PDF Wyciąg Z Programu Ochrony Przyrody

- 209 - IV. PROGRAM OCHRONY PRZYRODY

1. Wst ęp

Las jest jednym z najwa żniejszych komponentów środowiska przyrodniczego, stanowi ącym jednocze śnie niezmiernie cenny element krajobrazu. To wysoko zaawansowana formacja przy- rodnicza, gdzie ro ślinno ść , świat zwierz ęcy, klimat lokalny, stosunki wodne i gleba, powi ązane są ze sob ą sieci ą wzajemnych wpływów i zale żno ści. W naszych warunkach geograficznych to wła śnie tereny le śne stanowi ą główn ą ostoj ę bioró żnorodno ści, gdzie znajduje si ę równie ż najwi ęcej obiektów obj ętych prawn ą ochron ą przyrody. Od wieków lasy s ą nierozerwalnie zwi ązane z egzystencj ą człowieka i poddawane ró żno- rodnym jego oddziaływaniom (bezpo średnim i po średnim). Ze wzgl ędu na nieustanny rozwój przemysłu, prowadzon ą gospodark ę oraz pełnienie funkcji terenów rekreacyjnych, narażone s ą na siln ą presj ę i szereg zagro żeń. Pomimo tego ekosystemy le śne zachowuj ą w dalszym ci ągu zdolno ść spełniania ró żnorodnych funkcji, zarówno produkcyjnych jak i pozaprodukcyjnych (ekologicznych i społecznych). Tote ż w celu utrzymania ich walorów dla współczesnych i przy- szłych pokole ń niezb ędna staje si ę ich ochrona. Aby sprosta ć tym zło żonym wyzwaniom nie wystarczy ograniczenie wpływu na środowisko przyrodnicze substancji zanieczyszczaj ących powietrze czy powoduj ących ska żenie gleb i wód. Równolegle z tym musi nast ępowa ć wprowadzanie nowych, racjonalnych rozwi ąza ń zapewnia- jących rozwój wielofunkcyjnej gospodarki le śnej. W zakresie tym obowi ązuje ju ż wiele rozwi ą- za ń legislacyjnych oraz organizacyjno - gospodarczych. Mi ędzy innymi został opracowany dokument pod nazw ą „Polityka Ekologiczna Pa ństwa” przyj ęty przez Rad ę Ministrów w 2009 r., który nawi ązuje do ogólno światowych tendencji w tym zakresie. Ponadto zostały uchwalone przez Sejm ustawy: „o lasach” z 1991 r. (tekst jednolity Dz.U. 2014r. poz. 1153), okre ślaj ąca zasady zachowania, ochrony i powi ększania zasobów le śnych oraz zasady gospodarki le śnej w powi ązaniu z innymi elementami środowiska i z gospodark ą narodow ą oraz „o ochronie przyrody” z 2004 r. (tekst jednolity Dz.U. 2013r. poz. 627) - okre- ślaj ąca cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej i nieo żywionej oraz krajobrazu. W celu wdro żenia nowego, proekologicznego modelu gospodarki le śnej, Dyrektor General- ny Lasów Pa ństwowych wydał zarz ądzenia: nr 30 z 19 grudnia 1994 r., nr 28 z 11 sierpnia 1995 r. i nr 5 z 24 stycznia 2001 r. w sprawie Le śnych Kompleksów Promocyjnych oraz zarz ą- dzenie nr 53 z dnia 21 listopada 2011 r. wprowadzające nowe „Zasady hodowli lasu”. Konkretnym przykładem realizacji wy żej wymienionych aktów prawnych było wprowadzenie do praktyki le śnej programów ochrony przyrody, sporz ądzanych pocz ąwszy od 1996 roku w pierwszej kolejno ści dla nadle śnictw wchodz ących w skład Le śnych Kompleksów Promo- cyjnych. Od 1997 roku s ą one obligatoryjnie sporz ądzane dla nadle śnictw, dla których wykonywane s ą plany urz ądzenia lasu. W minionym okresie gospodarczym 2005-2014 dokonano istotnych zmian w zakresie ochrony przyrody w Polsce. Do najwa żniejszych nale ży wprowadzenie rozporz ądze ń dotycz ą- cych ochrony gatunkowej i siedlisk przyrodniczych. Ponadto w wyniku nowelizacji ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. w 2008 r. powołano do życia nowy organ ochrony przyrody: Ge- neraln ą Dyrekcj ę Ochrony Środowiska wraz z podległymi jej Regionalnymi Dyrekcjami Ochro- ny Środowiska. Nowelizacja ta przyniosła równie ż zamiany w zakresie kompetencji dotycz ących ochrony środowiska przyrodniczego w naszym kraju. Nie bez wpływu na tryb sporz ądzania planu urz ądzenia lasu pozostaje uchwalenie ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udost ępnianiu informacji o środowisku... (tekst jednolity Dz.U. 2013r. poz. 1235), na podstawie której plany urz ądzania lasu musz ą podlega ć strategicznej ocenie oddziaływania na środowisko. Wszystkie te zmiany wprowadzone w trakcie realizacji poprzedniego planu urz ądzenia lasu zmieniły podej- ście do zarz ądzania ochron ą przyrody. Przedstawiony poni żej rozdział elaboratu ma na celu: uaktualnienie informacji na temat bogactwa przyrodniczego lasów Nadle śnictwa, ocen ę istniej ących i potencjalnych zagro żeń dla lasów oraz środowiska przyrodniczego, - 210 - analiz ę wybranych elementów odzwierciedlaj ących przyrodnicze warto ści lasów, okre ślenie kierunkowych działa ń w zakresie ochrony przyrody i metody ich realizacji. W środowisku przyrodniczym, w tym ekosystemach le śnych zachodz ą nieustanne zmiany, głównie zwi ązane z procesami naturalnymi lub działaniami człowieka. Zmienno ść ta, wymusza na le śnikach podej ście do ochrony przyrody w sposób dynamiczny. W zwi ązku z tym opisane w Programie Ochrony Przyrody walory przyrodnicze powinny podlega ć dalszemu rozpoznaniu, a zabiegi ochronne nale ży dostosowywa ć do aktualnej sytuacji. Dokument ten w poł ączeniu z prognoz ą wykonan ą w ramach strategicznej oceny oddziały- wania na środowisko powinien stanowi ć podstaw ę działa ń w zakresie zachowania i odtworzenia wartości przyrodniczych, przy jednoczesnym spełnieniu funkcji produkcyjnych i pozaprodukcyjnych gospodarki le śnej. Realizuj ąc plan urz ądzenia lasu, w tym zapisy zawarte w „Programie...” w oparciu o prognoz ę oddziaływania na środowisko, nale ży pami ęta ć, że ochrona przyrody w Lasach Pa ństwo- wych, to nieustanny wysiłek podejmowany w celu zachowania ich bogactwa i ró żnorodno ści. Działania te wymagaj ą koordynacji i współpracy z wieloma podmiotami, w tym organizacjami pozarz ądowymi. Regionalna Dyrekcja Lasów Pa ństwowych w Radomiu, w tym Nadle śnictwo Marcule posiada Certyfikat FSC, oraz Certyfikat PEFC, co potwierdza najwy ższe standardy le śnictwa wielo- funkcyjnego i świadczy o prowadzeniu gospodarki le śnej respektuj ącej mi ędzy innymi postulaty w zakresie ochrony środowiska i warto ści kulturowych. Nale ży podkre śli ć, że wi ększo ść dobro- wolnych działa ń podejmowanych w celu spełnienia standardów i kryteriów, które nios ą w/w certyfikaty wykraczaj ą poza ustawowe formy ochrony przyrody i s ą cennym uzupełnieniem ochrony czynnej ekosystemów le śnych i poszczególnych przedmiotów ochrony.

2. Ogólna charakterystyka Nadle śnictwa Marcule

2.1. Poło żenie i powierzchnia Nadle śnictwo Marcule jest jednym z 23 nadle śnictw Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwo- wych w Radomiu, dzieli si ę na dwa obr ęby le śne:

- Małomierzyce o powierzchni 4532,45 - ha; - Marcule o powierzchni 7112,24 - ha Nadle śnictwo 11644,69 - ha Poło żone jest w południowej cz ęś ci województwa mazowieckiego na terenie 3 powiatów: - radomskiego (gminy: Ił ża, Wierzbica); - lipskiego (gminy: Rzeczniów, Sienno); - zwole ńskiego (gmina: Kazanów);

Według regionalizacji fizyczno-geograficznej Polski, przedstawionej przez J. Kondrackiego (2002), Nadle śnictwo Marcule poło żone jest w: Obszarze – EUROPA ZACHODNIA megaregionie (podobszarze) – Pozaalpejska Europa Środkowa (3), prowincji – Ni ż Środkowoeuropejski (31), podprowincji – Niziny Środkowopolskie (318), makroregionie: – Wzniesienia Południowomazowieckie ((318.8) w mezoregionie: – Równina Radomska (318.86) prowincji – Wy żyny Polskie (34), podprowincji – Wy żyna Małopolska (342), makroregionie: – Wy żyna Kielecka (342,3) w mezoregionie: – Przedgórze Ił żeckie (342,33)

- 211 -

Obszar Nadle śnictwa poło żony jest w nast ępuj ących jednostkach podziału geobotanicznego (Matuszkiewicz 2008):

Pa ństwo – Holarktyda Obszar – Euro-Syberyjski Prowincja – Środkowoeuropejska Ni żowo-Wy żynna Dział – E. Mazowiecko-Poleski Kraina – E.3. Południowomazowiecko-Podlaska Podkraina – E.3.b. Radomska Okr ęg – E.3.b.7. Równiny Radomskiej Podokr ęg – E.3.b.7.i. Ciepielowski Okr ęg – E.3.b.8. Przedgórza Ił żeckiego Podokr ęg – E.3.b.8.c. Wierzbicki Podokr ęg – E.3.b.8.d. Ił żański Podokr ęg – E.3.b.8.f. Szymanowski

Według opracowania „Regionalizacja przyrodniczo-le śna Polski” (2010), lasy Nadle śnictwa Marcule poło żone s ą w nast ępuj ących jednostkach:

Obr. Małomierzyce Kraina Małopolska (VI) Mezoregion Równiny Radomsko-Kozienickiej (VI-3) (cało ść lasów obr ębu), Mezoregion Przedgórza Ił żeckiego (VI-22) (wyst ępuje jedynie w zasi ęgu terytorialnym obr ębu). Obr. Marcule Kraina Małopolska (VI) Mezoregion Równiny Radomsko-Kozienickiej (VI-3) (oddz.1-19, 21-23, 178-182, 190, 191), Mezoregion Przedgórza Ił żeckiego (VI-22) (pozostała cz ęść ).

2.2. Miejsce i rola Nadle śnictwa Marcule w przestrzeni przyrodniczo-le śnej regionu

Obr ęb Małomierzyce tworzy zasadniczo jeden zwarty kompleks poło żony na południowo- wschodnim kra ńcu Równiny Radomskiej. Z kolei lasy obr ębu Marcule znajduj ą si ę przy północ- no-wschodniej granicy przedgórza Gór Świ ętokrzyskich, a kompleks „Główny” tego obr ębu (wraz z lasami nadle śnictw Starachowice i Ostrowiec Św.) stanowi cz ęść wielkiego kompleksu tzw. „Lasów Ił żeckich” stanowi ących pozostało ść dawnej „Puszczy Ił żeckiej” . Lasy obu obr ębów poło żone s ą w granicach naturalnego zasi ęgu najwa żniejszych gatunków lasotwórczych, jak: sosna, d ąb, jodła, buk, świerk oraz modrzew. Obr ęb Marcule - poło żony na obszarze o bardziej zło żonej budowie geologicznej i bardziej zró żnicowanej rze źbie terenu - jest obiektem o wi ększym bogactwie przyrodniczym. Potwier- dzeniem tego jest: wyodr ębnienie na jego powierzchni dwóch rezerwatów przyrody, obj ęcie kompleksów „Polany”, „Seredzice I” i „Seredzice II” oraz cz ęś ci działek przej ę- tych z PFZ w obr ębie ewidencyjnym Gaworzyna granicami Obszaru Chronionego Krajobrazu „Ił ża-Makowiec” , obj ęcie kompleksu „Polany” OZW„Pakosław” w ramach sieci NATURA 2000, ustanowienie u żytku ekologicznego. Istotnym uzupełnieniem przestrzennych form ochrony przyrody s ą indywidualne formy ochrony, tj. pomniki przyrody, które w niewielkiej ilo ści wyst ępuj ą w lasach omawianych obr ę- bów le śnych, jak równie ż na gruntach innych form własno ści pozostaj ących w zasi ęgu terytorialnego działania Nadle śnictwa Marcule. - 212 - Wysiłki zwi ązane z tworzeniem wymienionych form ochrony ukierunkowane s ą na pozna- nie, udokumentowanie oraz zabezpieczenie najbardziej warto ściowych i niepowtarzalnych two- rów przyrody żywej i nieo żywionej.

Lokalizacj ę i powierzchni ę wielkoprzestrzennych form ochrony przyrody obejmujących grunty Nadle śnictwa zestawiono poni żej w tabeli.

Tabela 70. Wielkoprzestrzenne formy ochrony przyrody w Nadleśnictwie Marcule Powierzchnia Obr ęb leśny Oddział, pododdział [ha] 1 2 3 OBSZAR CHRONIONEGO KR AJOBRAZU – Iłża Makowiec Marcule 180; 179 a g; 180 a l. Razem 25 58,09 OZW „Pakosław ” Marcule 9 af,~a; 10 a,b,d,g i,~b ~d,~g; 11 g , ~f,~i ; 15 a,b,d,f,h, j; 21 a,b; 22 a,b,~f; 23 a, ~d,~f. Razem 61, 44 OZW „Uroczyska Lasów Starachowickich ” Marcule 173 o,~i; 174 j s,~f,~j,~ l,~m . Razem 21,54

OCHK Ił ża-Makowiec i Natura 2000 „Pakosław” cz ęś ciowo si ę pokrywaj ą. Ogółem w Nad- le śnictwie Marcule ró żnymi formami ochrony przyrody obj ęto powierzchni ę 2579,63 ha (tj. 22,15% powierzchni Nadle śnictwa-cało ść w obr ębie Marcule).

Ilo ściowe i powierzchniowe przedstawienie wszystkich form ochrony przyrody wyst ępuj ą- cych na terenie Nadle śnictwa Marcule (omówionych szczegółowo w dalszej częś ci „Programu”) zawarto syntetycznie w tabeli 71.

Tabela 71. Formy ochrony przyrody na terenie Nadleśnictwa Marcule

Ilo ść Powierzchnia Rodzaj obiektu stan na stan na [ha] 01.01.2005 r. 01.01.2015 r. 1 2 3 4 Rezerwaty 2 2 30,45 Parki Krajobrazowe - - - Obszary chronionego kraj obrazu 1 1 2558,09 Obszary Natura 2000 OZW (SOO ) - 2 82,98 Pomniki przyrody 8 9 - Użytki ekologiczne 2 2 60,70 Grzyby chronione - - - Porosty chronione 2 1 1 - Rośliny chronione 1: mszaki 3 - 5 - rośliny naczyniowe 4 24 12 - Zwierzęta chronione 1 mięczaki - - - owady 5 9 6 - ryby - - - płazy 14 14 - gady 5 5 - ptaki ok.120 140 - ssaki 21 21 – Planowane stanowisko dokumentacyjne prz y 1 1 0,80 rody nieożywionej

1 - łącznie z tymi, dla których nie podano lokalizacji w wydzieleniu drzewostanowym 2 - liczba gatunków porostów jest większa, ponieważ chrobotki oznaczano do rodzaju 3 - liczba gatunków mszaków jest większa, ponieważ torfowce i widłozęby oznaczano do rodzaju 4 - liczba gatunków roślin naczyniowych jest większa, ponieważ widłakowate oznaczono do rodziny 5 - liczba gatunków owadów jest większa, ponieważ trzmiele oznaczono do rodzaju

- 213 - 3. Formy ochrony przyrody Ustawa o ochronie przyrody z 16.04.2004 r. (z pó źniejszymi zmianami) obiekty i obszary podlegaj ące prawnej ochronie zalicza do tzw. form ochrony przyrody. Na omawianym terenie nale żą do nich: rezerwaty przyrody, obszary Natura 2000, obszar chronionego krajobrazu, pomniki przyrody, u żytki ekologiczne oraz gatunki chronione. Wysiłki zwi ązane z tworzeniem wymienionych form ochrony ukierunkowane s ą na pozna- nie, udokumentowanie oraz zabezpieczenie najbardziej warto ściowych i niepowtarzalnych eko- systemów oraz tworów przyrody żywej i nieo żywionej.

3.1. Rezerwaty przyrody

Na gruntach zarz ądzanych przez Nadle śnictwo Marcule znajduj ą si ę dwa rezerwaty przyrody: „D ąbrowa Pola ńska” i „Piotrowe Pole”. Poło żone s ą one w lasach obr ębu Marcule. Nadzór nad gospodark ą w rezerwatach sprawuje Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Warszawie. Żaden z rezerwatów nie posiada Planu Ochrony. Poni żej przedstawiono krótk ą charakterystykę tych obiektów:

Rezerwat „D ąbrowa Pola ńska” o powierzchni 28,55 ha został utworzony w oparciu o Roz- porz ądzenie nr 104 Wojewody Mazowieckiego z dnia 26 czerwca 2000 r. (Dz.U.W.M 2000.75.746), dla którego aktem normatywnym jest rozporz ądzenie nr 231 Wojewody Mazo- wieckiego z dnia 23 lipca 2001 r. w sprawie utworzenia rezerwatów przyrody na terenie woje- wództwa mazowieckiego (Dz.U.W.M 2001.158.2277). Poło żony jest on w środkowej, najwy ższej cz ęś ci uroczyska „Polany” w przedziale wysoko ści od 200 do 211 m n.p.m. Celem ochrony jest zachowanie naturalnie wykształconego zespołu świetlistej d ąbrowy z ponad 100-letnim drzewostanem d ębu bezszypułkowego i sosny pospolitej oraz stanowiskami chronionych i rzadkich ro ślin. Świetlista d ąbrowa jako zespół w pełni wykształcony, z kompletem gatunków charakterystycznych, jest zbiorowiskiem bardzo rzadko ju ż spotykanym. Wynika st ąd jego du że znaczenie naukowe (dalsze badania i dokumentacja) i dydaktyczne (pokazowy obiekt do nauczania biologii uczniów szkół średnich i studentów). Runo rezerwatu pokrywa od 90-100 % powierzchni. Na terenie rezerwatu rozpoznano 150 gatunków ro ślin naczyniowych, w tym kilkana ście gatunków obj ętych ochron ą ścisł ą i cz ęś cio- wą takich jak: orlik pospolity, naparstnica zwyczajna, lilia złotogłów, podkolan biały, gnie źnik le śny, wawrzynek wilczełyko. Szczegółowe informacje dotycz ące opisywanego obiektu znale źć mo żna w Dokumentacji projektowej rezerwatu le śnego „D ąbrowa Pola ńska” opracowanej przez prof. R. Olaczka i mgr M. Kurzac oraz w tabeli 72.

Rezerwat „Piotrowe Pole” o powierzchni 1,90 ha został utworzony w oparciu o Rozporz ą- dzenie nr 102 Wojewody Mazowieckiego z dnia 26 czerwca 2000 r. dla którego aktem normatywnym jest rozporz ądzenie nr 231 Wojewody Mazowieckiego z dnia 23 lipca 2001 r. w sprawie utworzenia rezerwatów przyrody na terenie województwa mazowieckiego (Dz.U.W.M 2001.158.2277). Poło żony jest on w kompleksie „Głównym” obr ębu Marcule, który jest fragmentem tzw. „Lasów Ił żeckich”, obejmuj ących równie ż pobliskie nadle śnictwa: Starachowice i Ostrowiec Św. Nazwa tego obiektu pochodzi od poło żonej w pobli żu śródle śnej enklawy. Powierzchnia rezerwatu „Piotrowe Pole” obejmuje pod wzgl ędem typologicznym siedliska la- sów mieszanych świe żych, co w uj ęciu fitosocjologicznym odpowiada zespołowi gr ądu wysokiego. Teren ten porosły jest starodrzewiem modrzewiowym (z modrzewiem zarówno polskim jak i europejskim) w wieku 193 lata, a w dolnej warstwie wyst ępuje buk w wieku 93 lata oraz mo- - 214 - drzew, buk, grab i d ąb w wieku ok. 75 lat (wg stanu na 1 stycznia 2015 r.). Drzewostan ten stanowi przedmiot ochrony rezerwatowej. Jest to jedno z nielicznych w kraju stanowisk tak starego i okazałego lasu modrzewiowego i najstarszy drzewostan modrzewiowy w Lasach Ił żeckich. Runo jest ubogie ze wzgl ędu na ocienienie dna lasu. Dotychczas doliczono si ę 46 gatunków ro ślin naczyniowych, w tym 17 gatunków drzew i krzewów. Szersze informacje dotycz ące tego obiektu znale źć mo żna w dokumentacji projektowej rezerwatu le śnego „Piotrowe Pole” opracowanej przez dr in ż. R. Zielonego i mgr in ż. M. Orze- chowskiego oraz w tabeli 72. - 215 -

Tabela 72. Ogólna charakterystyka rezerwatów

Typ i podtyp Powierzchnia Poło żenie rezerwatu [ha] Powierz- Wa żniejsze Powierzchnia Nr rozporz ą- wg dominuj ącego według chnia [ha] [ha] Nazwa Lp. dzenia gmina przed - typu obj ęta Uwagi rezerwatu oddz. planu zbiorowiska, grupy bada- kont- data le śnic- miotu środo- M.P. ochron ą poddz . ochrony zespoły ro ślinne zwierz ąt wcza rolna two ochrony wiska 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 1. Dąbrowa Polańska Rozp. 5 i,~d,~f, Iłża PFi zl EL. lmn 28,55 – 28,55 Potenti llo albae Que rcetum – – – – Wojewody 6 c,~a,~b,~g, Mazowiec. 12 c,d,~a,~c, Polany Nr 104 12 ~d,~g z dnia 26.06.2000 2. Piotrowe Pole Rozp. 135 h, Iłża PFi. zl EL. lmn 1,90 – 1,90 Tilio Carpinetosum calamagr o – – – – Wojewody 157a,~d stietosum Mazowiec. Błaziny Nr 102 z dnia 26.06.2000

Objaśnienia symboli : Typ i podtyp rezerwatu wg dominującego Przedmiotu ochrony: Typu środowiska: PFi – fitocenotyczny zl – zbiorowisk leśnych EL – Leśny i borowy lmn – lasów mieszanych nizinnych

Tabela 73. Możliwości realizacji celów ochrony w rezerwatach

Mo żliwo ść Nazwa Główny Zachodz ące Metody ochrony Lp. Cel ochrony Zagro żenia realizacji celu Uwagi rezerwatu przedmiot ochrony procesy sukcesji ochrony dotychcz asowe proponowane 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1. Dąbrowa cie płolubne zbiorowisko zachowanie i zarastanie zbiorowiska Zanikanie gatunków charakterystyc z możliwa utrzymywanie Zostaną okr eślone Redukcja podszytu Polańska leśne „świetlista dąbrowa” z renaturalizacja roślinnością krzewiastą nych dla świetlistej dąbrowy. Niedo dobrego stanu w planie ochrony Eliminacja gatunków drzewostanem dębowo „świetlistej (gł. leszczyną) puszczanie światła do dna lasu przez sanitarnego obcych sosnowym dąbrowy” roślinność krzewiastą, a także sztucz drzewostanu Wykaszanie runa nie wprowadzony buk i świerk 2. Piotrowe starodrzew zachowanie ze stopniowe wykształc anie Szkody od wiatru i okiści; możliwa utrzymywanie Zostaną okr eślone Utrzymanie umiark o Pole modrzewiowy względów się zbiorowiska grądu wydzielanie się pojedynczych egzem dobrego stanu w planie ochrony wanego zwarcia naukowych i wysokiego; rozwój plarzy modrzewia sanitarnego Pozostawienie drewna dydaktycznych II piętra złożonego drzewostanu martwego. z gatunków liściastych Niedopuszczenie do zmiany stosunków wodnych i degradacji siedlisk

- 216 - 3.2. Obszary chronionego krajobrazu

Obszary Chronionego Krajobrazu obejmuj ą wyró żniaj ące si ę krajobrazowo tereny o ró żnych typach ekosystemów, które zasługuj ą na ochron ę, a nie zostały obj ęte wy ższymi formami tej ochrony. Stanowi ą one uzupełnienie form ochrony obszarowej o wy ższej randze – parku naro- dowego i parków krajobrazowych, tworz ąc wespół z nimi Wielkoprzestrzenny System Obszarów Chronionych. W zasi ęgu terytorialnego działania Nadle śnictwa Marcule znajduje si ę jeden Obszar Chro- nionego Krajobrazu - OChK „Ił ża-Makowiec”, dla którego obowi ązuj ącym aktem prawnym jest Rozporz ądzenie Nr 41 Wojewody Mazowieckiego z dnia 5 maja 2005 r. (DUWM.2005.105.2948). Zajmuje on zachodnie tereny terytorialnego zasi ęgu działania Nadle śnictwa. Z gruntów Skarbu Pa ństwa zarz ądzanych przez Nadle śnictwo s ą to oddziały obr ębu le śnego Marcule 1-80 oraz cz ęś ci oddziałów 179 i 180 o ł ącznej powierzchni 2558,09 ha . OChK Ił ża-Makowiec obejmuje dolin ę rzeki Ił żanki przecinaj ącą Wzgórza Ił żeckie, a w cz ęś ci środkowej najwi ększe na obszarze byłego województwa radomskiego torfowisko (700 ha) w okolicach Pakosławia ze źródliskami rzeki Modrzejowicy, jak równie ż kompleksy „Polany”, „Seredzice I” i „Seredzice II” obr ębu Marcule oraz poło żone dalej na północ kompleksy le śne „Modrzejowice”, „Skaryszew” i „Makowiec” Nadle śnictwa Radom. Obszar ten jest bardzo malowniczy ze wzgl ędu na zró żnicowane ukształtowanie terenu, wyst ępuj ące doliny rzeczne oraz kompleksy le śne. Najciekawszymi obiektami s ą: torfowisko „Pa- kosław”, pomniki przyrody, zabytkowy park w Pakosławiu. Ze wzgl ędu na wyró żniaj ące si ę elementy krajobrazowe, teren ten daje mo żliwo ści zaspoka- jania potrzeb zwi ązanych z masow ą turystyką i wypoczynkiem oraz pełni funkcje korytarzy ekologicznych.

