoper was, Van hem was dus de eerste Ammerse predikant een moest zich op het stadhuis verantwoorden nadat al- zoon. Over Martinus is behalve het feit dat hij van daar ter ore gekomen was dat zij een ‘scheur-Kerc- 1590 tot 1594 Groot-Ammers diende verder niets ke’ hadden gesticht. Hij werd met schipper Rutger

30

*OP-Juni_2016.indd 30 18-05-16 10:21 Ook in Gouda kreeg Samuel van den Borre het met de overheid aan de stok

Huygensz., die ook tot ouderling was verkozen, Schoonhoven. Uit het 23 strofen bevattend ‘Een beboet en ‘ontpoort’. Samuel van den Borre werd troostliet voor alle bedructe ende ware gerefor- verboden nog één voet in Schoonhoven te zetten meerde kercken, op de wijse: Van Onse Vader in omdat hij de ‘oneenigheyt en scheuringe voedde’. hemelrijck’ citeren we enkele coupletten die hij Ook in Gouda –het broeinest van remonstran- voordroeg in de ‘Ammerse’ kerk: tisme – kreeg Samuel van den Borre het met de plaatselijke overheid aan de stok omdat hij regel- O God die onse Vader bist, matig bij iemand in huis preekte. In een dreigbrief Wy dancken dy door Jesum Christ, werd gesteld dat een zware straf zou volgen wanneer Dat ghy ons soo ghenadelijck hij weer in Gouda zou komen om daar in huis te Bevrijdet van Pelagi rijck, preken. Dewelcke zijn nu seere saen, Van nieus wederom opghestaen. Vermeldenswaard is ook dat eens Pieter Maar- tensz., schoolmeester te Lekkerkerk, die de ge- Maer ghij doet Heere dat ten goet, reformeerde leer van harte was toegedaan, in de Opdat men kennen sou met spoet kerk van Groot-Ammers in bijzijn van ds. Van den U wtghelesen volc eerbaer, Borre en twee ouderlingen van de noodgemeente Twelc gy vercoren hebt voorwaer te Schoonhoven twee liederen voordroeg, die be- Eer des werelts gront was geleyt trekking hadden op de moeilijkheden in kerkelijk Met uwen Soon van eeuwicheyt

31

*OP-Juni_2016.indd 31 18-05-16 10:21 Fotovaria symposium

32

*OP-Juni_2016.indd 32 18-05-16 10:21 Oude Paden te Haastrecht

33

*OP-Juni_2016.indd 33 18-05-16 10:21 Niet wt wercken maer wt genaed, met zijn broer Antipas. De passage is te boeiend Gelijcker oock geschreven staed, om onvermeld te laten: ‘Weder van Dort naar En naer niemants loopen noch wil Jaarsvelt reysende, hadde ik my aan eenen voer- Maer na u wel behaghen stil, man besteet om naar Schoonhoven te ryden. Daar Soo dat wij dat gelooven Heer’, komen eenige gereformeerde broeders, onder de Dat wy heel onnut zijn en teer. welcken was eenen Antipas vander Borre predicant tot Ammers; die maacken daar de beest tegen den Gelijc ’t Schoonhoven dat is claer voerman, om dat ik op den wagen zat, seggende dat Daer doen sy hun best dat is waer, ik niet waardig was om met haar te ryden; wilden Om die vromen te verdrucken op den wagen niet komen, of ik most’er af, alhoe- Maer het en sal niet gelucken. wel dat ik eerst besteet was; de voerman excuseerde Want ghy draghet sorge voor haer, hem seer; ik seyde hem geen schult te geven, ende Dat hun geen quaet en wedervaer. ginck om verder moeyte te schouwen van de wagen ende liep te voet. Ondertusschen konde ik en an- Nadat op de Synode van Dordrecht in 1618 de re- dere de bitterheyt van die calvinisten mercken’. monstranten waren veroordeeld en verschillende Een aardig detail over Samuel van den Borre is dat predikanten werden afgezet, onder wie de predi- hij tot tweemaal toe een gemeente bewerkte om kanten van Schoonhoven, reisde Passchier de Fyne zijn broer Antipas te beroepen. De eerste keer was uit Jaarsveld – die ook bij de afgezette predikanten in 1610, toen hij op een classisvergadering in Dor- behoorde – van Dordt naar Jaarsveld. In Passchiers drecht verscheen met een brief met een verzoek memoires schrijft hij ook over de Groot-Ammerse van zijn vader om Antipas te beroepen in Ottoland predikant Van den Borre, hoewel hij deze verwart wanneer deze van studie afkwam. Samuel bena-

In de pastorie van Groot-Ammers zijn er in ieder geval genoeg predikanten geweest die zich bij de geschriften van Koelman thuis voelden

34

*OP-Juni_2016.indd 34 18-05-16 10:21 drukte op die vergadering dat zijn broer Antipas strekte Borgtogt van de Soone Gods’ terwijl twee ‘gesont is in leere’, een vermelding waard in de da- jaar later een preek in druk verscheen naar aan- gen waarin het remonstrantisme opgeld deed. Bij leiding van de dood van Johan Willem Friso over het examen dat in Rijsoord werd gehouden bleek Jesaja 40:22-24. Reden tot deze preek was onder Antipas nogal zenuwachtig te zijn geweest. Hij meer dat prins Johan Willem Friso ook baron was werd echter beroepbaar gesteld met onder meer van Liesveld. die conditie, dat zijn vader en broer (Samuel dus) hem zouden stimuleren tot de studie van catechis- Van ds. Petrus Lietaert, die van Poederoijen in mus en Heilige Schrift. In 1619 was het Samuel die 1797 naar Groot-Ammers kwam en in 1805 naar bemiddelde in het beroep van Antipas naar Berg­ Gouderak vertrok, is alleen bekend dat hij be- ambacht, alwaar een predikant was ontslagen van- hoorde tot de Groninger richting, die we in zekere wege remonstrantse gevoelens. zin een voorloper kunnen noemen van de mid- Na het vertrek van Samuel van den Borre naar den-orthodoxie. Haastrecht werd Groot-Ammers gediend door de predikanten Petrus Mazure en Hendrik de Goy. Groot-Ammers werd van 1810 tot 1820 gediend Laatstgenoemde kreeg op zekere zondag in 1645 door Abraham Theodorus Beausar, die in 1785 -22 mei- de Friese prins Willem Frederik on- geboren is in de pastorie van Oosterland, en in der zijn gehoor, het was die zondag bediening van 1836 overleden is in zijn laatste gemeente Klun- het Heilig Avondmaal. Wat de reden geweest is, dert. Hij kwam van Bleskensgraaf en vertrok naar blijft onbekend, maar enige tijd later ontving de het Zeeuwse Ritthem. Naast theoloog was hij ook Hervormde Gemeente van de prins twee zilveren letterkundige. Zo schreef hij een verhandeling avondmaalsbekers met o.a. de inscriptie: 1 Cor. 10: over Homerus die naar zijn mening een model 21 ‘’Ghij en cont niet den drinckbeker des Heeren was voor de redenaar. Waarschijnlijk was hij ver- drincken ende den drinckbeker der duyvelen’’. Een geten dat Paulus belijdt niet met uitnemendheid Bijbeltekst waar men niet in de eerste plaats aan zou van woorden tot de gemeente te komen maar met denken bij een geschenk van hogerhand. één voornemen, namelijk om niets anders te weten dan Jezus Christus en Dien gekruisigd. Hendrik de Goy, die van 1643 tot aan zijn overlijden in 1682 in Groot-Ammers stond, werd opgevolgd Niemand heeft zo lang in Groot-Ammers gestaan door Adrianus van Oostrum, die Groot-Ammers als ds. Jan Philipp Ott. Hij stond er bijna 57 jaar, diende van 1682 tot 1864, en via Zwijndrecht en namelijk van 11 januari 1835 tot 27 september vervolgens de Nederlandse gemeente te Londen in 1891. De notulen over deze lange periode bevatten de hoofdstad van ons land terechtkwam. Eerst een echter slechts veertien pagina’s. Hij was blijkbaar jaar als predikant van de Engelse gemeente aldaar niet een begeerd predikant, want slechts eenmaal en vervolgens van 1692 tot aan zijn overlijden in kreeg hij een beroep naar elders, te weten in 1846 1716 van ‘gewoon’ gereformeerd Amsterdam. Van naar het stadje Woudrichem, waarvoor hij bedank- hem is bekend dat hij de geschriften van Jacobus te. Hoewel hij op twaalftallen en zestallen gestaan Koelman moest onderzoeken omdat deze regel- heeft van plaatsen als Arnhem, Leiden en Maas- matig in een conventikel te Amsterdam voorging sluis is het nooit tot een beroep gekomen. Ott had terwijl hij afgezet was. Welk oordeel van Oostrum een liberale inslag en heette zeer geleerd te zijn, over Koelmans boeken heeft gegeven is onbekend. met name hebraica had zijn grote voorkeur. Dege- In de pastorie van Groot-Ammers zijn er in ieder nen die een schriftuurlijk-bevindelijke prediking geval genoeg predikanten geweest die zich bij deze zochten, keerden na de kerkdiensten teleurgesteld geschriften thuis voelden, en dat geldt zeker wel naar huis. Aan het eind van het jaar 1836 bleek dat voor de gemeenteleden. er een elftal gemeenteleden zich hadden afgeschei- den. Men sloot zich aan bij de Afgescheidenen in Van 1703 tot 1715 werd Groot-Ammers gediend Langerak. In Groot-Ammers bleef alles bij het door Gerhardus Perizonius. Hij wordt gerekend oude. In de notulen werd door ds. Ott opgemerkt onder hen die het gedachtengoed van de Nadere dat ‘hun uitgang niet als verlies maar als een zui- Reformatie verbreidden, zij het met een cocce- vering is aan te merken’. Vertrek naar elders kwam jaanse inslag. Van zijn hand verscheen ten tijde verder niet veel voor en ook de Doleantie ging aan toen hij in Groot-Ammers stond in 1710: ‘De vol- Groot-Ammers voorbij. Wel was er het gebed on-

35

*OP-Juni_2016.indd 35 18-05-16 10:21 der de oprechte vromen of de Heere nog aan de kering gekomen. Tijdens zijn bediening kwam er Hervormde Kerk te Ammers zou willen gedenken. een galerij in de kerk vanwege de toename van het Ds. Ott maakte deel uit van het Provinciaal Kerk- aantal hoorders. In het eerste jaar waarin ds. Bout- bestuur Zuid Holland vanaf 1851 en vanaf 1854 hoorn Groot-Ammers diende, werden er vieren- was hij synodelid. Als bestuurslid van het Provin- zeventig lidmaten bevestigd. In het notulenboek ciaal Kerkbestuur Zuid-Holland was hij betrok- lezen we: ‘Vermeldenswaardig is het dat de Heere ken bij problemen die gerezen waren rondom de krachtig schijnt te werken onder oud en jong, zo- persoon van ds. A.P.A. du Cloux te Oud-Alblas. dat er roering en beweging werd gezien in de dorre In de korte tijd dat Du Cloux Oud-Alblas diende doodsbeenderen en men nu en dan een juichkreet (van 2 juni 1856 tot 19 april 1857) kreeg hij on- vernam over de verlossing van zielen en men hier der meer problemen met ds. G. Boele van Scha- en daar hoorde klagen over zijn zonde en onge- gen te Nieuw-Lekkerland. Deze beklaagde zich bij rechtigheid’. Ook is in de notulen te lezen dat de het Provinciaal Kerkbestuur dat ds. Du Cloux een kastelein bitter klaagde over de financiële schade aantal kinderen uit Nieuw-Lekkerland had ge- die hem de prediking des Woord berokkende. doopt, waarvan de ouders om geen toestemming te Cornelis Bouthoorn bracht een warme, bevin- benodigen een aantal dagen in Oud-Alblas waren delijke prediking. Wettisch was hij allerminst. De gaan wonen om zo in kerkordelijk opzicht gedekt kermis was hem echter een doorn in het oog, de te zijn. De provinciale kerkvergadering besloot – kerstboom in de kerk stond hem niet in de weg. nadat Du Cloux een verklaring van onschuld ge- Die werd pas gedurende de ambtsperiode van zijn geven had – om de kwestie op z’n beloop te laten opvolger uit de kerk verbannen. en geen sanctie toe te passen. Ds. Du Cloux stond Over de periode dat Bouthoorn Groot-Ammers inmiddels al enkele maanden in zijn nieuwe ge- diende, zei hij bij zijn 25-jarig ambtsjubileum: meente. Ds. J.P. Ott eiste echter de aantekening, dat hij er volstrekt niet mee instemde. Dit staat zo dan ook zwart op wit te lezen in de Handelingen van het Provinciaal Kerkbestuur 1857-1872. Twee jaar voor Otts emeritaat werd er een zon- dagsschool opgericht. Was dat mogelijk een wolkje als eens mans hand? De zondagsscholen vonden immers hun oorsprong in de kringen van het Re- veil. Opvallend is daarbij wel dat bij het kerstfeest in de kerk entree werd geheven. Nadat ds. Ott afscheid nam van Groot-Ammers, vestigde hij zich in een woning die hij naast de pastorie had laten bouwen. Daar overleed hij op 6 oktober 1897 op 87-jarige leeftijd, terwijl hij vier dagen later begraven werd op de algemene begraaf- plaats. Zijn buurman sprak – nadat drie predikan- ten het woord hadden gevoerd – als laatste bij zijn begrafenis, terwijl hij ‘s zondags een rouwpreek hield over Prediker 12 vers 5b: “Want de mens gaat naar zijn eeuwig huis en de rouwklagers zullen in de straat omgaan.” Onder de bediening van Otts opvolger Cornelis Bouthoorn vond gedurende de periode dat hij Groot-Ammers diende (van 1892 tot 1897) als het ware een opwekking plaats. Toen hij beroepen was, werd hij door de liberale kerkvoogden gemaand om te bedanken voor het beroep. Hij kreeg toen van Godswege de heilige plicht om dit beroep aan te nemen. Tegenstanders zijn daarna zelfs tot be- Ds. C. Bouthoorn bracht een warme, bevindelijke prediking

