TURANDOT dyrektor naczelny Tomasz Bęben dyrektor artystyczny Paweł Przytocki chórmistrz, szef chóru Dawid Ber

dyrektor generalny Peter Gelb honorowy dyrektor muzyczny James Levine dyrektor muzyczny Yannick Nézet-Séguin główny dyrygent Fabio Luisi 2.

Christine Goerke w roli tytułowej w . Fot. Marty Sohl / Met

Prapremiera w Teatro alla Scala w Mediolanie – 26 kwietnia 1926 roku Premiera niniejszej inscenizacji w The w Nowym Jorku – 12 marca 1987 roku Transmisja z The Metropolitan Opera w Nowym Jorku – 4 stycznia 2020 roku Przedstawienie trwa ok. trzech godzin i dziesięciu minut z dwiema przerwami Przedstawienie w języku włoskim z napisami w języku polskim Giacomo Puccini Turandot 3.

TURANDOT

OPERA W TRZECH AKTACH LIBRETTO: GIUSEPPE ADAMI & RENATO SIMONI WG CARLA GOZZIEGO

OSOBY Księżniczka Turandot sopran Liù sopran Kalaf Timur bas

REALIZATORZY reżyseria i scenografia Franco Zeffirelli kostiumy Anna Anni i Dada Saligeri światło Gil Wechsler choreografia Chiang Ching

OBSADA Księżniczka Turandot Christine Goerke Liù Eleonora Buratto Kalaf Yusif Eyvazov Timur James Morris

soliści, chór, chór dziecięcy, balet, orkiestra i statyści The Metropolitan Opera dyrygent Yannick Nézet-Séguin

Inscenizacja jest darem żony Donalda D. Harringtona. Wznowienie jest darem firmy Viking Cruises. 4.

YANNICK NÉZET-SÉGUIN DYRYGENT Kanadyjski dyrygent i pianista. Od września czy Grafeneggu (Wiedeń). Z orkiestrą w Fila- 2018 r. jest dyrektorem muzycznym Metropo- delfii regularnie występuje w Carnegie Hall. litan Opera. Tę funkcję pełni także w Orchestre Prowadzi kursy mistrzowskie w Instytucie Curti- Métropolitain w Montrealu oraz Orkiestrze sa w Filadelfii oraz w Julliard School w Nowym w Filadelfii. Jest członkiem honorowym Euro- Jorku. W repertuarze ma zarówno utwory sym- pejskiej Orkiestry Kameralnej. Wcześniej był foniczne, jak i opery. Jego debiut w Met odbył głównym dyrygentem Orkiestry Filharmonicznej się w sezonie 2009/2010 z nową inscenizacją w Rotterdamie (2008–2018) oraz głównym Carmen G. Bizeta. Od tego czasu występuje dyrygentem gościnnym Londyńskiej Orkiestry na tej scenie w każdym sezonie. Dyrygował Symfonicznej (2008–2014). Blisko współpracuje m.in. w Teatro alla Scala w Mediolanie, Royal z Filharmonikami Berlińskimi, Filharmonikami Opera House w Londynie i Wiedeńskiej Operze Wiedeńskimi oraz Orkiestrą Symfoniczną Radia Państwowej. Prowadził cykl wykonań siedmiu Bawarskiego. Bierze udział w festiwalach BBC dojrzałych oper Mozarta, połączony z nagrania- Proms, Mostly Mozart w Nowym Jorku oraz mi dla Deutsche Grammophon. festiwalach w Edynburgu, Lucernie, Salzburgu

CHRISTINE GOERKE TURANDOT (SOPRAN) Amerykanka, sopran dramatyczny. Karierę roz- niosły jej też role Turandot w operze G. Pucci- poczynała, śpiewając drobne partie operowe niego, Leonory w Fideliu L. van Beethovena, w ramach programu The Metropolitan Opera Eboli w Don Carlosie G. Verdiego, Kasandry dla młodych artystów. Obecnie występuje w Trojanach H. Berlioza, Ellen Orford w Peterze na najlepszych scenach, takich jak Opera Grimesie B. Brittena. Koncertuje ze znakomitymi Liryczna w Chicago, opery w San Francisco, orkiestrami (Nowojorska Orkiestra Filharmo- Santa Fe, Waszyngtonie, Deutsche Oper niczna, Orkiestra Wieku Oświecenia i in.) oraz w Berlinie, mediolańska i in. Wyko- z wybitnymi dyrygentami (Sir Andrew Davies, nuje znaczną część repertuaru sopranowego, Sir Mark Elder, Christoph Eschenbach i in.). począwszy od dzieł W.A. Mozarta i J.F. Haendla. Nagranie Symfonii morskiej W. Williamsa z jej Ceniona jest zwłaszcza za partie Straussowskie udziałem zdobyło w 2003 r. nagrodę Gram- (Ariadna na Naxos) i Wagnerowskie (Brunhilda my. Jest laureatką nagrody Richarda Tuckera w Pierścieniu Nibelunga, Kundry w Parsifalu, (2001), Opera News Award (2017) i tytułu Ame- Ortrud w Lohengrinie). Uznanie krytyków przy- rykańskiej Wokalistki Musicalowej Roku (2015).