3.3. Miejsce Nadle śnictwa Marcule w sieci NATURA 2000

Sie ć ekologiczna NATURA 2000 jest systemem ochrony wybranych elementów przyrody przyj ętym przez kraje Unii Europejskiej jako jedno z narzędzi realizacji tzw. „konwencji berne ń- skiej”. Celem utworzenia ekologicznej sieci jest ochrona ró żnorodno ści biologicznej na teryto- rium krajów członkowskich Unii Europejskiej, ma ona uzupełnia ć systemy krajowe i dawa ć me- rytoryczne podstawy do zachowania dziedzictwa przyrodniczego w skali kontynentu. Obszar Natura 2000 mo że obejmowa ć cz ęść lub cało ść obszarów i obiektów obj ętych innymi formami ochrony przyrody w rozumieniu ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. Program Natura 2000 opiera si ę na dwóch formach ochrony tzn.: - Obszary Specjalnej Ochrony (OSO) – wyznaczane w celu ochrony l ęgowej ptaków (tzw. Dyrektywa Ptasia) - Dyrektywa Rady 79/409/EWG, PE i Rady 2009/147/WE - Specjalne Obszary Ochrony (SOO) – wyznaczone w celu ochrony siedlisk (tzw. Dyrektywa Siedliskowa) – Dyrektywa Rady 92/43/EWG. Do czasu zatwierdzenia Rozporz ądzenia Ministra Środowiska i OZW Zgodnie ze znowelizowan ą ustaw ą o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. dla obszaru Natura 2000 Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska sporz ądza i ustanawia w formie zarz ą- dzenia plan zada ń ochronnych na okres 10 lat; pierwszy projekt powinien powsta ć w terminie do 6 lat od dnia zatwierdzenia obszaru przez Komisj ę Europejsk ą. Dla obszarów tych ustawa prze- widuje równie ż sporz ądzenie obszerniejszego opracowania tzn. planu ochrony z 20 letnim okre- sem obowi ązywania.

Na terenie Nadle śnictwa wyznaczono nast ępuj ące obszary w ramach sieci Natura 2000:

Obszar Natura 2000 „Pakosław” - PLH 140015 Ostoja zajmuje powierzchni ę 668,63 ha. Poło żona jest w gminach Wierzbica i Ił ża w źródli- skowym obszarze rzeczki Modrzejowicy. Obejmuje torfowiska przej ściowe i niskie z dołami po eksploatacji torfu w ró żnej fazie sukcesji ro ślinnej. Obszar obejmuje najwi ększe w Polsce - 217 - i świetnie rozwijaj ące si ę stanowisko j ęzyczki syberyjskiej (Ligularia sibirica) (1100 osobników kwitn ących, ok. 3000 siewek i osobników nie kwitnących). Stwierdzono tu równie ż wyst ępowa- nie lipiennika Loesela (Liparis loeselii) oraz 3 gatunków zwierz ąt z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Szczegółowe informacje dotycz ące obszaru OZW „Pakosław” zamieszczono w SDF-ie, na stronie Internetowej Ministerstwa Środowiska pod adresem: http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/pl/proste.php .

W zasi ęgu OZW „Pakosław” zaobserwowano nast ępuj ące gatunki chronione stanowi ące przedmiot ochrony (wymienione w SDF).

Tabela 74. Gatunki chronione w zasięgu OZW „Pakosław” (wymienione w SDF) Stan Nazwa polska Nazwa łaci ńska Kod zachowania 1 2 3 4 Rośliny Starodub (Dzięgiel) łąk owy Angelica pal ustris 1617 B Języczka syberyjska Ligul aria sibi rica 1758 C Lipiennik Loesela Liparis loeselii 1903 B Płazy Traszka grzebieniasta Triturus crist atus 1166 Kumak nizinny Bombina bo mbina 1188 Ssaki Wydra Lutra l utra 1355

W zasi ęgu OZW „Pakosław” zaobserwowano nast ępuj ące siedliska przyrodnicze (wymienione w SDF):

Tabela 75. Siedliska przyrodnicze w zasięgu OZW „Pakosław” (wymienione w SDF) Nazwa Kod Stan zachowania 1 2 3 Torfowiska przejściowe i trzęsaw iska 7140 B Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesi onowe 91E0 D Ciepłolub ne dąbrowy 91I0 C

Na gruntach zarz ądzanych przez Nadle śnictwo Marcule nie zlokalizowano gatunków stanowi ących przedmiot ochrony wymienionych w SDF oraz Planie Zada ń Ochronnych dla tego obszaru.

Na gruntach zarz ądzanych przez Nadle śnictwo zlokalizowano siedliska przyrodnicze stanowi ące przedmiot ochrony Natura 2000 przedstawione w tabeli poni żej:

Tabela nr XXII. Zestawienie przedmiotów ochrony, dla których wyznaczono obszar Natura 2000 „Pakosław” w lasach Nadleśnictwa Marcule Zalecenia dotyczące Potencjalne zagrożenia możliwości unikania Podstawowe wymagania negatywnego oddziaływa Nazwa i kod przedmiotu zagrożeń oraz realizacji Oddział dotyczące zachowania nia leśnych zabiegów Lp ochrony oraz symbol zadań gospodarczych pododdział pożądanego stanu ochrony gospodarczych na stan znaczenia wg SDF zgodnie z podstawowymi przedmiotu ochrony ochrony przedmiotu wumaganiami przedmio ochrony tu ochrony 1 2 3 4 5 6 Obręb Marcule Siedliska przyrodnicze części w ydzieleń: Ręczne przygotowanie 91E0 - Łęgi wierz- 15 b,d,h; 21 b; 22 a,b; Stosowanie mechanicznego gleby. Stosowanie melio Niedopuszczenie do obniże oraz 23 a przygotowania gleby pod racji polegającej na 1 bowe, topolowe, nia poziomu wód gruntowych olszowe i jesionowe – 8,41 ha sadzenie, melioracje. regulacji a nie odwadnianiu terenu.

- 218 - Siedlisko to z racji słabego wykształcenia (stopie ń reprezentatywno ści „D”) nie znalazło si ę w Planie Zada ń Ochronnych dla tego obszaru. Ponadto na gruntach zarz ądzanych przez Nadle śnictwo w obszarze Natura 2000 „Pakosław” zlokalizowano na podstawie danych z bazy INVENT, nie wymienione w SDF oraz Planie Zada ń Ochronnych dla tego obszaru, siedliska przyrodnicze: 6510 -Ni żowe i górskie świe że ł ąki u żytkowane ekstensywnie: 9 c-f; 10 i; 21 a – 12,84 ha , 9170 - Gr ąd środkowoeuropejski i subkontynentalny: 9 a - 3,68 h a.

Dla obszaru OZW„Pakosław” ustanowiono Zarz ądzeniem nr 32 z dnia 30 grudnia 2013 r. (z pó źniejszymi zmianami) Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie Plan Zada ń Ochronnych.

OZW „Uroczyska Lasów Starachowickich” - PLH 260038 Obszar zajmuje powierzchni ę 2349,18 ha. Jest cz ęś ci ą rozległego kompleksu le śnego na Przedgórzu Ił żeckim, tzw. Puszczy Ił żeckiej, nazywanej te ż Lasami Starachowickimi. Poprzeci- nany jest licznymi strumieniami. Obejmuje tak że obszar źródliskowy rzeki Małaszyniec. Domi- nuj ą tu siedliska borowe z sosn ą oraz domieszk ą jodły, d ęba, modrzewia i buka. W runie wyst ę- puje wiele gatunków chronionych, rzadkich i zagro żonych. Uroczyska Lasów Starachowickich zabezpieczaj ą du że kompleksy wy żynnego jodłowego boru mieszanego Abietetum polonicum , uznawanego za zbiorowisko endemiczne Polski, wyst ępuj ące jedynie w Górach Świ ętokrzyskich i na Roztoczu. Ponadto znajduj ą si ę tutaj rozległe płaty gr ądów Tilio-Carpinetum, nawi ązuj ące do ciepłych gr ądów na lessach. Mimo, i ż ostoja ta poło żona jest na przedpolu Gór Świ ętokrzy- skich, wyst ępuje tutaj wiele gatunków górskich. Szczegółowe informacje dotycz ące projektowanego obszaru SOO „Uroczyska Lasów Sta- rachowickich” zamieszczono w SDF-ie, na stronie Internetowej Ministerstwa Środowiska pod adresem http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/pl/proste.php .

W zasi ęgu OZW „Uroczyska Lasów Starachowickich” zaobserwowano jeden gatunek stanowi ący przedmiot ochrony (wymienione w SDF): • Bezkr ęgowce Trzepla zielona - 1037 Ophiogomphus cecilia

W zasi ęgu OZW „Uroczyska Lasów Starachowickich” zaobserwowano nast ępuj ące siedliska przyrodnicze (wymienione w SDF):

Tabela 76. Siedliska przyrodnicze w zasięgu OZW „Uroczyska Lasów Starachowickich” (wymienione w SDF) Nazwa Kod Stan zachowania 1 2 3 Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami 3150 z Nympheion i Potamion Ziołorośla górskie ( Adenostylion alliariae )i z iołorośla nadrzeczne 6430 (Convonvuletalia sepium) Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie 6510 (Arhenatherion elatioris) Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny 9170 B (GalioCarpinetum, TilioCarpinetum) Łęgi wierzbowe, topolowe, o lszowe i jesionowe 91E0 B (Salicetum albofragilis, Populetum albae, Alnenion) Wyżynny jodłowy bór mieszany 91P0 A (Abietetum polonicum)

Na gruntach zarz ądzanych przez Nadle śnictwo Marcule nie zlokalizowano siedlisk przyrodniczych oraz gatunków wymienionych w SDF dla tego obszaru: Obszar Natura 2000 „Uroczyska Lasów Starachowickich” nie posiada zatwierdzonego planu zada ń ochronnych ani planu ochrony. - 219 - 3.4. Pomniki przyrody

Pomnikiem przyrody nazywamy pojedynczy twór przyrody żywej lub nieo żywionej wyróż- niaj ący si ę indywidualnymi cechami spo śród pozostałych elementów przyrodniczych, które na- daj ą mu warto ść : kulturow ą, historyczn ą i krajobrazow ą; (t ą form ą ochrony obejmuje si ę rów- nie ż grupy osobliwo ści przyrodniczych). Najcz ęś ciej w ten sposób chroni si ę stare okazałe drzewa i krzewy, formy geologiczne w postaci: skałek, jarów, głazów narzutowych, jaski ń itp. Ochrona pomnikowa nie powinna polega ć jedynie na ochronie starych drzew, krzewów, form skalnych itd., ale powinna obejmowa ć równie ż wszystkie zwi ązane z nimi organizmy i dynamiczne procesy, którym te obiekty nieustannie podlegaj ą. W zarz ądzie Lasów Pa ństwowych na terenie Nadle śnictwa Marcule znajduje si ę 9 pomni- ków przyrody . Stanowi je 14 drzew pomnikowych (w tym 1 grupa drzew). S ą to:

Dąb szypułkowy - 3 szt. Modrzew europejski - 2 szt. Modrzew polski - 9 szt.

Lokalizacj ę pomników przyrody wniesiono na podstawie pomiaru GPS a warstw ę w forma- cie shape file przekazano zleceniodawcy.

W terytorialnum zasi ęgu działania Nadle śnictwa (na gruntach obcej własno ści) znajduje si ę jeszcze 9 pomników przyrody. Gmina Sienno – 6 sztuk, Gmina Rzeczniów – 1 sztuka, Gmina Ił ża – 2 sztuki.

Obiekty te zaznaczono na mapach przegl ądowych walorów przyrodniczo-kulturowych Nad- le śnictwa.

Poni żej w tabeli zamieszczono wykaz pomników przyrody zlokalizowanych na terenach zarz ądzanych przez Lasy Pa ństwowe.

- 220 -

Tabela 77. Wykaz pomników przyrody Dzie nnik Współrz ędne Urz. „PUWG 1992” Obwód Woj. Nr. na wys. Wys. Lp. Data Oddz. Poddz. Gatunek Wiek Stan Rodzaj Obr ęb Powiat Gmina mazo- Rozp. 1,3 m [m] wieckie- X Y [cm] go 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1 194.7029 68 14.11.2008 99 r 669361,72 381005,43 Modrzew polski 170 354 31 dobry Małomierzyce zwoleński Kazanów Modrzew polski 170 233 30 dobry Modrzew polski 170 254 30 dobry grupa drzew Modrzew polski 170 300 31 dobry Modrzew polski 170 294 31 dobry Modrzew polski 170 234 30 dobry Liczba pomników w gminie 6 2 194.7024 63 14.11.2008 82 b 661974,43 364321,56 Modrzew polski 170 377 33 dobry drzewo Marcule radomski Iłża 3 194.7024 63 14.11.2008 82 c 662027,53 364272,27 Modrzew polski 170 301 34 dobry drzewo Marcule radomski Iłża 4 194.7024 63 14.11.2008 82 c 661912,88 364275,45 Modrzew polski 170 330 32 dobry drzewo Marcule radomski Iłża 5 194.7024 63 14.11.2008 103 b 655479,46 363165,73 Dąb szypułkowy 180 386 34 dobry drzewo Marcule radomski Iłża 6 194.7024 63 14.11.2008 104 i 654973,34 362293,64 Modrzew europejski 150 300 35 dobry drzewo Marcule radomski Iłża 7 194.7024 63 14.11.2008 104 i 654963,01 362299,59 Modrzew europejski 150 300 33 dobry drzewo Marcule radomski Iłża 8 194.7024 63 14.11.2008 104 j 654894,65 362300,43 Dąb szypułkowy 150 290 31 dobry drzewo Marcule radomski Iłża uchwała RM 9 III/19/2014 30.12.2014 654946,32 360716,56 Dąb szypułkowy w Iłży 142 B d 160 470 25 b.dobry drzewo Marcule radomski Iłża Liczba pomników w gminie 8

- 221 - 3.5. Planowane stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo żywionej

Stanowiskami dokumentacyjnymi są, nie wyodr ębniaj ące si ę na powierzchni lub mo żliwe do wyodr ębnienia, wa żne pod wzgl ędem naukowym i dydaktycznym miejsca wyst ępowania forma- cji geologicznych, nagromadze ń skamieniało ści lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych. Na terenie Lasów Nadle śnictwa Marcule planuje si ę utworzenie takiego obiektu o powierzchni 0,80 ha w oddziale 147 f obr ębu Małomierzyce.

3.6. Użytki ekologiczne

Użytki ekologiczne to zasługuj ące na ochron ę pozostało ści ekosystemów maj ących znaczenie dla zachowania ró żnorodno ści biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródle- śne oczka wodne, k ępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nie użytkowanej ro- ślinno ści, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamie ńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków ro ślin, zwierz ąt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca roz- mna żania lub miejsca sezonowego przebywania. Na gruntach zarz ądzanych przez Nadle śnictwo Marcule, jak i tych, które stanowi ą inn ą wła- sno ść , a pozostaj ą w zasi ęgu jego terytorialnego działania, wyst ępuj ą dwa u żytki ekologiczne. Jeden z nich obejmuje fragment torfowiska przej ściowego „Pakosław” (grunty innych form wła- sno ści w obr ębie ewidencyjnym Pomorzany i Pakosław). Drugi stanowi ą nieu żytki przej ęte przez Nadle śnictwo od ZGM „Z ębiec” w obr ębie ewidencyjnym Koszary. Charakterystyk ę tych powierzchni podano w zamieszczonej poni żej tabeli.

Tabela 78. Wykaz użytków ekologicznych

Numer Nr Poło żenie Powierz- rejestru rozporz ą- Opis obiektu Lp. chnia Uwagi woje- dzenia oddz. gmina walory przyrodnicze [ha] wody data poddz. le śnictwo 1 2 3 4 5 6 7 8 1 133 Rozp. gm. Iłża Całość: „Pakosław”. kompleks nieuży tków, Grunty Nadleśni c Wojewody (9 cf; obr. ewid. 207,13 łąk, pastwisk, lasów i wód stanowiący twa znajdujące się Mazowiec 10 i; Pakosław . południową i wschodnią część torfowiska w obszarze Natura kiego 15 ad, (36,52 ha)* o tej samej nazwie. 2000 „Pakosław” , Nr 35 hn,p; Celem ochrony jest zachowanie ze przeklasyfikowane gm.Wierzbi z dnia 21 a; względów naukowych i dydaktycznych na użytki ekolo 13.07.2007 22 a)* ca torfowiska przejściowego o bardzo giczne, nie są ( DUWM obr. ewid. zróżnicowanej i cennej przyrodniczo wymienione w 2007.138. Pomorzany florze i faunie. Inną ważną rolą tego Rozporządzeniu 3651 ) terenu jest naturalna możliwość reten Wojewody. cjonowania wód gruntowych. Nadleśnictwo Na terenie torfowiska „Pakosław” stwier powinno wystąpić dzono gniazdowanie 35 gatunków pta do gminy z wnio ków, w tym: błotniaka stawowego, prze skiem o uznanie piórki, kszyka, świergotka łąkowego, tych gruntów za świerszczaka, pokrzewki jarzębatej i użytek ekologicz dziwonii. ny. 2 134 Rozp. 140 n,o Iłża 24,18 Są to zalewane okresowo wodą nieuży tki – Wojewody należące wcześniej do Zakładów Górni Mazowiec Koszary czoMetalowych „ZĘBIEC”. kiego Jest to teren stale podmokły, na którym Nr 35 występują liczne gatunki mchów, bagno z dnia zwyczajne, wełnianki, żurawina błotna, 13.07.2007 sit, itd. Miejsce bytowania owadów, ( DUWM płazów i ptaków wodnobłotnych. 2007.138. 3651 ) Razem w Nadleśnictwie 60,70 ( )*- grunty LP nie wymienione w Rozporządzeniu Wojewody Mazowieckiego

- 222 - 3.7. Grzyby, porosty, mszaki i ro śliny naczyniowe chronione

Informacje na ten temat zebrano głównie podczas wykonywania taksacji. Ponadto korzysta- no z materiałów dostarczonych przez Nadle śnictwo. Najliczniejsz ą grup ę spo śród ro ślin chronionych stanowi ą ro śliny naczyniowe. Ich dokładniejsze rozpoznanie wymaga wnikliwszych prac inwentaryzacyjnych i sporz ądzenia stosownej dokumentacji kartograficznej. Szczegółowe zestawienie ro ślin chronionych i grzybów, przedstawiono w tabelach nr 79 i 80. Dla gatunków ro ślin, których lokalizacj ę okre ślono, podane informacje rozbito wg obr ębów, a miejsca wyst ępowania zaznaczono na mapach walorów przyrodniczo-kulturowych. Gatunku ro śliny chronionej - rokietnika pospolitego (Pleurozium schreberi) ze wzgl ędu na masowe wyst ępowanie (stwierdzony na ponad 800 stanowiskach w Nadle śnictwie) nie uwzgl ęd- niano w zestawieniach tabelarycznych gdzie podawano lokalizacj ę. Szczegółow ą informacj ę o ich lokalizacji zawiera komputerowa baza danych (1619_Marcule.mdb) oraz opisy taksacyjne.

3.7.1. Grzyby, porosty i mszaki W wyniku terenowych prac urz ądzeniowych oraz na podstawie dost ępnych dokumentów źródłowych ustalono nast ępuj ące stanowiska chronionych gatunków mszaków, porostów, grzy- bów.

Tabela 79. Wykaz chronionych gatunków grzybów, porostów, mszaków Obr ęb, Gatunek nazwa: Zagro żenia oddział, pododdział Lp. polska,

łaci ńska Małomierzyce Marcule forma nasilenie Uwagi 1 2 3 4 5 6 7 Chrobotek rodzaj 1 bez lokalizacji bez lokalizacji brak niezagrożony s/czp Cladonia sp. Gajnik lśniący 2 brak bez lokalizacji brak niezagrożony cz Hylocomium splendens Płonnik pospolity 3 bez lokalizacji bez lokalizacji brak niezagrożony cz Polytrichum commune Torfowiec rodzaj 4 bez lokalizacji bez lokalizacji brak niezagrożony s/czp Sphagnum spp. Widłoząb rodzaj 5 bez lokalizacji bez lokalizacji brak niezagrożone s/czp Dicranum sp.

Objaśnienia do tabeli: cz – częściowa s/czp – w rodzaju występują gatunki podlegające ochronie ścisłej i częściowej z możliwością pozyskania

3.7.2. Ro śliny naczyniowe Gatunki ro ślin naczyniowych, obj ęte ochron ą prawn ą zlokalizowane w lasach Nadle śnictwa Marcule zamieszczono w tabeli poni żej. Podano dla nich lokalizacj ę, zagro żenia oraz status ochronny. W przypadku analizy zagro żeń nale ży mie ć na uwadze, że ka żda zmiana warunków siedliskowych, a tak że zabiegi gospodarcze prowadzone w bezpo średnim s ąsiedztwie stanowisk gatunków chronionych stanowi ą potencjalne zagro żenie dla ich istnienia, w szczególno ści dotyczy to gatunków bardzo rzadkich, unikatowych w skali regionu i kraju, nara żonych na wygini ę- cie.

- 223 - Tabela 80. Wykaz chronionych gatunków roślin naczyniowych Obr ęb, Gatunek nazwa: Zagro żenia Lp. polska, oddział, pododdział

łaci ńska Małomierzyce Marcule forma nasilenie Uwagi 1 2 3 4 5 6 7 Bagno zwyczajne 1 bez lokalizacji bez lokalizacji brak niezagrożony cz Ledum palustre Gnieźnik leśny 2 brak bez lokalizacji brak niezagrożony cz Neottia nidusavis Lilia złoto głów 3 bez lokalizacji bez lokalizacji brak niezagrożony s Lilium martagon Naparstnica zwyczajna 4 brak bez lokalizacji antropogeniczne niezagrożony cz Digitalis grandiflora Orlik pospolity 5 brak bez lokalizacji antropogeniczne niezagrożony cz Aquilegia vulgaris Parzydło leśne 6 brak bez lokalizacji antropogeniczne niezagrożony cz Polypodium vulgare Pełnik europejski 7 brak bez lokalizacji antropogeniczne zagrożony s Trollius europaeus Podkolan biały 8 bez lokalizacji bez lokalizacji brak niezagrożony cz Platanthera bifolia Pomocnik baldaszkowy 9 brak bez lokalizacji antropogeniczne niezagrożony cz Chimaphila umbellata

Rosiczka okrągłoilstna 10 brak bez lokalizacji antropogeniczne zagrożony s Drosera rotundifolia

Wawrzynek wilczełyko 11 bez lokalizacji bez lokalizacji brak niezagrożony cz Daphne mezereum

Widłak rodzaj 12 bez lokalizacji bez lokalizacji antropogeniczne niezagrożony cz Llycopodium spp.

Obja śnienia do tabeli: s – ścisła, cz – cz ęś ciowa

3.8. Zwierz ęta chronione Prowadzono działania inwentaryzacyjne, które ujmowały ró żne grupy systematyczne w ró ż- nym stopniu szczegółowo ści. Istotnym źródłem wiedzy dotycz ącym najcenniejszych gatunków na obszarze zasi ęgu terytorialnego Nadle śnictwa Marcule są dane zebrane do sporz ądzenia dokumentacji dla obszarów Natura 2000 oraz wyniki przeprowadzonej w latach 2006-2007 przez Lasy Pa ństwowe wielkoobszarowej inwentaryzacji fauny, flory oraz siedlisk przyrodniczych. Inwentaryzacja ta, cho ć zakładała pewien stopie ń uogólnienia, po raz pierwszy w historii uj ęła praktycznie wszystkie grupy systematyczne na znacznym terenie Polski. Najlepiej poznan ą grup ą zwierz ąt, bytuj ącą na terenie lasów s ą gatunki łowne, których liczebno ść jest corocznie inwentaryzowana, a populacja regulowana. Ponadto monitorowaniu podlegaj ą szkodniki owadzie o znaczeniu gospodarczym. Gatunki zwierz ąt podlegaj ące ochronie, występuj ące w zasi ęgu Nadle śnictwa usystematy- zowano wg gromad: owady, płazy, gady, ptaki, ssaki. Ich wykazy zamieszczono w tabelach poni żej.