36

*OP-Juni_2016.indd 36 18-05-16 10:21 ‘Heerlijke dagen, gemeente van Groot-Ammers, (1825-1889), die bekend stond als ‘Vrouw Van heb ik in uw midden doorgebracht. Ik ploegde niet Schuppen’, die in 1873 een brief schreef waarin op rotsen omdat de Heere de harde harten week, ze Gods oordelen over Nederland aankondigde. vatbaar en ontvankelijk maakte voor het goede zaad De rol van het Oranjehuis zou eens zijn uitge- des Woords. Banden van vriendschap, ja broeder- speeld. Geen koning zou meer op de troon zit- banden zijn door de Heere gelegd en deze kunnen ten. Nederland zou een republiek worden en dan niet verbroken worden’. zou er een grote opwekking komen, waarbij de dag des Heeren weer werd geheiligd. Op zondag zou Ds. E.J. Homoet uit Staphorst volgde ds. Bout- geen trein meer rijden. De brief van deze vrouw hoorn op. Hij werd door zijn voorganger be- heeft een bepaalde status gekregen in bevindelij- vestigd. Enkele preken uit de eerste periode dat ke kringen, ook al ging de profetie tot op heden Homoet Groot-Ammers diende zijn bewaard ge- niet in vervulling. Hendrik Jan was zes jaar toen bleven, waaronder zijn afscheidspreek op 23 ok- zijn grootmoeder overleed. Een interessant de- tober 1898 in verband met zijn vertrek naar Ou- tail rondom Van Schuppen is ook dat de oudste derkerk aan den IJssel. Deze preek handelde over zuster van zijn vader gehuwd was met een broer 1 Kronieken 16 vs. 15: Gedenkt tot in der eeuwig- van Jannetje Hootsen, die als ‘zwart Jannetje’ be- heid Zijn verbond, het woord dat Hij ingesteld rucht is geworden. De uitwassen daargelaten was heeft tot in het duizendste geslacht’. In het voor- Van Schuppen dus afkomstig uit kringen waarin de woord zei hij onder meer: ‘Ons verbond wordt in verborgen omgang met de Heere geen onbekende deze ure verbroken. Zo is het met de verbonden zaak was. der mensen. Zij houden op. Zij binden slechts Ds. Van Schuppen heeft theologisch een bij- korte tijd. Deze overweging leidt mij er toe om u zondere ontwikkeling doorgemaakt. Toen hij in bij een beter en vaster verbond te bepalen in deze Groot-Ammers stond, was hij een overtuigd Ge- laatste ure. Het is bij het verbond Gods.’ reformeerde Bonder en hield er spreekbeurten Homoet werd opgevolgd door ds. W. Bieshaar, voor. Hij heeft de stoot gegeven tot het christelijk tijdens wiens bediening er in 1903 voor het eerst onderwijs, waardoor hij ook conflicten kreeg. Hij een orgel in de kerk kwam. Na diens vertrek naar doopte namelijk geen kinderen die de openbare Zetten-Andelst werd ds. E.J. Homoet die inmid- school zouden gaan bezoeken. In die tijd zijn er dels van Ouderkerk aan de IJssel naar Ooster- heel wat weigeringen om te dopen geweest. In de wolde (Gld.) vertrokken was terug beroepen. Hij periode dat ds. Molenaar in Groot-Ammers stond, nam dat beroep aan en diende van 28 juni 1903 zijn nog mensen die in de ambtsperiode van ds. tot aan zijn dood op 8 augustus 1905 zijn oude Van Schuppen geboren waren op volwassen leeftijd gemeente. Hij ligt begraven op de begraafplaats te gedoopt. Van Schuppens prediking was destijds Groot-Ammers. min of meer gemoedelijk, waarbij hij vooral ook Na ds. Homoets overlijden werd de herdersstaf oog had voor de kleintjes in de genade, die de volle opgenomen door ds. J. de Bruin. Van hem zijn zekerheid van het geloof niet hadden. Hij stelde verschillende preken uitgegeven. In diens vacature dat niet ieder van Gods volk zich bewust was van de werden achtereenvolgens beroepen ds. J.P. Paau- vergeving der zonden. Hij was wel strak in het vra- we, ds. D.Th. Keck en ds. C.B. Holland. Alle drie gen naar de geestelijke staat, waardoor in Groot- bedankten. Ds. W. Zijlstra uit Bruchem-Kerkwijk Ammers sommigen weer van hem vervreemdden. nam het beroep aan. Verschillende preken van Naar eigen zeggen had zijn prediking destijds ook hem verschenen in de prekenserie Tot de Wet en de een voorwaardelijk karakter, omdat hij zondebesef Getuigenis. en vernedering van het hart als geloofsdaden zag, voortkomende uit Christus. In 1920 deed hij een Ds. H.J. van Schuppen was Zijlstra’s opvolger. prekenbundeltje het licht zien, waarin de preken Hij kwam als kandidaat vanuit Veenendaal in 1918 die toonzetting hadden. Later nam hij afstand van naar Groot-Ammers, om in 1925 de gemeente te deze aard van prediken. Hij stond toen inmiddels verwisselen voor Oudewater, nadat hij eerder een – na Oudewater gediend te hebben – in Lunteren. beroep naar Maarssen had aangenomen maar dat Hij schreef toen een bundel preken waarin hij het moest uit hoofde van een kerkordelijke fout weer vroeger gesprokene zelfs als leugen betitelde. Hij ongedaan gemaakt worden. Ds. Van Schuppen was stelde zich in de lijn van ds. J.P. Paauwe, namelijk een kleinzoon van Grietje van Schuppen-Beijer dat er geen leven is voor de rechtvaardigmaking.

37

*OP-Juni_2016.indd 37 18-05-16 10:21 Mocht hij vroeger het voorbereidend werk van de Heilige Geest onder geestelijk leven rekenen, nu leerde hij met Luther dat de rechtvaardigmaking het hart van de kerk is. Hij benadrukte dat dit be- leefd wordt in een punt des tijds. De overtuiging rijpte meer en meer dat alleen deze prediking kerkherstel zou brengen en niet allerlei organi- satie en activisme, hetwelk hij de Gereformeerde Bond verweet te doen. In 1935 brak hij dan ook met die Bond. Ds. J.J. Timmer, die toen secretaris was van de Gereformeerde Bond, schreef bij Van Schuppens vertrek dat ‘zuivering’ van onze groep ‘allernoodzakelijkst’ was. Zo populair als Van Schuppen eerder bij het be- roepingswerk was, zo impopulair was hij thans geworden. In de tweede helft van de jaren dertig kwam er nog eens een wending in Van Schuppens prediking. Dat was mede onder invloed van een smid, Hendrik van der Mheen, die jarenlang on- der ds. J. Fraanje in het naburige Barneveld had gekerkt maar bij het bestuderen van onder meer Calvijn en Kohlbrugge meende dat naast de Bij- bel ‘het boek der bevindelijke kennis’ werd ge- hanteerd, waarbij het laatste het eerste dreigde te verdringen. Van Schuppen benadrukte thans meer het steunen op de beloften tegen de ervaring in. Ook dit gedachtengoed is terug te vinden in twee preken die hij in 1938 schreef en uitgegeven wer- den bij Van den Tol te Dordrecht. De prediking van de late Van Schuppen had echter niets uit te staan met de huidige prediking die te beluiste- ren is in de Maranathagemeente te Lunteren, die gesticht werd door zijn sympathisanten. Terecht merkte dr. J. Exalto in het boek Bonders in opmars op dat Van Schuppen – trouw aan de reformatoren Ds. H.H. van Ameide en de reformatorische belijdenisgeschriften – al- lerminst als een hond tot zijn uitbraaksel is weer- gekeerd. burg werd ds. J.H. Koster uit Montfoort tweemaal achtereen beroepen. Eerder kreeg hij in 1929 Ds. Van Schuppen werd opgevolgd door de pre- een beroep naar Groot-Ammers maar ook reeds dikanten J. van Amstel en H.H. van Ameide, die in 1917 vanuit ‘s Grevelduin-Capelle. Uit het in Hervormd-Gereformeerde kringen begeerde overzicht van alle beroepen die door Hervormd voorgangers waren. Ds. Van Amstel was binnen de Groot-Ammers zijn uitgebracht, blijkt dat hij het twee jaar vertrokken, want in zijn tijd werden er meest populair was. Toch nam hij nooit een be- naast hem diensten georganiseerd in een gebouw roep aan naar deze gemeente. aan het Fortuynplein, waarin diverse godsdienst- Ds. A. Barendrecht nam wel het beroep aan dat onderwijzers voorgingen. Dit uit onvrede met zijn op hem werd uitgebracht. Hij kwam in 1939 als prediking en misschien nog wel meer vanwege zijn kandidaat vanuit Delft. Hij werd vanwege zijn uit- politieke voorkeur voor de ARP. Het eerste het zonderlijke spreektalent wel ‘het wonder van Delft’ beste beroep dat Van Amstel kreeg nam hij aan. genoemd. Zijn schoonvader ds. P. Pras te Katwijk Zo vertrok hij op 17 april 1933 naar Voorthuizen. aan Zee – die ook hoge verwachtingen van zijn Na het vertrek van ds. H.H. van Ameide naar El- schoonzoon koesterde – bevestigde hem met Fi-

38

*OP-Juni_2016.indd 38 18-05-16 10:21 lippenzen 2:29: ‘Ontvangt hem dan in de Heere In die tijd deed hij een brochure het licht zien ge- met alle blijdschap, en houdt dezulken in waarde’. titeld De bedreiging onzer Nederlandsch Hervormde (Gerefor- Ontroerend is wat ds. A. Barendrecht schreef in meerde) kerk waarin hij in het kielzog van ds. I. Kievit De Zondagsbode over het overlijden van ouderling en op populaire wijze waarschuwde tegen de reorga- voorlezer J. Boesberg die ruim dertig jaar de jeugd nisatie in de Nederlandse Hervormde kerk n.a.v. op de zondagsschool had onderwezen. ‘10 mei Nehemia 13:4 t/m 8. Hij laakte het dat de Gere- j.l ±11 uur ‘s avonds, nam de Heere onze geliefde formeerde Bond wilde samenspreken met mo- broeder tot Zich. Ontroerende gedachten. Den dern-ethischen en confessionelen over herziening eersten oorlogsdag was zijn eersten vollen vredes- van de belijdenis. Hij vergeleek het met de priester dag. Mijn laatste vraag aan hem was: ‘Broeder, is Eljasib die voor Tobia een kamer in de tempel liet het volle vrede? en teeder klonk zijn stem: Ja do- inruimen. Hij schreef in die brochure: ‘Helaas minee, vollen vrede’ en dat terwijl de bommen- stelt de Gereformeerde Bond in zijn Hoofdbestuur werpers boven onze hoofden vlogen. Vrede, al was zich achter de Synodale plannen en we kunnen ’t het oorlog. O, lezers dit kon, omdat Christus zijn begrijpen dat er blijdschap is in de tenten van de Vrede was geworden’. Tobia’s wanneer EEN BOND, DIE TOT DOEL Boesberg had de jeugd veel gewaarschuwd voor de HEEFT DE WAARHEID IN DE HERVORMDE oordelen die ons land stonden te wachten, hoewel KERK…TE VERBREIDEN, EN…TE VERDE- hij geen zwartkijker was. Toen hij op 10 mei 1940 DIGEN, HAAR BEGINSEL VERLOOCHENT!’ overleed, zeiden de kinderen: ‘Waar hij over ge- Barendrecht wees een uitnemender weg: ‘Eerst na sproken had, heeft hij één dag meegemaakt.’ grondige reformatie begon Nehemia de reorgani- In 1941 vertrok ds. Barendrecht naar Westbroek. satie. Eerst terug tot de Wet en de Getuigenis, en

39

*OP-Juni_2016.indd 39 18-05-16 10:21 dan de Kerkorde gereorganiseerd.’ Na de oorlog de dwalingen worden behandeld. Schrijver dezes werd hij legerpredikant. Vervolgens kwam hij in heeft destijds geholpen deze persklaar te maken. Klundert terecht, waar hij voorzitter werd van de commissie van herbouw van de in 1944 verwoeste Na ds. Damsté werd de gemeente gediend door de kerk. Toen de nieuwe kerk aldaar werd geopend, predikanten J. Smit en P. Westland. Na het ver- was Barendrecht inmiddels predikant in de recht- trek van ds. Westland op 30 oktober 1966 naar zinnige Evangelisatie van Naaldwijk aan de Dijk- Uddel werd, nadat veertien maal vergeefs een be- weg tot medio 1952. Hij scheidde toen van zijn roep werd uitgebracht, ds. W.L. Tukker te Zwolle vrouw, kwam buiten het ambt te staan en raakte beroepen. Deze had wel eens laten ontvallen dat, aan lager wal, terwijl hij zich in België vestigde. wanneer hij nog eenmaal zou moeten vertrekken Zijn vrouw moest uit armoede in een groentezaak uit de Overijsselse hoofdstad, de Alblasserwaard in Den Haag gaan werken. Vanuit de Hervorm- hem trok. Van de acht beroepen die hij na vier jaar de Gemeente Groot-Ammers kreeg zij financiële Zwolle kreeg, was de helft uit de ‘waard’ afkomstig, ondersteuning. Van meerdere zijden heb ik ho- namelijk Oud-Alblas, Nieuw-Lekkerland, Streef- ren vermelden dat Barendrecht aan het eind van kerk en Groot-Ammers. Het beroep naar Groot- zijn leven in een zolderkamertje schuldbelijdenis Ammers nam hij aan. Zijn neef dr. C.A. Tukker te heeft gedaan en tot de Heere mocht wederkeren. Kinderdijk bevestigde hem op 20 april 1969. Ds. Gezien het getuigenis over bijbelheiligen als Da- Tukker is vooral bekend geworden als voorzitter vid en Simson is er verwachting voor de grootste van de Gereformeerde Bond en medewerker van rebellen wanneer ze met de tollenaarsbelijdenis en het Gereformeerd Weekblad. Menig student heeft bij -bede tot de Heere de toevlucht nemen. Het oor- hem vicariaat gelopen. In Groot-Ammers waren deel betreffende Arie Barendrecht komt alleen aan dat P. Molenaar, C.A. van der Sluijs en J. Hoek. de Heere toe. Tijdens zijn ambtsperiode vond een restauratie van het kerkinterieur plaats. Daarbij vond een Gedurende de bange oorlogsjaren werd de ge- ware metamorfose plaats. Het koor werd bij de meente gediend door ds. T.H. Oostenbrug die kerk getrokken, een nieuw orgel kwam in de kerk, in 1941 uit ‘s Grevelduin-Capelle kwam en in alsmede een nieuwe kansel. De oude kansel is toen juli 1945 naar Vlaardingen vertrok. Deze predi- terechtgekomen in het kerkgebouw van de Neder- kant was actief betrokken bij het verzet tegen de lands Hervormde Evangelisatie te Lekkerkerk aan Duitse overheersing. In de pastorie had hij Duitse de Kerkweg, niet te verwarren met de Hervormde inkwartiering, terwijl hij ook Joodse onderduikers deelgemeente ‘t Venster. De Evangelisatie ontstond had. Hij was lid van de verzetsgroep Binnenlandse in 1923 vanwege onvrede met de vrijzinnige predi- Strijdkrachten die in de kerk het illegale blaadje king in de Hervormde Gemeente van Lekkerkerk. Telex drukten en tevens aldaar wapens en munitie In 1955 onttrok zich een gedeelte en men richtte bewaarden. Na de oorlog werd hij onderscheiden een afdeling van de Gereformeerde Bond op die met het Yad Vashem - Verzetsherdenkingskruis. eigen diensten ging beleggen, waaruit ‘t Venster is Ds. Oostenbrug werd opgevolgd door ds. E.R. ontstaan. Vele malen hebben de Hervormde pre- Damsté uit Stavenisse. De eerste keer bedankte dikanten P.J. Dorsman, A.J. Wijnmaalen, S. de hij voor het beroep naar Groot-Ammers. Nadat Jong maar ook de christelijke gereformeerde ds. drie bedankjes volgden, bracht de kerkenraad op- N. de Jong, de oudgereformeerde predikanten E. nieuw een beroep uit op ds. Damsté. Dit beroep du Marchie van Voorthuysen en C. Smits en vele nam hij aan en vanaf 1946 tot aan zijn vertrek anderen vanaf de oude Ammerse kansel in Lek- naar IJsselstein in 1949 beklom hij de kansel van kerkerk het Woord bediend. Groot-Ammers. Damsté was ooit in Huisduinen en Julianadorp als vrijzinnig predikant begonnen, Bij zijn afscheid in verband met het emeritaat zei maar kwam in zijn volgende gemeente Ransdorp ds. Tukker in zijn dankwoord aan het slot: `Ik tot bekering, waarna hij zich aansloot bij de Ge- kan alleen maar zeggen dat ik u zeer heb liefge- reformeerde Bond en vervolgens de gemeenten had.’ Na het emeritaat van ds. Tukker werd de ge- Sluipwijk en Stavenisse diende. Ds. Damsté heeft meente gediend door ds. P. Molenaar, die voor- na zijn emeritaat een boek met preekschetsen heen in Groot-Ammers Tukkers leervicaris was. over de Dordtse Leerregels getiteld Leer en leven het Hij werd achtereenvolgens opgevolgd door ds. F. licht doen zien, waarin ook de verwerpingen van van Roest (1984-1988), dr. M.A. van den Berg