ELEONORA BURATTO LIÙ (SOPRAN) Włoska śpiewaczka operowa. Uczyła się Montanarim, Daniele Gattim, Zubinem Mehtą. m.in. pod kierunkiem Luciana Pavarottiego. W nowojorskiej Met pierwszy raz wystąpiła W 2007 r. partią Musetty w Cyganerii G. Puc- w 2016 r. jako Norina w Don Pasquale ciniego wygrała konkurs Adriano Belli w Teatro G. Donizettiego Do jej najważniejszych ról na- Lirico Sperimentale w Spoleto. Zadebiutowała leżą także: hrabina Almaviva w Weselu Figara dwa lata później w roli Creusy w Demofoonte W.A. Mozarta, Micaëla w Carmen G. Bizeta, N. Jommellego na festiwalu w Salzburgu pod Mimi w Cyganerii Pucciniego, Corrina w Podró- dyrekcją Riccarda Mutiego. Występuje na naj- ży do Reims G. Rossiniego, Luisa Miller w operze lepszych światowych scenach, m.in. w me- G. Verdiego. Wykonuje również dzieła orato- diolańskiej La Scali, madryckim Teatro Real, ryjne (Msza c-moll J.S. Bacha, II i IV Symfonia Teatro Colòn w Buenos Aires, Operze Lirycznej G. Mahlera, Stabat Mater Rossiniego i in.). w Chicago, Royal Opera House w Londynie, Wzięła udział w koncertach z okazji 150-lecia na festiwalach festiwal w Aix-en-Provence, śmierci Rossiniego oraz rocznicy śmierci Pava- Rawennie, Salzburgu, Montpelier. Współpraco- rottiego. wała z najlepszymi dyrygentami, m.in. Stefano Giacomo Puccini Turandot 5.

YUSIF EYVAZOV KALAF (TENOR) Tenor dramatyczny, specjalizujący się w ope- w Dreźnie (rola tytułowa w Don Carlosie Ver- rach werystycznych. Azerbejdżanin. Studio- diego). Inne ważne partie w jego repertuarze wał we Włoszech u Franco Corellego i Gheny to Alfredo w Traviacie Verdiego, Cavaradossi Dimitrovej. Występuje w Europie, Azji, obu w Tosce, Renato des Grieux w Manon Lescaut, Amerykach oraz Australii, w tak znakomitych Rodolfo w Cyganerii G. Pucciniego, Andrea teatrach, jak mediolańska La Scala, moskiewski Chenier w operze U. Giordano. Artysta wykonu- Teatr Bolszoj czy berlińska Opera Państwowa. je także repertuar koncertowy (w tym sezonie Bieżący sezon rozpoczął występem w roli Mau- m.in. w Filharmonii nad Łabą w Hamburgu, Fil- rizia w koncertowej wersji Adriany Lecouvreur harmonii Berlińskiej, wiedeńskim Konzerthaus). F. Cilei w Deutsche Oper w Berlinie u boku Dokonał wielu nagrań dla Deutsche Gram- Anny Netrebko. Jego kalendarz na ten sezon mophon, w tym kompletnego nagrania opery obejmuje także występy w Operze Narodowej Manon Lescaut na żywo z festiwalu w Salzbur- w Paryżu (Adriana Lecouvreur), Wiedeńskiej gu. W 2017 r. otrzymał tytuł Artysty Ludowego Operze Państwowej (Manrico w Trubadurze (People’s Artist) Azerbejdżanu. Jest mężem i Radames w Aidzie G. Verdiego), Semperoper światowej sławy sopranistki Anny Netrebko.

JAMES MORRIS TIMUR (BAS) Legendarny amerykański bas-baryton, ceniony Pierścień Nibelunga R. Wagnera. W tej roli za wyjątkową wszechstronność. Jego kariera oklaskiwano go w Met, Królewskiej Operze Co- trwa już ponad 50 lat. Zadebiutował w Operze vent Garden, Wiedeńskiej Operze Państwowej, w Baltimore w 1967 r. jako Crespel w Opowie- Bawarskiej Operze Państwowej, Operze Lirycz- ściach Hoffmanna J. Offenbacha z udziałem nej w Chicago, operze w San Francisco i wielu Beverly Sills i Normana Treigle. Występował innych. Do jego najważniejszych ról należą też w niemal wszystkich znaczących teatrach tytułowy Holender tułacz i Hans Sachs w Śpie- operowych i z wiodącymi orkiestrami Europy wakach norymberskich Wagnera oraz Scarpia i Stanów Zjednoczonych. W Met po raz pierwszy w Tosce G. Pucciniego. Czterokrotnie otrzymał zaśpiewał w 1971 r. jako Król w Aidzie nagrodę Grammy: za najlepsze nagrania ope- G. Verdiego. W repertuarze ma partie w dzie- rowe – Walkirię i Złoto Renu, oba zarejestro- łach od Mozarta, poprzez Verdiego i Wagnera, wane z orkiestrą Metropolitan Opera, a także aż do Brittena (John Claggart w Billym Budd w dwóch kategoriach za VIII Symfonię Mahlera podczas pierwszego wykonania w tym te- pod dyrekcją Michaela Tilsona Thomasa. atrze). Jego popisową rolą jest Wotan w cyklu

FRANCO ZEFFIRELLI REŻYSERIA Włoski reżyser, projektant, producent teatralny, przy takich utworach, jak Traviata i Falstaff operowy i telewizyjny, urodzony we Florencji G. Verdiego, Łucja z Lammermooru G. Donizet- jako Gianfranco Corsi. Studiował architekturę tiego, Cyganeria i G. Pucciniego czy Car- na uniwersytecie w swym rodzinnym mieście, men G. Bizeta. Realizował się także jako reżyser gdzie dołączył do uczelnianej grupy teatralnej. filmowy; szczególnie znany jest ze swoich Studia przerwała niemiecka okupacja Włoch. adaptacji sztuk W. Szekspira (m.in. Poskromie- Zefirelli przyłączył się do partyzantki i służył nie złośnicy z Richardem Burtonem i Elizabeth jako tłumacz. Po wojnie postanowił spróbować Taylor czy Hamlet z Melem Gibsonem) oraz szczęścia w Rzymie w teatralnym rzemiośle. filmowych adaptacji oper (np. Rycerskość Początkowo pracował jako aktor i reżyser wieśniacza P. Mascagniego, Otello G. Verdiego). teatralny, później zainteresował się również Często pracował nie tylko jako reżyser, ale także scenografią. Jego pierwszą dużą inscenizacją producent i kostiumograf. Zmarł 15 czerwca operową była Włoszka w Algierze G. Rossinie- 2019 r. w Rzymie w wieku 96 lat. go w mediolańskiej La Scali. Później pracował 6.