- 224 - 3.8.1. Owady Owady stanowi ą najliczniejszą, ale zarazem najmniej poznan ą gromad ę zwierz ąt. Liczba ga- tunków chronionych na terenie Nadle śnictwa nie jest dostatecznie poznana tak, wi ęc zamieszczony poni żej wykaz jest jedynie zestawieniem wykonanym na podstawie dost ępnych źródeł.

Tabela 81. Wykaz chronionych gatunków owadów występujących w zasięgu Nadleśnictwa Marcule Gatunek nazwa: Le śnictwo , Ogólny opis, Lp. polska, oddział, sposób wyst ępowania, Zagro żenia Uwagi łaci ńska pododdział ilo ść 1 2 3 4 5 6 Biegacz skórzasty 1 bez lokalizacji częsty niezagrożony cz Carabus coriaceus Biegacz zielonozłoty 2 bez lokalizacji częsty niezagrożony cz Carabus auronitens Paź żeglarz cz 3 bez lokalizacji rzadki zagrożony Iphiclides podalirius VU Tęcznik liszkarz 4 bez lokalizacji częsty niezagrożony cz Calosoma sycophanta Tęcznik mniejszy 5 bez lokalizacji częsty niezagrożony cz Calosoma inquisitor. Trzmiele 6 bez lokalizacji częsty niezagrożony cz Bombus spp.

3.8.2. Płazy W zasi ęgu terytorialnego działania Nadle śnictwa Marcule zaobserwowano występowanie 14 gatunków.

Tabela 82. Wykaz chronionych gatunków płazów występujących w zasięgu Nadleśnictwa Marcule Gatunek nazwa: Le śnictwo , Ogólny opis, Lp. polska, oddział, sposób wyst ępowania, Zagro żenia Uwagi łaci ńska pododdział ilo ść 1 2 3 4 5 6 Grzebiuszka ziemna 1 bez lokalizacji gatunek rzadki niezagrożony s Pelobates fuscus Kumak n izinny gatunek rza dki zagrożony s,n, 2 bez lokalizacji Bombina bombina DS Ropucha paskówka 3 bez lokalizacji gatunek rzadki niezagrożony s Epidalea calamita Ropucha szara 4 bez lokalizacji gatunek rzadki niezagrożony cz Bufo bufo Ropucha zielona 5 bez lokalizacji gatunek rzadki niezagrożony s Pseudepidalea viridis Rzekotka drzewna 6 bez lokalizacji gatunek rzadki zagrożony s Hyla arborea s Traszka grzebieniasta 7 bez lokalizacji gatunek rzadki zagrożony NT Triturus cristatus DS

1 2 3 4 5 6 Traszka górska 8 bez lokalizacji gatunek rzadki zagrożony cz Ichthyosaura alpestris Traszka zwyczajna 9 bez lokalizacji gatunek rzadki zagrożony cz Lissotriton vulgaris Żaba jeziork owa 10 bez lokalizacji gatunek częsty niezagrożony cz Pelophylax lessonae Żaba mocz arowa 11 bez lokalizacji gatunek częsty niezagrożony s Rana arvalis 12 Żaba śmieszka bez lokal izacji gatunek cz ęsty niez agrożony cz - 225 - Pelophylax ridibundus Żaba tra wna 13 bez lokalizacji gatunek częsty niezagrożony cz Rana temporaria Żaba wo dna 14 bez lokalizacji gatunek częsty niezagrożony cz Pelophylax esculentus

3.8.3. Gady W zasi ęgu terytorialnego działania Nadle śnictwa Marcule zaobserwowano wyst ępowanie 5 gatunków.

Tabela 83. Wykaz chronionych gatunków gadów występujących w zasięgu Nadleśnictwa Marcule Gatunek nazwa: Le śnictwo , Ogólny opis, Lp. polska, oddział, sposób wyst ępowania, Zagro żenia Uwagi łaci ńska pododdział ilo ść 1 2 3 4 5 6 Jaszczurka zwinka 1 bez lokalizacji gatunek częsty niezagrożony cz Lacerta agilis Jaszczurka żyw orodna 2 bez lokalizacji gatunek częsty niezagrożony cz Zootoca vivipara Padalec zwyczajny 3 bez lokalizacji gatunek rzadki zagrożony cz Anguis fragilis Zaskroniec zw yczajny 4 bez lokalizacji gatunek częsty niezagrożony cz Natrix natrix Żmija zygzakowata 5 bez lokalizacji gatunek częsty niezagrożony cz Vipera berus

3.8.4. Ptaki W wykazie tym zamieszczono ptaki l ęgowe, przelotne lub zalatuj ące, których wyst ępowa- nie stwierdzono w terytorialnym zasi ęgu Nadle śnictwa Marcule. Wykaz utworzono na podstawie danych uzyskanych z Nadle śnictwa oraz RDO Ś w Warszawie. Poni ższe zestawienie nie uwzgl ędnia dokładnej lokalizacji wyst ępowania osobników, dlatego w przyszło ści nale ży podj ąć działania zmierzaj ące do bardziej szczegółowego poznania ich rozmieszczenia.

Tabela 84. Wykaz gatunków ptaków występujących w Nadleśnictwie Marcule bez znanej lokalizacji

Status gatunku Zagro żenie Status Lp. Nazwa polska Nazwa łaci ńska w w Nadle ś- Polsce w regionie ochronny nictwie 1 2 3 4 5 6 7 1 Bażant Phasianus spp. L L niezagrożony Ł 2 Bączek Ixobrychus minutus L L zagrożony s, n, VU, DP 3 Bąk Botaurus stellaris L L zagrożony s,n, LC, DP 4 Białorzytka Oenanthe oenanthe L L niezagrożony s 5 Błotniak łąkowy Circus pygargus L L zagrożony s,f,n, DP 6 Błotniak stawowy Circus aeruginosus L L zagrożony s,f,n, DP

1 2 3 4 5 6 7 7 Bocian biały Ciconia ciconia L L niezagrożony s,n, DP 8 Bocian czarny Ciconia nigra L L zagrożony s, f, n, DP 9 Bogatka Parus major L L niezagrożony s 10 Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos L L niezagrożony s, f 11 Brodziec śniady Tringa erythropus L L niezagrożony s 12 Brzegówka Riparia riparia L L niezagrożony s - 226 -

13 Cierniówka Sylvia communis L L niezagrożony s 14 Cyraneczka Anas crecca L L niezagrożony Ł 15 Cyranka Anas querquedula L L niezagrożony s,n 16 Czajka Vanellus vanellus L L niezagrożony s,n 17 Czapla biała Egretta alba L L zagrożony s, DP 18 Czapla siwa Ardea cinerea L L niezagrożony c 19 Czarnogłówka Poecile montanus L L niezagrożony s 20 Czeczotka Carduelis flammea L L zagrożony s, LC 21 Czernica Aythya fuligula L L niezagrożony Ł 22 Czubatka Lophophanes cristatus L L niezagrożony s 23 Czyż Carduelis spinus L L niezagrożony s 24 Derkacz Crex crex L L zagrożony s,n, DP 25 Drozd śpiewak Turdus philomelos L L niezagrożony s 26 Dudek Upupa epops L L zagrożony s,n 27 Dymówka Hirundo rustica L L niezagrożony s 28 Dzięcioł białoszyi Dendrocopos syriacus L L zagrożony s, DP 29 Dzięcioł czarny Dryocopus martius L L zagrożony s,n, DP 30 Dzięcioł duży Dendrocopos major L L niezagrożony s, DP 31 Dzięcioł średni Dendrocopos medius L L zagrożony s,n, DP 32 Dzięcioł zielony Picus viridis L L niezagrożony s,n 33 Dzięciołek Dendrocopos minor L L niezagrożony s 34 Dziwonia Carpodacus erythrinus L L zagrożony s 35 Dzwoniec Carduelis chloris L L niezagrożony s 36 Gajówka Sylvia borin L L niezagrożony s 37 Gawron Corvus frugilegus L L niezagrożony s 38 Gągoł Bucephala clangula L L zagrożony s, n 39 Gąsiorek Lanius collurio L L niezagrożony s, DP 40 Gęgawa Anser anser L L niezagrożony Ł 41 Gęś białoczelna Anser albifrons L L niezagrożony Ł 42 Gęś zbożowa Anser fabalis L L niezagrożony Ł 43 Gil Pyrrhula pyrrhula P P niezagrożony s 44 Głowienka Aythya ferina L L niezagrożony Ł Columba livia 45 Gołąb miejski L L niezagrożony c forma urbana Coccothraustes 46 Grubodziób L L niezagrożony s coccothraustes 47 Grzywacz Columba palumbus L L niezagrożony Ł 48 Jarzębatka Sylvia nisoria L L zagrożony s, DP 49 Jastrząb Accipiter gentilis L L nizagrożony s,f 50 Jemiołuszka Bombycilla garrulus P P nizagrożony s

1 2 3 4 5 6 7 51 Jer Fringilla montifringilla L L nizagrożony s 52 Jerzyk Apus apus L L nizagrożony s, n, DP 53 Kapturka Sylvia atricapilla L L nizagrożony s 54 Kawka Coloeus monedula L L nizagrożony s 55 Kląskawka Saxicola rubicola L L nizagrożony s 56 Kobuz Falco subbuteo L L zagrożony s,f,n - 227 -

57 Kokoszka Gallinula chloropus L L nizagrożony s 58 Kopciuszek Phoenicurus ochruros L L nizagrożony s 59 Kormoran Phalacrocorax carbo L L nizagrożony cz 60 Kos Turdus merula L L niezagrożony s 61 Kowalik Sitta europaea L L niezagrożony s 62 Krętogłów Jynx torquilla L L niezagrożony s 63 Krogulec Accipiter nisus L L niezagrożony s,f 64 Kropiatka Porzana porzana L L zagrożony s,n, DP 65 Kruk Corvus corax L L niezagrożony cz 66 Krwawodziób Tringa totanus L L niezagrożony s,f,n 67 Krzyżówka Anas platyrhynchos L L niezagrożony Ł 68 Kszyk Gallinago gallinago L L niezagrożony s,f 69 Kukułka Cuculus canorus L L zagrożony s 70 Kuropatwa Perdix perdix L L niezagrożony Ł 71 Kwiczoł Turdus pilaris L L niezagrożony s 72 Lelek Caprimulgus europaeus L L zagrożony s, DP 73 Lerka Lullula arborea L L niezagrożony s, DP 74 Łabędź niemy Cygnus olor L L niezagrożony s 75 Łęczak Tringa glareola P L zagrożony s,f,n, DP,CR 76 Łozówka Acrocephalus L L niezagrożony s 77 Łyska Fulica atra L L niezagrożony Ł 78 Makolągwa Carduelis cannabina L L niezagrożony s 79 Mazurek Passer montanus L L niezagrożony s 80 Mewa srebrzysta Larus argentatus P L niezagrożony cz 81 Modraszka Parus caeruleus L L niezagrożony s 82 Muchołówka szara Muscicapa striata L L niezagrożony s Muchołówka 83 Ficedula hypoleuca L L niezagrożony s żałobna 84 Mysikrólik Regulus regulus L L niezagrożony s Myszołów 85 Buteo buteo L L niezagrożony s,f zwyczajny 86 Nurogęś Mergus merganser P L zagrożony s,n 87 Oknówka Delichon urbicum L L niezagrożony s 88 Orlik krzykliwy Aquila pomarina P L zagrożony s,f,n, DP, LC 89 Ortolan Emberiza hortulana L L niezagrożony s, DP 90 Paszkot Turdus viscivorus L L niezagrożony s 91 Pełzacz leśny Certhia familiaris L L niezagrożony s 92 Pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla L L niezagrożony s 93 Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus L L niezagrożony s 94 Perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena L L niezagrożony s 95 Perkozek Tachybaptus ruficollis L L niezagrożony s

1 2 3 4 5 6 7 96 Piecuszek Phylloscopus trochilus L L niezagrożony s 97 Piegża Sylvia curruca L L niezagrożony s 98 Pierwiosnek Phylloscopus colebita L L niezagrożony s Phoenicurus 99 Pleszka L L niezagrożony s phoenicurus 100 Pliszka siwa Motacilla alba L L niezagrożony s - 228 -

101 Pliszka żółta Motacilla flava L L niezagrożony s 102 Płomykówka Tyto alba L L niezagrożony s 103 Pokląskwa Saxicola rubetra L L niezagrożony s 104 Pokrzywnica Prunella modularis L L niezagrożony s 105 Potrzeszcz Emberiza calandra L L niezagrożony s 106 Potrzos Emberiza schoeniclus L L niezagrożony s 107 Przepiórka Coturnix coturnix) L L zagrożony s 108 Pustułka Falco tinnunculus L L niezagrożony s,n 109 Puszczyk Strix aluco L L niezagrożony s 110 Puszczyk uralski Strix uralensis P P zagrożony s,f, DP, LC 111 Remiz Remiz pendulinus L L niezagrożony s Acrocephalus 112 Rokitniczka L L zagrożony s schoenobaenus 113 Rudzik Erithacus rubecula L L niezagrożony s 114 Rybitwa czarna Chlidonias niger L L niezagrożony s,f,n, DP 115 Rybitwa rzeczna Sterna hirundo P L niezagrożony s,f,n 116 Rybołów Pandion haliaetus L L zagrożony s,f,n,VU, DP 117 Rycyk Limosa limosa L L niezagrożony s,f,n 118 Samotnik Tringa ochropus L L zagrożony s,f,n 119 Sierpówka Streptopelia decaocto L L niezagrożony s 120 Sikora uboga Poecile palustris L L niezagrożony s 121 Sieweczka rzeczna Charadrius dubius L L zagrożony s 122 Skowronek Alauda arvensis L L niezagrożony s 123 Słonka Scolopax rusticola L L niezagrożony Ł 124 Słowik szary Luscinia luscinia L L niezagrożony s 125 Sosnówka Periparus ater L L niezagrożony s 126 Sójka Garrulus glandarius L L niezagrożony s 127 Sroka Pica pica L L niezagrożony cz 128 Srokosz Lanius excubitor L L zagrożony s 129 Strumieniówka Locustella fluviatilis L L niezagrożony s 130 Strzyżyk Troglodytes troglodytes L L niezagrożony s, DP 131 Szczygieł Carduelis carduelis L L niezagrożony s 132 Szpak Sturnus vulgaris L L niezagrożony s Chroicocephalus 133 Śmieszka L L niezagrożony s ridibundus 134 Świergotek drzewny Anthus trivialis L L zagrożony s 135 Świergotek łąkowy Anthus pratensis L L niezagrożony s 136 Świerszczak Locustella naevia L L niezagrożony s 137 Świstunka leśna Phylloscopus sibilatrix L L niezagrożony s 138 Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus L L niezagrożony s

1 2 3 4 5 6 7 Acrocephalus 139 Trzciniak L L niezagrożony s arundinaceus 140 Trzmielojad Pernis apivorus L L zagrożony s,f, DP 141 Trznadel Emberiza citrinella L L niezagrożony s 142 Turkawka Streptopelia turtur L L zagrożony s 143 Uszatka Asio otus L L niezagrożony s - 229 -

144 Wilga Oriolus oriolus L L niezagrożony s 145 Wodnik Rallus aquaticus L L niezagrożony s 146 Wrona Corvus cornix L L niezagrożony cz 147 Wróbel Passer domesticus L L niezagrożony s, n 148 Zaganiacz Hippolais icterina L L niezagrożony s 149 Zielonka Zapornia parva L L zagrożony s, DP, NT 150 Zięba Fringilla coelebs L L niezagrożony s 151 Zimorodek Alcedo atthis L L zagrożony s, DP 152 Żołna Merops apiaster P P zagrożony s,f,n, NT

Ogółem w zasi ęgu terytorialnego działania Nadle śnictwa zaobserwowano 152 gatunki pta- ków. Spo śród nich 12 to gatunki łowne, a 140 to gatunki chronione, z czego 7 gatunków podlega ochronie cz ęś ciowej. Ponadto 8 gatunków zamieszczono w Czerwonej Ksi ędze, a 28 gatunków zamieszczono w zał ączniku I Dyrektywy Rady Unii Europejskiej 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków. Art. 4, pkt. 1 tej dyrektywy mówi, że gatunki wymienione w zał ączniku I b ędą obj ęte szczególnymi środkami ochronnymi, obejmuj ącymi tak- że ich siedliska, maj ącymi na celu zapewnienie przetrwania i rozrodu tych gatunków w ich obszarze wyst ępowania. Spo śród w/w gatunków 29 wymaga ochrony czynnej, a w przypadku 20 wprowadzono zakaz fotografowania, filmowania lub obserwacji, mog ących powodowa ć ich pło- szenie lub niepokojenie. Do najwi ększych zagro żeń dla ostoi l ęgowych ptaków na opisywanym obszarze nale żą : za- przestanie u żytkowania ł ąk; zmiana u żytkowania dolin rzecznych; zmiana układu hydrologicz- nego rzek; niedostosowanie terminów zabiegów i prac gospodarczych do terminów l ęgów; usuwanie drzew dziuplastych i martwych na terenach rolniczych; likwidacja nadwodnych zadrze- wie ń i zaro śli; płoszenie ptactwa w okresie l ęgowym; utrzymywanie wysokiego poziomu drapie żników, głównie lisów, kun i norek.

3.8.5. Ssaki Ssaki łowne s ą najlepiej rozpoznan ą grup ą systematyczn ą opisywanego obszaru, informacje dotycz ące gatunków i liczebno ści populacji pochodz ą od kół łowieckich, które rokrocznie prze- prowadzaj ą inwentaryzacj ę w ramach dzier żawionych obwodów, ich stan i liczebno ść opisano w elaboracie. Rozpoznanie ilo ści, miejsc wyst ępowania populacji pozostałych gatunków ssaków nie jest dostateczne.

Tabela 85. Wykaz chronionych gatunków ssaków występujących w zasięgu Nadleśnictwa Marcule Gatunek n azwa: Le śnictwo , Ogólny opis, Zagro żenia Lp. polska, oddział, sposób wyst ępowania, wg zał. Uwagi łaci ńska pododdział ilo ść nr 11 IUL 1 2 3 4 5 6 Borowiec wielki 1 bez lokalizacji lokalnie rzadki niezagrożony s/t Nyctalus noctula Bóbr europe jski cz /p 2 bez lokalizacji gatunek liczny niezagrożony Castor fiber DS Ch omik europejski 3 bez lokalizacji lokalnie rzadki zagrożony s Cricetus cricetus Gronostaj 4 bez lokalizacji gatunek rzadki zagrożony cz Mustela erminea

1 2 3 4 5 6 Jeż wschodni 5 bez lokalizacji gatunek częsty niezagrożony cz Erinaceus romanicus Kosza tka s 6 bez lokalizacji lokalnie rzadki zagrożony Dryomys nitedula NT Kret 7 bez lokalizacji gatunek liczny niezagrożony cz Tala europaea 8 Łasica bez lokal izacji gatunek liczny niezagrożony cz - 230 - Mustela nivalis Mopek zachodni s/t 9 bez lokalizacji lokalnie bardzo rzadki zagrożony Barbastella barbastellus DS Nocek Natterera 10 bez lokalizacji lokalnie rzadki niezagrożony s Myotis nattereri Nocek duży s/t 11 bez lokalizacji gatunek rzadki zagrożony Myotis myotis DS Nocek Natterera 12 bez lokalizacji lokalnie rzadki niezagrożony s Myotis nattereri Nocek rudy 13 bez lokalizacji lokalnie liczny niezagrożony s/t Myotis daubentoni Orzesznica 14 bez lokalizacji gatunek rzadki zagrożony s Muscardinus avellanarius Ryjówka aks amitna 15 bez lokalizacji gatunek liczny niezagrożony cz Sorex araneus Ryjówka malu tka 16 bez lokalizacji gatunek rzadki zagrożony cz Sorex minutus Rzęsorek rzeczek 17 bez lokalizacji gatunek rzadki zagrożony cz Neomys fodiens Smużka leśna 18 bez lokalizacji gatunek rzadki zagrożony s Sicista betulina Wiewiórka pospolita 19 bez lokalizacji gatunek liczny niezagrożony cz Sciurus vulgaris Wydra cz 20 bez lokalizacji gatunek liczny niezagrożony Lutra lutra DS Zębiełek białawy 21 bez lokalizacji gatunek rzadki zagrożony cz Crocidura leucodon

Objaśnienia do tabel: 7983, 85 L lęgowy (gniazdujący regularnie na znacznym obszarze) P przelotny lub przylatujący (stacjonujący regularnie podczas wędrówek lub na zimowiskach) Ł gatunek łowny s gatunek objęty ochroną ścisłą; cz gatunek objęty ochroną częściową; f gatunek, którego dotyczy zakaz fotografowania, n gatunek wymagający ochrony czynnej, p możliwe pozyskanie gatunku, t gatunek wymagający utworzenia strefy, DS gatunek wymieniony w załączniku II dyrektywy siedliskowej DP gatunek wymieniony w zał. I dyrektywy ptasiej Kategoria zagrożenia: CR – gatunek skrajnie zagrożony, EN – gatunek silnie zagrożone, VU – gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wyginięcie, NT – gatunki niższego ryzyka, lecz bliskie zagrożenia, LC – gatunek najmniejszej troski

Wyszczególniono 21 gatunków, w tym ochron ą ścisł ą obj ęto 10 z nich. 4 to gatunki naturowe, a 1 został zamieszczony w Polskiej Czerwonej Ksi ędze. Na terenie Nadle śnictwa obserwowano równie ż wilki, których populacja ma tu swoje tereny łowieckie. Populacja wilka w świ ętokrzy- skim jest cz ęś ci ą metapopulacji południowo-wschodniej.

- 231 - 4. Pozostałe walory przyrodniczo-le śne

4.1. Cenne drzewa

Oprócz istniej ących pomników przyrody o żywionej na terenie lasów Nadle śnictwa Marcule, w ramach przeprowadzonej taksacji lasu wyszczególniono kolejne stare drzewa, wyró żniaj ące si ę pod wzgl ędem cech biometrycznych. Poni żej przedstawiono wykaz wykonany na podstawie informacji wprowadzonych do bazy opisów taksacyjnych:

Tabela 86. Wykaz drzew cennych Oddział Wydzielenie Gatunek Wiek Liczba Lokalizacja 1 2 3 4 5 6 Obręb Małomierzyce 127 d Db 200 1 SE 182 i So 210 1 S Obręb Marcule 22 l Lp 130 1 S 49 b Db 160 1 C 83 c Db 160 1 N 122 m Db 200 1 W 135 d So 200 1 C Razem 7

Wy żej przedstawiony wykaz drzew cennych obejmuje osobniki wyró żniaj ące si ę, które powinny zosta ć poddane w przyszło ści lustracji terenowej i weryfikacji przy udziale słu żb konserwatorskich w celu okre ślenia mo żliwo ści ustanowienia ochrony pomnikowej.

4.2. Lasy ochronne stanowi ące cenne fragmenty rodzimej przyrody

Wyró żniaj ące si ę fragmenty ekosystemów le śnych zaliczono do lasów ochronnych, które podzielono w zale żno ści od celów ochronnych na kategorie. Jedn ą z nich s ą „cenne fragmenty rodzimej przyrody”. Łączna powierzchnia lasów ochronnych stanowi ących cenne fragmenty rodzimej przyrody w Nadle śnictwie Marcule wynosi 23,61 ha . Do tej kategori ochronno ści wł ączono lasy obejmu- jące powierzchnie istotne dla zachowania ró żnorodno ści biologicznej, w tym cz ęść siedlisk wilgotnych i bagiennych oraz niektóre siedliska przyrodnicze. Wszystkie te drzewostany zostały wył ączone z użytkowania r ębnego. Wykaz lasów ochronnych stanowi ących cenne fragmenty rodzimej przyrody zamieszczono w cz ęś ci I elaboratu (rozdział 3.7.3).

4.3. Drzewostany

Drzewostany s ą podstawowym i najwa żniejszym elementem ekosystemu le śnego. Charakte- ryzuje je szereg cech taksacyjnych, które w wi ększo ści przedstawiono w pozostałych cz ęściach Planu Urz ądzenia Lasu, a jedynie niektóre w tym rozdziale.

Tabela 87. Porównanie wybranych cech taksacyjnych drzewostanów Nadleśnictwa Średni Przeci ętny Przyrost Udział % Udział % Jednostka wiek zapas bieżą cy roczny siedlisk gatunków [lat] [m3/ha] [m3/ha] borowych iglastych 1 2 3 4 5 6 Obr ęb Małomierzyce 65 286 6,42 41,23 88,52 Obr ęb Marcule 59 253 7,32 19,20 87,62 Nadleśnictwo MA RCULE 62 266 6,96 27,8 4 87,97

- 232 - W porównaniu z danymi z poprzedniej rewizji PUL, średni wiek drzewostanu w Nadle śnic- twie oraz przeci ętna zasobno ść (przy zastosowaniu tej samej metody inwentaryzacji) pozostały na zbli żonym poziomie. Udział gatunków iglastych zmalał o 3,27%, a siedlisk borowych o 2,48%.

4.3.1. Bogactwo gatunkowe Struktur ę gatunkow ą drzewostanów poddano analizie, bior ąc pod uwag ę ilo ść gatunków w składzie warstw drzew, ewentualnie Ip i IIp. Wyróżniono tu cztery grupy drzewostanów tj.: jedno-, dwu-, trzy-, a tak że cztero- i wi ęcej gatunkowe. Wyniki przedstawiono poni żej w tabeli i na rycinie.