40

*OP-Juni_2016.indd 40 18-05-16 10:21 Ouderling Aart Labee en zijn vrouw Adriana Baartje Labee-Ooms

(1989-2000), dr. A.J. Kunz (2002-2007) en ds. Aart Labee. Hij diende de gemeente van 1952 tot A. Bloemendal (2008-2016). Momenteel is de aan zijn dood in 1968. Hij en zijn vrouw leefden gemeente vacant. in grote afhankelijkheid van de Heere. Hun kin- Jaren geleden stond in De Waarheidsvriend de ru- deren hielden zij van school vanwege de verplichte briek Torenflitsen-gemeenteflitsen waarbij vele inenting. De vrouw van Aart leerde haar kinderen Hervormde Gemeenten de revue passeerden. Dr. lezen, schrijven en rekenen. Vrouw Labee leefde M.A. van den Berg schreef destijds over Groot- teer met de Heere, hetwelk in de kleinste dingen Ammers en wees ook op het kerkzegel, waarop openbaar kwam. Wanneer ze de breuken bij het staat: Psalm 65:10: ‘’De rivier Gods is vol water’’. rekenen niet uit kon leggen, vroeg ze de Heere te Hij tekende daarbij aan: ‘Die rivier van levend wa- midden van haar kinderen om haar te helpen, en ter mag door Gods genade ook nog stromen door de Heere verhoorde. Labee was niet kerkistisch, Groot-Ammers. Zo mag het kerkgebouw in dit want wanneer de Hervormde eerwaarde heer A. ‘dorp aan de rivier’ ook voor komende geslachten de Redelijkheid in de Evangelisatie van Klein- een plaats zijn waar velen, jong en oud, mogen ko- Ammers (Ammerstol) preekte, was hij menigmaal men om de wateren des levens te nemen om niet.’ onder het gehoor. Ds. M. van Beek leidde de be- grafenis met: ‘Er blijft dan een rust over voor het Hoewel vele jaren er geen kerkgenootschap be- volk Gods’. Volgens ds. Van Beek had heel Groot- stond naast de Hervormde Gemeente, werd er in Ammers achting voor hem. Het is inderdaad een 1951 een Gereformeerde Gemeente gesticht. Het goede zaak om acht te slaan op vromen en oprech- was bij aanvang een kleine gemeente met 84 le- ten, maar bovenal om acht te slaan op het Woord den (doop- en belijdende leden). Inmiddels is het Gods. Hetzij men kerkt aan het Schoonhovense ledenaantal verdubbeld. De gemeente was aan- Veer, hetzij in het dorp of buiten de gevestigde vankelijk ressorterend onder de Gereformeerde kerken bij een vrije baptistengemeente genaamd Gemeente van Alblasserdam. Bij de kerkscheuring ‘de Levensboom’, die sedert enige jaren bijeen- van 1953 sloot men zich aan bij de Gereformeer- komt in een sportcentrum in Groot-Ammers. de Gemeenten in Nederland. In 1961 nam men vlak bij het Schoonhovenseveer een kerkgebouw in bungalowstijl in gebruik. Spreker bij de opening van het kerkgebouw was dr. C. Steenblok. Een bekende ouderling in die gemeente was schipper

41

*OP-Juni_2016.indd 41 18-05-16 10:21 De kleine afdeling Nijverdal en ds. W.C. Lamain

R. van Kralingen

Gerat van Langen verhuist Afdeling Nijverdal kaaltje achter het bestaande kerkgebouwtje in 1921 samen met zijn In de notulen van vrijdag 6 janu- van de Gereformeerde Gemeente, volgens vrouw Willempje Stoel en ari 1922 van de Gereformeerde bijgaande tekeningen. Dit lokaaltje is af- drie dochters naar het Hoge Gemeente Eskerk staat het vol- komstig van de Koninklijke Stoomweve- Dijkje 10 in Nijverdal. Op gende genoteerd: ‘Daar er van rijen.’ zondag lezen zij samen met Nijverdal met een verzoek zijn een paar gezinnen een preek. gekomen om te collecteren in de Het houten lokaaltje bij de Het leesgezelschap van de sa- gemeente ten bate voor een lo- Koninklijke Stoomweverijen menkomende families vormt kaaltje te bouwen. Daar zij hun (KSW) werd voorheen gebruikt samen de afdeling Nijverdal tegenwoordige vergaderplaats te om de fabriek te voorzien van de van de Gereformeerde Ge- klein wordt. benodigde hoeveelheid gas voor meente Eskerk. Zo is van de kerkenraad van Rijs- de verlichting. Door de komst sen advies ontvangen om eerst in van elektriciteit in 1918 is het Nijverdal bijdrage te ontvangen gebouwtje overbodig geworden. en dan in deze gemeente te col- Het kan goed worden gebruikt lecteren.’ als consistorie. Op 10 april 1922 wordt er bij de Burgemeester een verzoek inge- Kerkdiensten in Nijverdal diend voor het bouwen van een Op woensdag 30 augustus 1922 kerkje. De aanvraag wordt on- wordt het nieuwe kerkgebouw in dertekend door B. Nijhof en G. gebruik genomen. Op 14 sep- van Langen. Van Langen is tim- tember 1922 vermeldt De Saam- merman van beroep. Hij maakt binder dat de bouw van een kerkje een bouwtekening en heeft het in Nijverdal gereed is. ‘Te Nij- voornemen om ook zelf de kerk verdal, waar een aantal leden te bouwen. De vergunning wordt der Geref. Gemeente woonach- op 22 april 1922 afgegeven. De tig zijn, is men gereed gekomen bouw van de kerk vordert gestaag. met de bouw van een kerkje. Een tweede vergunning voor Het heeft een vriendelijk aan- het bouwen van een consistorie zien, is zeer doelmatig en naar wordt spoedig aangevraagd. de eischen des tijds ingericht.’ Op 30 augustus 1922 neemt ds. ‘Edelachtbare Heeren, M. Hofman, predikant van de Esch-kerk te Rijssen, het nieuwe Hiermede verzoeken wij U beleefd vergun- gebouw officieel in gebruik. Hij ning tot het plaatsen van een houten lo- spreekt daarbij over Haggaï 2:10:

42

*OP-Juni_2016.indd 42 18-05-16 10:21 De Gereformeerde Gemeente Nijverdal aan de Spoorstraat 17 in Nijverdal

“De heerlijkheid van dit laatste hangen de collectezakken die gebruikelijk – in die jaren ge- huis zal groter worden dan van voorzien zijn van een lange stok. houden op Tweede Pinksterdag. het eerste, zegt de HEERE der Ongeveer dertig luisteraars Naast het voorgaan in de lees- heirscharen; en in deze plaats zal scharen zich bijeen in het een- diensten catechiseert hij in Ik vrede geven, spreekt de HEE- voudige kerkgebouwtje. De fa- Nijverdal en de omliggende ge- RE der heirscharen.” milies Wolters, Nijhof, Vos- meenten. Op zaterdag 2 decem- kamp, Ter Brake en Karsten ber 1933 overlijdt hij op 62-ja- De ‘Botterkoarke’ luisteren samen naar de een- rige leeftijd. Ouderling Nijhof Onder het kopje ‘predikbeur- voudige, bevindelijke preken die laat een lege plaats achter in de ten’ in het Twentsch Volksblad staat gelezen worden vanachter een gemeente. Zijn ernstige levens- vermeld dat er op 10 december katheder. De preekstoel wordt wandel en de wijze waarop de 1922 in de Gereformeerde Ge- alleen gebruikt als er een pre- Heere hem uit de wereld haal- meente om 9:30 en 14:30 uur dikant voorgaat. Een orgel is er de, laten bij velen een blijvende leesdiensten worden gehouden. niet. Als er kinderen gedoopt herinnering achter. In de volksmond wordt de kerk moeten worden, gebeurt dat in Op woensdag 6 december wordt aangeduid als de ‘Botterkoarke’. de Eskerk in Rijssen. Ook voor hij begraven door ds. J. Fraanje. Een klein portaal geeft toegang het houden van trouwdiensten Drie gedachten worden door de tot de kerkzaal, waarin een tien- wordt naar Rijssen uitgeweken. predikant verklaard: Gods wil, tal banken zijn geplaatst. Het Gods werk en Gods eer. doophek bakent het ‘doophuisje’ Ouderling Fredrik Nijhof. af. In het midden van het doop- Veel mag de bekende ouder- Examen in Nijverdal huisje, een onverhoogde vloer, ling Fredrik Nijhof betekenen Student W.C. Lamain krijgt in staat naast de eenvoudige preek- voor de kleine gemeente van augustus 1925 het verzoek om stoel een grote kachel, waarvan Nijverdal. In de notulen van 6 in Nijverdal voor te gaan. ‘Nij- de lange pijp de kortste weg naar mei 1921 staat vermeld dat hij verdal was een van de eerste ge- de zoldering opzoekt. Naast de aftredend en herkiesbaar is. De meenten die ons uitgenodigd deur naar de consistoriekamer ledenvergadering wordt – zoals hadden om een stichtelijk woord

43

*OP-Juni_2016.indd 43 18-05-16 10:21 Op de luchtfoto van de Koninklijke Stoomweverij is het kerkje links onderaan in beeld

te spreken, nadat we daartoe gen en het volk van God willen toestemming verkregen had- persoonlijk met je spreken. den. Daar was een klein hoopje Uit liefde begonnen zij een en volks dat op zondag samenkwam, ander te vragen. Ze begonnen een afdeling van de Eschkerk uit bij het begin. Niet over allerlei Rijssen. Ik kwam daar op vrijdag bijkomstige omstandigheden, 21 augustus vroeg in de middag maar over de droefheid naar aan. (…) In de loop van de mid- God, die een onberouwelijke dag arriveerde er een autobus bekering werkt tot zaligheid. op de boerderij van ouderling Ook over de blijdschap in God, Nijhof, waar ik gelogeerd was. Ik door Christus, zoals dat door was daar totaal vreemd en vroeg onze vaderen verklaard is op dus waarom er een autobus met grond van Gods Woord in Zon- mensen aankwam. Het was een dag 23 van de Heidelbergse Ca- bus met mannen en vrouwen uit techismus. Enige ogenblikken Rijssen, onder wie de ouderlin- daarvoor had het zeer gestormd gen uit de Eschkerk. Hierbij wa- van binnen, doch de Heere gaf ren ook ‘Duuskers’ Dika (Hen- opening om een en ander mede drika Egbertsen-van de Riet), te delen. Er werd in de gesprek- Mientje Vrijdag en haar broer ken niet opgebouwd, maar ook Jan. Ik vroeg voordat die mensen niet afgebroken. We hebben binnenkwamen, wat er toch ging daar met wel dertig mensen een gebeuren. Ze kwamen om mij te maaltijd gebruikt, voordat de examineren, was het antwoord. kerk begon. Niemand van de Dat was in juni toch al gebeurd ouderlingen vroeg mij om ook Het graf van Frederik Nijhof en zijn vrouw in Leiden? Ja, maar Rijssen ligt in hun midden eens een woord Jenneken Beverdam zo ver van Leiden. De ouderlin- te komen spreken. Ze waren niet

44

*OP-Juni_2016.indd 44 18-05-16 10:21 ‘Keez’n Hendrik’ en dat Hij het werk in Amerika In 1943 zijn er in Wierden 22 niet ongezegend zal laten. Dan leden. Het aantal doopleden mag de Rijssense predikant het staat helaas niet vermeld in het beroep aannemen: ‘Ik mocht bij kerkelijk jaarboekje. vernieuwing leem worden in de Hendrik Nijland, de zoon van hand van de grote Pottenbak- de Rijssense ouderling Siena Jo- ker.’ hannes Nijland (‘Keez’n Jan’), De kerkenraadsnotulen van de mag enkele jaren de afdeling van Walkerk van maandag 14 oktober Nijverdal dienen als ouderling. 1946 vermelden het volgende: Tot verwondering van velen is ‘Ds. Lamain deelt den kerken- hij tot verandering gekomen. De raad mede dat hij het beroep ruwe venter in kruidenierswaren door de gemeente van Grand was geheel op het verkeerde pad. Rapids Noord Amerika op hem Tot groot verdriet van zijn va- uitgebracht moest aannemen. der misbruikte hij dikwijls Gods Daar hij van ‘s Heeren wege ge- Naam. Dit geeft Hendriks vader voelen mocht, na drie weken van veel strijd aan de troon der ge- arbeid, dat zijn harte hiertoe nade. De nood is op een keer werd overgebogen.’ Ds. W.C. Lamain, predikant Rijssen Wal- zo hoog, dat hij bidt: ‘Heere, straat als dit zo zijn hele leven door Belijdeniscatechisanten moet gaan, heb ik liever dat U De belijdeniscatechisanten leg- hard, maar wel voorzichtig. hem maar wegneemt’. Maar de gen dit jaar vroeg belijdenis af. Onder al die omstandigheden weg Gods is anders. De Heere Op zondag 10 februari is de was het niet zo gemakkelijk de maakt van een vloeker een bid- belijdenisdienst. Als bevesti- preekstoel op te gaan. Die avond der. Hij mag een aantal jaren de gingstekst neemt de predikant raakte ik, gelijk de Kananese gemeente van Nijverdal dienen Spreuken 4 vers 18: ‘Maar het vrouw, alles kwijt. Het enige wat als ouderling. Vrijdag 22 juni pad der rechtvaardigen is gelijk er over bleef was: Heere help 1945 overlijdt hij op 66 jarige een schijnend licht, voortgaande mij! Geen bekeerde jongen, leeftijd. Ds. Lamain spreekt in en lichtende tot den vollen dag geen student, geen dominee, het sterfhuis: ‘Misschien was hij toe’. maar een arm schepsel, wiens wel de domste van heel Nijver- Het is gebruikelijk dat de af- enige hoop was om door God dal, maar toch was hij van God sluitende avond met de belijde- geholpen te worden. De Hee- geleerd’. niscatechisanten in de pastorie re was zo goed om die avond te plaatsvindt. Dit is helaas niet helpen. Toen ik van het preek- Beroep van Grand Rapids mogelijk. De meubels zijn al in- stoeltje afkwam, stond ouder- In september 1946 krijgt ds. La- geladen om verscheept te worden ling Baan daar om mij een hand main een beroep van overzee, naar een ver gelegen pastorie. te geven. uit Grand Rapids. Dat moet hij Op dinsdag 11 februari 1947 “Over drie weken verwachten wij aannemen. Vele bezwaren rijzen preekt ds. Lamain afscheid in je op zondag in Rijssen”, zei hij. in hem op. De beslissing valt als de Walkerk. Het Woord dat de hij op donderdag 10 oktober in herder en leraar van de Walkerk Op woensdag 25 augustus 1943 Wierden preekt. Aan het begin en de afdeling Wierden richt tot wordt ds. Lamain verbonden aan van de dienst laat ouderling G.J. zijn hoorders wordt genomen de Gereformeerde Gemeente van der Stouw Psalm 33:6 zin- uit 2 Korinthe 13:13: ‘De gena- Walstraat. Iedere zondag gaat hij gen en met name de woorden: de van den Heere Jezus Chris- drie keer voor in de Walkerk en ‘Niets kan Zijn hoog besluit ooit tus en de liefde Gods en de ge- één keer in de Eskerk. In de af- keren, ’t blijft van geslachte tot meenschap des Heiligen Geestes delingen Enschede, Nijverdal en geslacht’ doen kracht. Daar volgt zij met u allen. Amen.’ Wierden gaat hij ook regelmatig een bange nacht vol strijd op, voor. maar de Heere geeft hem te ge- Als hij in Amerika is, blijkt de loven dat Hij Zich niet vergist predikant de gemeente van Rijs-

