Ouderworden: te aanvaar­ den natuurlijk proces ofte bestrijden ziekte? (1)

Peter Derkx

De laatste jaren zijn er veel publicaties Verschillende vormen van levensver­ verschenen over en organisaties voor het lenging bestrijden van ouder worden. Met 'ouder worden' wordt dan uiteraard niet louter be­ Wat wordt er bedoeld met 'substantiële levens­ doeld 'leven in de tijd', maar het oplopen verlenging'? Daar kunnen heel verschillende van onomkeerbare schade waardoor met dingen mee worden aangeduid. De gemid­ het verstrijken van de tijd de kans om dood delde levensverwachting van een mens bij de te gaan toeneemt. Het gaat dan dus om wat geboorte is de afgelopen twee eeuwen gestegen ook wel 'verouderen' wordt genoemd. Er van rond de 25 jaar tot ongeveer 65 voor man­ zijn ook mensen en organisaties die pleiten nen en zeventig voor vrouwen. (3) Deze gemid­ voor inspanningen gericht op substantiële delden zeggen echter niets over de resterende verlenging van de menselijke Jevensver­ levensverwachting op dit moment van een in­ wachting.121 Ik zal in dit artikel drie dingen dividu in een bepaald land. En dat de gemid­ doen. Eerst zet ik uiteen, waaraan gedacht delde levensverwachting in West-Europa 150 kan worden bij verlenging van de mense­ jaar geleden maar tussen de veertig en de 45 lijke levensverwachting. Vervolgens behan­ jaar was, betekent niet dat er toen geen oude del ik de vraag, of dat een droom is of enig mensen waren. De levensverwachting is in realiteitsgehalte heeft. Tot slot ga ik in op West-Europa bijna verdubbeld tot ongeveer een van de vele vragen in de discussie over 78, omdat minder mensen jong sterven. (4) de wenselijkheid van substantiële levens­ Een nieuwe verdubbeling zou ongetwijfeld een verlenging, namelijk de vraag in de titel van substantiële levensverlenging genoemd kun­ dit verhaal. nen worden, maar we moeten nog iets precie­ zer zijn. Er is ook een verschil tussen de gemid­ delde en de maximale levensduur van de mens. Die laatste is op het ogenblik ongeveer 120 jaar. Belangrijk is ook het onderscheid tussen gezonde levensverwachting en levensverwach­ ting zonder meer. Er zijn steeds meer mensen die leeftijden van boven de 85 bereiken, waar­ ~chch";fi V\)~r 82 Humamstlek nr. 28, 7e Jaargang december 2006 bij de laatste jaren gekenmerkt worden door li­ gemiddelde leeftijd bij overlijden van bijvoor­ chamelijk en geestelijk verval en onvermogen. beeld 112. De maximale levensverwachting bij Met deze overwegingen in gedachte kunnen de geboorte zou ongeveer 140 kunnen zijn. we nu vier mogelijke vormen van levens­ Tot staan gebrachte of teruggedraaide verou­ verlenging onderscheiden: ziekteverlenging, dering (arrested aging, negligible senescence, ziektecompressie, langzamere veroudering en rejuvenation) verwijst naar een relatief vol­ gestopte of teruggedraaide veroudering. (5) ledige beheersing van verouderingsproces­ Ziekteverlenging (extension of morbidity) be­ sen. Veroudering komt niet meer voor of het tekent dat het leven langer wordt, doordat de menselijk organisme wordt goed onderhouden periode van ziekte aan het eind langer wordt. en de veroudering die plaats vindt, wordt pe­ Met moderne geneeskunde, gezondheidszorg riodiek gerepareerd. Decennia of zelfs eeuwen en sociale dienstverlening kunnen we men­ lang neemt de kans op overlijden niet toe met sen met een of meer chronische ziektes langer de leeftijd, maar blijft deze constant. Mensen in leven houden. Een typerende tijdsindeling gaan nog dood, maar niet aan de gevolgen van van een leven met ziekteverlenging zou zijn: langzaam opgehoopte schade en chronische opgroeien van nul tot twintig jaar, volwassen achteruitgang, maar door ongelukken, moord gezonde levensverwachting van twintig tot 55, en oorlog. Mensen worden heel oud in dit sce­ periode van toenemende ziekte van 55 tot de nario. Een gemiddelde levensverwachting van gemiddelde leeftijd bij overlijden van negentig 150, 500 of zelfs 5000 jaar wordt mogelijk ge­ of honderd en een onveranderde maximum­ acht. leeftijd van ongeveer 120. Ziektecompressie (compression of morbidity) is een scenario waarin het begin van ernstige aan Gaat het hier om wetenschap of om veroudering gerelateerde ziektes zo lang moge­ science fiction, om een belofte of een lijk wordt uitgesteld en dus in een kortere pe­ hersenschim? riode wordt geperst. De maximale levensver­ wachting van rond de 120 wordt geaccepteerd Zijn er echt wetenschappers die het stoppen of als een vast gegeven. De inzet is om de gemid­ terugdraaien van veroudering mogelijk ach­ delde volwassen gezonde levensverwachting te ten? Wat is het meest waarschijnlijke scenario verlengen tot een periode die begint bij twintig van de vier genoemde? Ziekteverlenging is een en eindigt bij 'de ideale gemiddelde levensduur vorm van levensverlenging waar niemand op van ongeveer 85 jaar' (6), waarbij de periode van zit te wachten en terecht natuurlijk. Toch is dit zwak en ziek zijn aan het eind zo kort mogelijk in zekere zin wat zich volgens de Duitse psy­ is, maximaal twee jaar. choloog en gerontoloog Paul Baltes in feite nu Langzamere veroudering (decelerated aging) is voltrekt. Terwijl er steeds meer oudere men­ het patroon waarin de verouderingsproces­ sen zijn gekomen, is duidelijk geworden dat de sen trager verlopen, resulterend in een hogere groep jonge ouderen in de zogenaamde Third gemiddelde en waarschijnlijk ook maximale Age (in de ontwikkelde landen van zestig tot levensverwachting. Langzamere veroudering tachtig jaar) het als groep goed doen. De oudste betekent dat de periode van goede gezondheid ouderen in de Fourth Age laten ons echter een in een menselijk leven langer wordt (zoals bij treurig beeld zien. Volgens Baltes zijn de jonge ziektecompressie), maar het houdt ook in dat ouderen er vooral door sociale en culturele de periode van ziekte aan het einde minstens vooruitgang in geslaagd om de rek die in het even lang blijft of ook langer wordt (zoals bij menselijk genoom zit ingebouwd, ten volle te ziekteverlenging) .Het gemiddelde patroonvan benutten. Er zijn echter grenzen aan die plas­ een menselijk leven is dan bijvoorbeeld: op­ ticiteit. Het leitmotifvan de gerontologie, 'voeg groeien van nul tot twintig, volwassen gezonde meer leven aan de jaren toe, niet meer jaren levensverwachting van twintig tot negentig en aan het leven', lijkt steeds minder van toepas­ daarna een periode van achteruitgang tot een sing op de oudste ouderen. (7) Ziekteverlenging,

Humanistiek nr. 28, 7e jaargang december 2006 83 met de ziekte van Alzheimer als een van de zeer onwaarschijnlijk is dat we erin slagen om grootste bedreigingen, is een hedendaagse rea­ de gezonde levensverwachting te vergroten liteit voor veel ouderen boven de tachtig jaar. zonder tegelijk de gemiddelde totale levens­ De haalbaarheid van ziektecompressie voor de verwachting te vergroten (inclusief een langere levensfase tussen 55 en 85 is voor het eerst be­ periode van morbiditeit aan het eind). argumenteerd door Tames Fries in 1980 en dit Daarmee zijn we bij langzamere veroudering scenario is door velen omarmd. Bio-geronto­ aangeland. Ik zal het kort houden. Er zijn loog Robert Arking schrijft dat het verdubbelen vooraanstaande bio-gerontologen als Richard van de gezonde levensverwachting van twintig Miller en in Nederland Rudi Westendorp tot vijftig op dit moment naar twintig tot ne­ die dit de meest waarschijnlijke ontwikke­ gentig in de afzienbare toekomst een beperkt ling achten. (12) Een belangrijk verschil tussen en wenselijk doel is, dat aansluit bij de biolo­ Westendorp en Miller is, dat Miller mikt op gische theorie en recente experimentele gege­ een verlenging van de gemiddelde en maxima­ vens over fruitvliegen en rondwormen. (B) Drie le levensduur met veertig procent tot respec­ ambtenaren van de World Health Organization tievelijk 112 en 140, terwijl Westendorp mikt (WHO) schreven in 2002 dat de visie van Fries op het bestrijden van verouderingsgerelateerde de kern vormt van de hedendaagse benade­ ziektes en substantiële levensverlenging ziet als ring van ouder worden. (9) Ook onze minister een onvermijdelijk en aanvaardbaar nevenef­ Hoogervorst van Volksgezondheid schijnt dit fect daarvan. als achtergrondvisie te hebben. (l0) Volgens de Tot staan gebrachte of teruggedraaide verou­ WHO is ziektecompressie tussen 55 en tachtig dering klinkt echt als science fiction, pseudo­ al voor een belangrijk deel een feit in de VS, wetenschap of kwakzalverij. Toch zijn er ook West-Europa en Japan. In de zogenaamde ont­ wetenschappers die dit als een serieuze optie wikkelingslanden in Afrika, Azië en Latijns­ zien, als we als samenleving maar voldoende Amerika is er tot nu toe weinig hoop op ziekte­ middelen stoppen in het fundamentele onder­ compressie. Er zijn nauwelijks harde gegevens, zoek naar verouderingsprocessen. Een van de maar de aanwijzingen wijzen de andere kant bekendste bio-gerontologen die de reële mo­ op. Het gaat hier om een groot probleem, want gelijkheid en wenselijkheid van dit scenario de voorspellingen zijn dat het aantal ouderen bepleit, is de Engelsman