TURANDOT, CZYLI OPERA NA ROZDROŻU ESTETYCZNYM

Gdy pod koniec XVI wieku wykluwała aktu została wreszcie zaakceptowana się we Włoszech koncepcja opery, przez ciągle niezadowolonego nikt zapewne nie przypuszczał, kompozytora. Jednak już od marca że ten nowy gatunek sztuki scenicznej 1924 roku Puccini zmagał się z rakiem z muzyką stanie się tak znaczący gardła – mimo podjętej terapii i tak trwały. Gdy w 1924 roku umierał radowej w jednej z brukselskich klinik Giacomo Puccini, pracując wciąż nad zmarł na atak serca 29 listopada ostatnim swoim dziełem Turandot, tegoż roku, nie ukończywszy opery. nikt chyba nie pomyślał, że wraz z jego śmiercią kończy się wielka tradycja Orientalizm włoskiej opery. I choć przesadzona zapewne wydaje się powtarzana Sposób odwzorowania scenerii niekiedy opinia, że owa Turandot chińskiej w Turandot wynika to w ogóle najpóźniej skomponowane tak z dbałości o wiarygodne włoskie dzieło operowe, jakie zaprezentowanie elementów pozostało na trwałe w repertuarze, kultury materialnej, jak i z dążenia to przecież nie sposób nie zauważyć, do sugestywnego przedstawienia że śmierć Pucciniego oznaczała chińskiego zwyczaju i mentalności. kres włoskiej opery jako twórczości Ten drugi aspekt szczególnie uniwersalnej i ponadnarodowej. atrakcyjnie manifestuje się w sposobie kreacji scenicznej Odpowiedniego tematu dla swej trzech mandarynów, których ostatniej sztuki szukał kompozytor rozmowy i dyskusje stają się okazją stosunkowo długo, by odnaleźć do ukazania orientalnych sposobów go wreszcie w dramacie Turandot myślenia i wartościowania. Takie (1762) znanego XVIII-wiecznego etnograficzne czy kulturoznawcze dramatopisarza Carla Gozziego, podejście librecistów spotkało się który wykorzystał przekaz z Baśni z równie poważnym nastawieniem z tysiąca i jednej nocy. Libreciści kompozytora, który dołożył starań, Giuseppe Adami i Renato Simoni by muzyka do Turandot mogła pracowali nad librettem od lata sugerować chiński koloryt i scenerię. 1920 roku, kiedy Puccini zgodził się Podczas prac kompozytorskich podjąć napisania opery o chińskiej konsultował się z zaprzyjaźnionym księżniczce, aż do września 1924 roku, z nim baronem Edoardo Fassinim, gdy ostatnia wersja libretta trzeciego znawcą kultury chińskiej, dzięki Giacomo Puccini Turandot 7.

Christine Goerke w roli tytułowej w Turandot. Fot. Marty Sohl / Met Opera 8.

któremu mógł się zaznajomić werystów stosunkowo szybko ze stylistyką muzyki Państwa Środka. zaczęto identyfikować także Dominującym elementem muzycznej twórczość operową Pucciniego stylizacji orientalnej pozostaje ze względu na obfitość wyrazistych w Turandot skala pentatoniczna, scen o brutalnym, drastycznym na której oparte są w znacznym obyczajowo charakterze. stopniu linie melodyczne partii We wcześniejszych dziełach, takich wokalnych. W ujęciu Pucciniego jak Madame Butterfly, Tosca czy zaznacza się zresztą swojego też Płaszcz (pierwsze ogniwo opery rodzaju synkretyzm, nakazujący Tryptyk), bez trudu można dopatrzyć kompozytorowi konsekwentnie łączyć się rysów werystycznych. W ich fabule przejawy stylizacji orientalnych dochodzą do głosu skrajne emocje z europejską harmoniką tonalną bohaterów (zazdrość, nienawiść, w wersji późnoromantycznej. przerażenie), a w toku zdarzeń Kapitalną rolę stylizacyjną pełni scenicznych autor nie szczędzi w Turandot instrumentacja, w której publiczności wielu odstręczających odzwierciedla się fascynacja przeżyć i zdarzeń, takich jak seppuku, brzmieniową, eufoniczną sferą tortury czy morderstwo. muzyki Dalekiego Wschodu. Szerokie i zróżnicowane wykorzystanie Mimo baśniowej genezy pozostaje instrumentów perkusyjnych, Turandot dziełem silnie zanurzonym zwłaszcza rozmaitych gongów, w oparach weryzmu, a nieustępliwa dzwonków i ksylofonów, stanowi aura grozy i śmierci towarzyszy próbę rekonstrukcji pejzażu widzowi od samego początku dźwiękowego tego rejonu Azji. opery aż do połowy ostatniego Z kolei wyeksponowana w wybranych aktu. Dramatyczna scena egzekucji scenach rola harf i organów służy perskiego księcia, niefortunnego podkreśleniu aury uroczystej, pełnej konkurenta do ręki krwiożerczej orientalnego przepychu i splendoru, księżniczki, rozgrywa się już na samym charakterystycznej dla dworu początku opery, znajdując później cesarskiego. szczególnie tragiczne dopełnienie w pełnej desperacji scenie Weryzm samobójstwa Liù w akcie trzecim. W konfrontacji z wcześniejszymi Pod koniec XIX wieku znany literat operami werystycznymi Pucciniego i dramaturg włoski Giovanni Verga znacznie silniej dochodzi tu opublikował list otwarty na temat do głosu kontekst zbiorowości, tło sztuki współczesnej, sugerując społeczne wyznaczone reakcjami dokumentacyjny charakter dzieł mandarynów, jak i obrazami artystycznych oraz dążenie nienasyconej i wciąż żądnej krwi do wiarygodności i prawdy. Ten typ tłuszczy. Rola zróżnicowanych partii estetyki, wywodzący się w dużej chóralnych, dramatyczny charakter mierze z francuskiego naturalizmu wypowiedzi zbiorowych i siła ich Emila Zoli, określony został mianem oddziaływania scenicznego decydują weryzmu (od włoskiego słowa o naturalistycznym potencjale tego vero – prawdziwy). Z kręgiem orientalnego dramatu krwi. Giacomo Puccini Turandot 9.