45

*OP-Juni_2016.indd 45 18-05-16 10:21 Grand Rapids 11 April 1947

Geachte familie, Van harte gefeliciteerd met Uw huwelijk dat reeds voltrokken en bevestigd is. De Heere mocht het zelf met Zijn Zegen en goedkeuring kronen. Met den Heere kunnen wij het leven in, door en uit. Uw leven zonder God zal geen vervulling geven. De Heere Jezus zegt: Wie Mij vindt, vindt het leven en trekt een wel- gevallen van de Heere. Dat ge samen tot in lengte van jaren verbonden mocht worden. Aan de band van oprechte liefde, en dat uw huwelijk zijn mocht ook tot blijdschap van Uw geliefde ouders, van zoover ge ze moogt bezitten. Bedenk dat het hier alles maar tijdelijk is, en dat het van de grootste noodzake- lijkheid is om hier in de tijd in ondertrouw te komen met Christus. Dien band kan nooit verbroken worden. God mocht ook door Uw huwelijk Zijn Kerk nog bouwen, en U samen door Zijn Geest bewerken om aan den Hemel gebonden Trouwfoto van Jacobus Gerrit Pleiter en te worden. Maria Hendrika Hazelhorst Wij zijn nog veel met onze gedachten in Rijssen. De overgang van Holland naar sen niet te zijn vergeten. Het is Amerika is groot. Ik preek ’s Zondags altijd 3x. Verlopen Zondag heb ik het twee maanden na zijn afscheid ook 4 x gedaan en in de week donderdagavond en dan dinsdagavond in Ka- dat hij een brief schrijft naar lamazoo. Dat ligt hier 80 KM vandaan, de volgende gemeente Suid Holland J.G. Pleiter. waar ik ook consulent ben, dat is weer 300 KM. De afstanden zijn hier groot. De scheuring van 1953 maakte Ik wil Uw Moeder en Zusters, alsmede uw schoonouders wel hartelijk van ons bijna een einde aan de kerk- groeten, ook Uw oude grootmoeder, en familie ten Voorde. Ook de kerkenraad diensten in Nijverdal. Diaken als je hen ontmoet. Ik heb ze ook geschreven zoodra ik in Amerika was, doch H.J. Wolters blijft met zijn ge- nog niets van hen gehoord. zin kerken in Nijverdal. Na zijn overlijden op 28 februari 1960 Zelf met Uw vrouw hartelijk gegroet van uw oude leeraar ds. Lamain houdt het bestaan van de afde- Doe de familie ook de groeten. ling Nijverdal op. In de laatste vermelding van de afdeling Ge- reformeerde Gemeente Nijver- dal in het Twentsch Volksblad staat onder ‘Predikbeurten’: ‘geen dienst’.

De Wachter Sions, 4 maart 1960

46

*OP-Juni_2016.indd 46 18-05-16 10:21 Ze vermaande zelfs de burgemeester

J.W. Duvekot

s. Lamain schrijft in zijn Wie was Dingena de Later, die met Pieter Keijzer, zoon van Jo- boek ‘Overdenkingen’ destijds in Scherpenisse woon- hannes Keijzer en Anthonia van Dhet volgende over Dingena de de en kerkte? Dingetje Isabella der Slikke. De bruidegom was Later: de Later werd geboren op 1 de- toen 50 jaar en de bruid 36 jaar. ‘Ik heb in die tijd daar wel cember 1843 te Poortvliet. Haar Zij kregen de volgende kinderen: eens een begrafenis geleid. ouders waren Johan François de Anthonia Keijzer (geboren op 12 Alsook van een zeer geacht Later en Lucretia Braal. Zij had- maart 1882; later huwde ze met en geliefd kind des Heeren, den al eerder een meisje gehad: Jacob David Hartog), Lucretia Dingena de Later was haar Dingetje de Later, geboren op 4 Keijzer (geboren op 25 septem- naam. Een vrouw, waar in die juni 1841, maar op 17 augustus ber 1883, zij bleef ongetrouwd), tijd zoveel achting voor was, 1844 stierf hun lief kindje. Dus Johannes Keijzer (geboren op 6 dat als zij op straat liep en de toen Dingena geboren werd, april 1885 en enkele maanden burgemeester van dat dorp rouwden haar ouders nog over later gestorven, op 28 augustus haar zag, hij ergens binnen het verlies van de eerste Dingena. 1885) en hun jongste dochter stapte, omdat hij bevreesd was In de oude Hervormde kerk te Jannetje Keijzer (geboren op 16 om die vrouw te ontmoeten. Poortvliet heeft ze het sacrament juni 1887, op 1 maart 1906 ge- Bevreesd dat zij hem aan- van de Heilige Doop ontvangen. huwd met Cornelis Andriesse). spreken zou. Ook kwam ik op Dingena trouwde op 5 mei 1880 dat dorp in aanraking met een vrouw met de naam Wil- helmina IJzerman, die ook begiftigd was met het leven Gods. Veel avonden en uren hebben wij daar met vrienden mogen doorbrengen. Toen ik 18, 19 jaar was, hebben wij in die tijd vaak ’s middags in de omgeving van dat dorp gezel- schap gehouden. Soms wel drie middagen in de week, in de wintermaanden. Helaas, later behoorde dat tot het ver- leden. Geen tijd meer, omdat er schier geen volk meer was en ook geen lust meer gevon- Klein kaartje van de huwelijksbekendmaking (ondertrouw) van Pieter Keijzer en Din- den wordt’. gena de Later.

47

*OP-Juni_2016.indd 47 18-05-16 10:21 Ze hadden de Hervormde Kerk tevens diaken in de Hervormde gaan hielpen hem niets. Een- verlaten en zijn gaan kerken in Kerk van 1846 tot 1848. Daarbij maal kwam het zover dat hij be- de Oud Gereformeerde Kerk maakte hij de eerste jaren vol- sloot zelfmoord te plegen, maar (zoals toen de Gereformeerde doende winst met zijn bedrijf. op het laatste moment werd hij Gemeente werd genoemd) van Pas rond 1848 was hij echter daarvan weerhouden. Zo leef- Scherpenisse bij ouderling C.M. minder voorspoedig: er kwam de hij verder tot april 1850. Kleppe en diaken J. van de Vel- honingdauw in het gewas en ‘Toen behaagde het de Heere – de. De gemeente kwam voor het Bakker werd er mismoedig on- zo schreef hij later – om mij te eerst bijeen in 1861 in de schuur der: ‘Doch, daar eens weder zoo sterk te worden.’ Daar, in zijn (waar verschillende keren uit bijstaande en van moedeloos- binnenkamer werd hij ‘van den vijandschap brand werd gesticht) heid als het ware buiten mijzel- Heere gedaagd’. Hem werden achter het huis van onderling ven, kwam er eene wending in zijn zonden getoond, maar ook Kleppe. Dingena kan daar ook mijn gemoed’. De overvloed van de ‘ongehoudene goedheid’ die voor haar huwelijk nog in ge- de voorgaande jaren kwam hem God hem gedurende zijn gehele kerkt hebben. Na 1877 kwam de voor de geest en hem werd ‘eene leven al getoond had. Hij ver- gemeente in de Stoofstraat (later afvrage’ gedaan hoe hij met die volgde: ‘Ik had mijne gansche Schoolstraat genoemd) bijeen in overvloed gehandeld had. Hij afgelegde levensbaan op mijn het kerkgebouw dat gevormd was moest toegeven dat hij er god- knieën wel willen terug kruipen. uit twee huisjes, gekocht door deloos mee gehandeld had en Ik was maar verwonderd, dat W. van Putte, die ook diaken dat God rechtvaardig zou zijn, al God mij al niet lang verdoemd werd. Ds. D. Bakker, uit ’s-Gra- was het ook dat Hij alle gewassen had’. Daar ‘mocht’ Bakker God venpolder, preekte toen met re- zou verdelgen: ‘Nu werd het mij van harte toevallen en Zijn heilig gelmaat in Scherpenisse. In Pre- een groot wonder, dat de Heere recht ‘van ganscher harte inbil- dikanten en Oefenaars, deel 1, wordt nog ééne korenaar voor zulk een lijken. Ja, ik bad Hem zelfs dat vermeld over hem: ‘Op 2 maart monster van ongerechtigheid als Hij mij maar met een Korach, 1846 kocht hij in ’s-Gravenpol- ik was, liet groeien. Ja, het werd Dathan en Abiram, levendig ter der een hofstede genaamd ’t Hof mij nu zelfs een wonder dat ik helle zou laten wegzinken; zoo- de Palmboom. Maatschappelijk nog leefde, en dat ik niet al lang zeer werd ik met Gods recht ver- gezien kwam hij er tot een ze- in de helle lag’. Hij werd wan- enigd; en inderdaad verwachtte kere welstand. Hij werd overste hopig over zijn toestand. Het ik ook niet anders’. Maar daar van het gilde van boogschutters, lezen van de Bijbel en het kerk- gaf de Heere hem om genade

Persoonsbewijs (uit de 2e W.O.) van haar jongste dochter Jannetje Keijzer

48

*OP-Juni_2016.indd 48 18-05-16 10:21 te vragen en op zijn gebed werd Nu was het zijn gewoonte om als werd diaken. In 1851 wist Bak- hem Jezus Christus geopenbaard hij dat deed, een van zijn kin- ker zich tot het predikambt ge- en leerde hij de tekst verstaan: deren mee te nemen en daar- roepen. Hoewel hij er zeer in ‘Niemand kan tot Mij komen, mee hardop te bidden. Dit heeft bestreden werd, kon hij het niet tenzij dat de Vader, Die Mij ge- diepe indruk op die kinderen tegenstaan. Soms als hij moest zonden heeft, hem trekke’. Op gemaakt en het heeft ze van veel lezen, sprak hij over ‘hetgene er dat gebed was het hem alsof hij weerhouden. Toen ze ouder wer- noodig was om gekend te wor- ‘werkelijk tot den Heere Jezus den bijvoorbeeld, wilden ze niet den tot zaligheid’. Bakker ging getrokken werd; waarop ik als achterblijven bij hun leeftijds- ook in andere gemeenten voor zoo een diepschuldige tot Hem genoten en zodoende kwamen er en op een Algemene Vergade- mocht komen, pleitende maar vragen los om mooiere kleren, ring, nadat hij door een aantal alleen op Zijne heilsverdiensten. sieraden enzovoort. Aanvanke- gemeenten beroepen was, vroeg En o wonder van genade! Daar, lijk ging Bakker daar niet op in, Ledeboer hem hierover, en ver- mijne vrienden, was het alsof al maar toen ze aanhielden, riep klaarde dat hij hem gaarne wilde mijne pakken lasten en bezwaren hij ze op een dag bij zich in zijn bevestigen als predikant. Bak- van mij afvielen van boven mijn kamer. Hij opende het bureau ker weigerde echter vanwege ‘het hoofd tot onder aan mijn voe- waarin hij zijn geld bewaarde en ongenoegzame’ dat hij daartoe ten toe. Op hetzelfde oogenblik vertelde aan hen dat hij beslo- in zich vond. Na het overlijden stortte Hij Zijne liefde, vrede ten had om hun te geven wat ze van ds. Ledeboer kwam het in de en blijdschap in mijne ziele uit. verlangden. Een ieder moest nu gemeenten tot een conflict tus- Dat was niets anders, dan maar maar zeggen hoeveel hij dacht sen Bakker en ds. P. van Dijke. een verwonderd wegzinken in nodig te hebben. Terwijl ze hier Bakker nam het gezamenlijke God. En dat aan zoo eenen, die toch wel wat verbaasd over na- beroep van een aantal gemeen- hel en verdoemenis waardig was. dachten, begon hun vader weer ten aan en met een beroep op Dat eeuwige wonder van Gods te spreken. Hij vertelde ze hoe Mattheüs 3 vers 13 t/m 15, de doop door souvereine liefde, vrijmacht en hij getracht had Gods aangezicht Johannes, waar de mindere de Meer- genade kan ik nimmer uitspre- te zoeken in het gebed als zij ziek dere bevestigde, besloot men de ken, maar zal voor den hemel waren, of op een andere wijze in bevestiging door ouderlingen te bewaard blijven’. levensgevaar verkeerd hadden, laten geschieden. Op 18 okto- zoals zij zelf wel wisten. ‘Maar’, ber 1865 ging oefenaar M. Luijk Het gebeurde in Bakkers leven voegde hij er aan toe, ‘wanneer van Stavenisse in de betref- had gevolgen. Hij begon zijn gij nu als wereldse kinderen ge- fende dienst voor, met als tekst huis te reformeren, de gezel- kleed en opgetooid zijt en de 2 Timotheüs 4 vers 2: ‘Predik schappen in zijn omgeving te Heere dan komen mocht om u het Woord; houd aan tijdiglijk, bezoeken. Van de Hervormde op het ziekbed neder te leggen ontijdiglijk; wederleg, bestraf, Kerk keerde hij zich af; hij kon of wanneer gij op een andere vermaan in alle lankmoedigheid zich niet herinneren ‘dat hij wijze door Hem bezocht wordt, en leer’. Bakker deed vier dagen daarin ooit iets aan zijn ziel on- dan moet gij mij nimmer meer later zijn intreepredicatie uit de dervonden had, noch tot ont- vragen om voor u te bidden, woorden van Kolossenzen 4 vers dekking, noch tot vertroosting’. want met zulke kinderen durft 3: ‘Biddende meteen ook voor Het plan kwam bij hem op om uw vader niet voor het aange- ons, dat God ons de deur des zich aan te sluiten bij de afge- zicht des Heeren te verschijnen’. Woords opene, om te spreken de scheidenen, maar voordat hij Deze woorden maakten dermate verborgenheid van Christus, om er toe over ging, vroeg hij ge- indruk, dat zij het geld niet meer welke ik ook gebonden ben’. durende een week dagelijks om wilden hebben en beloofden om de Goddelijke goedkeuring over hem hierover niet meer lastig te Aanvankelijk preekte ds. Bak- zijn voornemen. vallen, waaraan ze zich ook ge- ker op zijn eigen hofstede, later Na zijn bekering zocht Bak- houden hebben. bouwde men een kerk, die op 17 ker dagelijks tijd vrij te maken Bakker kwam in contact met ds. oktober 1869 in gebruik geno- om Gods aangezicht in het ge- L.G.C. Ledeboer. Deze predi- men werd met een preek over bed te zoeken en hij zonderde kant institueerde een gemeente Genesis 32 vers 10: ‘Ik ben ge- zich daartoe af in een kamer. in ’s-Gravenpolder en Bakker ringer dan al deze weldadighe-