Aubrey de Grey. (13) In (mensen boven de zestig) in ontwikkelings­ 2005 en 2006 is hij door belangrijke collega's landen snel zal toenemen (van 375 miljoen scherp aangevallen 114), maar het is interessant in 2000 tot 1514 miljoen in 2050). Bovendien dat de kritiek zich vooral richt op de verwach­ zullen de meeste minder ontwikkelde landen tingen die De Grey wekt over de betrekkelijk waarschijnlijk nog te lang een dubbele last korte termijn, rond 2050, waarop robuuste dragen: ze slagen er niet in om de chronische verj.onging van mensen mogelijk wordt, en ei­ ziekten (hart- en vaatziekten, kanker en der­ genlijk niet eens centraal op de mogelijkheid gelijke) onder ouderen terug te dringen, maar zelf. Veelbetekenend is ook, dat de President's ze hebben ook nog steeds vreselijk te lijden van Council on Bioethics zich in zijn advies van kindersterfte en infectieziekten als malaria en 2003 aan president Bush 'the possibility of tuberculose. (11) Omdat de vooronderstelling extended youth and substantially prolonged van het ziektecompressie-scenario is, dat de lives' zeer ernstig neemt. (15) Hoe dan ook, het maximale levensverwachting van de mens een nadenken over de wenselijkheid van langzame­ vast gegeven is en dat een leeftijd van overlij­ re veroudering en tot staan gebrachte of terug­ den van 85 'natuurlijk' is, is ziektecompressie gedraaide veroudering dwingt ons om op een in feite geen vorm van substantiële levensver­ nieuwe manier weer eens goed na te denken lenging. Ziektecompressie is het huidige beleid over een aantal belangrijke existentiële vragen. waar substantiële levensverlenging mee verge­ Een daarvan - er zijn er vele - is de vraag, of leken moet worden. Wel moet worden opge­ ouder worden in de zin van het optreden van merkt, dat het volgens veel bio-gerontologen biologische veroudering - en als gevolg daar-

84 Humanistiek nr. 28, 7e jaargang december 2006

J van uiteindelijk sterven - een natuurlijk proces andere Goden worden gediend en waarin ook is dat we moeten aanvaarden of een ziekte die atheïsten en agnosten leven. we hebben te bestrijden en uiteindelijk zouden De andere manier om invulling te geven aan moeten overwinnen. het begrip natuurwet is met een beroep op de evolutie. Het ouder worden van mensen is ont­ staan in miljoenen jaren van evolutie en daar­ Te aanvaarden natuurlijk proces of te om moet men dat als een gegeven accepteren. bestrijden ziekte? Maar, zoals Arthur Caplan (2004, p. 278-280) heeft betoogd, verouderen heeft geen evolu­ A. Ouder worden een natuurlijk proces: dus niet aan­ tionaire functie. Het is niet door natuurlijke komen selectie in de evolutie te voorschijn gekomen, Leon Kass (2004), Francis Fukuyama (2002) het is een toevallig neveneffect van andere bi­ en Bill McKibben (Stock & McKibben, 2003) ologische verschijnselen die wel een evolutio­ zijn auteurs die allemaal op een of andere ma­ naire functie hebben. Mensen hebben zich in nier beweren dat ouder worden een natuurlijk de evolutie zo ontwikkeld dat ze twintig jaar proces is en daarom geaccepteerd moet wor­ nodig hebben om kinderen te kunnen krijgen den en niet bestreden. Zo gesteld, is hun be­ en twintig jaar om ze groot te kunnen bren­ wering niet erg overtuigend. Ziekte komt ook gen. Daarna zijn individuele volwassen men­ in de natuur voor en is dus ook een natuurlijk sen evolutionair gezien niet meer van belang. proces. Ziekte wordt echter, ook volgens deze Ze hebben hun taak vervuld. Wat daarna komt auteurs, terecht bestreden. Alles dat feitelijk is bijzaak. De evolutie selecteert op overleving voorkomt, kan bovendien natuurlijk genoemd om succesvol te kunnen reproduceren, niet op worden. Stel dat we met succes tot levensver­ doodgaan op een bepaald moment. Mensen lenging overgaan, dan komt dat verschijnsel zijn niet direct genetisch geprogrammeerd in de natuur voor en is het dus ook natuurlijk. om op een bepaalde leeftijd te sterven. De ge­ Het ethische argument dat iets niet toegestaan middelde en maximale levensverwachting van is, omdat het niet natuurlijk is, houdt altijd een mensen is een betrekkelijk toevallig nevenef­ selectie in binnen wat allemaal in de natuur fect. 