Tabela 88. Zestawienie powierzchni drzewostanów wg bogactwa gatunkowego Obr ęb, Powierzchnia Bogactwo gatunkowe Nadle śnictwo [ha] [%] 1 2 3 4 jednogatunkowe 1878,56 43,5 dwugatunkowe 1022,21 23,7 Małomierzyce trzygatunkowe 694,58 16,1 cztero i więcej gatunkwe 721,36 16,7 jednogatunkowe 2793,82 41,8 dwugatunkowe 1180,69 17,7 Marcule trzygatunkowe 1071,89 16,1 cztero i więcej gatunkowe 1628,74 24,4 jednogatunkowe 4672,38 42,5 Nadleśnictwo dwugatunkowe 2202,90 20,0 Marcule trzygatunkowe 1766,47 16,1 cztero i więcej gatunkowe 2350,10 21,4

Ryc. 30. Udział powierzchniowy drzewostanów wg bogactwa gatunkowego

100% 16,7 24,4 21,4 90% 80% 16,1 16,1 16,1 70% 60% 23,7 17,7 20,0 50% 40% 30% 43,5 41,8 42,5 20% 10% 0% Obr ęb MAŁOMIERZYCE Obr ęb MARCULE Nadle śnictwo MARCULE

jednogatunkowe dwugatunkowe trzygatunkowe cztero i wi ęcej gatunkowe

W Nadle śnictwie Marcule dominuj ą drzewostany jednogatunkowe, które zajmuja 42,51% powierzchni. Udział drzewostanów o zró żnicowanym składzie gatunkowym, tzn. powy żej czte- rech gatunków wynosi 21,38%. W porównaniu do danych zamieszczonych w Programie Ochro- ny Przyrody z 2005 r. udział drzewostanów jednogatunkowych zmniejszył si ę o 8,73%, natomiast w grupie drzewostanów, w których opisano cztery i wi ęcej gatunków odnotowano wzrost o 6,84%. - 233 - 4.3.2. Struktura Struktur ę pionow ą przeanalizowano w oparciu o podział na grupy drzewostanów: jednopi ę- trowe, dwupi ętrowe, wielopi ętrowe, KO i KDO. Wyniki zawarto w tabeli poni żej oraz zobrazo- wano na rycinie. Wskazuj ą one na niezbyt du że zró żnicowanie lasów nadle śnictwa pod wzgl ę- dem rozpatrywanej cechy – są to głównie drzewostany jednopi ętrowe. Nale ży mie ć jednak na wzgl ędzie, że interpretacja struktury drzewostanów w oparciu o poni ższe dane, b ędące pochodn ą zastosowanej metody inwentaryzacyjnej, nie odzwierciedla w pełni stanu faktycznego. Pewna, bowiem grupa drzewostanów zło żonych z drzew o ró żnym wieku tworz ących struktur ę warstwow ą, ujmowana jest formalnie jako drzewostany jednopi ę- trowe. Nie ulega w ątpliwo ści, że zabiegi hodowlane wykonane w trakcie poprzedniego okresu gospodarczego i planowane do wykonania w trakcie kolejnego, przyczyni ą si ę do wi ększego zró ż- nicowania budowy pionowej zbiorowisk le śnych, a tym samym do podniesienia ich stabilno ści.

Tabela 89. Zestawienie powierzchni drzewostanów wg grup wiekowych i struktury Powierzchnia [ha] Obr ęb, Struktura Ogółem Wiek Nadle śnictwo drzewostanów Ogółem [%] <=40 lat 41-80 lat > 80 lat 1 2 3 4 5 6 7 jednopiętrowe 900,12 1894,20 704,87 3499,19 81,1 Małomierzyce dwupiętrowe 0,00 45,34 226,43 271,77 6,3 w KO i KDO 0,00 1,70 544,05 545,75 12,6 jednopiętrowe 2558,57 1798,89 874,12 5231,58 78,4 Marcule dwupiętrowe 0,00 150,30 223,29 373,59 5,6 w KO i KDO 0,00 49,27 1020,70 1069,97 16,0 jednopiętrowe 3458,69 3693,09 1578,99 8730,77 79,4 Nadleśnictwo dwupiętrowe 0,00 195,64 449,72 645,36 5,9 Marcule w KO i KDO 0,00 50,97 1564,75 1615,72 14,7

Ryc. 31. Udział powierzchniowy drzewostanów wg struktury pionowej

100% 12,6 16,0 14,7 90% 6,3 5,6 5,9 80% 70% 60% 50% 81,1 78,4 79,4 40% 30% 20% 10% 0% Obr ęb MAŁOMIERZYCE Obr ęb MARCULE Nadle śnictwo MARCULE

jednopi ętrowe dwupi ętrowe w KO i KDO

W porównaniu z poprzednim „Programem...” z 2005 r. struktura drzewostanów pozostała na zbli żonym poziomie. Zmiany w obr ębach jak i ogólnie w Nadle śnictwie nie przekroczyły 2%. Wyj ątek stanowi wzrost udziału drzewostanów dwupi ętrowych w obr ębie Małomierzyce z 2,18% do 6,3%. - 234 -

4.3.3. Pochodzenie Poni żej w tabeli oraz na rycinie przedstawiono dane dotycz ące pochodzenia (sposobu odnowienia) drzewostanów.

Tabela 90. Zestawienie powierzchni drzewostanów wg grup wiekowych i pochodzenia Powierzchnia [ha] Obr ęb, Pochodzenie Ogółem Wiek Nadle śnictwo drzewostanów Ogółem [%] <=40 lat 41 -80 lat > 80 lat 1 2 3 4 5 6 7 odroślowe 0,00 9,62 0,00 9,62 0,2 Małomierzyce z samosiewu 0,76 24 ,14 77,36 102,26 2,4 z sadzenia 899,36 1907,48 1397,99 4204,83 97,4 odroślowe 0,00 0,00 0,00 0,00 0,0 Marcule z samosiewu 54,50 136,46 25,43 216,39 3,2 z sadzenia 2504,07 1862,00 2092,68 6458,75 96,8 odroślowe 0,00 9,62 0,00 9,62 0,1 Nadleśnictwo z samosiewu 55,26 160,60 102,79 318,65 2,9 Marcule z sadzenia 3403,43 3769,48 3490,67 10663,58 97,0

Ryc. 32. Udział powierzchniowy drzewostanów wg pochodzenia

100%

90%

80%

70%

60% 97,4 96,8 97,0 50%

40%

30%

20%

10% 2,4 3,2 2,9

0% 0,2 0,0 0,1 Obr ęb MAŁOMIERZYCE Obr ęb MARCULE Nadle śnictwo MARCULE

odro ślowe z samosiewu z sadzenia

Jak wynika z zamieszczonych danych, w Nadle śnictwie Marcule, przewa żaj ą drzewostany pochodzenia sztucznego (97%). W stosunku do PUL z 2005 roku wzrósł o prawie 1% udział drzewostanów pochodz ących z samosiewu.

- 235 - 4.3.4. Drzewostany wyró żniaj ące si ę pod wzgl ędem ró żnorodno ści biologicznej Na potrzeby „Programu Ochrony Przyrody” przyj ęto, że drzewostany wyró żniaj ące si ę pod wzgl ędem ró żnorodno ści biologicznej to takie, które zawieraj ą w składzie (warstw: drzew, I pi ę- tra i II pi ętra) 5 i wi ęcej gatunków. Jest to zasadnicze uproszczenie, ograniczaj ące si ę jedynie do ró żnorodno ści na poziomie gatunkowym i dotyczy jedynie drzew, pozwala jednak wyodr ębni ć drzewostany o bogatszym składzie gatunkowym.

Tabela 91. Zestawienie drzewostanów wyróżniających się bogactwem gatunkowym Liczba Powierzchnia Obr ęb Lokalizacja gatunków ha] 1 2 3 4 101 a; 110 f; 111 c; 112 l; 113 j; 114 a; 115 i; 123 c; 144 d; 145 a; 146 a; 147 a; 151 d; 159 g; 165 b; 168 b; 171 h; 175 c; 179 a; 182 g,h; 186 c; 190 i; 5 171,68 192 h; 195 b; 219 f; 220 f; 228 d; 233 a; 234 h,j; 237 j; 238 n,x; 243 hx; Małomierzyce 247 b; 257 c,g; 266 d,i,km 151 a; 162 f; 164 f; 165 d; 166 c; 173 b,c; 182 b; 183 l; 222 a; 233 b; 234 i; 6 100,68 238 c; 266 f 7 1,12 123 d 6 a; 8 i; 10 b,c; 12 f; 16 b,g; 21 i; 22 k; 24 a,b,d; 26 c; 28 t; 30 b; 40 b; 44 b,d; 45 c; 48 d; 52 n,r; 53 d; 56 d; 75 h; 76 p; 84 h; 87 h; 92 j; 94 d; 98 f; 101 g,i; 102 c; 103 a,h; 104 b; 105 i; 106 d,g; 107 b; 115 g; 123 i; 125 b,c; 5 441,71 126 k,n,o; 129 a,c,n; 131 j; 133 h; 134 d,h; 135 b,c; 136 c,d; 139 a,b,f,g,k,l; 144 g; 145 b,i; 146 o; 149 f,i,k,n; 152 f; 162 b; 165 g; 167 b,d; 169 b,c,m; 170 i,j;171 g,i; 173 i,o; 174 k,l,n; 176 g; 179 c,h,i; 181 f; 187 d 5 d; 9 a; 11 a,g; 13 d; 14 d; 16 f; 17 d; 18 a c; 19 a; 24 c; 25 a,b; 39 f; 45 d; Marcule 48 a,f; 52 a; 56 i; 59 i; 86 g; 88 h; 91 a; 106 a,j; 107 d; 108 c; 109 d; 111 g; 6 258,10 113 f; 119 a; 132a,c; 135 a; 143 n; 144 f; 147 h,m; 148 f; 149 d,h,j,r,t; 153 h; 155 a; 157 d; 162 j; 163 c; 165 b; 173 g; 174 s; 190 a,d,f 17 f; 45 b; 62 d; 106 i; 128 i; 129 g; 136 a; 144 d; 149 c; 150 d; 157 a; 162 k; 7 137,96 167 c,j; 172 d,g; 173 f,k,m; 174 p; 179 d 8 23,05 79 h; 135 h; 172 f,i; 173 c 9 16,29 6 c; 172 b; 173 l

4.4. Siedliska przyrodnicze Zgodnie z art. 1b Dyrektywy siedliskowej: „siedlisko przyrodnicze” – to obszar l ądowy lub wodny, wyró żniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne, całkowicie naturalne lub półnaturalne”. Siedlisko przyrodnicze nie jest w rozumieniu ustawy o ochronie przyrody, ale równie ż dyrektywy, prawn ą form ą ochrony. Jednak stanowi przedmiot ochrony w obszarze Natura 2000. W trakcie przeprowadzonej na gruntach Lasów Pa ństwowych w latach 2006-2007 inwentaryzacji, zweryfikowano zasi ęg i lokalizacj ę siedlisk przyrodniczych. Dane te zostały przekazane do Wojewódzkiego Zespołu Specjalistów celem weryfikacji. Do planowania urz ądzeniowego przyj ęto bazy danych stworzone w ramach tych prac. W obszarze Natura 2000 wyodr ębniono 3 typy siedlisk przyrodniczych. Ich powierzchni ę i lokalizacj ę przedstawiono w tabelach poni żej.

Tabela 92. Siedliska przyrodnicze chronione w Nadleśnictwie Marcule Powierzchnia [ha] Rodzaj siedliska Obr ęb Obr ęb Nadle śnictwo Małomierzyce Marcule 1 2 3 4 6510 – Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie 0,00 12,84 12,84 Razem grunty nieleśne 0,00 12,84 12,84 9170 – Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny 0,00 3,68 3,68 91E0 – Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe 0,00 8,41 8,41 Razem grunty leśne 0,00 12,09 12,09 Ogółem 0,00 24,93 24,93 - 236 - Tabela 93. Wykaz wydzieleń, w których zlokalizowano siedliska przyrodnicze chronione w Nadleśnictwie Marcule Lp. Rodzaj siedliska Wydzielenia 1 2 3 1 6510 – Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensy wnie obręb Marcule 9 c f; 10 i; 21 a 2 9170 – Grąd środkowoeuropejski i subkontynenta lny obręb Marcule 9 a obręb Marcule – (15 b,d,h ; 21 b) część, 3 91E0 – Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe 22 a,b; 23 a. Na powierzchniach, na których zlokalizowano siedliska przyrodnicze nie zaplanowano żad- nych wskaza ń gospodarczych. Poza obszarem sieci Natura 2000, w ramach inwentaryzacji przyrodniczej w LP z lat 2006- 2007, zainwentaryzowano cenne płaty ro ślinno ści (siedliska przyrodnicze). Opisano je w polu „informacje ró żne” opisów taksacyjnych.

Tabela 94. Cenne płaty roślinności (siedliska przyrodnicze) w Nadleśnictwie Marcule poza obszarami Natura 2000 Odpowiadaj ący Powierzc hnia [ha] Rodzaj siedliska kod siedliska Obr ęb Obr ęb Nadle śnictwo przyrodniczego Małomierzyce Marcule 1 2 3 4 5 3150 – starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki 0,00 0,37 0,37 wodne ze zbiorowiskami Nympheion i Potamion 6510 – Ni żowe i górski e świeże łąki użytkowane 5,95 7,93 13,88 ekstensywnie (AP) Abietetum polonicum 91P0 117,22 0,00 117,22 (CaQ) Calamagrostio arundinaceaeQuercetum 9190 25,16 42,21 67,37 (CP) CladonioPinetum 91T0 0,00 10,21 10,21 (LpF) Luzulo piloseFagetum 9110 0,00 28,99 28,99 (Qpp) Quercetum pubescentipetraeae 91I0 0,00 27,78 27,78 (Saf) Salicetum albofragilis 91E0 42,16 13,73 55,89 (TC) TilioCarpinetum 9170 103,46 115,98 219,44 Ogółem 293,95 247,20 541,15

Wykazane powierzchnie zgodnie z definicj ą okre ślon ą powy żej nie s ą formami ochrony, ani przedmiotami ochrony w ramach obszarów Natura 2000. Niemniej jednak projektuj ąc zadania gospodarcze, a w szczególno ści przyjmuj ąc cele hodowlane, brano pod uwag ę równie ż te powierzchnie, kieruj ąc si ę nadrz ędn ą zasad ą ochrony i zachowania ró żnorodno ści biologicznej. W ramach poszczególnych siedlisk przyrodniczych składy docelowe drzewostanów okre ślo- no w protokole z Komisji Zało żeń Planu oraz przyj ęto na Naradzie Techniczno-Gospodarczej. Znaczna cz ęść pododdziałów, w których okre ślono siedlisko przyrodnicze została wł ączona do lasów ochronnych. Ponadto cz ęść wył ączono z u żytkowania r ębnego, a dla tych, w których zaplanowano r ębnie, przyj ęto sposób post ępowania i intensywno ść ci ęcia, które nie spowoduj ą utraty warto ści przyrodniczej w dłu ższej perspektywie czasowej. Zasi ęg i powierzchnia poszczególnych siedlisk przyrodniczych została przedstawiona na „Mapach gospodarczo-przegl ądowych rozmieszczenia wybranych ro ślin chronionych z lokalizacj ą siedlisk przyrodniczych”.

4.5. Grunty obj ęte szczególn ą ochron ą

W trakcie prac taksacyjnych wyodr ębniono na powierzchni 3,20 ha w obr ębie Marcule (oddz. 143 c, 144 i) tzw. „grunty obj ęte szczególn ą ochron ą”. Obejmuj ą one powierzchnie olsów poro- śni ętych zaro ślami wierzbowymi, które z sąsiaduj ącymi bagnami (oddz.: 120 h, 121 g, 143 d, 144 a) tworz ą zwarty obszar cenny przyrodniczo. W obr ębie Małomierzyce wyst ępuje równie ż kompleks nie u żytkowanych od lat podmokłych gruntów ekonomicznych (218 o,r,s,t) wraz z bagnem (218 p). Obszar ten jest poro śni ęty kępami drzew i krzewów ze śródpolnymi „oczkami wodnymi”, stanowi ąc miejsce bytowania zwierzyny. W przyszło ści tereny te mog ą zosta ć poddane procedurze uznania za użytki ekologiczne. - 237 - 5. Walory kulturowe

5.1. Obiekty zabytkowe Obszary le śne Nadle śnictwa Marcule funkcjonuj ą w otoczeniu terenów maj ących od wielu wieków głównie rolniczy charakter zagospodarowania. W toku długiej historii regionu, oprócz obiektów budownictwa sakralnego i świeckiego, powstało równie ż szereg zabytków kultury ma- terialnej zwi ązanych z działalno ści ą wytwórcz ą i przemysłow ą. S ą tak że nieliczne ślady pradaw- nego osadnictwa ujawnione w postaci prehistorycznych pól górniczych. Powstałe niegdy ś, a dzi ś uznane za zabytkowe, obiekty s ą elementem „naturalnie” wpisa- nym w lokalny układ przestrzenno-przyrodniczo-geograficzny. Świadcz ąc o bogactwie dziedzictwa kulturowego w sposób znakomity uzupełniaj ą walory przyrodnicze terenu i podnosz ą jego ogóln ą atrakcyjno ść . Na terenach zarz ądzanych przez Nadle śnictwo Marcule brak jest takich obiektów, dlatego w niniejszym opracowaniu uj ęto te, które mo żna spotka ć w bliskim s ąsiedztwie, w zasi ęgu terytorialnego działania Nadle śnictwa. Poni żej podano, w ramach gmin, obiekty zabytkowe, które mo żna spotka ć w terytorialnym zasi ęgu działania Nadle śnictwa.

Tabela 95. Wykaz obiektów wpisanych do rejestru zabytków, zlokalizowanych w zasięgu działania Nadleśnictwa Marcule Lokalizacja Data Nr Lp. Nazwa obiektu Ogólny opis obiektu wpisa- Gmina Miejscowo ść rejestru nia 1 2 3 4 5 6 7 Powiat radomski ∗ piwnica, 1 Zagroda, 1poł. XIX w. Iłża Chwałowice 113/A 26.06.81 ∗ studnia 323 03.12.56 2 Śródmieście Iłży Iłża Iłża 157/A 23.06.67 ∗ kościół, ∗ dzwonnica, 53 21.10.47 Zespół kocioła. paraf. 3 Iłża Iłża ∗ zabudowania par. 155 23.06.67 p.w. Wniebowzięcia NMP XVII w. ∗ ogrodzenie z bramą, 68/A/81 05.03.81 ∗ kaplica, 180 11.10.67 4 Kaplica Szyszkowskich Iłża Iłża 70/A 05.03.81 ∗ kościół, 55 27.10.47 178 11.02.67 69/A81 05.03.81 Zespół szpitalny św. Ducha 5 Iłża Iłża ∗ szpital (muzeum) 1754 55 27.10.47 ul. Podzamcze XV, XVII, XIX, XX w 179 08.05.72 216/A 06.06.83 ∗ cmentarz 521/A/92 06.04.92 6 Cmentarz ul. Staromiejska 1820 Iłża Iłża 520/A/92 06.04.92 7 Kościół cme ntarny p.w. MB Śnieżnej Iłża Iłża 56 27.10.47 Cmentarz „stary” ul. Radomska, 8 Iłża Iłża 522/A/92 06.04.92 XIXXX w. 23 24.0.47 9 Ruiny zamku Iłża Iłża 156 23.06.67 96/A 18.03.81 Zespół pieców „wapienników” ∗ piec szybowy, 10 Iłża Iłża 23/A 18.03.80 ul. Błazińska 100 ∗ piec typu „Hoffman” 144/A 10.02.66 11 Piec garncarski ul. Wójtowska 63 Iłża Iłża 345/A 21.10.86 Starachowicka Kolej Dojazdowa ∗ linia kolejki, 12 Iłża Iłża 543/A95 27.01.95 XIXXX w. ∗ budynek stacyjny w Iłży 823 28.01.59 Kaplica cmentarna św. Franciszka 13 Iłża IłżaKotlarka 645 14.01.72 1 poł. XIX w. 71/A/82 05.03.81 Kościół paraf. ∗ kościół, 14 Iłża Krzyżanowice 385/A 15.05.88 p.w. Wszystkich Świetych 1936 ∗ dzwonnica Cmentarz paraf. rzym. kat. 15 Iłża Krzyżanowice 477/A 05.11.91 pocz. XIX w. 16 Park I poł. XIX w. Iłża Krzyżanowice 415/A 30.01.9

- 238 -

1 2 3 4 5 6 7 17 Park XVIII w. Iłża Pakosław 514 04.12.57 18 Pomnik bitwy z 1914 r. Iłża Pakosław 408/A 08.05.89 19 Park XVIII w. Iłża Prędocin 517 04.12.57 ∗ dwór, 382/A 04.04.88 20 Zespół dworski XVIIIXIX w. Iłża Starosiedlice ∗ park 516 04.12.57 21 Cmentarz z I wojny światowej 1915 r. Wierzbica Ruda Wielka 275/A 06.09.84 426/A/57 25.01.57 Kościół paraf. 22 Wierzbica Wierzbica 400/A 21.06.67 p.w św. Stanisława Bpa. XVIII w. 181/A 15.10.82 23 Cmentarz rzym. kat. 1 poł. XIX w. Wierzbica Wierzbica 488/A 05.11.91 24 Cmentarz epidemiczny 1831 r. Wierzbica Wierzbica Zalesie 489/A 05.11.91 Powiat lipski 159/A 23.0 6.67 25 Kościół paraf. p.w św. Mikołaja Rzeczniów Grabowiec 63/A 05.05.81 Zespół kościoła par. p.w. Niepokala ∗ kaplica, 184 11.02.67 26 Rzeczniów Rzeczniów nego Poczęcia N.M.P. 1 poł. XVIII w. ∗ ogrodzenie 137/A 15.02.82 490 23.03.57 27 Kościół Rzeczniów Rzeczniów 137/A 15.02.82 826 28.01.59 28 dzwonnica Rzeczniów Rzeczniów 137/A 15.02.82 827 28.01.59 29 kostnica Rzeczniów Rzeczniów 137/A 15.02.82 30 Kaplica przydrożna XVIII w. Rzeczniów Rzeczniów 825 28.01.59 31 Cmentarz ewangelicki Sienno Gozdawa ∗ 480/A 05.11.91 Cmentarz ewangelicko augsburski 32 Sienno Hieronimów ∗ 481/A 05.11.91 2 poł. XIX w. 1944 r. Cmentarz ewangelicko augsburski 33 Sienno Kadłubek ∗ 482/A 05.11.91 2 poł. XIX w. 1944 r. Cmentarz ewangelicko augsburski . 34 Sienno Nowa Wieś ∗ 483/A 05.11.91 XIX w. 1944 r. ∗ kościół 323/A 06.06.67 35 Kościół paraf. p.w św. Zygmunta Sienno Sienno ∗ dzwonnica 147/A 15.03.82 36 Cmentarz rzym.. kat. Sienno Sienno 485/A 05.11.91 37 Cmentarz żydowski 1795 1942 Sienno Sienno 484/A 05.11.91 ∗ dwór 518 04.12.57 38 Zespół dworski 1 poł.XIX w. Sienno Wola Sienieńska ∗ park 54/A 07.05.80 Powiat zwoleński ∗ kościół Kościół paraf. 39 Kazanów Kazanów ∗ 218 05.10.56 p.w Przemienienia Pańskiego 178890 ogrodzenie cmentarza z kapliczkami i bramą XIX / XX w. 40 Cmentarz rzym.kat. 1807 r. Kazanów Kazanów ∗ 468/A 05.11.91 41 Cmentarz żydowski poł. XVIII w. 1942 Kazanów Kazanów ∗ 467/A 05.11.91

Oprócz wy żej wymienionych zabytków wpisanych do rejestru, dodatkowo w zasi ęgu dzia- łania Nadle śnictwa wyst ępuj ą obiekty uj ęte w gminnych ewidencjach zabytków. Obszary lasów s ą najmniej poznane z punktu widzenia bada ń archeologicznych. Z tej przy- czyny, ale równie ż z faktu, że nie były to obszary szczególnie zasiedlane, ilo ść stanowisk archeologicznych jest zdecydowanie mniejsza ni ż na terenach rolniczych i zurbanizowanych. W zwi ązku z tym wa żne, dla zachowania dziedzictwa kulturowego tych ziem jest odpowiedzial- ne podej ście do znalezisk nosz ących warto ść historyczn ą, ale równie ż nienaturalnych form ukształtowania terenu, które mog ą kry ć ślady archeologiczne i stanowi ć cenne źródło wiedzy o dawnym zagospodarowaniu tych terenów. Odkrycie takich śladów powinno by ć bezwzgl ędnie zgłaszane do słu żb konserwatorskich odpowiedzialnych za ochron ę zabytków na tym terenie. Lokalizacja wszystkich obiektów archeologicznych nie powinna by ć upowszechniana. Nale- ży chroni ć tereny le śne przed nielegalnym przeszukiwaniem przez tzw. „poszukiwaczy skarbów”, penetruj ących bez odpowiednich zezwole ń tereny z wykrywaczami metalu. Obiekty zabytkowe podlegaj ą ochronie na mocy ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz.U. Nr 162 poz. 1568 z pó źniejszymi zmianami) o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. „Gospodarka le śna w lasach wpisanych do rejestru zabytków i w lasach, na terenie, któ- rych znajduj ą si ę zabytki archeologiczne wpisane do rejestru zabytków, prowadzona jest w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, z uwzgl ędnieniem przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami” (Art. 7 ust. 3 ustawy z dnia 28 wrze śnia 1991 r. o lasach)”. Ponadto zgodnie z Ustaw ą z dnia 24 lutego 2006 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. nr 50, poz. 362) w przypadku nowych zalesie ń - 239 - lub zmiany charakteru dotychczasowej działalno ści le śnej na terenie, na którym znajduj ą si ę zabytki archeologiczne – Nadle śnictwo jest obowi ązane pokry ć koszty bada ń archeologicznych oraz ich dokumentacji, je żeli przeprowadzenie takich bada ń jest niezb ędne w celu ich ochrony. W zwi ązku z powy ższym przed przyst ąpieniem do realizacji wskaza ń gospodarczych polegj ących na prowadzeniu prac ziemnych, prac zr ębowych i odnowieniowych lub zwi ą- zanych ze zmian ą charakteru u żytkowania w obr ębie stanowisk archeologicznych nale ży działa- nia takie zgłasza ć do Urz ądu Ochrony Zabytków w celu uzyskania opinii o konieczno ści prowadzenia prac archeologicznych. Na podstawie danych uzyskanych z Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w War- szawie Delegatura w Radomiu, na terenie gruntów w zarz ądzie Nadle śnictwa nie zlokalizowano żadnych stanowisk archeologicznych, natomiast w zasięgu działania Nadle śnictwa wyst ępuje ich około 400.