49

*OP-Juni_2016.indd 49 18-05-16 10:21 genoemd: Westmolenhoek nr. 484. Westkerke is een gehuchtje vlak bij Scherpenisse. Vanaf het veer bij Gorishoek kwam je over die Gorishoeksedijk bij het ge- hucht Westkerke op weg naar Scherpenisse langs het boerde- rijtje van Dingena. Ds. Bakker is wellicht wel eens aan geweest en heeft daar ook wel een gezel- schap bezocht, want de predi- king van deze Godsgezant werd voor haar hart gezegend. God gebruikte de prediking om haar in haar ongeluk te brengen en haar zondaar voor God te ma- ken. Maar ook mocht ze later de Middelaar leren kennen, de Zaligmaker Jezus Christus. Ze kreeg ook onderwijs uit de oudvaders, die door ouderling Het boerderijtje aan de Gorishoeksedijk in huidige staat waar Dingena de Later heeft Kleppe werden gelezen. Als ze gewoond kon, was ze in de kerk. Het was wel verschillende kilometers lo- den en dan al deze trouw, die schuur van Kleppe en later in het pen naar het dorp over de dijk, Gij aan Uw knecht gedaan hebt; kerkgebouw aan de Stoofstraat. maar Gods Woord en Zijn ge- want ik ben met mijn staf over Daar hoorde men zijn luide meenschap trokken. Ze leefde deze Jordaan gegaan en nu ben stem en zong men de psalmen dicht bij de Heere. Wat vond ze ik tot twee heiren geworden’. van Datheen. Wellicht kwam hij het erg dat ze nooit had leren Vanuit ’s-Gravenpolder diende met het bootje (veerdienst) van lezen en schrijven. Er was toen Bakker de andere gemeenten Gerard Larooij, de veerbaas nog geen algemene leerplicht en en diegenen die zich later bij (geboren 19 september 1817 en er moest ook schoolgeld betaald hem aansloten. Bedeeld met overleden 12 januari 1908). Hij worden. De arbeidersgezinnen een krachtige stem, die zelfs in bracht de mensen van Yerseke en de kleine boertjes hadden in de grootste schuur overal goed naar Gorishoek (bij Scherpe- die tijd daar het geld niet voor. hoorbaar was, preekte hij elke nisse) over de Oosterschelde. Als Dingena ergens haar naam zondag driemaal en daarnaast Hij voer op de werkdagen ver- moest schrijven, zette ze maar in de week nog enige keren. Hij schillende keren heen en weer. een kruisje. Maar ze wilde zo sprak ‘ongemeen rad’ en zijn Vroeger was dit een belangrijke graag Gods Woord lezen. Wat diensten duurden meestal rond verbinding tussen de eilanden liep ze de Heere aan. Maar na de anderhalf uur. Zeer onder- Zuid-Beveland en Tholen. Zelfs veel smeken, kwam de Heere bij scheidend waren zijn preken: de postverbinding verliep eeu- haar over met de woorden: ‘Mijn ‘Nimmer modderde hij het wenlang via dit veer. Dus de post genade is u genoeg’. Dit gaf rust. werk Gods en dat des menschen voor Zuid-Beveland en Walche- De Heere wist van haar af. Haar onder of door elkaar. Steeds ren kwam daar langs. De verbin- huis stond ook open voor Gods trachtte hij God op het hoogste ding tussen Brabant en Zeeland, volk. Er werd met regelmaat ge- te verheerlijken en den mensch waar nu de Kreekraksluizen lig- zelschap gehouden. Daar sprak met al zijne verwaandheid op het gen, was er nog lang niet. ds. Lamain later over. Hij was diepst te vernederen’. We keren terug naar Dingena de als jongen van negentien jaar in Ds. Bakker, gevraagd door ou- Later. Ze woonde op een boer- 1923 bij ouderling Kees Schot derling Kleppe, kwam ook in derijtje aan de Gorishoeksedijk in Tholen gelogeerd en die bleef Scherpenisse preken, in de in Westkerke. Vroeger werd het de zondag over in Scherpenisse

50

*OP-Juni_2016.indd 50 18-05-16 10:21 om daar te preeklezen. Ouder- waarschijnlijkheid burgemeester Dingena haar jongste dochter ling Kleppe was in 1921 over- Visser, JWD) een wandeling ma- Jannetje en schoonzoon Kees leden en nu zat de gemeente ken. Dat vond ze zo erg, dat daar Andriesse, kregen tien kinde- Scherpenisse zonder ouderling. de zondag voor werd gebruikt. ren. Nu leeft alleen de jongste Uit andere gemeenten werd er De dag des Heeren is toch gege- dochter Jozina (Josien) nog. door ouderlingen geholpen. ven om de Heere te zoeken, om Hun vierde kindje Dingenus Met ouderling Schot kwam de bezig te zijn met de dingen voor Izak werd op 25 mei 1911 gebo- jonge Lamain ook bij Dingena onze onsterfelijke ziel. Ja, ieder ren. Hij groeide eerst voorspoe- terecht. mens heeft toch een ziel. Zo was dig op, maar kreeg geen tandjes Ds. J. Fraanje kwam ook vele ja- ze ook begaan met haar mede- en op 2 juli 1911 overleed hij, ren in Scherpenisse preken, van- mens, maar bovenal ging het dus ruim een jaar oud. Groot- uit Goes en later vanuit Barne- haar om de ere Gods. Ze heeft moeder Dingena had veel werk- veld. Hij heeft vele kinderen in de burgemeester gewaarschuwd zaamheden met haar kleinzoon- Scherpenisse gedoopt. Ook ging en op de heiligheid van Gods tje. Er was iets bijzonders met hij naar Stavenisse en preekte dag gewezen. Later ging de bur- dat jongetje. Als er werd gela- bij ouderling L.J. Potappel in gemeester haar uit de weg, als hij chen, draaide hij zijn hoofdje zijn kerk en bediende er de sa- haar zag aankomen. Het was bij om. Het kleine jongetje was cramenten. Hij bezocht dan ook hem in vijandschap gevallen. altijd ernstig. De dominee die een andere godvrezende vrouw, Dingena werd nogal eens ge- de begrafenis leidde zou eerst Helena Adriana Cornelia Klep- plaagd. Dan bonsde men op de een man op Sint-Maartensdijk pe-de Graaf. Zij woonde met luiken van haar huisje. Het werd moeten gaan begraven, maar hij haar man (een neef van ouder- zelfs een keer zo erg, dat er poli- kreeg te zien, dat hij dit jongetje ling Kleppe) en de kinderen ook tiebewaking werd ingesteld en de moest begraven. Sommigen na- in Westkerke. Ook daar werd wel veldwachter ‘s nachts haar huisje men hem dat wel kwalijk, maar gezelschap gehouden en Din- bewaakte. Ze was al betrekkelijk hij werd ertoe van Godswege ge- gena zal daar ook wel aanwezig jong weduwe. Haar ongetrouw- drongen. Hij mocht – en ook zijn geweest. Trouw ging ze naar de dochter Lucretia woonde bij anderen van Gods volk met hem de kerk. Op zondag zag ze nogal haar. Ze hadden wat land en ook – getuigen dat het kleine jonge- eens de burgemeester (naar alle wat vee. Daar leefden ze van. tje de Heere groot mocht maken met de grote schare die niemand tellen kan. Dingena Keijzer-de Later is overleden op 3 oktober 1928 op 84-jarige leeftijd. Volgens de mededeling van ds. Lamain heeft hij dus de begra- fenis van haar geleid. Hij was wel student, maar nog niet als predikant bevestigd in zijn eer- ste gemeente Leiden. In die tijd kwam het wel meer voor, van- wege gebrek aan predikanten, dat een oefenaar of student een begrafenis leidde. Er kwam geen grafsteen op haar graf. Sommi- gen wilden dat niet, voor ande- ren was dat te duur. Het paaltje met nummer 1243 wees haar graf aan op de begraafplaats te Scherpenisse. Daar rust haar Overzicht van het gezin P. Keyzer met Dingena de Later en haar kinderen, wellicht ge- lichaam tot de opstanding. Uit maakt bij een huwelijksjubileum haar nageslacht en familie zijn

51

*OP-Juni_2016.indd 51 18-05-16 10:21 Overzicht uit het trouwboekje van hun schoonzoon en dochter C. Andriesse en J. Andriesse-Keijzer met de 10 kinderen die ze hebben gekregen. Het vierde kindje is jong gestorven

er verschillende mensen die in Predikanten en oefenaars, deel 1 Bio- de loop der jaren in de gemeen- grafisch Woordenboek van de te van Scherpenisse in het ambt kleine kerkgeschiedenis mochten dienen Diaken Leen- J.W. Duvekot en C.M. Klep- dert Keijzer en diaken Johan- pe, Gods trouwe zorg, de geschiedenis nes Keijzer waren allebei fami- van 150 jaar Gereformeerde Gemeente lie van haar man Pieter Keijzer. Scherpenisse 1861-2011, uitgave De diaken Gerard Andriesse en van de kerkenraad Gerefor- Kees Andriesse waren allebei meerde Gemeente Scherpenisse familie van haar schoonzoon 2011. Cornelis Andriesse. En op zon- C.M. Kleppe, Scherpenisse terug in dag 12 oktober 2014 werd haar de tijd, Uitgeverij Kleppe Scher- achter-achter-kleinzoon Johan penisse, 2013. Andriesse bevestigd in het ambt Mbuma zendingsblad, 38e jaar- van diaken door ds. E. Bakker, gang, blz. 108. de plaatselijke predikant. Kerkelijk Jaarboek Gerefor- meerde Gemeenten. Geraadpleegde literatuur en Mededelingen van mevrouw J. De overlijdensadvertentie van Dingetje bronnen Hage-Andriesse uit Stavenisse Isabella de Later W.C. Lamain, Een terugblik, deel II, (een kleindochter van Dingena Het Anker, Zwijndrecht 1981. de Later) d.d. 1 september 2015.

52

*OP-Juni_2016.indd 52 18-05-16 10:21 INTREDE IN EEN DORPSHUIS… Een reactie en aanvulling J.W. van de Werken

n het nummer van maart 2016 de Duitse bezetter, in april 1945, kerkgebouwen. Alleen de Sint Ivan Oude Paden bespreekt de de kerktoren van het hervormde Maartenstoren van Zaltbom- heer J. Mastenbroek het boek kerkgebouw had opgeblazen. mel werd niet opgeblazen, maar Predik het Woord. Uit het leven van ds. W. Deze explosie had uiteraard als daar zijn ook zeer intensieve be- Hage, dat door de heer J.P. Sinke gevolg dat het kerkgebouw totaal sprekingen van de Duitse bezet- is geschreven. verwoest was. De Duitsers wil- ter en de Zaltbommelse burgerij In deze boekbespreking wordt den met dit opblazen voorko- aan vooraf gegaan. (Pas op 5 mei onder meer gesteld dat de beves- men, dat de oprukkende gealli- 1945 was het zeker dat de Maar- tiging en intrede van kandidaat eerden (vanuit Noord-Brabant) tenstoren behouden bleef). Hage niet plaats vonden in een de kerktorens langs de zuidkant De Ned. Herv. Gemeente van kerkgebouw, maar in een dorps- van de rivier de Waal zouden Gameren ging toen kerkdiensten huis. De recensent vraagt zich gaan gebruiken als uitkijkposten. houden in het grote, leegstaande dan af of dat ooit eerder gebeurd Vandaar dat de Hervormde Ge- gebouw van de voormalige open- is in de kring van de Gerefor- meenten van Zuilichem, Nieuw- bare lagere school. Dit gebouw meerde Gemeenten. aal en Gameren na de bevrijding werd vol met stoelen en banken Om verdere misverstanden te te maken hadden met verwoeste gezet om ruimte te maken voor voorkomen voel ik me gedron- gen om iets mee te delen van wat er in werkelijkheid gebeurde op 3 september 1952. De bevestiging en de intrede van kandidaat Hage vonden namelijk niet plaats in een dorpshuis maar in een noodkerk. De schrijver van dit stuk was er op die derde september van het jaar 1952 zelf getuige van dat de gebeurtenissen rond kandidaat Hage plaats von- den in de noodkerk van de Ne- derlands Hervormde Gemeente te Gameren. Deze noodkerk was een ruim kerkgebouw en werd elke zon- dag gebruikt door de Ned. Herv. Gemeente van Gameren omdat Het gebouw van de voormalige openbare lagere school

53

*OP-Juni_2016.indd 53 18-05-16 10:21 400 à 500 kerkgangers. Er wa- het kerkgebouw te Gameren. ren in die tijd veel kerkgangers, Zo had ds. Van Dijk, de Her- vooral nadat in december 1948 vormde predikant van Game- ds. Jac. van Dijk uit Putten naar ren, in die tijd zitting (gehad) in Gameren overkwam. Ds. Van het hoofdbestuur van de SGP en Dijk, in deze noodkerk bevestigd had ongetwijfeld goede relaties door ds. P. Zandt, trok onder met verschillende personen uit andere uit Zaltbommel heel wat de Gereformeerde Gemeenten. kerkgangers. (De latere Herv. Hij kan een bemiddelende rol Geref. Evangelisatie van Zalt- hebben gespeeld bij de organi- bommel is in de vijftiger jaren satie van die dag. Verder was het uit deze mensen voortgekomen). voor de (vele) belangstellenden In deze noodkerk vonden de uit het hele land gemakkelijker plechtigheden op 3 septem- om het dorp Gameren te be- De Nederlandse Hervormde Kerk van ber 1952 rond kandidaat Hage reiken dan de dorpen Aalst en Gameren voor de verwoesting in 1945 plaats. Als middelbare scho- Brakel. De toegangspoort van de lier was ik er getuige van dat op Bommelerwaard, gevormd door leeggekomen gebouw werd daar- die dag de Gereformeerde Ge- brug en station, lag immers bij na in de vijftiger jaren verbouwd meenten van Aalst en Brakel een Zaltbommel en het dorp Game- tot een Dorpshuis voor het dorp predikant kregen. Het was bij ren ligt hier vlak bij. Gameren. In die tijd verrezen ons in de Ned. Herv. Gemeente Waarom wordt er nu in boek en in verschillende dorpen deze bekend gemaakt, dat wij midden recensie ten onrechte over een dorpshuizen als plaatsen waar in de week in onze noodkerk dorpshuis gesproken als plaats diverse culturele evenementen gastvrijheid zouden verlenen van bevestiging en intrede? Vol- moesten plaatsvinden. aan mensen uit Aalst en Brakel gens mij heeft de heer Masten- Toen Duijzer zijn boek schreef en aan belangstellenden uit het broek geen schuld aan deze on- in 1997 werd het gebouw Dorps- hele land. Dat was voor ons als juiste vermelding, want dit zal zo huis genoemd. (Inmiddels is dit jeugd een bijzondere belevenis ook wel in het boekwerk van de gebouw afgebroken en op deze om mee te maken. Tal van auto’s heer Sinke vermeld staan. Zelfs plaats zijn nieuwe appartemen- en bussen stonden in de straten denk ik dat de heer Sinke ook ten gebouwd). Maar in 1952 was rond de noodkerk geparkeerd geen schuld heef aan deze “ge- er nog geen sprake van zo’n huis en wij zagen dat stemmig geklede schiedvervalsing”. Ik keek er een en heeft ook Duijzer geweten mensen ons kerkgebouw ingin- boek van wijlen ouderling P.H. dat dit gebouw de naam voerde gen. Tegenover onze noodkerk Duijzer van Brakel eens op na. van de noodkerk van de Ned. was de helling van de Waaldijk Hij schreef onder andere het Herv. Gemeente te Gameren. en deze helling deed voor talrij- boek Brakel, een braak liggend land. Op de eeuwenoude kansel van ke jongelui (en oudere belang- En daar stond iets dat wel eens deze Hervormde noodkerk is ds. stellenden?) dienst als publieke de oorzaak van een en ander zou Hage verbonden aan de Gere- tribune. kunnen zijn. Op blz. 33 van dit formeerde Gemeenten van Aalst Waarom vond deze gebeurtenis boek schreef Duijzer namelijk: en Brakel. Want deze kansel is plaats in het dorp Gameren? “ Plaats van samenkomst was het grote tijdens de laatste uren, vooraf- Dat is mij niet bekend. Ik heb dorpshuis te Gameren”. gaande aan de opblazing van de daar wel wat vermoedens voor. kerktoren door de Duitse bezet- De eigen kerken van de gemeen- Duijzer schreef dat in 1997. ters, nog met vereende krachten ten van Aalst en Brakel waren Hij had zich nauwkeuriger uit uit het kerkgebouw gered. In zeker te klein om de samen- moeten drukken. Maar de om- de noodkerk heeft deze kansel stromende menigte onderdak standigheden veranderen soms dienst gedaan als spreekgestoelte te geven. Waarom de grote Ned. snel. Want de noodkerk werd van 1945 tot 1954 en is later mee Herv. Kerk in Brakel niet ge- door de Ned. Herv. Gemeente verhuisd naar de nieuwe kerk bruikt werd weet ik ook niet. Er al in 1954 verlaten, toen aan de aan de Delkant. zijn wel een paar argumenten Delkant een mooie nieuwe kerk aan te voeren die pleiten voor in gebruik werd genomen. Het