Modernizm już one z pewnością uważane za propozycje awangardowe, Czasy, w których Puccini tworzył to w kontekście włoskiej opery swoje ostatnie opery, cechowały stanowiły wyrazisty przejaw dialogu się szeregiem zmian kulturowych tradycji i modernizmu. i estetycznych, a dzieje muzyki w pierwszym ćwierćwieczu Bel canto XX wieku znaczone były rozmaitymi eksperymentami i poszukiwaniami. Tradycja trzyma się jednak Odejście od tradycyjnej tonalności w Turandot całkiem dobrze, a każdy na rzecz muzycznych konstrukcji miłośnik bel canta bez problemu atonalnych oraz idea dodekafonii rozpozna styl XIX-wiecznej opery wypracowana przez Arnolda włoskiej: sposób konstruowania linii Schönberga zbiegły się w czasie melodycznej, rozlewną frazę, liryzm z odwrotem od estetyki romantycznej, wypowiedzi wokalnej oraz istotną od wyeksploatowanych w XIX wieku rolę arii jako emocjonalnej ekspresji tematów ideowo-uczuciowych, które bohaterów. Charakterystyczne zostały zastąpione fascynacjami dla estetyki bel canta faworyzowanie rodzącą się psychoanalizą i sztuką wysokich głosów zaznacza się abstrakcyjną. w profilu wokalnym odtwórców partii pierwszoplanowych: Turandot, Liù Wobec tych wszystkich nurtów nowej i Kalafa, przeznaczonych odpowiednio twórczości Puccini zachowywał dla dwóch sopranów i tenora. Wysoka wyraźny dystans ideowo-estetyczny, tessitura (pozycja głosu) i częsta ale nie pozostał obojętny obecność najwyższych dźwięków na ówczesne innowacje brzmieniowe skali łączą się w tych partiach i techniczne. W połączeniu z ekstremalnymi wymaganiami z dramatyczną, naturalistyczną dotyczącymi wolumenu, partiom akcją jego werystycznych dzieł śpiewaków towarzyszy bowiem operowych nowoczesne rozwiązania bardzo gęsty, spiętrzony dźwiękowe służyły ewokowaniu akompaniament rozbudowanej wyrazistej, poruszającej ekspresji. orkiestry, który powoduje konieczność Z tej perspektywy więc, a nie tylko forsowania głosu. jako przejaw fascynacji orientalnych, można traktować ważną rolę Nic więc dziwnego, że Rosa Raisa, instrumentów perkusyjnych śpiewaczka kreująca partię tytułową w partyturze Turandot. Nowsze podczas prapremiery, nadwerężyła techniki kompozytorskie – równoległe głos, a wielu wokalistów unika przesuwanie akordów i całych sięgania po partie Turandot i Kalafa fraz do kolejnych tonacji, sięganie z uwagi na wymaganą w nich siłę po elementy skali całotonowej i kondycję. Pojawiło się nawet oraz zestawianie niespokrewnionych zjawisko całkiem paradoksalne akordów powodujące efekty – główne role w spektaklach Turandot bitonalne – to także XX-wieczne typy w wielu renomowanych teatrach konstruowania brzmienia. I choć operowych wykonują śpiewacy w latach dwudziestych nie były wagnerowscy. Być może to właśnie 10.

Yusif Eyvazov jako Kalaf w Turandot. Fot. Marty Sohl / Met Opera Giacomo Puccini Turandot 11.