'Just as a blueprint is vital for manufac­ voorkomt. Die selectie moet beargumenteerd turing a complex machine and contains no worden. Sommige mensen beroepen zich bij information to cause its ageing, the genome is die selectie op wat ze een 'natuurwet' noemen. vital for biological development but contains Die natuurwet wordt vaak op twee verschil­ no instructions for ageing' (Hayflick, 2000, lende manieren ingevuld. p. 268; zie ook Kirkwood, 2002). Dat mensen De ene manier is door te zeggen dat die wet langer kunnen leven dan veertig jaar, heeft te van de goede en almachtige God afkomstig is maken met voor het overleven tot veertig gun­ en de wil van God vertegenwoordigt. Dat lijkt stige overcapaciteit van het lichaam. (In ver­ geen bijzonder sterk argument. Wie kent de wil band met deze evolutionaire visie op veroude­ van God? En hoe kunnen mensen weten wat ring vinden nog allerlei intrigerende debatten de wil van God is? Daar blijken keer op keer, plaats, bijvoorbeeld over de overgang bij vrou­ ook binnen een enkele geloofsgemeenschap, wen. Hoe is het bestaan van dat verschijnsel verschillende menselijke en zich in de tijd wij­ evolutionair te verklaren?) zigende opvattingen over te bestaan, zodat het Toch is er wel een zinvolle betekenis te geven verstandiger lijkt de opvattingen over wat ge­ aan de gedachte dat verouderen en sterven boden en verboden is dan ook maar als men­ natuurlijk zijn en daarom beter geaccepteerd selijk te erkennen en met intermenselijke ar­ kunnen worden. In de evolutie hangt alles met gumenten te beoordelen. Een ander, minstens alles samen. Het bouwplan voor het menselijk even belangrijk, punt is dat een beroep op een wezen kan niet vanaf een blanco tekentafel (altijd bepaalde) God niet beslissend kan zijn worden ontworpen en bijgesteld. Het mense­ in een multiculturele samenleving waarin ook lijk organisme is een kwetsbaar geheel. Ouder

Humanistiek nr. 28, 7e jaargang december 2006 85 worden heeft bijvoorbeeld te maken met het of ouderdom hoort daar niet bij. Volgens de niet zo goed meer functioneren van de celde­ 'Wet op de Lijkbezorging' is het zelfs onwettig ling. Als je nu om ouder worden te voorkomen om te verklaren dat iemand door veroudering zou kiezen voor een ingreep die de celdeling is gestorven (Baars, 2006, p. 88). Via deze ju­ op peil houdt, zou je op die manier het ont­ ridische weg wordt een probleem opgelost, dat staan van kanker, uit de hand gelopen celde­ wetenschappelijk gezien nog steeds bestaat. ling, kunnen bevorderen. Kortom, we moeten Het blijft een meningsverschil onder geronto­ voorzichtig zijn met ingrepen in het mense­ logen, of veroudering in de zin van toenemen­ lijke organisme. Metaforen als 'niet voor God de kwetsbaarheid onder oude mensen meestal spelen' en 'menselijke hubris' zijn in sommige de eigenlijke doodsoorzaak is, welke specifieke interpretaties af te wijzen als te absolute en te ziekte iemand uiteindelijk ook de das om doet algemene verbodsbepalingen, maar in andere (Hayflick, 2000), ofdat er geen veroudering en interpretaties kunnen ze een nuttige rol spelen geen dood 'van binnenuit' meer over zal zijn, in het publieke debat. Het is mij niet duidelijk, als alle specifieke (ook nieuw te ontdekken) waarom substantiële levensverlenging princi­ ziektes genezen kunnen worden. Hier schuilt pieel en absoluut zou moeten worden afgewe­ ook een ingewikkeld probleem achter, of ou­ zen. Er is echter wel reden om voorzichtig te der worden een enkel proces is met een enkele zijn en om er nog eens goed over na te den­ 'klok' of een set van min of meer losse proces­ ken. sen met elk een eigen klok. Of iets een ziekte is, is geen in steen gehou­ B. Ouder worden een ziekte: dus proberen te genezen wen gegeven. Het is een historisch bepaald en Het biologische proces van ouder worden in maatschappelijk bevochten gegeven. Vroeger de zin van verouderen is iets waar mensen was homoseksualiteit een ziekte, nu in grote ongemak van ondervinden of onder lijden, delen van de wereld niet meer. Kinderen met waar een oorzaak voor is, dat gepaard gaat met ADHD (attention deficit hyperaetivity disorder) structurele veranderingen in het lichaam, waar daarentegen kwamen vroeger niet voor, maar symptomen van zijn aan te wijzen (meestal de laatste vijftien jaar is het een ziekte die op­ verbonden met die structurele veranderingen) vallend vaak is gediagnosticeerd en het gebruik en dat meestal leidt tot functionele beperkin­ van medicijnen om haar te onderdrukken is gen voor de ouder geworden persoon. Dit zijn explosief gestegen. Deze voorbeelden geven kenmerken die het volgens Caplan (2004, p. aan dat niet alleen de eisen die aan gezondheid 281-284) heel goed mogelijk maken om verou­ gesteld worden, zijn verhoogd en de diagnos­ deren als een ziekte te beschouwen. Daarom is tische mogelijkheden zijn toegenomen, maar het ook niet gek of onverdedigbaar om verou­ dat sociale en economische redenen