54

*OP-Juni_2016.indd 54 18-05-16 10:21 Boekbesprekingen A. Bel, J. Mastenbroek, J.P.Boekbesprekingen Neven VAN ANSJOVISKERKJE TOT wil zeggen: naast de andere ge- het pilo-broek en pruimtabak- ONTMOETINGSKERK denkboeken. Daar staat het ver- type.’ Je ziet ze voor je! der als naslagwerk. Verder komen aan de orde: de Als u zo doet met het gedenkboek geschiedenis van Enkhuizen te- van de Gereformeerde Gemeen- gen de landelijke achtergrond, te te Enkhuizen, doet u uzelf te- de Reformatie, de Synode van kort. Als u zich voorneemt er de Dordrecht en de Nadere Re- tijd voor te nemen en het rustig formatie. Aandacht wordt ge- en helemaal te lezen, zult u na schonken aan de zondagsviering afloop tot de conclusie komen en onder anderen aan de predi- dat het lezen een genoegen was. kanten Johannes Bogerman en Althans, dat was mijn ervaring. Guiljelmus Saldenus (zij hebben U leest dan een boek over de ge- in Enkhuizen gediend) en The- schiedenis van 150 jaar Gerefor- odorus à Brakel en Hermannus meerde Gemeente te Enkhuizen, Witsius (zij zijn in Enkhuizen maar er staat veel méér in. Uit de geboren). tekst op het omslag wordt al dui- Het is een stad geweest met zes delijk dat de kleine kerkgeschie- predikantsplaatsen (1652). Rot- denis van die gemeente wordt terdam had toen zeven predi- belicht tegen de achtergrond van kanten, Delft vijf en Leeuwarden de plaatselijke en landelijke ge- twee. schiedenis. Dat betekent dat u in Vervolgens wordt de kerkge- dit boek onder meer kunt lezen schiedenis van de negentiende Of een boek met weinig of met over het ontstaan en de ontwik- eeuw belicht (Afscheiding, ds. veel genoegen gelezen wordt, keling van Enkhuizen. Enkhui- Ledeboer). heeft alles te maken met de ma- zen kreeg in 1356 stadsrechten, En dan wordt de 150-jarige ge- nier waarop het gelezen wordt. maar al jaren tevoren woonden er schiedenis beschreven van de Ge- Een gedenkboek bijvoorbeeld. daar mensen. Enkhuizen groeide reformeerde Gemeente. In 1865 Eerst iets over de ene manier. in de loop van de tijd uit tot een werd zij gesticht als zelfstandige Met veel interesse is de verschij- belangrijke stad. Ooit is het op Gereformeerde Gemeente on- ning van het boek tegemoet- vier na de grootste stad van Hol- der het kruis. Na enkele jaren gezien. En dan is het er. Snel land geweest. De strijd tegen het sloot zij zich aan bij het verband doorbladeren! De ogen vliegen water, de strijd om het dagelijks van de Kruisgemeenten. In 1869 over de regels. Staan er voor mij bestaan, het wordt allemaal hel- werd ds. J.W. van den Broek de onbekende gegevens in? Welke der en boeiend beschreven. De eerste predikant. In datzelfde bronnen heeft de auteur ge- auteur gebruikt daarvoor soms jaar kwam de vereniging van de bruikt? Hé, jammer, dat staat er zinnen die je stijlbloempjes zou Afgescheidenen en de Kruisge- niet in! Kijk eens, een foto van kunnen noemen, zoals op blad- meenten tot stand. Die vereni- ds. X! Er werd toch altijd gezegd zijde 13: ‘Hier vormden ze een ging was in drie weken beklon- dat er geen foto was van die do- hechte gemeenschap van geharde ken. De gemeenten waren er niet minee? vissers en zeevaarders. Het volk in gekend. Nog in datzelfde jaar Al spoedig gaat het boek dicht en dat één was met de zee, mensen 1869 was er een boek verschenen het wordt op zijn plaats gezet, dat met luide stemmen, lieden van waarin van kruisgezinde zijde

55

*OP-Juni_2016.indd 55 18-05-16 10:21 ernstige kritiek geuit werd op meente zelfstandig, maar steeds zouden Andijk en Enkhuizen onder meer sommige leerstel- meer kwam de wenselijkheid weer één gemeente gaan vormen. lingen van de Afgescheidenen. naar voren zich aan te sluiten bij Na het overlijden van ds. Wol- Op de Synode waar de vereni- een kerkverband. Er werd geaar- bers brak een langdurige va- ging haar beslag kreeg, werd ner- zeld tussen de Gereformeerde cante periode aan. Groot was gens meer over gesproken. Gemeenten en de Federatie van de blijdschap toen ds. M.J. van Enkhuizen was een van de weini- Oud Gereformeerde Gemeen- Gelder in 1971 een beroep aan- ge gemeenten die niet meegin- ten, die in 1922 ontstaan was nam. Hij diende de gemeente tot gen in deze vereniging. Ds. Van rond ds. C. de Jonge te Kam- 1974. Daarna werd de gemeente den Broek zette zijn bezwaren op pen. Zowel ds. G.H. Kersten als gediend door ds. A.B. van der papier. In niet mis te verstane, ds. De Jonge lieten weten dat de Heiden (1979-1984) en ds. J. zelfs krasse bewoordingen liet hij gemeente in haar geheel moest Baaijens (1988-1996). Sinds weten hoe hij erover dacht. kiezen. Een scheuring moest 2007 dient ds. G. Heijkamp de Enkhuizen bleef na 1869 zelf- voorkomen worden. In 1927 wa- gemeente. standig. Wel waren er aanvanke- ren er 17 leden voor aansluiting Zoals gezegd vervolgden de ge- lijk contacten met andere kruis- bij de Gereformeerde Gemeen- meenten Andijk en Enkhuizen gemeenten maar er was geen ten, 28 waren tegen. In 1930 per 1 januari 2012 samen hun sprake van samenleven in een was de verhouding 24 voor en 17 weg. Op diezelfde dag nam men kerkverband. Contacten met de tegen. In 1931 besloot de meer- intrek in de Ontmoetingskerk. Ledeboeriaanse gemeenten lie- derheid zich te voegen bij de Ge- Deze kerk was eigendom van de pen op niets uit. reformeerde Gemeenten. Ds. Gereformeerde Kerk, maar toen Na het overlijden van ds. Van W.C. Lamain preekte op 20 ok- men fuseerde met de Hervormde den Broek (1880) werd de ge- tober 1931 in Enkhuizen en deed Gemeente, en de PKN gevormd meenten gediend door de pre- daarna mededeling dat de classis werd, ging men kerken in de Zui- dikanten ds. A.O. Schaafsma had uitgesproken de gemeente te derkerk. De Ontmoetingskerk (1880-1887), ds. A. Makkenze willen opnemen in het kerkver- werd dus overbodig. Met over- (1888-1893), ds. P. van der band, onder de voorwaarde dat grote meerderheid van stemmen Heij­den (1896-1901), ds. P.M. niet langer gebruik zou worden werd het besluit genomen deze van Loon (1903-1905) en ds. van de autobus waarmee de in kerk te kopen. Op oudejaars- G.J. Wolbers (1909-1922). Andijk woonachtige leden naar avond 2011 werden voor de laat- Toen ds. Wolbers beroepen de kerk kwamen. De kerkenraad ste keer diensten gehouden in werd, was hij predikant in Kala- besloot hieraan gehoor te geven. het kerkgebouw aan het Wegje/ mazoo (Amerika). Daarvoor was Er ontstond echter wel een hoek Van Bleiswijkstraat in En- hij predikant in Grand-Rapids. scheuring. Twaalf leden wilden khuizen en in het kerkgebouw Het was al meer dan twaalf jaar de Vrije Gereformeerde Ge- aan het Kerkepad in Andijk. In geleden dat hij uit Nederland meente onder het kruis voort- de beide diensten preekte ds. vertrokken was. In 1908 was er zetten en eisten op grond van de Heijkamp over Openbaring bij de voorzitter van de kerken- bepalingen in de statuten de ei- 21 vers 6. Aan het eind van de raad van de gemeente Enkhui- gendomsrechten van kerk en pas- diensten werd de kanselbijbel in zen een brief gearriveerd van een torie op. In 1933 bereikte men de beide kerken gesloten. In de onbekende vriend uit Vlaardin- overeenstemming. De leden die nieuwjaarsdienst werd de kansel- gen met het advies om ds. Wol- de oude gemeente wilden voort- bijbel in het nieuwe kerkgebouw bers te beroepen. De kerkenraad zetten, namen genoegen met geopend. Ds. Heijkamp bedien- keurde een dergelijke handelwij- een afkoopsom van 1500 gul- de het Woord uit Psalm 119 vers ze af, maar uiteindelijk werd wel den. Men sloot zich naderhand 105 en 106. een beroep op ds. Wolbers uitge- aan bij de Oud Gereformeerde De Ontmoetingskerk is het der- bracht. Een tweede beroep nam Gemeenten, Sinds 1978 werden de kerkgebouw. Het eerste kerk- hij aan. Ds. Wolbers heeft een geen zondagse diensten meer ge- gebouw bevond zich in de Breed- grote plaats in de gemeente En- houden en in 1990 werd de ge- straat werd in de volksmond ‘het khuizen ingenomen, met zegen meente opgeheven. Ansjoviskerkje’ genoemd, omdat heeft hij de gemeente gediend. In 1931 werd Andijk zelfstandig. er veel vissers naartoe gingen. Na zijn overlijden bleef de ge- Met ingang van 1 januari 2012 Bovendien werd in het pakhuis

56

*OP-Juni_2016.indd 56 18-05-16 10:21 en op het erf achter het gebouw C. Kruk, Van Ansjoviskerkje tot Ont- langstelling voor is. En terecht. ansjovis opgeslagen. Hier heeft moetingskerk.1865-2015. 150 jaar Het is een door Bergers zelf ge- men gekerkt tot 1963. In dat jaar kleine kerkgeschiedenis van de huidige Ge- schreven levensbeschrijving, nam men het tweede kerkgebouw reformeerde Gemeente te Enkhuizen, tegen waarin de gangen en wegen des in gebruik. Aan het Wegje/hoek de achtergrond van de plaatselijke en lan- Heeren met hem en andere van Van Bleiswijkstraat bouwde men delijke geschiedenis. Zijn keurlingen op heldere wijze een nieuwe kerk. Bestelmogelijkheden: € 32,50 zijn verhaald. De bewerker/uit- Veel materiële dingen komen overmaken op NL 30 RABO gever Joh. Westerbeke heeft veel in het boek aan de orde, maar 0317357131 (naam, adres, naspeuringen gedaan om aan- in het boek gaat het niet alleen woonplaats en postcode vermel- vullende informatie te verzame- over stoffelijke dingen. Het gaat den). E-mail: administratie@ len. ook over Gods bemoeienissen gergemenkhuizen.nl of per tele- In deze boekbespreking kunnen in geestelijk opzicht met de ge- foon: 0228 314018 we niet al te uitputtend zijn. Ten meente Enkhuizen. We lezen (A.B.) eerste omdat de ruimte in ons van eenvoudige, godvrezende blad beperkt is, en ten tweede mensen, die in getrouwheid hun om de lezer niet al te veel te la- werk verricht hebben. Opmer- STRIJD EN ZEGEPRAAL ten ‘voorproeven’, waardoor hij kelijke levensgeschiedenissen? denkt het allemaal al te hebben Nee, niet zozeer. Het ligt ook gelezen en het boekje vervolgens niet in de aard van de Enkhui- niet wordt aangeschaft. En dat zers om geestelijke ervaringen op laatste zou te betreuren zijn! schrift te stellen. Ds. Heijkamp Bergers heeft zijn autobiografie verwoordde het zo in zijn Woord op schrift gesteld voor zijn kin- vooraf: ‘Er waren “stillen in den deren. Voorvallen uit het leven lande”. Maar ook waren er pel- van o.a. Simon de Korte en zijn grims op doorreis naar Sion die kleindochter Esther Klaassen-de mochten spreken van het werk Korte worden eveneens onder Gods in hun leven verheerlijkt. de aandacht gebracht. Met vele Die de zaligheid leerden zoeken anderen. Het persoonsnamen- en vinden buiten zichzelf in de register telt maar liefst 163 ver- Zaligmaker. Zij gingen de weg schillende namen! van alle vlees. Weinig is er in het Bergers (1809-1876) werd gebo- verleden dienaangaande aan het ren te Sint Annaland. Op jonge papier toevertrouwd, maar dat leeftijd reeds kreeg hij indruk- werk Gods was en is er wel.’ ken van dood en eeuwigheid. De heer C. Kruk is de auteur Hij deed belijdenis. Van harte? van dit boek. Zijn overgrootva- Nee, omdat het zo hoorde. Hij der werd 130 jaar geleden in het trouwde met Willemina Johanna ambt gekozen, zijn grootvader 87 De ondertitel geeft aan over wie Flikweert toen hij 21 was en zijn jaar geleden en zijn vader 49 jaar dit fraai uitgegeven boekje han- bruid vijf jaar ouder. Zij droeg geleden. Zijn betrokkenheid bij delt: over Adriaan Bergers, zijn de klederdracht en was daarin zo het wel en wee van de gemeente gezin en vrienden. In de in- overdadig met goud behangen, is heel goed te merken. Daarbij houdsopgave zien we naast zijn dat ze de bijnaam ‘gouden Wille- heeft hij gezorgd voor een even- levensverhaal drie hoofdstuk- mientje’ kreeg. Ze leefde ‘werelds wichtige en objectieve geschied- jes over zijn nageslacht en een fatsoenlijk’: zondags naar de schrijving. hoofdstuk over de gemeente kerk, door de week naar de ker- Het boek is mooi uitgevoerd, en Tholen en het kerkelijk leven in mis. Tot God tot haar ziel sprak: telt 512 bladzijden. De prijs is Poortvliet. In 120 bladzijden is “Hoe lang hinkt gij op twee ge- € 32,50, inclusief kosten van dit alles te lezen in een tweede dachten? Zo de Heere God is, verpakking en verzending. Dat is druk; de eerste druk is 19 jaar volgt Hem na, en zo het Baäl is, niet duur voor zo’n dik boek. eerder reeds verschenen. Dat volgt hem na.” Toen zakte ze in geeft meteen al aan dat er be- elkaar. Een juist passerend pre-