konfrontacja tradycji bel canta muzykę do finału opery, oparł się z nowoczesną estetyką muzyczną na pozostawionych przez Pucciniego zadecydowała o kryzysie włoskiej szkicach i notatkach, włączył też opery i nieodwołalnie zakończyła do partytury wcześniej występujące trwający ponad trzy wieki okres jej motywy i frazy muzyczne. Finałowa dominacji w europejskiej kulturze scena, której stworzenie sprawiało muzycznej. tak wielki problem samemu Pucciniemu, w wersji Alfana jednak Dzieło nieukończone zupełnie nie porusza widza, nie udało mu się bowiem wyrazić środkami Gdy w brukselskim szpitalu Puccini muzycznymi owej fundamentalnej kończył swój ziemski żywot, przemiany Turandot pod wpływem w partyturze Turandot wciąż jeszcze miłości Kalafa. Nie przeszkodziło to brakowało sceny końcowej. Mimo jednak powszechnemu przyjęciu się podejmowanych prób kompozytor wersji Alfana w praktyce scenicznej. nie mógł odnaleźć odpowiednich środków muzycznych, które Dopiero w 2002 roku pojawiła się w przekonujący sposób przekazałyby alternatywna propozycja muzycznego osobowościową i emocjonalną opracowania finału, zgłoszona przez transformację niedostępnej księżniczki wybitnego włoskiego kompozytora w zmysłową, żarliwą kochankę. Luciana Berio. Ów oryginalny Podczas prapremiery w mediolańskiej twórca dopisał całkowicie odmienne La Scali 26 kwietnia 1926 roku zakończenie, w którym dominuje dyrygent Arturo Toscanini odłożył inny styl, bardziej progresywny, batutę po scenie samobójstwa Liù, wzbogacony o doświadczenia informując publiczność: „W tym kompozytorskie, jakie wypracował miejscu maestro zmarł”. krąg twórców awangardowych działających po II wojnie światowej. Jednak już podczas kolejnego Ta wersja Beria, która jedynie wieczoru zaprezentowano sporadycznie prezentowana jest przedstawienie pełne, w wersji na scenach operowych, wywołuje dokończonej przez kompozytora zawsze silne dyskusje, co stanowi Franca Alfana, do którego Toscanini kolejny już przejaw wielowymiarowości zwrócił się bezpośrednio po śmierci i niejednoznaczności estetycznej autora Turandot. Alfano, tworząc ostatniego dzieła Pucciniego.

Ryszard Daniel Golianek Muzykolog, profesor nauk humanistycznych, pracownik naukowy Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Akademii Muzycznej im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi. Głównym zakresem jego zainteresowań badawczych jest historia i estetyka muzyki XIX wieku, szczególnie problematyka ekspresji, stylu i znaczenia dzieł epoki romantyzmu. Znaczny zakres jego prac dotyczy muzyki programowej i wokalno-instrumentalnej, głównie opery. 12. Giacomo Puccini Turandot 13.

Scena finałowa w Turandot. Fot. Marty Sohl / Met Opera 14.

STRESZCZENIE LIBRETTA

AKT I AKT II

Legendarny Pekin. Przed pałacem W swoich prywatnych cesarskim mandaryn, wobec apartamentach Ping, Pang i Pong zgromadzonego tłumu, wygłasza lamentują nad krwawymi rządami obwieszczenie: książę, który chce księżniczki Turandot, mając pojąć za żonę księżniczkę Turandot, nadzieję, że miłość ją przemieni musi rozwiązać trzy zagadki. Jeśli i wreszcie zapanuje pokój. Myślami mu się to nie uda, zginie. Najnowszy przenoszą się do swoich spokojnych konkurent, książę Persji, ma zostać stron rodzinnych, lecz hałas tłumu zgładzony o wschodzie księżyca. gromadzącego się, by zobaczyć Wśród zgromadzonych znajdują się zmagania kolejnego zalotnika, zmusza niewolnica Liù, jej wiekowy mistrz ich do powrotu do rzeczywistości. oraz młody Kalaf, który orientuje się, że stary mężczyzna jest jego W królewskiej sali tronowej stary dawno zaginionym ojcem, Timurem, cesarz prosi, by Kalaf zastanowił się, pokonanym królem Tatarów. Wierna czy na pewno chce podjąć wyzwanie, królowi pozostała tylko Liù. Gdy ale on nie daje się odwieść od swego Kalaf pyta ją o źródło tej niezwykłej zamiaru. Przybywa Turandot. wierności, odpowiada, że pewnego Opowiada historię jednej ze swoich razu, dawno temu, Kalaf uśmiechnął przodkiń, księżniczki Lou-Ling, się do niej. Tłum żądny krwi, uprowadzonej i zamordowanej przez wrzeszczy, ale gdy wreszcie wschodzi zwycięskiego księcia. W odwecie księżyc, wita go nagłe, pełne strachu Turandot postanowiła, że nigdy żaden i szacunku milczenie. Gdy książę mężczyzna jej nie posiądzie. Rozlega Persji idzie na miejsce zgładzenia, się odgłos trąbki, informującej tłum błaga księżniczkę o litość dla o rozpoczęciu konkursu zagadek. niego. Bezlitosna Turandot bez słów Turandot zadaje Kalafowi pierwsze nakazuje kontynuację egzekucji. pytanie: „Co rodzi się każdej nocy Kalaf, porażony pięknością i umiera każdego ranka?” „Nadzieja” nieosiągalnej księżniczki, postanawia – odpowiada Kalaf prawidłowo. ją zdobyć. Liù i Timur są przerażeni. Turandot kontynuuje: „Co migocze Zniechęcić próbują go też trzej na czerwono i jest ciepłe jak płomień, mandaryni – Ping, Pang i Pong ale nie jest płomieniem?” „Krew” – ale Kalaf pozostaje niewzruszony. – odpowiada poprawnie Kalaf Uspokaja Liù, a następnie uderza po krótkim zastanowieniu. Poruszona w gong, który zapowiada pojawienie Turandot zadaje ostatnie pytanie: się nowego konkurenta. „Co jest, jak lód, ale płonie, i jeśli Giacomo Puccini Turandot 15.