ook een deren als object van medisch handelen te zien. belangrijke rol spelen. Botontkalking was tot Bovendien is veroudering de grootste risicofac­ 1994 een onderdeel van 'normale veroudering'. tor voor een groot aantal chronische en andere Sinds een besluit van de WHO in dat jaar is ziektes, dus de strijd aanbinden met het ver­ het een ziekte. Sarcopenie, een spierziekte die ouderingsproces kan ook worden beschouwd oudere mensen stijf, stram en zwak maakt, en als een vorm van preventieve geneeskunde. Dit presbiacusis (ouderdomsdoofheid) zijn voor­ zijn veel voorkomende redeneringen, waar veel beelden van 'ziektes' die nog nauwelijks als aspecten aan zitten. Ik ga er een aantal kort ziekte worden gezien en nog tot de 'normale langs, zonder algemene conclusies te trekken. veroudering' worden gerekend (Scully, 2004; Tot ongeveer vijftig jaar geleden kon een arts Izaks & Westendorp, 2003; Köhler, 2004). op een overlijdenscertificaat als doodsoorzaak Dat iets als een ziekte gezien wordt, heeft ook invullen 'ouderdom'. Sinds de invoering van met belangen te maken, bijvoorbeeld van de de 'International Statistical Classification of farmaceutische industrie. Een recent voor­ Diseases and Related Health Problems' zijn er beeld is 'vrouwelijk seksueeel disfunctioneren' ongeveer 130 doodsoorzaken en veroudering (FSD). Het lijkt er sterk op dat het grote com-

86 Humanistiek nr. 28, 7e jaargang december 2006 II1II"'" I

merciële succes van Viagra ter bestrijding van vraagt, dan zou de winst in jaren wel eens te erectiestoornissen ertoe heeft geleid dat er tus­ niet gedaan kunnen worden door een verlies sen 1997 en 1999 zeer ruime klinische criteria in levenskwaliteit. zijn opgesteld voor deze nieuwe ziekte (Scully, Het heeft grote psychische gevolgen voor oude­ 2004, p. 651). Iets dergelijks speelt ook bij ver­ ren als je 'verouderen' tot een dodelijke ziekte oudering. Volgens Caplan is het essentieel om verklaart waar dan in principe iets aan gedaan veroudering als ziekte te erkennen, omdat er zou moeten worden, en je kunt er voorlopig anders door politici geen geld beschikbaar niets aan doen. Er is geen therapie voor, zeker wordt gesteld voor fundamenteel onderzoek voorlopig niet. Medicalisering van een nor­ naar veroudering of omdat behandelingen er­ maal onderdeel van het levensproces is volgens van anders niet door de verzekering worden HarryMoody onwenselijk. Ouder worden heeft vergoed (Moody & Caplan, 2004). Volgens nadelen, maar het heeft ook voordelen. Voor Westendorp worden heel veel ziekten van velen is de periode na hun pensioen de geluk­ mensen boven de zeventig niet erkend, om­ kigste periode van hun leven. De verantwoor­ dat we er niets van weten. Belangen en mooie delijkheid voor de kinderen is voorbij, er is tijd morele doelstellingen zijn vaak moeilijk te om te reizen of andere hobbies te beoefenen, er ontwarren. Aan bestrijding van veroudering is meer tijd voor sociale contacten enzovoort. en het effectief mogelijk maken van levensver­ Ouder worden (aging) moet niet worden gere­ lenging zijn vermogens te verdienen. Het is nu duceerd tot verouderen (senescence) (Moody & al zo dat er miljarden dollars worden verdiend Caplan, 2004; Hayflick, 2000, p. 269). aan anti-verouderingsproducten die niet eens Als iets als ziekte wordt gedefinieerd, heeft dat werken en zelfs schadelijk kunnen zijn voor de een morele kant. Je kunt er als slachtoffer niets gezondheid (McConnel & Turner, 2005). aan doen en je hoeft je niet meer schuldig te Het blijkt echter niet nodig om iets als ziekte voelen. Het kan ook andersom werken, want erkend te krijgen, om er onderzoek of een me­ als er goede preventie voor de ziekte is gevon­ disch specialisme voor ontwikkeld te krijgen. den en je krijgt de ziekte dan toch, dan ben je Een voorbeeld is zwangerschap, geboorte en juist weer sterk verantwoordelijk. Je hebt te obstetrie. Zwangerschap en geboorte waren veel gerookt, te weinig fruit gegeten of de juiste vroeger ook in Europa en de VS een zeer ris­ voedingssupplementen laten staan. kante zaak. Omdat er veel risico's aan verbon­ Of iets als ziekte wordt erkend, heeft ook den waren en er veel kinderen en jonge moe­ grote maatschappelijke en politieke gevolgen. ders overleden, kregen ze medische aandacht. Westendorp stelt dat ziektecompressie als we­ Ouder worden in de zin van veroudering is reldwijd aangehangen beleidsoptie tot gevolg een van de grootste risicofactoren voor tal van heeft dat veel goed te behandelen ziektes van ziekten. Verouderingsprocessen kunnen dus oudere