57

*OP-Juni_2016.indd 57 18-05-16 10:21 dikant hoorde hoe het kwam dat in terugkomen, ondanks al je lezen zou nog tot jaloersheid ze op de grond lag en deze blinde ‘fijne’ woorden”, zo brieste hij. kunnen verwekken en, als het de leidsman gaf een ‘zeer pastoraal “Het zal een wonder wezen als u Heere behaagt om het lezen te getoonzette’ oorzaak aan: het nog levend in de stad komt”, zei zegenen, er zou nog winst voor werk van een boze geest! Beter Bergers. De dag erna kwam deze de eeuwigheid uit kunnen voort- onderwijs vond ze bij Lampe, à aandeelhouder weer op de mees- vloeien! Brakel, Smytegelt, Hellenbroek toof, maar hij ontweek de beide en andere oudvaders. De Heere mannen. Toen hij weer naar huis Joh. Westerbeke, Strijd en zegepraal. werkte met haar door, maar haar liep, passeerde het koetsje waarin Het leven van Adriaan Bergers, zijn gezin leven stond in het teken van uit- de stadsdokter zat, hem rake- en vrienden. Gebonden, voorzien wendige en inwendige bestrij- lings. Door een onverhoedse van foto’s, 120 bladzijden. Tele- ding. Op 21 februari 1900 is beweging van de aandeelhouder fonisch te bestellen bij Uitgeverij zij te Poortvliet zalig ontslapen, schrok het paard zo geweldig dat “Middelburg”, ’t Zanddorp 2 te in de hoge leeftijd van 96 jaar. het niet tot stilstaan te bewegen 4335 AJ Middelburg, 0118-62 Haar aardse goud had ze al lang was. De man viel, het paard liep 54 72 of per e-mail: johwes- geleden afgelegd, maar de he- over zijn lichaam heen, vertrapte [email protected]. De prijs is melse straten van goud mag ze nu het en de wielen van de koets ver- € 9,75 excl. verzendkosten. voor eeuwig betreden. brijzelden zijn hoofd zodanig, Eventueel ook in de onder ons Bergers werd in een afgeschei- dat zijn hersenen aan een van de bekende boekhandels verkrijg- den gemeente te Tholen ou- wielen bleven hangen. In enkele baar. ISBN 90-74557-06-6 derling. Er kwamen echter ker- ogenblikken moest hij voor God (J.M.) kelijke verwikkelingen die verre verschijnen, Die hij zo gehoond van stichtelijk waren. Ook maat- had. TITUS CLOSE schappelijk ging het door diepe Bergers werd geplaagd door ‘ver- wegen. Hij had werk gevonden schrikkelijke hoogmoed’ en hij bij een meestoof. Een van de werd gewaar dat er ook in de aandeelhouders/eigenaars van gemeente die hij in het ambt dat bedrijf kon Bergers en een diende, weinig liefdebanden wa- andere werknemer niet luch- ren. Smaad was zijn deel. Maar ten of zien. Deden ze dan hun hij mocht Christus overhouden. werk niet trouw? Absoluut wél. Er was nood en uitkomst. Onge- Maar ze waren beiden ‘fijn’ en veer tien jaar was Bergers ouder- dat zinde die rijke man niet. ling in Tholen geweest, toen hij Hij had een hartgrondige afkeer in oktober 1850 naar Poortvliet van de gesprekken over God en verhuisde. goddelijke zaken, die ze met el- Het boek eindigt met een be- kaar voerden, overigens zonder schrijving van kinderen van Ber- dat hun werk eronder leed. Ook gers en van Simon de Korte en omdat ze weigerden op Gods dag zijn gezin. We vinden in dit zeld- met hem te gaan rijden. Hij trof zaam mooie boekje de hand des ze op een dag in de meestoof Heeren in de toebrenging van aan terwijl ze getrouw aan het Zijn erfdeel tot de kennis Gods werk waren. Zonder enige aan- in Christus, de onderhouding leiding voer hij verschrikkelijk en de opwas in het leven der ge- Het zijn twee boekjes, die de le- tegen hen uit en vloekte daar- nade. Onopgesmukt en eerlijk vensgeschiedenis van Titus Close bij. Daarop vermaande Bergers zijn de wonderdaden des Aller- beschrijven. Eén onder de veel- hem, en wees hem erop dat hij hoogsten hierin verhaald. Le- zeggende titel De wilde jager werd door van dat vreselijke vloeken eens zers, schaf dit boekje aan. Niet Gods genade van een leeuw een lam. Dit rekenschap zou moeten afleggen om u af te meten aan Bergers en boekje verscheen in 1886 onder voor de Allerhoogste. “Er is geen de zijnen, maar om Gods daden een andere titel: Eenige bladzijden uit God; gezond ben ik uit de stad te mogen opmerken. De prijs de levensgeschiedenis van Titus Klose. In gekomen en gezond zal ik er weer kan geen verhindering zijn. Het later jaren verscheen een nieuwe

58

*OP-Juni_2016.indd 58 18-05-16 10:21 uitgave, die de titel meekreeg om de dienst te verstoren, maar baar bij de uitgever: Vliegersvel- Gods groote barmhartigheid getoond in het integendeel: hij smeekte met derlaan 15, 3771 XE Barneveld, leven van Titus Klose. Deze brochures een biddend hart de Heere om telefoon 0342-41 73 35, excl. beschrijven wat de korte titel van een goddelijks zegen onder deze portokosten. het laatstverschenen boekje zou dienst. En dat gebed werd ver- (J.M.) kunnen zijn: Van een leeuw een hoord. lam. Want zó was het bij Klose. De Heere werkte door in zijn le- 400 JAAR KERCKEDIE- Geboren in 1795 uit godvre- ven en hij ontving de zegen van NAARS IN NIEUWE-TONGE zende ouders, die hem ten voor- de verlossing. Niet lang daarna beeld waren in hun levenswan- geloofde hij dat hij binnenkort del, kreeg hij vanaf zijn vierde zou preken over ‘Schik u, o Is- jaar indrukken van dood en eeu- raël! Om uw God te ontmoe- wigheid. Daar leefde hij echter ten.’ Niet veel later sprak hij overheen, en wel zo bruut dat over deze woorden met vrees en hij in zijn jonge jaren een schrik beven, maar ook met vrijmoe- voor de buurt en in het bijzon- digheid, voor ca. 200 aanwe- der een schrik voor Gods volk zigen over deze tekst. De Heere was. Hij was van plan om op een opende bij drie hoorders hun zondagochtend een kerkdienst blinde zielsogen. Het heilig vuur die ds. S. Annear zou leiden, te van zendingsijver ging in zijn ziel verstoren. Maar God sprak en ontbranden. In 1819 werd hij als deze predikant werd een middel zendeling uitgezonden naar In- in de hand des Heeren om hem dia, ‘een grote akker om te be- staande te houden op de weg werken onder onwetende heide- naar het verderf. Het aan hem nen.’ betoonde wonder van genade Zijn dagboeknotities gewagen bracht hem tot bewogenheid met van ’s Heeren zegen op zijn werk. zijn van God vervreemd levende Een ernstige ziekte overviel hem naasten. Hij volgde zijn roeping en op 38-jarige leeftijd mocht De heer D.W. Exalto uit Nieu- op en werd zendeling. hij de heerlijke erfenis ontvan- we-Tonge is met zijn publicatie Wie méér over hem wil lezen, gen die ook voor hem bereid was over 400 jaar kerkendienaars in Nieu- kan uitstekend terecht in het van voor de grondlegging der we-Tonge in het voetspoor van zijn tweede boekje: Roept uit aan alle wereld. James Heaton heeft zijn vader, wijlen drs. K. Exalto, ge- stranden. Daarin lazen we over de levensverhaal in 68 bladzijden treden. Vader Exalto publiceerde weg die aan zijn bekering en roe- op schrift gesteld. met regelmaat op het terrein van ping voorafging. Close gaf zich Uitgever Van Wijngaarden heeft de Nadere Reformatie, maar ook over aan toneelspel. Later koos deze beide boekjes keurig uitge- predikantenschetsen van Zij die hij voor een functie aan boord voerd; het tweede boekje is van bleven. Om tot zijn publicatie te van een zeeschip. Daarmee werd enkele foto’s voorzien. De ach- komen heeft Dick Exalto maar Gods Dag ontheiligd; hij nam terzijde van het omslag eindigt liefst dertien strekkende meter het kaartspel vaker ter hand dan veelzeggend: ‘Och! Of het de archief doorgenomen. Voorwaar de Bijbel. Na opheffing van de Heere mocht behagen in ruime een prestatie. scheepvaartonderneming ging mate Zijnen Geest uit te gieten, De auteur heeft als doelstelling hij in Staffordshire wonen, waar opdat er door vrije genade nog de predikanten van het predi- hij een geregeld kerkbezoeker vele zulke leeuwen mochten ge- kantenbord uit het kerkpor- werd. Maar na verhuizing naar maakt worden tot lammeren van taal nog te laten spreken nadat Cornwall barstte hij opnieuw uit de kudde van Christus.’ zij zijn gestorven. Daarin is hij in een zondenminnend leven. geslaagd. Jammer is het dat hij Tegenstrijdig aan het eerste De prijs van het eerste boekje stopt bij 1974 en niet in 2016, boekje beschrijft Close in dit is € 3,50 en het tweede boekje zodat het beeld niet helemaal tweede boekje niet dat hij onder kost € 8,90. Beide boekjes sa- compleet is. Ook is op de inde- het gehoor van ds. Annear kwam men zijn voor € 10,00 verkrijg- ling van het boek het een en an-

59

*OP-Juni_2016.indd 59 18-05-16 10:21 der af te dingen: Exalto begint de de preek gezegd hebben: ‘Ge- gekomen in 1916 en vertrok- beschrijving van de vacante peri- meente, indien gij wat de Heere ken in 1919 naar Staphorst om ode na informatie van de eerst- moge verhoeden, de Baäl van ij- in zijn eigen vacature weer te- volgende predikant, in plaats van delheid en lichtzinnigheid wenst rug te keren in 1922. Er hoeft andersom. Daarnaast worden te dienen en niet de God van uw bij het laatste beroep dan geen door het gehele boek afkortin- doop en uw belijdenis, weet dan, toestemming te komen van de gen gebruikt, wat na langer lezen dat ik wel machteloos tegenover ambachtsheerlijkheid, een si- enigszins storend is. u sta, maar dat de God van Elia, tuatie die vanaf de Reformatie In totaal heeft Nieuwe-Tonge in Wiens Woord gij dan verwerpt, tot 1920 geduurd heeft. Na ds. de periode 1574-1974 45 pre- nog altijd de Machtige is om te Kruijt diende ds. Arie Dekker de dikanten gehad, te beginnen spreken, zelfs door vuur.’ Die gemeente van 1926 tot 1932. De bij ds. Johannes Horstius om te woensdagavond is er geen kermis oude galerij stroomde weer vol. eindigen bij de onder ons be- gehouden. De volgende dag ech- Dekker was een predikant met kende ds. J.P. Verkade. Onder ter wel. Ds. Felix ziet samen met verhalende voorbeelden in zijn de predikanten ook een remon- twee van zijn ouderlingen met prediking. Dat sloeg aan, maar strant, maar misschien ook wel bedroefdheid aan dat de kermis had als nadeel dat de diensten de meest geleerde onder hen: aanvangt. Het is mooi zomer- wat langer duurden. Een gevleu- Casparas Barlaeüs. Zijn opvolger weer, maar niemand slaat acht geld woord in het dorp: Houdt Abraham de la Faille Bzn wordt op een kleine witte wolk die van het kort, Dekkertje! Zijn opvol- in 1619 afgezet, na weigering om Oude-Tonge komt aandrijven. ger was ds. Arie van der Kooij de acte van stilstand te onderte- Als de wolk boven Nieuwe-Ton- jr., van 1938-1949 predikant in kenen. ge gedreven is slaat een vreselijke Nieuwe-Tonge. Al lezend door dit boek treft het bliksemstraal op de kermis neer. Het boek over 400 jaar predi- dat het Woord in Nieuwe-Tonge Tenten en koekkramen worden kanten in Nieuwe-Tonge is fraai gebleven is, ondanks perioden in getroffen – er vallen geen do- gebonden in eigen beheer uitge- de kerkgeschiedenis dat het licht delijke slachtoffers. In allerijl geven, gedrukt op mooi glanzend niet meer helder van de kansel wordt de kermis afgebroken en papier met zeer veel illustraties. scheen. In de zeventiende eeuw de jaren daaropvolgend wordt De handtekeningen van de pre- groeide de gemeente. De negen- er geen kermis meer gehouden dikanten ontbreken daarbij niet, tiende eeuw is een bijzondere in Nieuwe-Tonge. Exalto tekent eveneens een lijst met ouderlin- periode geweest: Nieuwe-Tonge erbij aan dat dit verhaal uit over- gen en diakenen. Ik zou zeggen: werd gediend door rechtzinnige levering is en pas veel later is be- neem en lees! predikanten, die ondanks het schreven. verval in de landelijke kerk her- Over ds. Felix schrijft de auteur D.W. Exalto, 400 jaar Kerkcke­ vormd bleven. Dit zijn Daniël dat hij zich niet echt thuis voel- dienaers van de Nijewe Tonghe. Ge- van Wijngaarden 1849-1854, er de in Nieuwe-Tonge. Hoewel er bonden, 188 blz. Te bestellen moest een galerij gebouwd wor- 600 mensen onder zijn gehoor bij de auteur: tel. 0187-652561. den om het toegestroomde kerk- zaten werd volgens de predikant: Kosten: € 29,95 exclusief zes volk een plaats te bieden; Simon ‘Gods volk in de hoogte gesto- euro verzendkosten. Hogerzeil 1855-1860 en Jan ken’ en heeft het dorp ‘een an- (J.P.N.) Wouter Felix 1860-1862. Onder dere Bijbel dan die van de eigen laatstgenoemde verdubbelde het bevinding.’ kerkvolk zelfs, zo groot was de Vermeldenswaard is dat de pre- toestroom uit omliggende plaat- dikant van de buurgemeente sen. Bekend is het voorval van de Oude-Tonge maar liefst zes keer afschaffing van de kermis. Hij consulent geweest is van Nieuwe- roept op een woensdagmiddag Tonge, het is de oud geworden 17.00 uur de gemeente samen, dienaar ds. J.J. le Roy. de kerk stroomt vol, waarna ds. In de twintigste eeuw heeft de Felix voorgaat. Alle kermistenten gemeente een predikant die zijn op dat moment gesloten. twee perioden in Nieuwe-Tonge Ds. Felix moet aan het einde van stond: het is ds. Pieter Kruijt,