zaakceptuje cię jako niewolnika, zna jego sekretu. Gdy pojawia się uczyni cię królem?” Zapada pełna Turandot i nakazuje Timurowi ujawnić napięcia cisza, którą przerywa imię młodzieńca, Liù odpowiada, triumfalny okrzyk Kalafa: „Turandot!”. że tylko ona zna tożsamość W tłumie wybucha wielka radość, przybysza i nigdy jej nie wyjawi. a księżniczka daremnie błaga Żołnierze poddają ją torturom, ojca, by nie oddawał jej obcemu. ale ona pozostaje niezłomna. Z nadzieją, że uda mu się obudzić Turandot, pod wrażeniem jej hartu jej miłość, Kalaf proponuje Turandot ducha, pyta, co daje jej siłę, by się wyzwanie: jeśli do świtu zdoła poznać opierać. Dziewczyna odpowiada: jego prawdziwe imię, on ofiaruje jej to miłość. Gdy tortury się nasilają, własne życie. Liù przepowiada Turandot, że ona także pozna radość miłości. Następnie dziewczyna wyciąga sztylet AKT III i zabija się. Tłum formuje procesję pogrzebową; za ciałem Liù postępuje W nocy w królewskich ogrodach Timur. Turandot pozostaje sam Kalaf słyszy odezwę: pod groźbą na sam z Kalafem, który gwałtownie śmierci żaden z poddanych w Pekinie ją całuje. Turandot, pierwszy raz nie może zasnąć, dopóki Turandot w życiu przeżywając tak gwałtowne nie uda się dowiedzieć, jak nazywa emocje, wybucha płaczem. Kalaf, się tajemniczy przybysz. Kalaf jest pewien teraz zwycięstwa, wyjawia pewien swojego zwycięstwa, ale Ping, swoją tożsamość. Pang i Pong próbują przekupić go, by opuścił miasto. Gdy przestraszony Turandot i Kalaf ponownie pojawiają tłum żąda, by wyjawił swoje imię, się przed królewskim tronem. żołnierze przyprowadzają Liù Księżniczka deklaruje, że zna imię i Timura. Kalaf stara się przekonać obcego: brzmi ono Miłość. tłum, że żadne z tych dwojga nie

NA PODSTAWIE MATERIAŁÓW THE METROPOLITAN OPERA 16.

TRZY ZAGADKI I JEDNA ŚMIERĆ

W Zygfrydzie, drugim dniu tetralogii poświadczona wśród wielu ludów Pierścień Nibelunga Ryszarda świata. „Co to za zwierzę, które Wagnera (1876), spotykamy rano chodzi na czterech nogach, z a g d k o w ą sytuację. w południe na dwóch, a wieczorem Przemierzający świat Wędrowiec na trzech?”. Respons: człowiek wedle (Wanderer) zachodzi do domu trojakiego wieku. We wskazanym kowala Mimego, który w leśnej głuszy kręgu można znaleźć też wersje, opiekuje się młodym Zygfrydem. w których pojawia się motyw trójkowy – trzech zagadek. Materiały zawierają „Myśl teraz, jak się wykupić!/Chcę np. szesnasto-, siedemnastowieczne ci zadać pytania trzy” – mówi do zbiory typu Aenigmatum, siebie Mime, próbując pozbyć się Aenigmatographia, Gnomologia. natręta (korzystam z tłumaczenia M. Łukasiewicz, 1989). Wędrowiec „Zagadkowe” spotkanie ze Sfinksem potwierdza przyjęcie wyzwania: jest także obramowane życiem „Trzykroć dam odpowiedź” i śmiercią. Monstrum zabijało każdego i odpowiada: Nibelungi, Fasolt przechodnia, który nie rozwiązał i Fafner, bogowie Walhalii”. „Fantem” aenigmy. Edyp usunął przerażającego jest tutaj głowa, życie uczestnika potwora. Można powiedzieć: śmierć – zastaw graniczny. Kolej na za śmierć. Jaką wybierasz broń? pytania Wędrowca, odpowiedzi to: – zagadkę. Walsungowie, Notung, i następuje… porażka w sieci ślepego losu. W Turandot (1926) Giacoma „Ten, kto bez lęku/szedł przez świat,/ Pucciniego (Carlo Gozzi swą sztuką skuje znowu miecz” (akt I, scena 2). dostarczył kanwy libretta) archetyp walki na zagadki ma również W tym pojedynku, w istocie charakter osiowy. W Pekinie trwa śmiertelnym, na mądrość, refleks, od długiego czasu coś na kształt przebiegłość: „pytam – a ty,/ stanu wyjątkowego. Na palach odpowiedź mi daj”, tkwi archetyp powbijane są głowy dwudziestu rywalizacji na śmierć i życie, siedmiu książąt-zalotników, wyrok skrystalizowany w słowach. pretendujących wcześniej do ręki W Rozmowach króla Salomona zimnej, bezwzględnej i wyniosłej z Marchołtem (1521) słyszymy: księżniczki Turandot. Tłum żałuje „[...] przeto gadajwa się; ja ciebie prowadzonego na kaźń perskiego będę pytał, a ty mi odpowiadaj”, księcia. Ukrywający się książę Kalaf prawi Salomon. cudem napotyka zdetronizowanego ojca, z młodą opiekunką niewidomego Zagadka Sfinksa, czyli Edypowa króla Tatarów – niewolnicą Liù. Kalaf zagadka o człowieku, pochodzi wzywa cesarza Altouma i księżniczkę, z czasów przedgreckich, ale jest by pozwolili mu stanąć do śmiertelnej Giacomo Puccini Turandot 17.

Alexey Lavrov jako Ping, Christine Goerke (w tle) jako Turandot, Eleonora Buratto jako Liù. Fot. Marty Sohl / Met Opera 18.