Zamek w Ił ży (Fot. Nadle śnictwo)

Starachowicka Kolej Dojazdowa (Fot. Nadleśnictwo)

- 240 - 5.2. Miejsca pami ęci narodowej

1) Nieznana mogiła Nieznana mogiła z okresu II wojny światowej. Najprawdopodobniej jest to miejsce spoczynku żołnierza Wrze śnia 1939 r. lub partyzanta niewiadomego ugrupowania. Mogiła zwie ń- czona jest a żurowym metalowym krzy żem, a poło żona jest w oddz. 145a obr ębu Marcule. 2) Le śniczy Stanisław Sikora W czwartek, 27 maja 1943 r. został zamordowany Stanisław Sikora – le śniczy leśnictwa Ruda. Tragedia miała miejsce podczas powrotu le śniczego z lasu, gdzie wykonywał on obowi ązki słu żbowe. Sprawc ą mordu był najprawdopodobniej złodziej przyłapany przez le śniczego na „gor ącym uczynku”. Na miejscu zbrodni, w oddz. 103b obr ębu Małomierzyce, stoi krzy ż d ę- bowy. 3) Akcja likwidacyjna AK W dniu 8 lipca 1943 r., grupa partyzantów pod dowództwem plut. Jerzego Hajdenrajcha ps. „Kruk” dokonała likwidacji łowczego Krugera, który przebywał wówczas w domu myśliwskim. Budynek ten wzniesiony został w czasie okupacji, a do niedawna pełnił funkcj ę siedziby Nadle- śnictwa Marcule (obr ęb Marcule, oddz. 142c). 4) Akcja BCh W dniu 28 lipca 1944 r., ok. godziny 16, oddział partyzancki BCh pod dowództwem Tade- usza Wojtyniaka – „Bacy” w sile 49 żołnierzy zaatakował sztab dywizyjny Wehrmachtu kwate- ruj ący w budynku dworu w Chwałowicach. Zaskoczenie wroga było całkowite, który poniósł straty: 20 zabitych i wielu rannych. Ze strony oddziału partyzanckiego lekko ranny został tylko jeden żołnierz. W akcji zdobyto wiele broni, amunicji, a tak że du żo żywno ści i sprz ętu wojsko- wego. Miejsce zwyci ęskiej walki Batalionów Chłopskich zostało upami ętnione kamiennym obe- liskiem ustawionym na betonowym fundamencie. Cało ść znajduje si ę w ogrodzeniu wykonanym z ła ńcucha rozwieszonego na murowanych słupkach. 5) Kapitan „Baca” W dniu 27 sierpnia 1944 r. w walce z Niemcami został ci ęż ko ranny dowódca oddziału BCh – kpt. Tadeusz Wojtyniak ps. „Baca”. Dzie ń pó źniej ranny zmarł. Miejsce jego wojennego spoczynku znajduje si ę na obrze żu lasu niepa ństwowego wsi Pakosław. Bryła pomnika wykonana jest z kamienia polnego – otoczaka umieszczonego na betonowym fundamencie. Na frontonie wygrawerowano pami ątkowy napis. 6) Pacyfikacja 22 wrze śnia 1944 r. o godzinie 6 30 oddział własowców rozpocz ął pacyfikacj ę wsi Piotrowe Pole. Trwała ona do godz. 12. Oprawcy spalili wie ś i uprowadzili wszystkich m ęż czyzn, których pognano do Sienna i tam po brutalnych przesłuchaniach zamordowano. Tragedi ę mieszka ńców Piotrowego Pola upami ętnia du ży, wysoki na kilka metrów drewniany krzy ż ogrodzony płotkiem sztachetowym. Znajduje si ę on w oddz. 156b obr ębu Marcule. 7) Bój pod Piotrowym Polem W dniach 1 - 3 pa ździernika 1944 r. oddział AK pod dowództwem por. Wincentego Toma- sika ps. „Potok” stoczył krwaw ą bitw ę z oddziałami okupanta. Partyzanci zostali rozbici, a straty si ęgn ęły 59 zabitych. Na miejscu bitwy, przy drodze, wzniesiono pomnik w kształcie podwójnej iglicy z umieszczonymi na niej literami „AK”. Na murowanej ścianie znajduje si ę napis „CZE ŚĆ POLEGŁYM” oraz tablice z wykazem poległych partyzantów. Cało ść zlokalizowana jest w oddz. 97f obr ębu Marcule.

- 241 -

Pomnik ku czci partyzantów w oddz. 97f (Fot. Nadleśnictwo)

Oprócz wy żej wymienionych udokumentowanych i opisanych miejsc pami ęci, na terenie obu obr ębów Nadle śnictwa Marcule znajduje si ę jeszcze wiele innych miejsc zwi ązanych z tra- gicznymi momentami w historii Pa ństwa i Narodu Polskiego; oto niektóre z nich: Obr ęb Małomierzyce mogiły w oddz. 99m, 101f, 109l, 111b, 145b, 163c, 182g. 189j, Obr ęb Marcule mogiły w oddz.: 1a, 7d, 15h, 73m, 83c, 142d, 144o, 150f, pomniki z okresu II wojny światowej w oddz. 43n, 95 a, 177g, krzy ż ku czci powsta ńca z 1863 roku zamordowanego przez Kozaków przy drodze w oddz. 135g.

6. Zagro żenia Lasy Nadle śnictwa Marcule nara żone s ą nieustannie na oddziaływanie stresogennych czyn- ników biotycznych i abiotycznych; dotyczy to w mniejszym lub wi ększym stopniu wszystkich ekosystemów na ziemi. Proces niekorzystnego oddziaływania czynników zewn ętrznych przyjmuje najcz ęś ciej charakter długotrwały, w którym nast ępuje kumulacja i kompensacja czynników stresowych, rza- dziej przybiera on charakter gwałtowny. Długotrwałe oddziaływanie czynników biotycznych i abiotycznych mo że jednak doprowadzi ć do obni żenia naturalnej odporno ści lasu oraz inicjowa ć ła ńcuch chorobowy poszczególnych drzew i całych drzewostanów. Trzeba jednak podkre śli ć, i ż lasy Nadle śnictwa Marcule s ą generalnie stabilnym i zrówno- wa żonym komponentem środowiska. Szkody ujawnione w czasie taksacji opisano w cz ęś ci I elaboratu (rozdz. 5.4)., natomiast z perspektywy ostatniego 10-lecia przedstawiono w referatach Kierownika ZOL oraz Nadle śniczego (cz ęść II elaboratu).

- 242 - 6.1. Zagro żenia wywołane ujemnym oddziaływaniem przemysłu

6.1.1. Strefy uszkodze ń przemysłowych Nie dokonano wyodr ębnienia stref uszkodze ń przemysłowych ze wzgl ędu na brak instrukcji dotycz ącej oceny stopnia uszkodzenia drzewostanów przez zanieczyszczenia przemysłowe (IUL §25 ust. 13).

6.1.2. Zanieczyszczenie powietrza Jako ść powietrza determinuje antropogeniczna emisja substancji z obszaru województwa oraz w znacznym stopniu napływ zanieczyszcze ń z pozostałej cz ęś ci Polski i Europy. Głównym lokalnym źródłem zanieczyszcze ń s ą domy ogrzewane indywidualnie oraz na obszarach bezpo- średnio s ąsiaduj ących z drogami o znacznym nat ęż eniu ruchu, komunikacja samochodowa. Przemysł zlokalizowany na obszarze województwa mazowieckiego, głównie energetyka zawo- dowa, ze wzgl ędu na du żą wysoko ść emitorów, w znacznym stopniu eksportuje zanieczyszczenia poza granice województwa. Według danych Głównego Urz ędu Statystycznego (GUS) w 2013 roku województwo mazowieckie zajmowało drugie miejsce w kraju pod względem emisji zanieczyszcze ń pyłowych z „zakładów szczególnie uci ąż liwych” (za województwem śląskim) oraz trzecie miejsce w kraju pod wzgl ędem emisji zanieczyszcze ń gazowych (za województwem łódzkim i śląskim)

W latach 2003-2012 emisja substancji gazowych z zakładów „szczególnie uci ąż liwych” bez dwutlenku w ęgla zmalała o 27% a całkowita emisja pyłów zmniejszyła si ę o 73%, Poni żej przedstawiono zmiany w emisji szkodliwych pyłów i gazów na terenie wojewódz- twa mazowieckiego.

Ryc. 33. Emisja substancji pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych w latach 2003 2012 (źródło: GUS)

Ryc. 34. Emisja substancji gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych w latach 2003 2012 (źródło: GUS)

Zgodnie z art. 89 ustawy Prawo ochrony środowiska Wojewódzki Inspektor Ochrony Śro- dowiska co roku dokonuje oceny poziomów substancji w powietrzu w poszczególnych strefach. W rozumieniu zało żeń do projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo ochrony środowiska, przy- gotowywanych w zwi ązku z transpozycj ą do prawa polskiego Dyrektywy 2008/50/WE Parla- mentu Europejskiego i Rady z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jako ści i czystszego powietrza dla Europy przyjmuje si ę, że od stycznia 2010 r. dla wszystkich zanieczyszcze ń uwzgl ędnionych w ocenie stref ę stanowi: - 243 - • aglomeracja o liczbie mieszka ńców powy żej 250 tysi ęcy, • miasto nie b ędące aglomeracj ą o liczbie mieszka ńców powy żej 100 tysi ęcy, • pozostały obszar województwa, nie wchodz ący w skład aglomeracji i miast powy żej 100 tys. mieszka ńców W województwie mazowieckim klasyfikacj ę wykonano w 4 strefach: - aglomeracji warszawskiej, - mie ście Radom, - mie ście Płock, - w strefie mazowieckiej. Klasyfikacji stref zanieczyszczenia powietrza dokonuje si ę dla ka żdego zanieczyszczenia o okre ślonych poziomach dopuszczalnych na podstawie najwy ższych st ęż eń na obszarze strefy. Ko ńcowym wynikiem klasyfikacji jest okre ślenie dla poszczególnej strefy jednej z trzech klas ze wzgl ędu na ochron ę ro ślin i ochron ę zdrowia, s ą to: A – poziom st ęż eń nie przekracza warto ści dopuszczalnych, B – poziom st ęż eń przekracza warto ści dopuszczalne, ale nie przekracza warto ści dopuszczalnej powi ększonej o margines tolerancji, C – poziom st ęż eń powy żej warto ści dopuszczalnej powi ększonej o margines tolerancji.

W wyniku klasyfikacji oceny jako ści powietrza wg kryterium ochrony ro ślin i zdrowia, przeprowadzonej przez WIO Ś stwierdzono nast ępuj ące klasy zanieczyszcze ń:

Tabela 96. Wynikowe klasy stref dla poszczególnych zanieczyszczeń, uzyskane w ocenie rocznej dokonanej z uwzglę dnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia według jednolitych kryteriów w skali kraju, zgodnych z kryteriami UE (dane za rok 2013) Symbol klasy wynikowej dla poszczególnych zanieczyszczeń dla obszaru Nazwa Kod Lp. całej strefy strefy strefy I) SO 2 NO x CO C6H6 PM10 PM2,5 Pb As Cd Ni B/a/P O3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 aglomeracja 1 PL1401 A C A A C C A A A A C A warszawska miasto 2 PL1403 A A A A C C A A A A C A Radom 3 miasto Płock PL1402 A A A A C C A A A A C A strefa 4 PL1404 A A A A C C A A A A C A mazowiecka

O stanie czysto ści powietrza decyduje zawarto ść ró żnorodnych substancji, których koncen- tracja jest ró żna od poziomów ustalonych jako normalne. St ęż enie zanieczyszcze ń w powietrzu (imisja) wynika z wielko ści ich emisji do atmosfery, a tak że warunków rozprzestrzeniania si ę (ukształtowania terenu, odległo ści od emitorów oraz warunków pogodowych). Główn ą przyczyn ą zanieczyszcze ń na tym terenie s ą powierzchniowe, punktowe oraz liniowe źródła emisji. Pierwsze stanowi ą technologiczne źródła emisji zwi ązane z przemysłem, do- mowe, a tak że osiedlowe lub zakładowe kotłownie, w których paliwem jest w ęgiel kamienny. Natomiast liniowe źródła emisji to drogi.

W zasi ęgu terytorialnym Nadle śnictwa znajduje si ę 3 podmioty gospodarcze, które poten- cjalnie mog ą stanowi ć zagro żenie dla środowiska naturalnego. Podlegaj ą one obowi ązkowi posiadania pozwolenia zintegrowanego. Ich wykaz przedstawiono poni żej.

Tabela 97. Wykaz instalacji podlegających obowiązkowi posiadania pozwolenia zintegrowanego znajdujących się w zasięgu Nadleśnictwa Marcule Lp. Nazwa zakładu 1 2 1 Przedsię biorstwo Komunalne Produkcyjno Usługowo Handlowe Sp. z o.o. ul. Przy Malenie 11 27 100 Iłża 2 "EKO FERMA" Sp. z o.o. Gaworzyna 13, 27 100 Iłża 3 Zakłady Górnicz o Metalowe "Zębiec" S.A. w Zębcu 27 200 Starachowice

- 244 - Ewidencj ę i monitoring w zakresie szkód w środowisku prowadzi Pa ństwowa Inspekcja Ochrony Środowiska. Jednocze śnie nale ży doda ć, że po żar lasu lub ł ąki mo że stanowi ć powa żne źródło emisji po- wierzchniowej, które nie jest kontrolowane, trudno wi ęc okre śli ć ładunek zanieczyszcze ń wpro- wadzanych do atmosfery.

6.2. Zagro żenia wywołane zmianami stosunków wodnych

6.2.1. Wody powierzchniowe Niemal cały obszar Nadle śnictwa Marcule poło żony jest w zlewni II rzędu rzeki Ił żanki, która jest lewobrze żnym dopływem Wisły. Tylko niewielkie tereny w południowo-wschodniej cz ęś ci zasi ęgu terytorialnego Nadle śnictwa, w gminach Rzeczniów i Sienno, nale żą do zlewni II rz ędu Kr ępianki i II rz ędu Kamiennej (poprzez jej lewobrze żny dopływ Wolank ę). Z innych mniejszych cieków wodnych wymieni ć nale ży dopływy Ił żanki: rzeczk ę Struga Małyszyniec (dopływ prawobrze żny) oraz Modrzewiank ę i Modrzejowic ę (dopływy lewobrze ż- ne). W oddziale 174 obr ębu Marcule, w miejscu obecnego zbiornika wodnego, znajduje si ę źró- dlisko potoku Kotyska. Najwi ększym zbiornikiem wodnym w zasi ęgu terytorialnym Nadle śnictwa jest tzw. Jezioro Ił żeckie o powierzchni 18,5 ha i pojemno ść 32 tys. m 3. Posiada ono charakter naturalny, a niewielkie spi ętrzenie wody Ił żanki na terenie o środka rekreacyjnego w Ił ży zwi ększa jedynie zasi ęg jego lustra wody. W pobli żu lasów Nadle śnictwa wyst ępuje jeszcze kilkana ście mniejszych zbiorników wodnych o charakterze stawów hodowlanych lub zbiorników retencyjnych, jak np.: • Seredzice na rzece Ił żance; powierzchnia 4,2 ha; pojemno ść 17 tys. m 3, • Małyszyniec na rzeczce Struga Małyszyniec; powierzchnia 3,8 ha; pojemno ść 27 tys.m3. Istotnym problemem w przypadku wód powierzchniowych i gruntowych, jest ich zanieczyszczenie. Czynnikami wpływaj ącymi na obni żenie ich jako ści s ą: • niedostatecznie rozwini ęta sie ć kanalizacyjna, • zły stan techniczny infrastruktury odprowadzaj ącej nieczysto ści oraz nieszczelno ść zbior- ników do ich gromadzenia, • opad pyłów i innych zanieczyszcze ń, co prowadzi do zakwaszania lub alkalizacji wody, • spływ powierzchniowy z obszarów uprawy rolniczej, zawieraj ący zwi ązki biogenne i środki ochrony ro ślin, • składowiska odpadów komunalnych i przemysłowych, • niekontrolowany, nielegalny wywóz śmieci i ścieków. Zanieczyszczenia pochodz ące z wymienionych wy żej i ewentualnie innych źródeł, na skutek rozpuszczenia si ę w wodzie opadowej, a nast ępnie spływu grawitacyjnego, zasilaj ą płytko zale- gaj ącą wod ę podskórn ą, z której zwi ązki chemiczne przedostaj ą si ę do gleby. W środowisku glebowym nast ępuje proces kumulacji ró żnych pierwiastków, a przy du żym ich st ęż eniu mo że doj ść do zjawiska fitotoksyczno ści.

Tabela 98. Stan jakości wód w rzekach z terenów położonych w zasięgu Nadleśnictwa Marcule (dane WIOŚ 2013) Klasa jak ości Potencjał ekologiczny w PPK Lp. Nazwa elementy elementy monitoringu obszarów chro- biologiczne fizykochemiczne nionych 1 2 3 4 5 1 Krępianka –Solec (ujście do Wisły) III PSD umiarkowany 2 Iłżanka od Modrzejowianki do ujścia III II umiarkowany 3 Modrzejowianka od Kobylanki do ujścia III II umiarkowany 4 Kamienna Krasków IV II słaby

Objaśnienia do tabeli: II stan db / potencjał db III stan / potencjał umiarkowany IV stan / potencjał słaby PSD przekroczone stężenia średnioroczne i maksymalne - 245 - 6.2.2. Wody gruntowe Poziom wód gruntowych w głównej mierze uzale żniony jest od ilo ści opadów atmosferycz- nych w skali roku, skały macierzystej, jak równie ż od czynników antropogenicznych (np. dzia- łalno ść górnicza, regulacja rzek, melioracja). Gospodarka wodna w lesie jest bardzo istotna, poniewa ż przekłada si ę na wymiar przyrodni- czy, produkcyjny i ekonomiczny Nadle śnictwa. Niekorzystne warunki wilgotno ściowe cz ęsto staj ą si ę czynnikiem inicjuj ącym choroby w drzewostanach. Ponadto wpływaj ą w du żej mierze na udatno ść odnowie ń młodego pokolenia, ale równie ż odporno ść starszych drzewostanów na działalno ść szkodników wtórnych. Na skutek obni żania poziomu wód gruntowych nast ępuje degradacja torfowisk, zanik śród- le śnych oczek wodnych i bagien. Te zjawiska w poł ączeniu ze zniekształceniem siedlisk wilgotnych i podmokłych wpływaj ą istotnie na obni żanie bioró żnorodno ści. Przesuszenie gleb organicznych poprzez obni żenie si ę poziomu wód gruntowych wyst ępuje we wszystkich obr ębach le śnych Nadle śnictwa. W ostatnim okresie gospodarczym, głownie na skutek wyst ąpienia lat „mokrych”, spowol- niony został proces przesuszenia gleb, a wzrosła powierzchnia drzewostanów uszkodzonych na skutek podtopie ń. Łącznie powierzchnia le śna, na której odnotowano nieodwracalne procesy mineralizacji gleb organicznych na skutek obni żenia poziomu wód gruntowych zajmuje 98,52 ha, co stanowi 0,89% gruntów le śnych Nadle śnictwa. Proces odwodnienia tych terenów nast ępował na skutek drena żu wód podziemnych dla celów rolniczych i przemysłowych za pomoc ą studni gł ębino- wych. W ramach taksacji lasu ustalono, że zmiana stosunków wodnych była główn ą przyczyn ą uszkodze ń drzewostanów na powierzchni 187,42 ha (w tym 101,18 ha w obr ębie Małomierzyce i 86,24 ha w obr ębie Marcule).

Tabela 99. Zestawienie powierzchni drzewostanów zagrożonych zakłóceniem stosunków wodnych mursz a- minera lno murszowate torfowo - Obr ęb STL ste -murszowe właściwe murszowe Razem (MRms) (MRm) (MRw) (Mt) 1 2 3 4 5 6 7 BMB 0,00 0,00 0,00 0,87 0,87 LMW 4,35 29,74 12,01 0,00 46,10 Małomierzyce LW 12,87 10,16 2,08 0,00 25,11 OL 0,00 0,00 0,00 6,51 6,51 OlJ 0,00 6,11 0,00 0,90 7,01 razem 17,22 46,01 14,09 8,28 85,60 LMW 0,00 4,23 0,00 0,00 4,23 OL 0,00 0,83 0,00 7,86 8,69 Marcule OLJ 0,00 0,08 0,00 0,00 0,08 razem 0,00 5,14 0,00 7,86 13,00 BMB 0,00 0,00 0,00 0,87 0,87 LMW 4,35 33,97 12,01 0,00 50,33 Nadleśnictwo LW 12,87 10,16 2,08 0,00 25,11 OL 0,00 0,83 0,00 14,37 15,20 OLJ 0,00 6,19 0,00 0, 90 7,09 Łącznie 17,22 51,15 14,09 16,14 98,52

Tabela 100. Wykaz drzewostanów zagrożonych zakłóceniem stosunków wodnych Obr ęb leśny Oddział, pododdział 1 2 99 b,c,g,h; 120 k; 121 a,b; 122 c; 125 i; 127 b,c; 166 l,m; 183 d,f; 184 i,k; 187 a,b; 189 c,d,i; Małomierzyce 190 b,f,hk; 192 d;216 s; 218 h,i; 219 b,d; 220 x; 223 b,d,f; 224 a; 226 c; 236 i; 237 hj; 241 b,c,h; 243 b,g; 250 l; 257 l; 266 ad; 267 c,d,k,l; Marcule 21 j,k; 22 g,h; 23 b; 62 b; 144 l; 179 a

- 246 - 6.2.3. Wody podziemne Najrozleglejsze, najbardziej zasobne i wydajne zło ża wód podziemnych wydzielone s ą w tzw. główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP), dla których wyznaczono obszary ochronne. Na terenie Nadle śnictwa wyst ępuj ą dwa zbiorniki wód podziemnych: - 405 Niecka Radomska (JCWPd 102) zajmuj ąca głównie obr ęb Małomierzyce. Zbiornik ten ma charakter szczelinowy, a jego zasoby wodne zlokalizowane s ą w górnokredowych marglach, opokach i gezach, - 420 Wierzbica-Ostrowiec (JCWPd 100) obejmuj ący tereny obrebu Marcule. Zbiornik ten ma charakter szczelinowo-krasowy, a jego zasoby wodne zlokalizowane s ą w górnojurajskich wapieniach i marglach.

W zasi ęgu Nadle śnictwa dokonano badania stanu chemicznego jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd) w 2 punktach monitoringu sieci krajowej PIG (dane WIOŚ w Warszawie 2012 r. http://www.wios.warszawa.pl/pl/monitoringsrodowiska/monitoringwod/monitoringwodpodziem/814,Monitoringwod podziemnychza2012rok.html Wyniki przeprowadzonych bada ń przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco:

Tabela 101. Wyniki pomiaru jakości wód podziemnych w zasięgu Nadleśnictwa Marcule

Nr punktu lokalizacja klasa czyto ści JCWPd 1 2 3 4 1131 Iłża IV wody niezado walającej jakości 100 1858 Seredzice III wody zadowalającej jakości 100

Zanieczyszczone wody powierzchniowe i gruntowe na skutek infiltracji i spływu grawitacyjnego mog ą doprowadzi ć do ska żenia wód wgł ębnych. Bardzo niebezpieczne dla wody zretencjonowanej w zbiornikach podziemnych s ą zanieczyszczenia obszarowe powodowane przez składowiska odpadów. W zasi ęgu terytorialnym Nadle śnictwa Marcule znajduje si ę jedno czynne składowiska od- padów komunalnych w miejscowo ści Jedlanka Stara (Organ zarz ądzaj ący: Przedsi ębiorstwo Komunalne PUH ul. Przy Malenie 11, Ił ża). Zamieszczona poni żej tabela przedstawia sposób zu życia wody i jako ść odprowadzanych ścieków w powiatach b ędących w zasi ęgu terytorialnego działania Nadle śnictwa w stosunku do całego województwa. Przytoczone warto ści potwierdzaj ą dane statystyczne wskazuj ące na rolniczy charakter analizowanego regionu oraz potwierdzaj ą dane ogólnokrajowe podaj ące, że ok. 70% ludno ści miast i ok. 30% ludno ści wiejskiej korzysta z oczyszczalni ścieków.