mensen op wrede wijze worden gene­ ook grote medisch-wetenschappelijk aandacht geerd. Toen mijn eigen schoonmoeder van toen verdienen zonder dat het daarvoor nodig is om tachtig jaar met pijnlijke knieën bij de huisarts veroudering tot een ziekte te maken. kwam, zei die: 'Ach, het is de leeftijd, me­ Ziekte of niet, medicalisering (16) van verou­ vrouw.' Een verkapte vorm van hetzelfde is, dat dering kan een probleem zijn en aanzienlijke er in de geneeskunde verschillende normaal­ levensverlenging kan daar flink aan bijdragen. waarden bestaan voor jonge en oude mensen Levensverlenging kan zulke intensieve en fre­ wat betreft hemoglobineniveau, vergeetachtig­ quente aandacht vragen, dat het een zinvol le­ heid en longfunctie. Volgens Courtney Everts ven eerder in de weg gaat staan dan bevordert. Mykytyn is deze leeftijdsdiscriminatie een van Een grote lichamelijke onderhoudsbeurt elke de belangrijkste redenen voor de opkomst van tien jaar (zoals voorgesteld door De Grey) lijkt de anti-verouderingsbeweging. Het gaat veel niet een te grote prijs om te betalen voor een anti-verouderingsactivisten niet eens zo zeer lang en gezond leven, maar als substantiële le­ om het bestrijden van veroudering op zichzelf, vensverlenging iedere dag constante aandacht maar om het bestrijden van slechte medische

Humanistiek nr. 28, 7ejaargang december 2006 87 zorg voor ouderen, die gelegitimeerd wordt worden' in de Janskerk te Utrecht. met verwijzing naar hun ouder zijn (Mykytyn, (2) Bijvoorbeeld de American Academy of 2006, p. 282). Anti-Aging Medicine (A4M), de Geron­ Fries' concept van een 'natuurlijke' gemid­ tology Research Group, The Longevity delde levensverwachting bij de geboorte van Meme, het Immortality Institute, de ongeveer 85 jaar is een belangrijk element Maximum Life Foundation en de World van de ziektecompressiestrategie. Dat con­ Transhumanist Association. Belangrijke cept is echter eerder een politiek besluit dan individuen die het tot staan brengen of re­ een medisch-wetenschappelijke vaststelling. pareren van veroudering propageren, zijn De mondiale ziektecompressiestrategie lijkt Deepak Chopra, Ronaid Klatz, Michael voorlopig gunstig voor ontwikkelingslanden Brickey, Jean Carper, Gary Nul!, Walter en minder gunstig voor ontwikkelde landen, Pierpaoli, Max More, Nick Bostrom, Ray omdat in de ontwikkelde landen die doelstel­ Kurzweil en Aubrey de Grey. ling steeds meer gehaald wordt en zijn functie (3) J. Riley, Rising Life Expectancy: AGIobal verliest. Maar zoals gezegd, in ontwikkelings­ History (2001), geciteerd in Oeppen & landen neemt het aantal ouderen ook heel snel Vaupel (2002). toe. Het is niet alleen zo, dat op dit moment al (4) Kirkwood, 1999, p. 5. meer dan zestig procent van de ouderen bo­ (5) Variërend op indelingen van Moody ven de zestig in ontwikkelingslanden woont (1995) en Juengst e.a. (2003), p. 24-28. en dat dat naar verwachting in 2025 75 pro­ (6) Fries (1980), p 130. cent zal zijn en in 2050 85 procent (Kalache et (7) Baltes (2003), p. 17. al., 2005, p. 30). Het is ook zo, dat het aantal (8) Arking (2004), p. 179. mensen boven de negentig in 2050 wereldwijd (9) Kalache et al. (2002), p. 243. naar schatting zestig miljoen zal bedragen (in (10) 'Minister Hoogervorst van Volksgezond­ 2002 was het acht miljoen) en het aantal bo­ heid en zijn ambtenaren willen het liefst ven de honderd 2,5 miljoen (in 2002 190.000) dat iedereen in Nederland gezond ze­ (Kalache et aL, 2002). En de resterende levens­ ventig wordt en dan in korte tijd sterft.' verwachting van een vrouw van zestig in rela­ (Westendorp in Köhler (2004), p. 36) tief arme landen als Brazilië (21 jaar), China (ll) Kalache et al. (2005). (twintig jaar), India (achttien jaar) en Nigeria (12) Miller (2004), Westendorp (2004), Köhler (zeventien jaar) is op dit moment niet zo heel (2004) en Westendorp (2006). veel lager dan van een zestigjarige inwoonster (13) De Grey et al. (2002) en De Grey (2003) van de veel rijkere VS (24 jaar) (Kalache et aL, en (2005). 2005, p. 36). Het lijkt niet verstandig om beleid (14) Warner et al. (2005), Pontin (2006) en te baseren op gemiddelde en maximale levens­ Estep et al. (2006). verwachtingen die als 'natuurlijke' en vaste ge­ (15) President's Council on Bioethics (2003), gevenheden worden beschouwd. p.159. (16) Interessante beschouwingen over me­ dicalisering zijn bijvoorbeeld te vinden Prof dr. Peter Derkx is hoogleraar Humanisme in Porter (1999), p. 686-709 en Verweij en levensbeschouwing aan de Universiteit voor (1999). Humanistiek te Utrecht.