60

*OP-Juni_2016.indd 60 18-05-16 10:21 Vraag en aanbod J. Mastenbroek

BelangstellingVraag weer genoeg voor van de Hervormde en Gemeente te Ouddorpaanbod n De heer B. Rozen­ ditmaal. Het overkwam me dat (jrg. 1973 t/m 1978), van de Zen- daal, Dijkerweg 7 bis te 3774 er op één dag drie brieven wer- dingsbode Spaanse Evangelisatie (jrg. TN Kootwijkerbroek, telefoon den ontvangen met vragen en 1968-1972), Om Sions Wil (jrg. 0342-44 06 66, e-mail bro- aanbiedingen. Het mooiste is als 1973-1990 en 1995-2005) en [email protected] verzamelt mensen geholpen kunnen wor- ca. 25 jaargangen van Kerkklan- delen van de prekenbundel Tot de den. Wie weet kan het ook weer ken, maandblad van de Gerefor- Wet en de Getuigenis. De jaargangen via dit juninummer. meerde Gemeenten in de Bom- 1, 3 en 8 bezit hij reeds. Wie kan melerwaard. hem helpen aan de bij hem ont- n De heer G. Kornet, brekende delen? Richter 1 te 4251 DA Werken- n Fam. C. van Mourik, dam, telefoon 0183-50 45 36, telefoon 0345-57 26 69 (adres n De heer A. Lievense, te- e-mail G.Kornet3@kpnplanet. 4197 BR huisnummer 8) vraagt lefoon 0118-63 45 39, e-mail nl heeft de delen 1 t/m 5 van het De komst van de Statenbijbel, door J. [email protected] trof in de Biografisch Lexicon (uitgave Kok) en van Reenen, en Het leven van Mat- nalatenschap van de heer K. mist het zesde deel. Wie maakt thew Henry door J. Bout en N.J. Verhulst uit Baarn een papier deze serie voor hem compleet? Spaan. Zij bieden te koop aan de aan, waarop staat: ‘Uitgeleend Driedelige Statenbijbel, en het boek aan Gerrit Valk d.d. 3 januari n Twee boeken worden En zij begonnen vrolijk te zijn. Uit het le- 1998.’ Hij wil gaarne in con- aangeboden via de redactiese- ven van ds. H. van Gilst, door (ds.) J. tact komen met deze heer Valk cretaris. Dat zijn Joh. Wester- van Belzen. of met iemand die de heer Valk beke, De Bruidegom komt! 150 jaar heeft gekend. Gereformeerde Gemeente te Bruinisse. n De heer J.T. Voois, te- Gebonden, 315 blz. En ook: Ons lefoon 06-20 36 75 17 zoekt de n De heer E. van Dijk- Kerkblad. Officieel orgaan der volgende nummers van Oude Pa- huizen, Versteeglaan 17, 3771 Nederlandsche Hervormde Ge- den: jaargang 1996 nrs. 1 t/m 4; XT Barneveld, telefoon 0342- meente te Rijssen. Eerste jaar- 1997 nrs. 1 en 3; 1998: nr. 4. 43 52 40, biedt te koop aan gang, 30 dec. 1933 t/m 22 dec. een ‘Unieke serie Overjarig Koren. 1934. Gebonden. Voor inlich- n De heer Jozias Joosse, Nieuw ingebonden, 88 jaar- tingen: telefoon 0182-52 26 Oude Havenstraat 33 te 4341 gangen, dat zijn 52 boeken met 58, e-mail mastenbroek@klik- GV Arnemuiden, telefoon index. Meer dan 1000 preken.’ safe.nl 0118-60 27 35, e-mail joz.joos- De prijs daarvan is € 1.500,-. [email protected] las in deel 2 van n De heer M. de Bruyn, Het gaat Uw trouw en waarheid aan dat n Ten behoeve van de bi- Slotshof 36 te 5311 CR Game- er in eigen beheer preken zijn bliotheek van de Gereformeerde ren, e-mail [email protected] uitgegeven van ds. M. van Beek Gemeente te Gouda worden de vraagt een bod op 40 jaargangen over het Bijbelboek Ruth. Wie volgende nummers van Oude Pa- van De Wachter Sions. Tevens vraagt kan hem daaraan helpen? En den gezocht: eerste jaargang nrs. hij namens een weduwe een bod in zijn Arnemuidense tijd heeft 3 en 4, tweede jaargang nrs. 1 en uit te brengen op twaalf delen ds. W. Verhoeks het Bijbelboek 3, derde jaargang nr. 3. Reacties van Al de werken, R. en E. Erskine. Ruth als vervolgstof behandeld. aan mevrouw M.S. van Vreeswijk, Ook biedt hij enkele jaargan- Is er iemand die van deze serie Ronsseweg 141, 2803 ZT Gouda, gen aan van De Vriend van Oud en prekenbandjes bezit en aan hem telefoon 0182-52 56 19, e-mail Jong (jaren ’60), van het Kerkblad wil afstaan? [email protected]

61

*OP-Juni_2016.indd 61 18-05-16 10:21 n De heer J.F. Nieuwen- verrassende nalezing; Derde verrassende kan helpen, neme telefonisch of huijzen, Langbroekerweg 13 te nalezing; Gebonden schoven. En van schriftelijk contact met hem op: 3941 MS Doorn, vraagt van Wul- J. Zandbergen: Bijbelse geschiede- telefoon 0343-47 66 20. fert Floor de volgende boeken te nis in vragen en antwoorden (Nieuwe koop: Een verrassende nalezing; Tweede Testament). Wie hem hieraan Mededelingen In mijn recensie n.a.v. het boek heer D.A. van Reenen uit Koot- (zie elders in dit nummer). Ten- Predik het Woord (biografie over ds. wijkerbroek, die samen met zijn slotte de reacties op de vraag van W. Hage) door J.P. Sinke ver- vrouw op een houten stoel deze een predikant, wie de dichter is meldde ik dat deze predikant in diensten heeft bijgewoond. ‘In de geweest van het gedicht dat begint een niet-kerkgebouw werd be- toespraak van ds. A. Wink kwam met: ‘Rechtvaardigheid drong vestigd. En daarbij dat dit ook toen nog een tekst voor, die min aan op straf’ enz. We kregen di- heeft plaatsgevonden bij de be- of meer zo op een reclamebord in verse reacties, o.a. van ds. J.H. vestiging en intrede van zendeling de hal was aangebracht, namelijk Koerts uit Drachten, die wees op ds. G. Kuijt en dat mij geen ver- uit Maleachi 4: en gij zult uitgaan gezang nr. 125 vers 5 uit de Evan- dere voorbeelden daarvan bekend en toenemen als mestkalveren.’ gelische Gezangbundel en daarbij zijn. Dat leverde een aantal tele- Ook de heer Martin Boot schreef vertelde dat de oude ds. J.J. Knap fonische en schriftelijke reacties ons hetzelfde. De diensten waren begin vorige eeuw dit gezang nog- op. De heer H.T. uit Bruinisse op dinsdag 7 september om 15.00 al eens opgaf in de erediensten. meldde ons dat ds. A.W. Verhoef en 19.30 uur, zoals blijkt uit een Ook van de heer H. Imthorn uit in de Gemeentelijke Markthal te meegestuurde kopie van een ad- Urk, en de heer H.D. den Toom Barneveld werd bevestigd. Bar- vertentie. De heer D. Trouw- uit Krimpen aan den IJssel, die neveld spant de kroon: de heer borst uit Gouda liet eveneens dit lied aantrof in de bundel T. van de Bospoort in Barneveld weten wat er in Barneveld heeft Evangelische gezangen, uitgave liet weten dat ds. A. van Straalen plaatsgevonden. Tenslotte een Brandt 1877, lied 153. De dichter in september 1976 in dezelfde niet-Barnevelds bericht: onze was niemand minder dan de on- Markthal werd bevestigd (Ds. F. medewerker L. Vogelaar schreef verdacht gereformeerde Haagse Mallan, Jesaja 55:8-11; ds. A. van dat zijn grootvader L. Vogelaar in predikant/dichter Joannes Vol- Straalen, 1 Korinthe 2:1-2). ‘Het 1971 bevestigd werd in een hal van lenhove (geb. 2 juni 1631 te Vol- eigen kerkgebouw was te klein om uienhandel Gebr. Mol te ’s-Gra- lenhoven, overl. 14 maart 1708 te alle bezoekers te kunnen bevat- venpolder. En de heer J.W. van Den Haag). Inzendingen voor het Oude Paden-sept-0710 xp6-gerben 24-08-2010 15:28 Pagina 21ten. Vrij snel na de komst van ds. de Werken gaf een verbetering/ septembernummer kunnen tot Van Straalen is het kerkgebouw toelichting op het Dorpshuis Dv 1 juli worden ingestuurd aan fors uitgebreid’, zo deelde hij waarin de bevestiging en intrede de redactiesecretaris, Regentesse- mede. Hetzelfde berichtte ons de van ds. W. Hage plaatsvonden plantsoen 13 te 2801 CK Gouda.

62 Boeder Comfort Kleding ambtskleding *OP-Juni_2016.indd 62 18-05-16 10:21 rouwkleding koorkleding bedrijfskleding

Voor een bezoek aan onze showroom graag eerst een afspraak maken. Service aan huis mogelijk. www.boedercomfortkleding.nl Glashorst 123a | 3925 BR Scherpenzeel | T (033) 258 98 30

Boekenhuis Rijssen Uitgeverij Wieger Smeijers ADVERTERENWilt u ook IN Nieuwe Boeken & Antiquariaat Enterstraat 14a - Rijssen adverteren Tel. (0548) 52 03 04 OUDE PADEN? Fax (0548) 54 38 70 in Oude Paden? dinsdag gesloten donderdag koopavond Neem contact op met Neem contact op met: Alles wat voor uw kerkgebouw/ renovatie nodig is. Media AdviesburoUitgeverij Van Kok der Molen collectebussen, collectezakken + rekken, liturgieborden, T.a.v.Schouwstraat Dhr. Johan 11aWilders doopvont, avondmaalserviezen, linnen, tafels , kerkbanken, stoelen, Postbus 5018 katheder, lezenaar, preekstoel en knielbanken. 97458260 BS GA Groningen Kampen Tel 050 556 52 53 MEUBELMAKERIJ Tel: 038 339 25 38 E-mail:Fax [email protected] 556 59 92 Louis Meijer E-mail [email protected] Correspondentieadres: Gerstveld 36, 3902 ES Veenendaal Showroom: Bobinestraat 1b Telefoon zaak: 0318 - 52 02 37 / 52 99 74 Goed nieuws van Stichting Machpela

Gevolg gevend aan onze verplich- veel bezochte plaats. Een soort- weest in onze op 26 maart 2016 tingen ten aanzien van de Dienst gelijk verzoek ontvingen we via gehouden vergadering. Aan- der Belastingen,Nieuws geven wij on- de heer L. Vogelaar van ds. G.M. gezien bedoelde graven buiten derstaand een inzicht in de ont- de Leeuw uit Opheusden, die onze landsgrenzen zich bevin- vangsten en uitgaven over het jaar onze stichting verzocht om drie den, zijn wij niet bij machte om 2015. Van twaalf particulieren en graven in Thorton (bij de Ne- tot restauratie over te gaan. Wat één bedrijf ontvingen wij in totaal therlands Reformed Congre- Machpela wél kan doen? Als er € 741,04, inclusief € 91,04 aan gation te Lansing, het vroegere op plaatselijk niveau initiatieven rente. Wat de uitgaven betreft South-Holland) ‘grondig op te kunnen worden ontwikkeld, is de werd aan bankkosten € 370,65 knappen.’ Dat betreft de graven stichting bereid om een bijdrage uitgegeven. Voor de restaura- van ds. E.L. Meinders, van zijn te doneren. Een verzoek van de tie van het graf van ds. Jac. van tweede vrouw en van mej. C.J.M. heer B. Rozendaal uit Kootwij- Leeuwen Pzn. op de in 2001 tot Sieben, echtgenote van C. Has- kerbroek, die ons wees op het Rijksmonument verheven be- selman en bekend vanwege haar niet in optimale staat verkerende graafplaats Soestbergen, aan briefwisseling met ds. E. Fransen graf van ds. W. Zijlstra († 1938) de Gansstraat te Utrecht, werd en van haar boekje Aanspraak en raad op begraafplaats Veluwegaard te € 2.908,00 betaald. Ul- van een moeder aan haar kinderen. Ds. Kootwijkerbroek, moeten wij he- timo 2015 bedroeg het eind- De Leeuw vermeldde dat op deze laas afwijzen. Ondanks de Schrif- saldo van de zakenrekening begraafplaats volk van God begra- tuurlijk-bevindelijke en separe- € 707,18 en van de spaarrekening ven is. Ds. A.H. Verhoef uit het rende prediking die hij bracht, € 9.091,04. We zeggen alle ge- Canadese St. Catharines stuurde meent het bestuur, overeenkom- vers/geefsters hartelijk dank voor ons een foto van het graf van ds. stig het bepaalde in de statuten, hun gewaardeerde bijdragen! Meinders. Nog niet zo heel lang dat hij te weinig bekendheid heeft Verder bereikten ons enkele vra- geleden was het opschrift nog wel om zijn graf te laten opknappen. gen. De heer De Gruijter uit leesbaar, nu niet meer. Veelzeg- Mogelijk kan een artikel aan deze Moerkapelle wees ons op de niet gend is de nog wel zichtbare af- predikant worden gewijd. goed meer leesbare grafsteen beelding van een hand, die naar van ds. Thomas Boston in Et- Boven wijst. Deze verzoeken zijn J. Mastenbroek (voorzitter/ trick. Een door Nederlanders onderwerp van bespreking ge- secretaris) Colofon

Redactie enige andere manier, zonder voorafgaande schrif- Beëindiging abonnement: Abonnementen kunnen met A. Bel telijke toestemming van de uitgever. All rights re- inachtneming van 3 maanden opzegtermijn beëin- Dr. H. Florijn served. digd worden, tenzij een abonnementstermijn voor J. Mastenbroek (redactiesecretaris) bepaalde tijd is aangegaan. J.P. Neven (voorzitter) Abonnementen: J.H. Rozendaal (eindredacteur) Aanmelding nieuwe abonnees: Buitenland: Voor abonnementen in het buitenland Schrijf of mail naar de administratie. Alle abonne- worden prijzen en condities op aanvraag verstrekt. Alle stukken voor de redactie te richten aan de menten worden aangegaan tot wederopzegging. Een redactiesecretaris: J. Mastenbroek jaargang loopt van 1 januari tot 31 december. Oude Administratie: Regentesseplantsoen 13 Paden verschijnt vier keer per jaar in de maanden VBK Media Abonnementen 2801 CK Gouda maart, juni, september en december. Postbus 13288 Medewerkers: 3507 LG Utrecht ds. M. van Kooten, R. van Kralingen , A.J. Nelis, ds. Abonnementsprijzen: E 30,00 per jaar, losse nummers J. Schipper, L. Vogelaar E 8,95. Prijzen geldig van 01.01.2016 tot en met T 088 – 700 2780 31.12.16. Betalingswijze: Abonnees ontvangen een (maandag t/m vrijdag van 9.00 tot 12.00) © Uitgeverij De Groot Goudriaan – Utrecht acceptgirokaart. Wilt u liever per automatische Email: [email protected] incasso betalen, neemt u dan contact op met de Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave administratie. Abonnementen dienen bij vooruit- Vormgeving: mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geau- betaling te worden voldaan. Frank de Wit tomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, www.frankdewit.nl in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, Adreswijzigingen: Uw adreswijziging schriftelijk drie weken mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op voor uw verhuizing opgeven aan de administratie.

63

*OP-Juni_2016.indd 63 18-05-16 10:21 Biografie van C.A. Lingbeek, dominee en politicus Henk Tijssen

Ds. C.A. Lingbeek was in de jaren voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog predikant en lid van de Tweede Kamer voor zijn eigen Hervormde (Gereformeerde) Staatspartij. Lingbeek was fel antikatholiek en had ook niets op met ‘scheurmakers’ als Abraham Kuyper. Zijn volgelingen vonden hem een getuigende reus tegen Rome en de Afscheiding, maar in de Tweede Kamer werd hij door veel afgevaardigden geheel genegeerd. Henk Tijssen geeft in Om het behoud van Protestants Nederland een compleet beeld van deze dominee en politicus.

€ 19,99 tot 1 juni daarna € 24,99 | paperback, 320 blz.

WWW.KOK.NL

*OP-Juni_2016.indd 64 18-05-16 10:21