Yusif Eyvazov jako Kalaf, James Morris jako Timur, Eleonora Buratto jako Liù w Turandot. Fot. Marty Sohl /Met Opera Giacomo Puccini Turandot 19.

próby. Nie słucha ostrzeżeń dworskich Nieobciążony wyrzutem sumienia dostojników. Odpowiadając: nadzieja! Za twoje młode życie! krew! Turandot! – wygrywa starcie. […] Ale tym razem sam nakazuje Czy chcesz, by królestwo i świat księżniczce, by odgadła jego imię. Ponownie zadrżały ze zgrozy?! Wtedy będzie wolna od przyrzeczenia. […] Nikt nie śpi tej nocy w Pekinie. Cudzoziemcze pijany krwią! Liù, która skrycie kocha Kalafa, Niech się spełni twoje przeznaczenie! tai prawdę o nim i w czasie tortur (Tu i w innych przypadkach korzystam przebija się sztyletem. Wstrząśnięta z przekonującego tłumaczenia Turandot, po nocy pełnej oczekiwania, Marzenny Marii Smoleńskiej.) publicznie ogłasza, że imię księcia-małżonka brzmi: Miłość! Zmęczona jest śmierć wraz z ludem Pekinu, terroryzowanym niekończącą Powszechna radość, tłum wiwatuje… się egzekucją – lud to współczuje Chciałbym odejść od napotykanych ofiarom, to trwa w ciągłym interpretacji fabuły oraz treści oczekiwaniu na odmianę, przeżywa tej ostatniej, nieukończonej chwile posłuszeństwa, rozpaczy. opery Pucciniego. Opuszczam Dosyć mają masakry groteskowe zatem rogatki wypowiedzi maski, komiczni dostojnicy: Ping, emancypacyjnych, feministycznych, Pang, Pong, którzy marzą o lepszym, psychoterapeutycznych, a także spokojnym życiu, szukają wyjścia polityczno-historycznych bądź w sytuacji bez wyjścia, łudzą Kalafa mitograficznych. obietnicą beztroski. Zapowiadają, że zagadki Turandot są jak noc Pragnę natomiast wprowadzić bezgwiezdna, czarne gardło komina, jako kategorię hermeneutycznie iż brąz, żelazo, mur, skała są mniej najgłębszą, aktywującą syntetycznie twarde niż pomysły księżniczki. całość opowieści – kategorię z m ę c z o n e j ś m i e r c i. Co więcej, Pekin stał się „bramą (Zapożyczam od Fritza Langa wielkiej rzeźni”, kontynuują: Turandot wyłącznie tytuł jego wybitnego w ogóle nie istnieje, trzeba być filmu z 1921 roku Der Muede Tod). szaleńcem, aby rzucić wyzwanie, Zmęczona jest śmierć w gorzkich, Kalaf „ściąga nicość, w której się bolesnych słowach Syna Niebios: zatraci”. Niewidomy, wygnany król Altouma. Timur lęka się utraty, czyli śmierci dopiero co odnalezionego syna. CESARZ (zmęczonym, starczym Timura czeka dalsza ucieczka głosem) przed prześladowcami, długa […] niepewna droga w nieznane. Sytuacja Święte berło, graniczna, w której znalazła się Liù, Które trzymam w dłoni ocieka krwią. to długo trwające niebezpieczeństwo Dość krwi! śmierci, trauma samotności, strachu, (do Księcia) opieki nad starcem, niespełnionego Idź młodzieńcze! uczucia. […] CESARZ (niemal błagalnie) Śmierć się z a p r a c o w u j e ! Spraw, bym mógł umrzeć Poddana nieludzkiej torturze 20.

Eleonora Buratto jako Liù w Turandot. Fot. Marty Sohl /Met Opera Giacomo Puccini Turandot 21.

w złowrogim otoczeniu, dziewczyna Finałowe uniesienie w Miłość jest popełnia samobójstwo. Śmierć musi afirmacją nowego kształtu świata przygarnąć Liù, zapewne też dziwi się i dobra. Zmęczona śmierć znów kolejnemu nieszczęściu, w które nagle będzie mogła wrócić do życia. została włączona. I na koniec rzecz gardłowa, trudna Dla Kalafa staranie się o rękę do wykonania: znaleźć dostęp do Turandot wynika z tęsknoty historycznej audiosfery Turandot. za piękniejszym życiem, książę działa Mój wybór głosów operowych, kreacji pod wpływem przemożnej fascynacji, dźwiękowych, wskazanie epizodów w swej biomachii nie dopuszcza myśli z dziejów wokalistyki wyłoniły się o klęsce. Odrzuca wszelkie perswazje, z następującego przeświadczenia: jest więźniem własnego wyboru. są wykonawcy, śpiewacy, śpiewacy- Przy końcu wielkiej, arcytrudnej -artyści, fenomeny twórcze. (zob. R. Christiansen: Prima Donna. Z doświadczenia osobistego, A History, 1984) – i, tak bym to ujął z pełnych nagrań, wyjątków tudzież – morderczej arii Turandot In questa okruchów fonicznych proponuję bukiet reggia spotykają się dwa głosy, śpiewaczek oraz śpiewaków, dalszej eksklamacje, pasje. i bliższej epoki. Moja transhistoryczna obsada: TURANDOT Są trzy zagadki, – Turandot: Eva Turner, Gina Cigna, A śmierć jest tylko jedna! Birgit Nilsson, Gwyneth Jones, Krystyna Kujawińska. KALAF (gwałtownie) – Kalaf: Mario Filippeschi, Gianfranco Nie! Nie! Cecchele, Daniele Barioni, Amedeo Zagadki są trzy, Zambon, Michele Molese, Jussi Życie jest jedno! Bjoerling, , Helge Roswaenge, Luciano Pavarotti, Turandot mści się na mężczyznach Hans Kaart, Vladimir Golouzine. za pohańbienie praprababki Lou-Ling. – Liù: nieziemska (Tu, che Jej skrypt przekonań jest czarny, di gel sei cinta), Mirella Freni, Galina ciemny, nie podlega korekcie, Vischnevskaya, Angela Gheorgiu. jest maszynerią do zabijania. – Cesarz Altoum: niezrównani Jan Do zbrodniczego udręczenia Liù Peerce, Chris Merritt. skłania księżniczkę pycha, biało-czarne widzenie ludzi i rzeczywistości, Żywię nadzieję, że jeśli to nie jest chęć nieograniczonej władzy wystarczające, może będzie dobrym i dominowania, tyrania płci przykładem, a transmisja dzisiejszej oraz niezapominanie, przerost Turandot z Met pokaże klasę „empatii historycznej”. śpiewaków XXI wieku.