Literatuur Noten Arking, Robert, 'ExtendingHuman Longevity: (1) Een eerdere en kortere versie van deze A Biological Probability', in: Stephen G. tekst is op 4 september 2006 gepresen­ Post & Robert H. Binstock (red.), The teerd op het symposium 'Leven is ouder Fountain of Youth: Cultural, Scientific,

88 Humanistiek nr. 28, 7ejaargang december 2006 and Ethical Perspectives on a Biomedical England Journalof Medicine 303, nr. juli Goal, Oxford, Oxford University Press, 17, 1980, p. 130-135. 2004, p. 177-200. Fukuyama, Francis, Our Posthuman Future: Baars, Jan, Het nieuwe ouder worden: para­ Consequences of the Biotechnology doxen en perspectieven van leven in de Revolution, New York, Farrar, Straus and tijd, Amsterdam, SWP, Humanistics Giroux,2002. University Press, 2006. Hayflick, L., 'The Future ofAging', in: Nature, Baltes, Paul B., 'Extending Longevity: nr. 408, 2000, p. 267-269. Dignity Gain - or Dignity Drain?', in: Izaks, Gerbrand J. & Rudi G. J. Westendorp, MaxPlanckResearch, 2003, p. 14-19. 'Ill or Just Old? Towards a Conceptual Caplan, Arthur 1., 'AD Unnatural Process: Why Framework of the Relation between lt Is Not Inherently Wrong to Seek a Cure Ageing and Disease', in: BMC Geriatrics for Aging', in: Stephen G. Post & Robert 3, nr 7, 2003. H. Binstock (red.), The Fountain ofYouth: Juengst, Eric T., Robert H. Binstock, Maxwell Cultural, Scientific, and Ethical Perspectives Mehlman, Stephen G. Post & Peter on a Biomedical Goal, Oxford, Oxford Whitehouse, 'Biogerontology, Anti-Aging University Press, 2004, p. 271-285. Medicine, and the Challenge of Human De Grey, Aubrey D. N. J., 'The Foreseeability of Enhancement', in: Hastings Center Report Real Anti-Aging Medicine: Focusing the 33, nr 4 (juli-augustus), 2003, p. 21-30. Debate', in: Experimental Gerontology 38, Kalache, Alexandre, Isabella Aboderin & Irene nr 9 (l september), 2003, p. 927-934. Hoskins, 'Compression of Morbidity and De Grey, Aubrey D. N. J., 'Foreseeable and Active Ageing: Key Priorities for Public More Distant Rejuvenation Therapies', Health Policy in the 21st Century', in: in: Suresh 1. S. Rattan (red.), Aging Bulletin ofthe World Health Organization Interventions and Therapies, Singapore, 80, nr 3 (maart), 2002, p. 243-244. World Scientific Publishing, 2005, p. 379­ Kalache, Alexandre, Sandhi Maria Barreto 395. & Ingrid Keller, 'Global Ageing: The De Grey, Aubrey D. N. J., Bruce N. Ames, Julie Demographic Revolution in All Cultures K. Andersen, Andrzej Bartke, Judith and Societies', in: Malcolm 1. Johnson, Campisi, Christopher B. Heward, Roger Vern 1. Bengtson, Peter G. Coleman J. M. McCarter & Gregory Stock, 'Time & Thomas B. 1. Kirkwood (red.), The to Talk Sens: Critiquing the Immutability Cambridge Handbook of Age and Ageing, of Human Aging', in: Denham Harman Cambridge, UK, Cambridge University (red.), Increasing Healthy Life Span: Press, 2005, p. 30-46. Conventional Measures and Slowing the Kass, Leon R., 'L' Chaim and lts Limits: Why Innate Aging Process, New York, N.Y., New Not Immortality?', in: Stephen G. Post & York Academy of Sciences, 2002, p. 452­ Robert H. Binstock (red.), The Fountain 562. of Youth: Cultural, Scientific, and Ethical Estep, Preston W., III, Matt Kaeberlein, Pankaj Perspectives on a Biomedical Goal, Oxford, Kapahi, Brian K. Kennedy, Gordon J. Oxford University Press, 2004, p. 304-320. Lithgow, George M. Martin, Simon Melov, Kirkwood, Thomas B. 1., 'Evolution of R. Wilson Powers & Heidi A. Tissenbaum, Ageing', in: Mechanisms of Ageing and Life Extension Pseudoscience and the Sens Development 123, 2002, p. 737-745. Plan, Technology Review (MIT), July 11 Kirkwood, Tom, Time of Our Lives: The 2006 [cited August 15 2006]. Available Science of Human Aging, Oxford, Oxford from http://www.technologyreview.com/ University Press, 1999. sens/index.aspx. Köhler, Wim, 'Ouderdom is groeiende chaos. Fries, James F., 'Aging, Natural Death, and the Interview met Rudi Westendorp', in: Compression ofMorbidity', in: The New NRC Magazine, 7-8-2004, p. 34-39.