Tabela 102. Zestawienie parametrów zużycia wody Zu życie wody Ścieki Ludno ść Nieoczysz- korzystająca Ogółem Przemysł Ogółem Powiat czone z oczyszczalni dam 3 % % 1 2 3 4 5 6 8036 140 2080 11 radomski 37,9 100,0 1,7 100,0 0,5 1722 260 637 0 lipski 27,9 100,0 15,1 100,0 0,0 1505 314 542 9 zwoleński 34,8 100,0 20,9 100,0 1,7 2751482 2424466 236873 25557 woj. mazowieckie 63,9 100,0 88,1 100,0 10,8

Na omawianym terenie działaj ą oczyszczalnie ścieków. Zlokalizowano je w miejscowościach wykazanych poni żej:

- 247 - Tabela 103. Wykaz oczyszczalni ścieków działających w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Marcule Adres Typ Rodzaj L.p. Zarz ądzaj ący Powiat/Gmina/Miejscowo ść zarz ądzajacego oczyszczalni oczyszczalni 1 2 3 4 5 6 Podsiadło Adam 27 353 Michałów 1 osiedlowa biologiczna lipski/Rzeczniów/Michałów Michałów 27 B 27B Zakład Gospodarczy 27353 Rzeczniów 2 Użyteczności Publicznej gminna biologiczna lipski/Rzeczniów/Rzeczniów 196 w Rzeczniowie Zakład Usług Komuna l ul. Lipska 18 27 350 3 gminna biologiczna lipski/Sienno/Sienno nych w Siennie Sienno Centrum Kształcenia 27100 Chwałowice 4 Zawodowego szkolna biologiczna radomski/Iłża/Chwałowice 247 i Ustawicznego ul. Bodzentyńska 17 5 Szpital Rejonowy zakładowa biologiczna radomski/Iłża/Iłża 27100 Iłża Zakład Wodociągów ul. Jakubowskiego 12 6 gminna biologiczna radomski/Iłża/Iłża i Kanalizacji w Iłży 27100 Iłża Dom Matki i Dziecka im. Jasieniec Dolny 52 7 komunalna biologiczna radomski/Iłża/Jasieniec Dolny Jana Pawła II 27100 Iłża 8 Nadleśnictwo Marcu le 27 100 Marcule 1 osi edlowa biologiczna radomski/Iłża/Marcule 27 100 Seredzice radomski/Iłża/ 9 Krejmer Dariusz osiedlowa biologiczna Zawodzie 57 Seredzice Zawodzie Zakłady Górniczo 10 27200 Zębiec zakładowa biologiczna radomski/Iłża/Zębiec Metalowe "Zębiec” ul. Partyzantów 28 zwoleński/Kazanów/ 11 Urząd Gminy Kazanów gminna biologiczna 26713 Kazanów Kroczów Większy

6.3. Zagro żenia biotyczne Do zagro żeń biotycznych nale żą szkody powodowane przez owady, zwierzyn ę łown ą oraz patogeniczne grzyby, których oddziaływanie, w pewnych warunkach, mo że wywoła ć choroby pojedynczych drzew jak i doprowadzi ć do osłabienia i zagro żenia całych drzewostanów. Problemy te na bie żą co śledzone s ą przez pracowników Nadle śnictwa oraz specjalistów z Zespołu Ochrony Lasu w Radomiu.

6.3.1. Szkody powodowane przez owady W lasach Nadle śnictwa Marcule utrzymuje si ę stałe, zmienne w czasie i przestrzeni zagro- żenie ze strony owadów, dla których substratem pokarmowym s ą ró żne organy drzew le śnych. Owady towarzysz ą drzewom we wszystkich okresach ich wzrostu, przyczyniaj ąc si ę niekiedy (bywa, że jako główny czynnik sprawczy) do ich zamierania. Żery owadzie stanowi ą, w ró żnym stopniu i na ró żnym etapie, nieodł ączny element procesów chorobowych drzewostanów. Wyst ępowanie owadów powoduj ących szkody w drzewostanach Nadle śnictwa Marcule i działania w tym wzgl ędzie podejmowane w minionym okresie gospodarczym omówione s ą w dziale „analiza gospodarki le śnej w okresie 2005 – 2014”. Obserwacje i kontrole nasilenia wyst ępowania szkodników owadzich musz ą by ć prowadzone praktycznie w ci ągu całego roku (za wyj ątkiem okresu zimowego), a administracja le śna musi by ć zobowi ązana do bezwzgl ędnego i sumiennego wykonywania czynno ści, które pozwol ą unikn ąć zaskoczenia masow ą rozmno żą i szkodami w drzewostanach. Czynno ści te dotycz ą: kontroli szkółek, upraw i młodników w zakresie występowania m.in. chrab ąszczy, szeli- niaka sosnowca, sieciecha niegł ębka i zmienników, zwójek, igłówki sosnówki, borecz- nika rudego i innych, regularnych przegl ądów drzewostanów starszych i średnich klas wieku w okresie całego sezonu wegetacyjnego okre ślaj ących mi ędzy innymi stan koron, opad ekskrementów że- - 248 - ruj ących g ąsienic i larw, liczebno ść g ąsienic, larw, poczwarek i oprz ędów na pniach drzew, ro ślinach runa i dnie lasu, corocznej szczegółowej kontroli lotu motyli brudnicy mniszki, polegaj ącej na obserwacji pułapek feromonowych, partii drzew kontrolnych, a tak że lustracji wszystkich drzewo- stanów poprzez przejście wyznaczonych tras, jesiennych poszukiwa ń szkodników zimuj ących w ściółce, tak że poza stałymi partiami kontrolnymi, w drzewostanach podejrzanych o ich wzmo żone wyst ępowanie, wykonywania ci ęć r ębnych głównie w okresie I i IV kwartału roku kalendarzowego, wyszukiwania i terminowego usuwania drzew aktualnie zasiedlonych przez szkodniki wtórne (obecno ść pod kor ą drzew: jaj, larw, poczwarek, chrz ąszczy), kształtowania biologicznej odporno ści drzewostanów poprzez: ochron ę i kolonizacj ę mrowisk, wywieszanie budek l ęgowych dla ptaków i nietoperzy (wrzesie ń, pa ździernik), dokarmianie ptactwa w okresie zimowym, stosowanie metody kompleksowo-ogniskowej ochrony lasu, urozmaicanie składu gatunkowego odnawianych zr ębów i powierzchni za- lesianych m.in. gatunkami biocenotycznymi. Jako główn ą przyczyn ę uszkodzenia drzewostanów spowodowane przez owady, okre ślo- no w trakcie prac terenowych V rewizji urz ądzania lasu na 1646,62 ha powierzchni manipulacyjnej obr ębu Marcule.

6.3.2. Szkody od zwierzyny łownej Szkody powodowane przez zwierzyn ę to zgryzanie sadzonek i spałowanie młodych drzew przez jeleniowate. Ponadto w drzewostanach, w pobliżu cieków wodnych, maj ą miejsce szkody powodowane przez bobry. Wyst ępowanie szkód wyrz ądzanych przez zwierzyn ę w drzewostanach Nadle śnictwa Mar- cule i działania w tym wzgl ędzie podejmowane w minionym okresie gospodarczym omówione są w dziale „analiza gospodarki le śnej w okresie 2005 – 2014”. Jako główn ą przyczyn ę uszkodzenia drzewostanu na powierzchniach otwartych, szkody spowodowane przez zwierzyn ę, okre ślono w trakcie prac terenowych ostatniej rewizji urz ądzenio- wej na 33,27 ha powierzchni manipulacyjnej obr ębu Marcule i 77,57 ha powierzchni manipulacyjnej obr ębu Małomierzyce. Ponadto uszkodzenia sadzonek odnotowano w odnowieniach podokapowych.

6.3.3. Szkody powodowane przez patogeniczne grzyby Grzyby paso żytnicze stanowi ą pewne zagro żenie głównie w drzewostanach obr ębu Marcule. Najwi ęcej odnotowanych szkód spowodowanych było przez osutk ę, opie ńkę i korzeniowca . Powy ższe zagadnienia, wraz ze stosowanymi metodami profilaktycznymi i zwalczającymi, zostały przedstawione w dziale „analiza gospodarki le śnej w okresie 2005 – 2014”. Jako główn ą przyczyn ę uszkodzenia drzewostanu, uszkodzenia spowodowane przez patogeniczne grzyby, okre ślono w trakcie prac terenowych V rewizji urz ądzenia lasu na 262,80 ha powierzchni manipulacyjnej obr ębu Marcule i 65,26 ha powierzchni manipulacyjnej obr ębu Mało- mierzyce. Szczegółowe dane o wyst ępowaniu chorób drzew powodowanych przez grzyby pasożytni- cze znajduj ą si ę w corocznych sprawozdaniach Zespołu Ochrony Lasu w Radomiu.

6.4. Zagro żenia abiotyczne

Do najwa żniejszych czynników abiotycznych oddziałuj ących na drzewostany Nadle śnictwa Marcule nale żą : silne wiatry wywracaj ące drzewa, opady atmosferyczne i oki ść . Zagro żenia te pot ęgowane s ą przez nowsze i bardziej gro źne zjawiska natury antropogenicznej, takie jak: za- kłócenia stosunków wodnych, ska żenie gleb, truj ące działanie spalin wzdłu ż tras komunikacyj- nych itp. Warunki pogodowe, przybieraj ące niekiedy charakter anomalii o ekstremalnym przebiegu, maj ą wzrastaj ący wpływ na kondycj ę zdrowotn ą wi ększych obszarów le śnych, jak i poszczegól- nych drzewostanów. - 249 - Powy ższe zagadnienia zostały omówione w dziale analizy gospodarki le śnej w okresie 2005 – 2014. Czynniki klimatyczne (wiatr, oki ść , przymrozki), spowodowały uszkodzenia w drzewostanach na 43,75 ha powierzchni Odpowiednio 37,98 ha w obr ębie Marcule i 5,77 ha w obr ębie Małomierzyce. Niekorzystne oddziaływania czynników abiotycznych przyczyniaj ą si ę do powstawania trwałych zmian w środowisku le śnym oraz wpływaj ą na obni żenie naturalnej odporno ści drzew. Zakres tych zmian jest trudny do okre ślenia ze wzgl ędu na ich przestrzenne i czasowe zró żnico- wanie. Na terenie Nadle śnictwa nie zinwentaryzowano drzewostanów o niespecyficznych uszko- dzeniach, dla których nie wskazano jednego czynnika sprawczego.

6.5. Po żary Cało ść lasów Nadle śnictwa Marcule zaliczono do II kategorii zagro żenia po żarowego ( śred- nich zagro żeń). Szkody wyrz ądzane przez po żary oraz działania i inwestycje w tym wzgl ędzie podejmowane w minionym okresie gospodarczym omówione s ą w dziale „analiza gospodarki le śnej w okresie 2005 – 2014”. W tym okresie w lasach zarz ądzanych przez Nadle śnictwo odnotowano 27 pożarów, które obj ęły powierzchni ę 12,15 ha. Głównymi przyczynami po żarów pozostaj ą niezmiennie: − umy ślne podpalenia, − wypalanie suchych traw na terenach s ąsiaduj ących z lasem, − du ża penetracja lasów przez miejscow ą ludno ść oraz okresowa obecno ść turystów i grzy- biarzy, − nieostro żne obchodzenie si ę z ogniem na terenach le śnych, − znaczny wzrost palno ści w lasach spowodowany nietypowymi warunkami atmosferycz- nymi.

Tabela zawieraj ąca szczegółowe dane dotycz ące rodzajów i stopnia uszkodzenia znajduje si ę w cz ęś ci III elaboratu (rozdz. 7.4).

6.6. Zagro żenia antropogeniczne

6.6.1. Niezgodno ść składów gatunkowych drzewostanów z siedliskiem Wyst ępowanie drzewostanów kwalifikowanych jako niezgodne z siedliskiem jest w głównej mierze efektem zr ębowego zagospodarowania lasów we wcze śniejszych okresach. Przejawiało si ę to w preferowaniu sosny jako warto ściowego i stosunkowo szybko odnawialnego surowca drzewnego. Wyst ępowanie drzewostanów o składzie gatunkowym niezgodnym z siedliskowym typem lasu w poszczególnych obr ębach le śnych Nadle śnictwa Marcule przedstawia poni ższa tabela.

Tabela 104. Zestawienie powierzchni drzewostanów o składzie gatunkowym niezgodnym z STL Obr ęb Obr ęb NADLE ŚNICTWO STL Małomierzyce Marcule * * * [ha] % [ha] % [ha] % 1 2 3 4 5 6 7 BS 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 BŚW 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 BMŚW 11,12 0,78 3,89 0,38 15,01 0,61 BMW 6,93 12,53 3,73 28,78 10,66 15,61

- 250 -

1 2 3 4 5 6 7 BMB 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 LMŚW 31,13 1,61 217,05 4,59 248,18 3,73 LMW 0,94 1,19 7,09 42,18 8,03 8,36 LMWYŻŚW 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 LŚW 192,03 42,43 367,53 64,42 559,56 54,69 LW 6,28 22,55 0,00 0,00 6,28 15,67 LŁ 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 LWYŻŚW 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 OL 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 OLJ 3,33 24,31 0,19 2,89 3,52 17,37 Razem 251,76 5,83 599,48 8,98 851,24 7,74 * - udział w powierzchni le śnej zalesionej STL

Z powy ższej tabeli wynika, i ż niezgodno ść drzewostanów z warunkami siedliskowymi ma niewielki wymiar. Najwi ększ ą warto ść tej cechy pod wzgl ędem areału odnotowano na siedliskach L św i LMśw. Porównuj ąc dane z pierwszej i drugiej edycji „Programu...”, zaobserwowano trzyprocen- towy spadek udziału drzewostanów niezgodnych z siedliskiem, natomiast przy porównaniu danych z drugiej i trzeciej edycji, spadek ten wynosi 0,5%. Zmniejszanie si ę areału drzewostanów niezgodnych z siedliskiem jest wynikiem szerszej gamy zastosowanych gospodarczych typów drzewostanów w ramach siedlisk. Kluczowa jednak jest tu dbało ść gospodarza terenu o zabezpieczenie obecno ści odpowiednich gatunków w podrostach i podsadzeniach wprowadzonych pod osłon ą drzewostanu oraz w zało żonych w minionym 10-leciu uprawach i młodnikach.

6.6.2. Zniekształcenie i degradacja siedlisk Wyst ępowanie siedlisk zniekształconych i zdegradowanych wynika w du żej mierze z nie do- stosowania składów gatunkowych drzewostanów do potencjalnych mo żliwo ści produkcyjnych siedlisk le śnych. Drzewostan jest najmniej stabilnym elementem siedliska, który bezpo średnio podlega dzia- łaniom gospodarczym. Niewła ściwa ingerencja człowieka przez dziesi ęciolecia w warstwy drzew, skutkuje obecnie zniekształceniem, b ądź degradacj ą pozostałych elementów: runa le śne- go i gleby. Wyst ępowanie siedlisk obj ętych procesami zniekształcenia lub degradacji w poszczególnych obr ębach leśnych Nadle śnictwa Marcule przedstawia poni ższa tabela.

Tabela 105. Zestawienie powierzchnii siedlisk zniekształconych Obr ęb Obr ęb NADLE ŚNICTWO STL Małomierzyce Marcule * * [ha] % [ha] [ha] % [ha] 1 2 3 4 5 6 7 BS 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 BŚW 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 BŚW 57,74 19,76 97,38 40,77 155,12 29,21 BMŚW 99,81 6,95 98,31 9,49 198,12 8,02 BMW 1,51 2,64 3,66 28,24 5,17 7,36 BMB 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 LMŚW 235,44 12,19 3382,78 71,30 3618,22 54,20 LMW 2,56 3,20 10,83 43,08 13,39 12,75 LMWYŻŚW 0,00 0,00 2,75 2,75 9,67 LŚW 230,88 50,99 411,96 71,74 642,8 4 62,59 LW 5,14 18,46 12,22 100,00 17,36 43,32 LWYŻŚW 0,00 0,00 12,26 100,00 12,26 100,00 OL 0,00 0,00 7,86 44,63 7,86 13,60 OLJ 0,00 0,00 2,37 18,53 2,37 8,90 Razem 633,08 14,62 4042,38 60,15 4675,46 42,31 * - udział w ogólnej powierzchni STL - 251 - W lasach Nadle śnictwa Marcule siedliska zniekształcone stanowi ą ponad 42% powierzchni le śnej. Najwi ększ ą ich powierzchni ę odnotowano na siedlisku LM św. Ponadto w Nadle śnictwie na powierzchni ok. 330 ha wyst ępuj ą gleby przekształcone antropogenicznie (grunty po kopalni „Z ębiec”).

6.6.3. Neofityzacja Neofityzacja to zjawisko sztucznego wprowadzania lub samoistnego wnikania gatunków drzew i krzewów obcych do naturalnych zbiorowisk rodzimej flory. Zgodnie z zapisami „Zasad Hodowli Lasu” gatunki introdukowane nale ży eliminowa ć z ekosystemów le śnych. Wyj ątek stanowi ą daglezja zielona i sosna czarna, które dobrze „za- aklimatyzowały si ę” w polskich warunkach.

Tabela 106. Zestawienie powierzchni drzewostanów objętych neofityzacją Obr ęb, Nadleśnictwo Gatunek Powierzchnia [ha] Udział pow. [%] 1 2 3 4 Drzewostan dąb czerwony 503,83 91,53 robinia akacjowa 46,64 8,47 razem 550,47 100,00 Podrost dąb czerwony 9,29 100,00 Małomierzyce razem 9,29 100,00 Podszyt czeremcha ameryka ńska 70,29 28,00 dąb czerwony 128, 85 51,3 5 robinia akacjowa 51,83 20,65 razem 25 0,97 100,00 Drzewostan dąb czerwony 406,91 67,89 robinia akacjowa 190,68 31,82 kasztanowiec 0,16 0,03 sosna Banksa 1,58 0,26 razem 599,33 100,00 Marcule Podszyt czeremcha ameryk ańska 45,40 13,00 dąb czerwony 106,87 30,62 śnieguliczka biała 3,80 1,09 robinia akacjowa 192,96 55,29 razem 349,03 100,00 Drzewostan dąb czerwony 910,74 79,21 kasztanowiec 0,16 0,01 robinia akacjowa 237,32 20,64 sosna Banksa 1,58 0,14 razem 1149,80 100,00 Podrost Nadle śnictwo dąb czerwony 9,29 100,00 razem 9,29 100,00 Podszyt czeremcha ameryka ńska 115,69 19,28 dąb czerwony 235,72 39,29 śnieguliczka biała 3,80 0,63 robinia akacjowa 244,79 40,80 razem 600,00 100,00

W nadle śnictwie Marcule gatunki obce (introdukowane) spotyka si ę głównie w warstwie drzewostanów, w mniejszym stopniu podszytu. Zdecydowan ą wi ększo ść stanowi ą d ąb czerwony i robinia akacjowa. Ogółem w Nadle śnictwie (po wykluczeniu jednoczesnego wyst ępowania - 252 - gatunków obcych w ró żnych warstwach tego samego wydzielenia) neofity wyst ępuj ą w podod- działach zajmuj ących powierzchni ę 1443,53 ha. Nale ży jednak mie ć na wzgl ędzie, i ż do uj ęcia w zestawieniu wystarcza ju ż sama obecno ść gatunku obcego w wydzieleniu. Powierzchnia drzewostanów z udziałem gatunków obcych, w których ich udział przekracza 10% wynosi 96,12 ha, przy czym ponad 97% powierzchni to wydzielenia, w których udział rozpatrywanych gatunków zawiera si ę w przedziale 10-40%. Tak wi ęc zjawisko neofityzacji ma w Nadle śnictwie Marcule wymiar marginalny.

Tabela 107. Wykaz drzewostanów objętych neofityzacją Obr ęb l eśny Lokalizacja powierzchnia 1 2 98 a,h; 99 k m,r; 100 c; 103 a ,b; 106 d,f; 109 b,c,r; 111 b,h ; 112 x,z,lx; 113 i,m o; 114 g,l ,m; 115 c,g; 116 c; 117 gj; 119 b,f; 123 a,g,h; 124 j; 125 a,d; 126 g; 127 d; 134 d; 135 d; 144 a,d; 145 cf; 146 a,b; 147 d; 151 a,c,d; 152 c; 155 ad; 156 bf; 157 b,dg,i; 158 b,c,g; Małomierzyce 159 b,d; 161 a,b,f; 163 a; 164 d; 165 c; 170 c; 171 d,g; 172 b; 174 a; 176 a; 180 a; 182 j; 690,66 ha 183 g; 185 d; 188 f; 191 a,f,ik; 192 b,g,h; 193 d,i,j; 194 f; 203 b; 207 ac; 209 c,d,i,l,m; 218 m; 222 f; 223 d,i,l; 225 ac; 230 d; 234 f; 236 g,k; 238 x; 240 a; 241 a; 242 s, kx; 243 m,ax,bx,dx,gx; 244 dh,j,l,p,y; 245 a,d,gi,k,l; 247 cf; 248 k; 249 d; 250 n; 251 a; 255 c,d; 257 g,j; 260 h,i,l,n,o,s,t. 1 a; 8 b; 11 a; 12 d; 13 a,f; 16 i, 19 a; 24 b,d,f; 25 b,d; 27 a g; 28 d,h,i; 29 a,o,s; 32 b; 33 j,l; 35 c; 36 i; 37 c; 40 c; 43 g; 44 f,j; 46 d; 48 bd,k; 52 h; 57 d; 60 n; 61 j,k,n; 62 d,n; 63 c; 64 f; 65 j; 66 c,f,h; 71 d; 72 j; 73 ln; 74 km; 75 c; 76 d,r; 77 a,b; 78 a; 79 g,k; 80 f; 81 a; 82 d,f; Marcule 91 a,d; 92 a,c,g; 102 a,c,f,h; 103 c; 104 a,b; 105 d,i; 106 a,h,i; 107 b; 109 b; 111 g; 118 c; 825,27 ha 120 d,f; 121 a; 122 j; 123 a,c,f,h,m; 124 ad,g; 125 d; 127 d; 129 a,i; 130 d; 134 a; 136 c; 140 a,cf,k; 141 j; 142 a,b,d,l,n; 142A c; 143 a,g,h,l; 144 b; 146 c,d,g; 147 a,d; 150 dg; 151 a; 153 b; 156 a,b,f; 162 a,i; 163 b,c,f,m; 164 a,b,d,h,k; 165 b,d; 167 d,j; 168 b; 169 c,i,n; 170 j; 171 f; 177 c,k; 179 ix; 180 w; 186 s; 187 c,d; 188 b,f; 189 m,y.

6.6.4. Borowacenie Borowacenie (zwane cz ęsto pinetyzacj ą) wyró żniono w drzewostanach na siedliskach borów mieszanych, lasów mieszanych i lasów. W zale żno ści od udziału sosny lub świerka w górnej warstwie drzew, wyró żniono borowacenie: słabe, je żeli udział sosny lub świerka w składzie gatunkowym d-stanu wynosi: - ponad 80 % na siedliskach borów mieszanych, - 50-80 % na siedliskach lasów mieszanych, - 10-30 % na siedliskach lasowych, średnie, je żeli udział sosny lub świerka wynosi: - ponad 80 % na siedliskach lasów mieszanych, - 30-60 % na siedliskach lasowych, mocne, je żeli udział sosny lub świerka w składzie gatunkowym drzewostanu wynosi ponad 60 % na siedliskach lasowych.

Tabela 108. Zestawienie powierzchni drzewostanów wg stopni borowacenia i grup wiekowych Powierzchnia [ha] Obr ęb, Stopie ń Wiek Ogółem Nadle śnictwo borowacenia Ogółem <=40 lat 41 -80 lat > 80 lat [%] 1 2 3 4 5 6 7 brak 418,78 413,87 95,60 928,25 21,5 słabe 311,91 992,03 446,81 1750,75 40,6 Obręb Małomierzyce średnie 159,92 461,59 824,53 1446,04 33,5 mocne 9,51 73,75 108,41 191,67 4,4 brak 660,25 334,11 89,06 1083,42 16,2 słabe 1349,21 806,77 225,65 2381,63 35,7 Obręb Marcule średnie 520,90 757,91 1625,22 2904,03 43,5 mocne 28,21 99,67 178,18 306,06 4,6

- 253 -

1 2 3 4 5 6 7 brak 1079,03 747,98 184,66 2011,67 18,3 Nadleśnictwo słabe 1661,12 1798,80 672,46 4132,38 37,6 MARCULE średnie 680,82 1219,50 2449,75 4350,07 39,6 mocne 37,72 173,42 286,59 497,73 4,5

Jak wynika z zamieszczonej powy żej analizy, borowacenie mocne w skali Nadle śnictwa nie przekracza 5% powierzchni rozpatrywanych drzewostanów. Uwidacznia si ę ono najbardziej w drzewostanach powy żej 80 lat.