Dariusz Cezary Maleszyński Profesor historii literatury staropolskiej i oświecenia Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Opublikował dwanaście książek naukowych i poetyckich (wiersze tłumaczone na 21 języków). Autor prac o operze, filmie i sztukach plastycznych. 22.

PLAN TRANSMISJI w sezonie 2019/2020

9 LISTOPADA 2019 / G. 18.55 11 STYCZNIA 2020 / G. 18.55 GIACOMO PUCCINI ALBAN BERG „MADAME BUTTERFLY” „WOZZECK” NOWA OBSADA PREMIERA SEZONU obsada: Hui He (Cio-Cio-San), obsada: Elza van den Heever (Marie), Elizabeth DeShong (Suzuki), Tamara Mumford (Margret), Andrea Carè (porucznik Pinkerton), Christopher Ventris (Tamburmajor), Paulo Szot (konsul Sharpless) Gerhard Siegel (Kapitan), dyrygent: Pier Giorgio Morandi Andrew Staples (Andres), Peter Mattei reżyseria: Anthony Minghella (Wozzeck), Christian Van Horn (Doktor) dyrygent: Yannick Nézet-Séguin reżyseria: William Kentridge 30 LISTOPADA 2019 / G. 18.55 JULES MASSENET 1 LUTEGO 2020 / G. 18.55 „MANON” GEORGE GERSHWIN RETRANSMISJA / NOWA OBSADA „PORGY I BESS” obsada: Lisette Oropesa (Manon), Michael Fabiano (kawaler des Grieux), PREMIERA SEZONU Carlo Bosi (Guillot de Morfontaine), obsada: Angel Blue (Bess), Golda Schultz Artur Ruciński (Lescaut), (Clara), Latonia Moore (Serena), Brett Polegato (Brétigny), Denyce Graves (Maria), Kwangchul Youn (hrabia des Grieux) Frederick Ballentine (Sportin’ Life), dyrygent: Maurizio Benini Eric Owens (Porgy), Alfred Walker (Crown), reżyseria: Laurent Pelly Donovan Singletary (Jake) dyrygent: David Robertson reżyseria: James Robinson 4 STYCZNIA 2020 / G. 18.55 GIACOMO PUCCINI 29 LUTEGO 2020 / G. 18.55 „TURANDOT” GEORG FRIEDRICH HÄNDEL RETRANSMISJA / NOWA OBSADA „AGRYPINA” obsada: Christine Goerke (Turandot), Eleonora Buratto (Liù), PREMIERA SEZONU Yusif Eyvazov (Nieznany Książę – Kalaf), obsada: Brenda Rae (Poppea), James Morris (Timur) Joyce DiDonato (Agrypina), Kate Lindsey dyrygent: Yannick Nézet-Séguin (Neron), Iestyn Davies (Otton), Duncan reżyseria: Franco Zeffirelli Rock (Pallas), Matthew Rose (Klaudiusz) dyrygent: Harry Bicket reżyseria: Sir David McVicar TURANDOT GIACOMO PUCCINI ADRES Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina ul. Narutowicza 20/22 90-135 Łódź www.filharmonia.lodz.pl

INFORMACJE, REZERWACJA I SPRZEDAŻ BILETÓW 42 664 79 79 [email protected] (honorujemy karty płatnicze)

MECENAS SEZONU 2019/2020

Filharmonia Łódzka im. A. Rubinsteina jest instytucją kultury Samorządu Województwa Łódzkiego współprowadzoną przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

PATRONI MEDIALNI PARTNER TECHNOLOGICZNY

Uczestnictwo w wydarzeniach organizowanych przez Filharmonię Łódzką oznacza akceptację regulaminu widowni, który jest dostępny w kasie biletowej FŁ oraz na stronie www.filharmonia.lodz.pl.

WYDAWCA Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina

OPRACOWANIE PROGRAMU Magdalena Sasin

PROJEKT GRAFICZNY Mamastudio

ZDJĘCIA Marty Sohl / Metropolitan Opera

KOREKTA Ewa Juszyńska-Poradecka

SKŁAD, ŁAMANIE, PRZYGOTOWANIE DO DRUKU Media Press P. Augustyniak i wspólnicy S.J. Beata Gawłowska / www.media-press.com.pl

NAŚWIETLENIA, DRUK Zakład Poligraficzny Sindruk

ODDANO DO DRUKU 16 grudnia 2019 r. TURANDOT GIACOMO PUCCINI