Humanistiek nr. 28, 7ejaargang december 2006 89 McConnell, Charles &Leigh Turner, 'Medicine, Stock, Gregory, Bill McKibben & Morton Ageing, and Human Longevity: The Kondracke, Do We WantScience to Reinvent Economics and Ethics of Anti-Ageing Human Aging?, SAGE Crossroads, 27 Interventions', in: EMBO Reports 6, maart 2003 [cited 2004]. Available from Special Issue (juli), 2005, p. 59-62. http://www.SageCrossroads.net. Miller, Richard A., 'Extending Life: Scientific Verweij, Marce1, 'Medicalization as a Moral Prospects and Political Obstacles', in: Problem for Preventive Medicine', in: Stephen G. Post & Robert H. Binstock Bioethics 13, or 2 (april), 1999, p. 89-113. (red.), The Fountain of Youth: Cultural, Warner, Huber, Julie Anderson, Steven Austad, Scientific, and Ethica1 Perspeetives on Ettore Bergamini, Dale Bredesen, Robert a Biomedical Goal, Oxford, Oxford Butler, Bruce A. Carnes, Brian F. C. University Press, 2004, p. 228-248. Clark, Vincent Cristofalo, John Faulkner, Moody, Harry R., 'The Meaning of Old Age: Leonard Guarente, David E. Harrison, Scenarios for the Future', in: Danie1 Tom Kirkwood, Gordon Lithgow, George Callahan, Ruud H. J. ter Meulen & Eva Martin, Ed Masoro, Simon Melov, Topinková (red.), A World Growing Old: Richard A. MilIer, S. Jay Olshansky, Linda The Coming Health Care Challenges, Partridge, Olivia Pereira-Smith, Tom Washington D. c., Georgetown University Perls, Arlan Richardson, James Smith, Press, 1995, p. 9-19. Thomas von Zglinicki, Eugenia Wang, Moody, Harry R., Arthur Caplan & Morton Jeanne Y. Wei & T. Franklin Williams, Kondracke, Is Aging a Disease? SAGE 'Science Fact and the Sens Agenda: What Crossroads, 22 januari 2004 [cited Can We Reasonably Expect from Ageing November 15 2004]. Available from Research', in: EMBO Reports 6, or 11 (no­ http://www.SageCrossroads.net. vember), 2005, p. 1006-1008. Mykytyn, Courtney Everts, 'Contentious Westendorp, R. G. J., Hoe oud gaan we worden? Terminology and Complicated Boerhaave Commissie, 27 januari 2006 Cartography ofAnti-Aging Medicine', in: [cited August 15 2006]. Available from Biogerontology 7, 2006, p. 279-285. http://www.boerhaavenet.nl!agenda/ Oeppen, Jim & James W. Vaupe1, 'Broken agenda2.php?id= 413&tab=syllabi&lang Limits to Life Expectancy', in: Science =n1. 296, or 10 (mei), 2002, p. 1029 & 1031. Westendorp, Rudi G. J., 'Are We Becoming Pontin, Jason, Is DefeatingAging Onlya Dream? Less Disposable?', in: EMBO Reports 5, or No One Has Won Our $20,000 Challenge 1, 2004, p. 2-6. to Disprove Aubrey De Grey's Anti-Aging Proposals, 11 juli 2006 [cited August 15 2006]. Available from http://www.tech­ nologyreview.com/sens/index.aspx. Porter, Roy, The Greatest Benefit to Mankind: A Medical History of Humanity from Antiquity to the Present, Londen, Fontana Press, HarperCollins, 1999. President's Council on Bioethics, Beyond Therapy: Biotechnology and the Pursuit of Happiness, New York, HarperCollins, Regan Books, 2003. Scully, Jackie Leach, 'What Is a Disease? Disease, Disability and Their Definitions', in: EMBO Reports 5, or 7, 2004, p. 650­ 653.

90 Humanistiek nr. 28, 7ejaargang december 2006