6.6.5. Bezpo średnie negatywne oddziaływanie człowieka na lasy Oprócz czynników, które zostały omówione wcze śniej, ekosystemy le śne podlegaj ą rozma- itym formom bezpo średniego negatywnego oddziaływania człowieka. Za najbardziej dotkliwe uzna ć nale ży: • nielegalny wyr ąb drzew i kradzie że drewna (na działkach w kompleksie „D ębowe Pole”), • za śmiecanie i wywóz nieczysto ści do lasów (na terenie całego Nadle śnictwa wzdłu ż dróg publicznych i na granicy polno-le śnej w bliskim s ąsiedztwie wsi), • rekreacja i turystyka (w le śnictwie Jasieniec, Pastwiska i Błaziny, • penetracj ę lasów w okresach zbioru jagód i grzybów, • wnykarstwo i kłusownictwo, • niekontrolowane pozyskiwanie ro ślin lub ich cz ęś ci na potrzeby własne lub handlowe (zwłaszcza choinek oraz stroiszu jodłowego i świerkowego w okresie przed świ ątecznym).

6.6.6. Bariery ekologiczne Pod poj ęciem bariery ekologicznej rozumiemy przeszkody znajduj ące si ę na naturalnych szlakach (ci ągach ekologicznych) poruszania si ę zwierz ąt. Przeszkody te s ą przyczyn ą izolacji kompleksów le śnych i innych ekosystemów, co w konsekwencji mo że doprowadzi ć do zubo że- nia ró żnorodno ści biologicznej zarówno na poziomie gatunkowym jak i genetycznym. Zjawisko izolacji jest równie ż przyczyn ą nasilania si ę szkód powodowanych przez zwierzyn ę, która zmu- szona jest wykorzystywa ć ograniczon ą baz ę żerow ą. Do najcz ęstszych przykładów barier, które musz ą pokonywa ć zwierz ęta le śne nale żą szlaki komunikacyjne, ogrodzenia, zabudowania. Tereny le śne Nadle śnictwa Marcule (kompleks „Główny” obr ębu Marcule) przecina w zasadzie jedna droga krajowa o du żym nat ęż eniu ruchu, która w istotny sposób utrudnia prze- mieszczanie si ę wi ększych ssaków. Pozostała sie ć drogowa oraz ogrodzenia posesji mog ą w pewnym stopniu zagra żać płazom i gadom. W zwi ązku z powy ższym, w ramach modernizacji istniej ących lub budowy nowych dróg, nale żałoby projektowa ć ró żnego rodzaju przepusty umo żliwiaj ące pokonywanie drobnym zwierz ętom pasa drogowego. W przypadku ochrony płazów, które wkraczaj ą na drogi w celu ogrza- nia ciała (zwierz ęta zmienno cieplne), jest mo żliwe stosowanie specjalnych zapór. W najbli ż- szym 10-leciu na obszarze terytorialnego zasi ęgu Nadle śnictwa Marcule planowana jest przebu- dowa drogi wojewódzkiej nr 747, która b ędzie przebiega ć wzdłu ż południowej granicy kompleksu „Głównego” obr ębu Małomierzyce.

7. Wytyczne do organizacji gospodarstwa le śnego oraz wykonywania prac leśnych

Polityka Pa ństwa w zakresie le śnictwa kształtowana jest w nawi ązaniu do: - Zasad Le śnych uchwalonych na konferencji UNCED w Rio de Janeiro (1992 r.). - Europejskich Deklaracji Ministrów Le śnictwa w sprawie Ochrony Lasów (Strasburg 1990 r., Helsinki 1993 r., Lizbona 1998 r., Wiede ń 2003 r., Warszawa 2007r. Oslo 2011 r.), - 254 - które okre śliły wytyczne zrównowa żonej, trwałej gospodarki le śnej i doprowadziły do procesu ustanowienia jej kryteriów i wska źników. - Postanowie ń Polityki Ekologicznej Pa ństwa uchwalonej przez Sejm RP w 1991r., II Polityki Ekologicznej Pa ństwa zaakceptowanej przez sejm RP w 2001 r. - Regionalnego Programu Operacyjnego Polityki Le śnej Pa ństwa. Tendencje te znalazły swój wyraz w dokumencie wydanym przez MO ŚZNiL pt. „Polska Po- lityka Kompleksowej Ochrony Zasobów Le śnych” (1994r.) i wynikaj ących z niego Decyzji Mi- nistra i Zarz ądzeniach Dyrektora Generalnego Lasów Pa ństwowych. Podstawowymi celami zrównowa żonej gospodarki le śnej s ą: zachowanie całej naturalnej zmienno ści przyrody le śnej i funkcjonowania ekosystemów le- śnych w stanie zbli żonym do naturalnego, z uwzgl ędnieniem kierunków ewolucji w przyro- dzie, restytucja metodami hodowli i ochrony lasu, zbiorowisk przyrodniczych zdegradowanych i zniekształconych w celu zapewnienia szybszego ni ż w procesach naturalnych tempa przy- wracania zgodno ści biocenozy z biotopem, przy wykorzystaniu w miar ę mo żliwo ści sukcesji naturalnej, w tym przebudowy drzewostanów rębnych, bliskor ębnych oraz młodszych, ochrona i zachowanie ró żnorodno ści biologicznej oraz bogactwa genetycznego zbiorowisk dziko żyj ących ro ślin, zwierz ąt i mikroorganizmów, wzmaganie korzystnego wpływu lasu na środowisko przyrodnicze, w tym równie ż na zdro- wie i życie człowieka, zabezpieczenie warunków dla społecznego i gospodarczego rozwoju regionu przez racjo- nalne u żytkowanie i odnawianie zasobów le śnych bez umniejszenia produkcyjnej zasobno- ści lasów, wykorzystanie drewna jako odnawialnego źródła energii, pomniejszanie konsekwencji zmian klimatycznych poprzez ilo ściow ą i jako ściow ą ochron ę zasobów wodnych, zapobieganie powodziom, łagodzenie skutków suszy, oraz przeciwdzia- łanie erozji gleby. W ramach realizacji planu urz ądzenia lasu nale ży w szczególno ści: wykonywa ć zadania ochronne dla rezerwatów przyrody uj ęte w planach ochrony wszystkie podejmowane działania ochronne powinny być prowadzone w uzgodnieniu ze słu żbami konserwatorskimi nadzoruj ącymi ochron ę rezerwatow ą (RDO Ś), stosowa ć technologie minimalizuj ące negatywne skutki pozyskania drewna tj.: wyrób sor- tymentów przy pniu, prowadzi ć zrywk ę w oparciu o wyznaczone i utrwalone w terenie szlaki zrywkowe, stosowa ć biooleje w pilarkach spalinowych, zakres przebudowy realizowa ć zgodnie z wielko ści ą przewidzian ą w planie urz ądzenia lasu (elaborat: cz ęść III, rozdz. 5 oraz wykazy projektowanych ci ęć r ębnych), szczególnej ochronie poddawa ć stanowiska ro ślin chronionych posiadaj ących pojedyncze lokalizacje oraz przestrzega ć w tym zakresie procedur przewidzianych procesem certyfikacji gospodarki le śnej, pozyskanie drewna na powierzchniach z wyst ępuj ącymi nalotami i podrostami, prowadzi ć w okresie spoczynku wegetacyjnego oraz mo żliwie przy pokrywie śnie żnej, wszystkie prace w pasie Starachowickiej Koleji W ąskotorowej (wpisanej do rejestru zabyt- ków) nale ży uzgadnia ć z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. budownictwo drogowe opiera ć przede wszystkim na istniej ącej sieci dróg, przez ich udo- skonalanie, bez prowadzenia dodatkowych wylesie ń (nale ży wykonywa ć staranne eksperty- zy, oceniaj ące wpływ inwestycji na środowisko przyrodnicze), w celu zachowania wa żnych walorów kulturowych zlokalizowanych w lasach nadleśnictwa, dotyczy to głównie stanowisk archeologicznych, zaleca si ę identyfikacj ę ich w terenie, a także prowadzenie gospodarki w taki sposób, aby nie zniszczy ć tych cennych obiektów. Przy prowadzeniu wszelkich prac le śnych nale ży uwzgl ędnia ć Zasady i Kryteria Dobrej Go- spodarki Le śnej FSC oraz PEFC.

- 255 - 8. Plan działa ń – kierunkowe zadania z zakresu ochrony przyrody

8.1. Kształtowanie stosunków wodnych

Powierzchnie lasów odgrywaj ą priorytetow ą rol ę w retencjonowaniu i ochronie zasobów wodnych. Rola ekosystemów le śnych w bilansie wody była jednym z tematów Konferencji Mi- nisterialnej (MPOLE), która odbyła si ę w 2007 r. w Warszawie. W zwi ązku z jej ustaleniami oraz światowym kryzysem wody zdatnej do picia, funkcje wodochronne lasów wybijaj ą si ę na plan pierwszy, zyskuj ąc coraz wi ększe znaczenie w śród środowisk naukowych, ekologów, a także polityków. Regulacja stosunków wodnych jest procesem niezmiernie wa żnym, który wpływa na całe ekosystemy i mo że prowadzi ć do diametralnych zmian zarówno jako ściowych, jak i ilo ściowych. Dlatego decyzje w tym zakresie powinny by ć gruntownie przeanalizowane i podejmowane w sposób racjonalny. Nale ży d ąż yć do zachowania siedlisk silnie wilgotnych i bagiennych, które wyst ępuj ą jeszcze na niewielkich obszarach. W lasach Skarbu Pa ństwa zarz ądzanych przez Nadle śnictwo Marcule udział siedlisk wilgotnych, bagiennych i zalewowych w stosunku do ogółu powierzchni le śnej wynosi 2,74 %. Po- szczególne obr ęby le śne s ą pod tym wzgl ędem zró żnicowane, i tak w obr ębie Małomierzyce udział ten wynosi 5,08 % za ś w obr ębie Marcule 1,24 %. Oprócz tego wyst ępuj ą tu liczne śródle śne bagienka oraz zbiorniki, sklasyfikowane jako obiekty nie stanowi ące wydzielenia, które nale ży bezwzgl ędnie zachowywa ć ze wzgl ędu na ochron ę bioró żnorodno ści i lokalnych zasobów wodnych. Szczególnie wa żna jest ochrona siedlisk wilgotnych i bagiennych, które w przewa żaj ącej cz ęś ci obj ęto kategori ą ochronno ści o nazwie „lasy wodochronne”. Wa żna jest także ochrona gruntów le śnych, zakwalifikowanych jako „obj ęte szczególn ą ochron ą”. W przyszło ści niektóre z nich mog ą zosta ć zaliczone do gruntów niele śnych, po uznaniu ich, na drodze administracyjnej za u żytki ekologiczne. Użytki te mog ą stanowi ć istotny, naturalny rezerwuar wody. Poni żej podano wykazy bagien oraz drzewostanów, w który dominuj ącym typem siedliskowym lasu s ą siedliska bagienne.

Tabela 109. Wykaz bagien w Nadleśnictwie Marcule Powierzchnia Obręb le śny Oddział, pododdział [ha] 1 2 3 103 d,g,i; 104 g; 105 g; 108 c,g,h; 109 a,i,p; 110 i; 112 h,k,n; 118 g; 123 b; 124 d; 125 b,c; 127 f;g,j; 130 b; 166 d; 170 g; 171 i; 172 g; 189 f; 190 d,g; 193 f,g; 194 b; Małomierzyce 40,24 214 g,jn; 215 b,dh,k,n,o; 216 b,d,h,j,l,n,p,t; 217 a,d,f,h,jl; 218 c,d,g,l,p; 219 a,k,m; 220 w;221 c,f,hj; 222 b; 223 c,g,h,m,n; 224 f; 225 d; 226 d,h; 238 y,z,ax; 241 d,g,i,j; 242 d,g,h,k; 243 l,o; 244 b,c; 245 j,n Marcule 13,63 36 h; 37 k; 38 l; 40 d; 58 g,m,n; 73 o; 120 h; 121 g; 143 d; 144 a; 147 k; 148 i Nadleśnictwo 53,87

Tabela 110. Wykaz pododdziałów na siedliskach bagiennych i zalewowych Powierzchnia Obr ęb le śny STL Oddział, pododdział [ha] 1 2 3 4 BMB 0,87 192 d 98 b f; 99 n p; 122 c; 125 i; 166 l n; 183 f; 184 h; 185 c; 186 b; 187 b; Małomierzyce OL 40,19 242 m,n,fx,gx; 243 c; 250 l OLJ 13,85 184 i,k; 215 m; 217 g; 218 a; 241 h; 243 b,g Razem 54,91 OL 17,61 21 b,c,j,k; 22 b,g,h; 23 a,b; 143 c; 144 i,l Marcule OLJ 12,79 61 l; 75 a; 76 i; 147 h; 148 j,k; 173 d; 179 a; 190 a,b,d,f LŁ 2,37 61 m; 76 b Razem 32,77 Nadleśni ctwo 87,68 - 256 - Zgodnie ze zmienion ą ustaw ą „prawo wodne” z dnia 5 stycznia 2011 r. (Dz. U. 2011 Nr 32 poz. 159), wody, jako integralna cz ęść środowiska oraz siedliska dla zwierz ąt i ro ślin, podlegaj ą ochronie, niezale żnie od tego, czyj ą stanowi ą własno ść . Wyst ępowanie suszy jest nie tylko zwi ązane z warunkami klimatycznymi. Problem niedobo- ru wody w glebie to równie ż wynik niewła ściwej działalno ści człowieka w zakresie melioracji, odwodnie ń, zalesie ń czy braku kompleksowego programu hydrotechnicznego i agrotechnicznego w rolnictwie (Drab E., Bukowiec T., M ączka M., 2004). Deficyt wody w lasach obserwowany jest na terenie całej Polski, poza obszarami gór, gdzie suma opadów rocznych jest nadal wysoka. Wprowadzenie „małej retencji” w lasach mo że wpływa ć, poprzez zahamowania deficytu wody, na popraw ę mi ędzy innymi (wg Bł ędowska L. 2006): • warunków mikroklimatycznych w lasach, • walorów krajobrazowych, • wła ściwo ści gleb, • mo żliwo ści uzyskiwania odnowie ń naturalnych gatunków li ściastych, • odporno ści lasu, w tym bezpiecze ństwa p.po ż, • warunków bytowania fauny, • kondycji zdrowotnej d-stanów, • bazy edukacji ekologicznej. Przy realizacji zada ń w zakresie kształtowania stosunków wodnych, w celu zwi ększenia ró ż- norodno ści biologicznej nale ży zachowa ć nast ępuj ące zasady: • zbiorniki powinny mie ć łagodne zej ścia skarp – wypłycone brzegi ułatwiaj ące dost ęp zwierzyny le śnej do wody, • kształt linii brzegowej zbiorników powinien by ć nieregularny, • na rowach utworzy ć wypłycone zatoki, które stanowi ą miejsce rozwoju płazów oraz stanowiska specyficznej gamy ro ślin, • po zako ńczeniu prac ziemnych zbiorniki obsadzi ć krzewami owocodajnymi i nektarodajnymi, • wywiesi ć w drzewostanach wokół zbiorników i wzdłu ż cieków i rowów dodatko- we budki l ęgowe dla ptaków oraz schrony dzienne dla nietoperzy, • wokół zbiorników i oczek wodnych pozostawi ć niewielki pas (kilka metrów) nie- zalesiony w celu stworzenia miejsc wygrzewania płazów. Odpowiednia realizacja programu „małej retencji” powinna by ć poprzedzona analiz ą warun- ków hydrologicznych, oraz spadków terenu, co w konsekwencji pozwoli trafnie okre śli ć miejsca odpływu wody i potrzeby w zakresie budowy urz ądze ń wodnych. W zwi ązku z tym zaleca si ę jak najszersze wykorzystanie w tym zakresie numerycznego modelu terenu dla Nadle śnictwa oraz teledetekcji. Dla zachowania lub odtworzenia prawidłowych relacji hydrologicznych w Nadle śnictwie zaleca si ę: - zaniecha ć budowy nowych urz ądze ń odwadniaj ących i ograniczy ć konserwacj ę rowów odprowadzaj ących wod ę, jedynie do przypadków bezwzgl ędnie koniecznych ze wzgl ędu na gospodark ę le śną, - w celu ochrony torfowisk, na rowach odprowadzaj ących wod ę wykona ć system zasta- wek, - miejsca, w których drzewostan został zdewastowany przez bobry wył ączy ć z u żytkowa- nia lasu i odnowienia oraz zaniecha ć melioracji wodnych prowadzonych na ich terenie, - przygotowanie gleby na terenach podmokłych prowadzi ć przy u życiu pługo-frezarki lub wykonuj ąc r ęcznie wywy ższenia miejsca sadzenia (kopczyki, placówki). - ograniczy ć wykorzystanie sprz ętu ci ęż kiego do przygotowania gleby, - w miar ę mo żliwo ści zabiegi z zakresu pozyskania i zrywki drewna na terenach o dużym uwilgotnieniu prowadzi ć w okresie zimy lub suchego lata.

- 257 - 8.2. Kształtowanie granicy polno-le śnej

Wielko ść i kształt kompleksu le śnego odgrywa istotn ą rol ę w prowadzeniu racjonalnej gospodarki i zabiegów zwi ązanych z ochron ą przyrody. Nadle śnictwo Marcule cechuje si ę znaczn ą koncentracj ą obszarów le śnych (chocia ż nie tak daleko id ącą jak w przypadku s ąsiaduj ącego od południa Nadle śnictwa Starachowice). Najwi ęk- sze kompleksy le śne: „Główny” obr ębu Małomierzyce, „Główny” obr ębu Marcule, „Seredzice” (I i II) oraz „Polany” stanowi ą 96 % ogólnej powierzchni Nadle śnictwa. Obr ęby Małomierzyce i Marcule ró żni ą si ę od siebie je śli chodzi o liczb ę kompleksów oraz ich przestrzenne usytuowanie wobec siebie. Pierwszy składa si ę w zasadzie z jednego, ale za to bardzo „rozwini ętego” przestrzennie i posiadaj ącego urozmaicone granice kompleksu. Enklawy obcej własno ści tu nie wyst ępuj ą, natomiast granice kilkunastu półenklaw s ąsiaduj ących wsi, w tym: Kowalkowa, Antoniowa, Ma- łomierzyc i Ciecierówki załamuj ą si ę w wielu miejscach pod k ątem ostrym. Jest to obszar ewen- tualnego kształtowania, tzn. łagodzenia i wyrównywania granicy polno-le śnej. Obr ęb Marcule tworzy zasadniczo trzy kompleksy, których nazwy podano na pocz ątku pod- rozdziału. Stanowi ą one północno-wschodni ą granic ę przedgórza Gór Świ ętokrzyskich, a kompleks „Główny” stanowi cz ęść wielkiego obszaru tzw. Lasów Ił żeckich, w skład którego wchodz ą równie ż lasy s ąsiaduj ącego (na odcinku 14 km) Nadle śnictwa Starachowice oraz poło żonego dalej na południowy wschód Nadle śnictwa Ostrowiec Świ ętokrzyski. Kompleksy le śne obr ębu Marcule maj ą regularne kształty, a ich granice maj ą przebieg bardziej wyrównany ni ż w przypadku obr ębu Małomierzyce. Urozmaicenie stanowi ą enklawy grun- tów obcej własno ści, np.: wsi Tychów w kompleksie „Seredzice II” oraz ZGM „Z ębiec” i wsi Piotrowe Pole w kompleksie „Głównym”. Cz ęść powierzchni Nadle śnictwa – kompleksy „Polany” i „Seredzice” (I i II) – obj ęta jest wielkoprzestrzenn ą form ą ochrony przyrody jak ą jest Obszar Chronionego Krajobrazu Ił ża- Makowiec. Równie ż kompleks „Polany” (wraz z przyległymi gruntami innych form własno ści) to miejsce zlokalizowania rezerwatu przyrody oraz specjalnego obszaru ochrony w systemie Natura 2000. Dlatego te ż wszelkie działania z zakresu kształtowania granicy polno-le śnej musz ą by ć ostro żne i uwzgl ędnia ć rang ę ochronn ą obszaru i zasady (ograniczenia, zakazy) jakie obowi ązuj ą. Istotny przy omawianiu tego zagadnienia, jest fakt przylegania do zewn ętrznych obrze ży la- sów omawianych obr ębów ró żnej wielko ści i kształtu kompleksów lasów prywatnych. Ponadto znaczna ilo ść działek b ędących w zarz ądzie Nadle śnictwa (stanowi ących znikomy odsetek ogólnej powierzchni) poło żona jest po śród gruntów prywatnych, co sprawia istotne problemy natury gospodarczej, a przede wszystkim ochronnej. Bior ąc pod uwag ę powy ższe nale ży stwierdzi ć, że kształtowanie granicy polno-le śnej jest zagadnieniem zło żonym. Prócz tego rozwi ązanie tego problemu tylko w cz ęś ci le ży w gestii Nadle śnictwa, poniewa ż dotyczy on i innych podmiotów, w tym wła ściwych terytorialnie gmin i instytucji odpowiedzialnych za utworzone w regionie formy ochrony przyrody. Nadle śnictwo, w miar ę mo żliwo ści, powinno d ąż yć do wyrównywania granicy pole-las po- dejmuj ąc np. zalesianie niektórych, b ędących w jego zarz ądzie gruntów ekonomicznych, wykup bądź zamian ę gruntów poło żonych w obr ębie enklaw i półenklaw obcej własno ści, a tak że uczestnictwo w Programie Zwi ększania Lesisto ści Kraju.

8.3. Kształtowanie strefy ekotonowej

Ekoton jest poj ęciem ekologicznym, okre ślaj ącym pas przej ściowy (o ró żnej szeroko ści), wyst ępuj ący na styku dwóch diametralnie ró żnych ekosystemów. Wyznacznikiem tego obszaru jest, wymiana gatunkowa ro ślinno-zwierz ęca; wymiana materii i energii, zachodz ąca pomi ędzy kontaktuj ącymi si ę środowiskami. Strefa ekotonowa odznacza si ę du żym i urozmaiconym bogactwem flory i fauny, gdy ż jest miejscem bytowania wielu gatunków charakterystycznych dla obu środowisk, jak równie ż gatunków tzw. stykowych, których siedlisko ogranicza si ę wył ącznie do tych miejsc. Dla potrzeb hodowli i zagospodarowania lasu nale ży wyró żni ć zewn ętrzne (na - 258 - granicy kompleksów le śnych np. wzdłu ż agrocenoz) i wewn ętrzne (w obr ębie kompleksu np. wzdłu ż dróg le śnych) strefy ekotonowe. Zewn ętrzne obrze że lasu powinno stanowi ć łagodne przej ście od terenu bezle śnego do śro- dowiska le śnego o szeroko ści, co najmniej 10-30 m i powinno składa ć si ę z trzech przenikaj ą- cych si ę wzajemnie stref: - strefa drzewiasta – pas wewn ętrzny o szer. 10-20 m, drzewostan o rozlu źnionym zwarciu z dolnym pi ętrem, podszytem i warstw ą podrostu, - strefa drzewiasto-krzewiasta – środkowy pas o szeroko ści około 5 m, tworzony przez gatunki dolnego pi ętra, o mniejszym zwarciu i nierównomiernym rozmieszczeniu drzew, z bujnym wielogatunkowym podszytem, - strefa krzewiasta - zewn ętrzny pas o szer. 3-5 m, zbudowany z szeregu gat. krzewiastych zmieszanych grupowo.

Do głównych zada ń w zakresie kształtowania zewn ętrznej strefy ekotonowej nale ży zaliczy ć: - użytkowanie za pomoc ą ci ęć o charakterze przer ębowym, stopniowym lub cz ęściowym, pasa drzewostanu o szeroko ści 30-50 m wzdłu ż u żytków rolnych, wód, dróg publicznych, aby trwale spełniał rol ę zewn ętrznej strefy ekotonowej, - wykorzystywanie jak najszerzej istniej ących odnowie ń naturalnych, - wprowadzanie przede wszystkim, drzew i krzewów światło żą dnych, - dąż enie do tego, by zewn ętrzne obrze że lasu oraz lasy wzdłu ż dróg, cieków wodnych, szlaków turystycznych były maksymalnie wypełnione tak, aby drzewa, krzewy i rośliny runa tworzyły barier ę ograniczaj ącą wnikanie niekorzystnych czynników do wn ętrza lasu; powinna ona mie ć budow ę wielowarstwow ą o zwarciu poziomym i pionowym, - przy sztucznym odnowieniu, formowanie tej strefy powinno polega ć na stosowaniu rozlu ź- nionej wi ęź by sadzenia i wprowadzaniu jak najwi ększej liczby gatunków o walorach deko- racyjnych, jak równie ż biocenotycznych, o ró żnej dynamice wzrostu, co zapewni efekt wy- pełnienia przestrzeni drzewostanu w układzie pionowym, zasadniczo liczba gatunków nie powinna jednak przekracza ć 10, - dla krzewów stosowanie zmieszania grupowego, - stosowanie cz ęstszych i silniejszych ci ęć piel ęgnacyjnych.

Wewn ętrzne strefy ekotonowe powinny przyjmowa ć szeroko ści: 5 m – wzdłu ż dróg i linii podziału przestrzennego, 10 m – wzdłu ż szlaków kolejowych, cieków wodnych, Dla ich ukształtowania zaleca si ę: - popieranie gatunków li ściastych, - stosowanie rozlu źnionej wi ęź by sadzenia, - stosowanie intensywniejszych zabiegów piel ęgnacyjnych, w celu utworzenia struktury warstwowej, Strefy te powinny by ć ukształtowane we wszystkich wi ększych kompleksach leśnych. W drzewostanach starszych klas wieku, formowanie strefy ekotonowej powinno by ć prowadzone zasadniczo w okresie odnowienia lasu, jednak poprzedzone silnymi ci ęciami piel ęgnacyjny- mi.

8.4. Ochrona przyrody

Opracowanie „Programu...” ma za zadanie przyczyni ć si ę do pełniejszego poznania aktual- nego bogactwa przyrodniczego obr ębów le śnych Nadle śnictwa Marcule. Nadle śnictwo realizuj ąc zaplanowane zabiegi gospodarcze i ochronne powinno uwzgl ędnia ć wszystkie zalecenia zawarte w rozporz ądzeniach w sprawie ochrony gatunkowej: grzybów z dnia 16 pa ździernika 2014 r. (Dz. U. poz. 1408); ro ślin z dnia 16 pa ździernika 2014 r. (Dz. U. poz. 1409) i zwierz ąt z dnia 6 pa ździernika 2014 r. (Dz. U. poz. 1348). - 259 - W celu zapewnienia i utrzymania odpowiednich warunków życiowych ro ślinom i zwierz ętom obj ętym ochron ą prawn ą, Nadle śnictwo powinno konsekwentnie prowadzi ć działa- nia polegające na:

• wyszukiwaniu i otaczaniu opiek ą cennych drzew oraz innych tworów przyrody żywej i nieo żywionej, • prowadzeniu na bie żą co ewidencji listy gatunków chronionych i rzadkich z uwzgl ędnie- niem miejsc i sposobu wyst ępowania, a tak że siedlisk przyrodniczych, • uwzgl ędnianiu przy wyznaczaniu szlaków zrywkowych miejsc wyst ępowania cennych gatunków, • szkoleniu pracowników, co pozwoli świadomie unika ć zagro żeń dla chronionej fauny i flory, • obejmowaniu ochron ą miejsc wyst ępowania cennych skupisk ro ślin (w porozumieniu z RDOŚ), • wykonywaniu zalece ń ochronnych w obiektach cennych przyrodniczo, a szczególnie w rezerwatach przyrody, • dla ochrony stanowisk ptaków zasiedlaj ących dziuple, w ramach u żytkowania r ębnego i przedr ębnego starszych klas wieku nale ży pozostawia ć martwe drzewa stoj ące gatun- ków li ściastych o pier śnicy co najmniej 20 cm, pojedynczo, grupowo lub w postaci k ęp ekologicznych, • w celu ochrony gatunków rzadkich i zagro żonych chrz ąszczy saproksylicznych stwierdzonych w Nadle śnictwie, w miejscach wyst ępowania nale ży pozostowia ć pniaki oraz ró żne formy drewna martwego, unika ć korowania pnii i stososwania preparatów przyspi- szaj ących rozkład (np. PG IBL), • dla zachowania populacji motyli nale ży pozostawi ć śródle śne fragmenty terenów otwartych (polan,ł ąk,luk), • dla gatunków drapie żnych pozostawia ć drzewa zasiedlone (z gniazdami, równie ż z gniazdami krukowatych), • dla stwierdzonych stanowisk gatunków ssaków z rodziny pilchowatych, nale ży pozostawia ć gatunki biocenotyczne (np.trze śnia), chroni ć gniazda oraz drzewa zasiedlone, utrzyma ć zwarcie koron, • w celu ochrony gatunków nietoperzy nale ży pozostawia ć drzewa dziuplaste, wywiesza ć skrzynki l ęgowe, chroni ć zimowiska, • dla ochrony stanowisk lelka, nale ży na słabych siedliskach borowych prowadzi ć r ębnie zupełne zgodnie z przyj ętym wykazem ci ęć r ębnych, • przeciwdziałaniu szkodnictwu le śnemu, • przestrzeganiu zalece ń wynikaj ących z certyfikacji gospodarki le śnej, w tym w szczególno ści pozostawianie drewna martwego w lesie oraz oceny skutków realizacji czynno ści gospodarczych na walory przyrodnicze, • współpracy z organizacjami ekologicznymi, środowiskami samorz ądowymi w zakresie ochrony przyrody, • nie pogarszaniu stanu siedlisk spełniaj ących kryteria chronionych siedlisk przyrodniczych, • zlokalizowanie i wyznaczenie stref ochronnych dla gatunków wymagaj ących ochrony strefowej, • zachowanie śródle śnych bagien i siedlisk bagiennych (rozdz. 8.1).

Zadania z zakresu ochrony przyrody zestawiono wg wzoru XXIII w zał ączniku do POP.

- 260 - 8.5. Ochrona ró żnorodno ści biologicznej

Informacje na temat ró żnorodno ści biologicznej w lasach Nadle śnictwa zawarte s ą w wykonanych na jego potrzeby opracowaniach, do których nale żą : plan urz ądzenia lasu wraz z programem ochrony przyrody oraz zaktualizowane opracowania glebowo-siedliskowe. Kryteria i wska źniki ró żnorodno ści biologicznej dla lasów polskich budowane s ą na bazie uzgodnie ń europejskich w ramach tzw. „procesu helsi ńskiego” (zapocz ątkowanego w 1993 r. konferencj ą ministerialn ą w Helsinkach). Sformułowano w jego toku 6 głównych kryteriów i szereg wska źników odnosz ących si ę w ró żnym stopniu do ró żnorodno ści biologicznej. Całko- wicie tej problematyce po świ ęcone jest kryterium IV o nazwie: zachowanie, ochrona i odpo- wiednie wzbogacenie biologicznej ró żnorodno ści ekosystemów leśnych. Trzeba pami ęta ć, że szereg wska źników wymaga przygotowania metodyki zbioru i gromadzenia danych, a niekiedy tak że dodatkowych bada ń i testów praktycznych. Informacje na temat ró żnorodno ści biologicznej zawarte s ą w wykonanych opracowaniach, należą do nich: opis ogólny planu urz ądzenia lasu, program ochrony przyrody, prognoza oddziaływania na środowisko projektu planu, opisy taksacyjne, operat glebowo-siedliskowy. Polskie kryteria i wska źniki znajduj ą odzwierciedlenie w postaci reguł, norm i standardów zawartych w szczegółowych dokumentach techniczno-gospodarczych, a tak że obowi ązujących w Lasach Pa ństwowych aktach prawnych. - Ustawa o ochronie przyrody, - Ustawa o lasach, - Zasady Hodowli Lasu, - Instrukcja Ochrony Lasu, - Instrukcja Urz ądzania Lasu,

Wymierne wska źniki ró żnorodno ści biologicznej w Nadle śnictwie to: obszary obj ęte prawn ą ochron ą przyrody: • powierzchnia obszarów NATURA 2000 oraz obszaru chronionego krajobrazu (tabela: 70), • pomniki przyrody (tabela 77), reprezentatywne, rzadkie i wskazane jako siedliska chronione, w tym m.in.: • powierzchnia rezerwatów (tabela 72), • powierzchnia siedlisk przyrodniczych (rozdz. 4.4.), zagro żone gatunki: • liczba chronionych gatunków flory i fauny (tabele: 72, 79-85); biologiczna ró żnorodno ść w lasach produkcyjnych, w tym m.in.: • powierzchnia wył ączonych i gospodarczych drzewostanów nasiennych, bloków upraw pochodnych (rozdz. 3.6.), • zło żono ść gatunkowa, strukturalna, pochodzenie drzewostanów, (tabele: 88-91).

Ochrona ró żnorodno ści biologicznej powinna by ć realizowana na kilku płaszczyznach, i tak: • dla zachowania ró żnorodno ści genowej nale ży d ąż yć do tego by le śny materiał roz- mnożeniowy pochodził z jak najwi ększej liczby drzew matecznych, źródeł nasion i drzewostanów nasiennych (z zachowaniem regionalizacji nasiennej), zgodnie z ustaw ą o le śnym materiale rozmno żeniowym; • dla zachowania ró żnorodno ści gatunkowej w lasach nale ży zwraca ć uwag ę zarówno na skład gatunkowy warstw drzewiastych jak i podszytów oraz runa. W tym celu nale ży d ąż yć do stosowania zalecanych składów odnowieniowych upraw; - 261 - • nie stosowa ć do odnowie ń gatunków obcych, a w przypadku ju ż wyst ępuj ących, ograniczy ć ich udział poprzez ci ęcia piel ęgnacyjne i r ębne; • w celu zachowania ró żnorodno ści ekosystemowej powinno si ę, jak najszerzej, wykorzystywa ć zmienno ść w ramach siedlisk (unikanie schematów), wprowadzając wła- ściwe dla nich gatunki b ądź stosuj ąc zabiegi umo żliwiaj ące powstanie warto ściowe- go odnowienia naturalnego; • w zagospodarowaniu lasu szczególn ą uwag ę nale ży zwróci ć na siedliska podlegające ochronie; • w celu ochrony naturalnych zespołów ro ślinnych nale ży d ąż yć do utrzymania wła- ściwych stosunków wodnych; • w celu restytucji oraz unaturalnienia zespołów ro ślinnych nale ży przyj ąć odpowiedni typ i rodzaj r ębni do zaplanowanego celu hodowlanego - respektuj ącego naturalny skład gatunkowy zbiorowiska, dla zbiorowisk zast ępczych i zniekształconych nale ży prowadzi ć zadania z zakresu przebudowy; • w zakresie ochrony krajobrazu przestrzega ć zapisów (zakazów i nakazów) ustanowionych dla obszaru chronionego krajobrazu. Powy ższe zalecenia znajduj ą swoje odzwierciedlenie w zaprojektowanych dla poszcze- gólnych drzewostanów wskazaniach gospodarczych.

8.6. Martwe drewno

Oprócz wymienionych form ochrony przyrody w lasach nale ży szczególnie zwróci ć uwag ę na zagadnienie pozostawiania martwego drewna, które jest istotnym elementem prawidłowo funkcjonuj ącego ekosystemu le śnego. Stanowi on charakterystyczn ą cech ę lasu naturalnego, w którym zapas pozostawionego drewna jest ogromny. Obecno ść rozkładaj ącego si ę drewna w drzewostanie jest niezmiernie istotna dla funkcjonowania wielu organizmów żywych, Ten wa żny aspekt ochrony przyrody w lasach znalazł odzwierciedlenie w Zasadach Hodowli Lasu, w których wprowadzono zapis o pozostawianiu niektórych drzew do ich fizjologicznej śmierci. Wa żne jest pozostawianie drewna w ró żnej postaci, tzn.: le żą cej, stoj ącej (w tym martwe fragmenty drzew żywych), nieokorowanych pniaków, drzew dziuplastych. Przy czym drzewa stoj ące najlepiej pozostawia ć w miejscach nasłonecznionych. Szczególnie istotne jest pozostawianie martwego drewna w lasach gospodarczych, w fazie rozwojowej: drzewostan dojrzewaj ący i dojrzały. W starszym wieku intensywno ść naturalnego procesu wydzielania si ę drzew wyra źnie maleje, a udział procentowy drewna martwego w stosunku do mi ąż szo ści przyjmuje najmniejsze wartości. Od roku 2005 w Polsce prowadzona jest inwentaryzacja zasobów martwego drewna w lasach wszystkich form własno ści, w ramach Wielkoobszarowej Inwentaryzacji Stanu Lasu, która pozwoli w przyszło ści okre śli ć stan i potrzeby w tym zakresie. W nadle śnictwach RDLP w Radomiu, w maju 2009 roku wdro żono tymczasowe zasady pozostawiania drewna martwego w lesie, okre ślaj ące struktur ę drewna i sposób post ępowania w celu jego zachowania i dalszej depozycji. Do czasu wydania szczegółowych zasad opartych na wiedzy naukowej, nale ży realizowa ć uregulowania wewn ętrzne PGL LP dotycz ące pozostawiania drewna w lesie do naturalnego rozpadu. Na terenie Nadle śnictwa Marcule inwentaryzacji drewna martwego dokonano w oparciu o pomiary na 191 powierzchniach kołowych, zakładanych w drzewostanach od II klasy wieku. Z tego na 82 powierzchniach w obr ębie Małomierzyce i 109 powierzchniach w obr ębie Mar- cule. Wyniki pomiarów przedstawiono w tabeli poniżej. - 262 -

Tabela XXI. Zestawienie mi ąż szo ści drewna martwego

Mi ąż szo ść drewna martwego Typ Powierzchnia Drewno martwych Drewno drzew le żących siedliskowy [ha] drzew stoj ących i fragmentów drzew Razem lasu i złomów martwych m3/ha m3 m3/ha m3 m3/ha m3 1 2 3 4 5 6 7 8 Obręb Małomierzyce BMŚW 1177,96 0,37 432,45 0,46 539,50 0,83 971,94 BMW 39,56 0,14 5,60 0,19 7,54 0,33 13,14 BŚW 282,21 0,20 56,80 0,49 137,70 0,69 194,50 LMŚW 1691,48 1,03 1736,03 0,38 647,02 1,41 2383,06 LMW 75,12 0,14 10,26 0,42 31,67 0,56 41,93 LŚW 421,68 0,94 395,03 0,94 398,16 1,88 793,19 LW 26,95 0,41 11,04 0,40 10,83 0,81 21,87 OL 32,98 0,04 1,40 0,37 12,20 0,41 13,60 OLJ 11,06 0,00 0,00 0,26 2,88 0,26 2,88 Razem obręb 3759,00 0,70 2648,61 0,48 1787,49 1,18 4436,11 Obręb Marcule BMŚW 823,60 0,39 319,61 0,72 594,17 1,11 913,79 BMW 12,72 0,28 3,56 0,80 10,15 1,08 13,71 BS 3,69 0,62 2,28 1,77 6,52 2,39 8,80 BŚW 200,97 0,52 103,63 0,96 192,94 1,48 296,56 LŁ 1,17 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 LMŚW 4025,11 0,57 2312,65 0,74 2966,20 1,31 5278,85 LMW 15,45 0,37 5,70 2,40 37,01 2,77 42,71 LMWYŻŚW 16,05 0,52 8,28 0,98 15,81 1,50 24,08 LŚW 514,95 0,87 448,41 0,70 359,24 1,57 807,65 LW 12,22 0,72 8,84 0,23 2,79 0,95 11,64 LWYŻŚW 12,26 0,21 2,57 0,12 1,43 0,33 4,01 OL 0,83 3,61 3,00 0,00 0,00 3,61 3,00 OLJ 6,57 1,17 7,71 2,51 16,49 3,68 24,20 Razem obręb 5645,59 0,57 3226,25 0,74 4202,75 1,32 7429,00 Ogółem 9404,59 0,62 5874,87 0,64 5990,24 1,26 11865,11 Nadleśnictwo

W Nadle śnictwie Marcule zasoby grubizny drewna martwego ( średnicy powy żej 10 cm bez kory) stanowi ą ok. 0,41 % zasobów drzewnych obj ętych inwentaryzacj ą (tzn. od II klasy wieku). Według danych WISL (2010) średnia zasobno ść drewna martwego w Lasach Pa ństwowych wynosi 1,97 % tj(5,2 m 3/ha (w RDLP Radom 3,29 m 3/ha). W ramach przeprowadzonej inwentaryzacji, zgodnie z przyj ętą metodyk ą nie inwentaryzowano mi ąż szo ści pniaków, które stanowi ą równie ż znaczny rezerwuar drewna martwego. Zgodnie ze standardami FSC (2010) zarz ądzaj ący lasami powinien pozostawi ć w formie k ęp (nie mniejszych ni ż 5 arów), 5 % powierzchni drzewostanów rębnych, przeznaczonych do wyci ęcia do ich naturalnej śmierci i rozkładu drewna. Zasoby martwego drewna umo żliwiaj ące w miar ę naturalne wykształcenie si ę zespołów ksy- lobiontów to poziom powy żej 20 m 3/ha (10% mi ąż szo ści drzewostanu). Taki poziom zasobów martwego drewna powinien wyst ępowa ć przynajmniej w niektórych fragmentach lasu. Kluczo- we jest, by w śród zasobów martwego drewna były reprezentowane grube drzewa stoj ące i grubizna le żą ca, a tak że by zasoby te były ró żnorodne co do gatunków drzew. Celowe jest wy- znaczanie ostoi ksylobiontów. W bie żą cym okresie gospodarczym Nadle śnictwo powinno d ąż yć do akumulacji drewna martwego.

- 263 - 8.7. Lasy wył ączone z u żytkowania

Regionalna Dyrekcja Lasów Pa ństwowych w Radomiu wprowadziła procedury identyfikacji i wył ączania z u żytkowania powierzchni le śnych. Celem wył ączania z u żytkowania jest stwo- rzenie sieci drzewostanów najcenniejszych dla ochrony ró żnorodno ści biologicznej, które dodatkowo w przyszło ści stanowi ć b ędą prób ę porównawcz ą dla lasów gospodarczych. Zgodnie z wytycznymi FSC (2010) odno śnie ekosystemów reprezentatywnych, Zarz ądzaj ą- cy lasami o du żych powierzchniach zachowuje przykłady istniej ących ekosystemów w swym stanie naturalnym, stosownie do zakresu działa ń gospodarczych oraz unikalnego charakteru tych zasobów, a tak że zaznacza na mapach. Takie enklawy i obszary obj ęte ochron ą prawn ą, tam gdzie w planach ich ochrony ustalono tak ą potrzeb ę, s ą wył ączone z u żytkowania. W przypadku terenów le śnych, za ekosystem uznaje si ę typ siedliskowy lasu. Ekosystem referencyjny jest za- chowany w ilo ści nie mniejszej ni ż 1% jego powierzchni w ramach jednostki certyfikowanej. Łączna powierzchnia zachowywanych ekosystemów jest nie mniejsza ni ż 5% powierzchni jednostki certyfikowanej. W Nadle śnictwie Marcule trwaj ą prace nad sporz ądzeniem wykazu drzewostanów wył ączo- nych z u żytkowania. W projekcie planu urz ądzania lasu na lata 2015-2024 zabiegów gospodarczych nie zaplanowano na powierzchni 333,55 ha (200,77 ha w obr ębie Małomierzyce i 132,78 ha w obr ębie Marcule). W dłu ższej perspektywie Nadle śnictwo zamierza nie u żytkowa ć 136,62 ha drzewostanów (głównie na siedliskach podmokłych) w obr ębie Małomierzyce.

Tabela 111. Drzewostany bez zaplanowanych zabiegów gospodarczych Powierzchnia Obr ęb Pododdziały * [ha] 1 2 3 98 bf; 99 c,g,n p; 108 m; 109 d; 111 c; 112 bx,fx,gx,ix,jx,mx,ox; 118 d; 119 c; 120 k; 122 c; 124 k; 127 b.c; 150 fh,j,k; 154 a; 166 l,m,n; 183 d; 184 h,i,l; 187 b; 190 b, f,i,j; 191 l; 192 f,g; 193 a; 214 d,i; 215 a,c,l,m; 200,77 / 216 a,c,i,r,s; 217 g; 218 a; 219 b,d; 220 t, x; 221 l,n; 222 c; 223 b,d,f,i,l; Małomierzyce 136,62* 224 a,b, c, d,g; 225 b,c; 236 i; 237 h; 242 o,z,ax,cxgx,jx; 244 j,lo,t,w,y; 245 ohx; 246 a; 247 a,b,d,f, 248 dg,i,ls; 249 gn; 250 a,b,dp; 251 f; 252 ad,h; 253 af; 255 a,b,di; 256 a; 257 a,ck, l,m,n; 258 ad; 260 i,j,n,p,r,t,w; 265 af; 266 af,h,i,km,p,r,t,wy,ax,cx; 267 ao. 2 d; 5 i; 6 c; 9 a; 10 b,c,j; 11 g; 12 c,d; 16 d; 20 j; 21 i; 22 k; 30 b; 31 b; 33 ax; 38 a; 43 j; 44 c; 58 a; 60 j; 72 a; 75 s; 76 b,m,p; 82 i,j; 91 f,g; 98 d; 118 a; 125 b; 135 h; 140 d,l; 142 b; 142B a; 143 f; 144 l; 146 h; 148 k; 149 r; Marcule 132,78 156 f; 157 a; 164 h; 167 k; 169 n; 173 d; 174 r; 177 a,c,j; 179 am,o,p,sw,y,ax,bx,dxgx,ix; 180 f,l,o,w; 181 bh,jl; 182 ak; 183 a,ct,x,ax; 184 a,cf; 185 aj; 185A af; 186 as; 187 d,i,l,n,t; 188 ad,j; 189 ah,j,n,px; 190 a,b,d,f; 191 a,b. Nadleśnictwo 333,55

( xxx )* drzewostany przewidziane do wyłączenia z użytkowania

8.8. Zasady post ępowania w lasach ochronnych

Regionalna Dyrekcja Lasów Pa ństwowych w Radomiu opracowała „Zasady post ępowania w lasach ochronnych”. Zostały one uwzgl ędnione na wszystkich etapach tworzenia projektu planu urz ądzenia lasu. Poni żej przedstawiono wskazania, które nale ży stosowa ć na etapie realizacji zaplanowanych zada ń gospodarczych w lasach ochronnych Nadle śnictwa. Post ępowanie hodowlane w lasach ochronnych powinno, w jak najszerszym zakresie, uwzgl ędnia ć zasady półnaturalnej hodowli lasu, dostosowanej do okre ślonej kategorii jego ochronno ści, miejscowych warunków siedliskowych i konkretnego zagospodarowywanego obiektu (drzewostanu). Dobór składu gatunkowego jest niezmiernie wa żny. Niezb ędnym jest, aby był on we wszystkich przypadkach optymalnie zróżnicowany oraz w maksymalnym stopniu zgodny z warunkami siedliska. Przy planowaniu składu gatunkowego oraz prowadzeniu odnowie ń w lasach ochronnych trzeba bra ć pod uwag ę struktur ę (budow ę pionow ą, gatunkow ą i for- - 264 - mę zmieszania) przyszłego drzewostanu. W lasach ochronnych nale ży, jak najszerzej, wykorzystywa ć odnowienia naturalne, a w odnowieniach sztucznych korzysta ć z wysoko kwalifi- kowanego materiału siewnego pozyskiwanego w drzewostanach nasiennych wył ączonych i gospodarczych. W Nadle śnictwie Marcule wyró żniono na powierzchni 2906,28 ha nast ępuj ące kategorie ochronno ści: • lasy stanowi ące cenne fragmenty rodzimej przyrody, • lasy wodochronne, • lasy poło żone w granicach administracyjnych miast i w odległości do 10 km od granic administracyjnych miast licz ących ponad 50 tys. mieszka ńców,

Lokalizacja i zestawienia powierzchniowe poszczególnych kategorii ochronno ści i ich kom- pilacji opisano szczegółowo w rozdziale 1 cz ęś ci III elaboratu. Niżej zaproponowano ogólne wytyczne do zagospodarowania poszczególnych kategorii.

a) Lasy stanowi ące cenne fragmenty rodzimej przyrody Sposób zagospodarowania lasu nale ży dostosowa ć do ekologicznych wymaga ń cennych ga- tunków chronionych i rzadkich oraz mo żliwo ści utrzymania lub odtworzenia siedlisk przyrodniczych i innych cennych ekosystemów. W lasach stanowi ących t ę kategori ę ochronno ści nie zaprojektowano żadnych zabiegów.

b) Lasy wodochronne Przy planowaniu działa ń gospodarczych lub ich zaprzestaniu podejmowano indywidualne decyzje kwalifikuj ąc drzewostany do u żytkowania głównego, stosuj ąc przyj ęte zasady. Dla drzewostanów na siedliskach bagiennych nie planowano użytkowania r ębnego. Realizuj ąc zaplanowane zabiegi piel ęgnacyjne nale ży d ąż yć do: - równomiernego rozmieszczenia drzew, co zapewni stabilno ść drzewostanu poprzez silny system korzeniowy, równomiern ą budow ę korony i strzały. - gatunki domieszkowe nale ży dobiera ć, preferuj ąc gatunki gł ęboko ukorzeniaj ące si ę, o małej intercepcji koron i mo żliwie długowieczne, - wzdłu ż cieków wodnych i rzek na siedliskach nizinnych nale ży pozostawia ć nieu żytkowany pas w granicach koryta oraz bezpo średniego s ąsiedztwa 10-20 m.

c) Lasy poło żone w granicach administracyjnych miast i w odległości do 10 km od granic administracyjnych miast licz ących ponad 50 tys. mieszka ńców Zagospodarowanie lasów w terenach zurbanizowanych obejmuje kompleks zabiegów, w których w sposób szczególny uwzgl ędnia si ę: - hodowlane kształtowanie krajobrazu le śnego jako elementu bezpo średniego otoczenia ży- cia, wypoczynku i regeneracji zdrowia ludno ści, uwzgl ędnia ogólne zasady hodowli lasów zali- czonych do lasów ochronnych, a ponadto potrzeb ę zwi ększenia wypoczynkowych i krajobrazowych walorów lasu oraz ograniczenia negatywnego wpływu rekreacji na środowisko; - techniczne zagospodarowanie rekreacyjne lasu polegające na ich wyposa żeniu w obiekty i urz ądzenia zapewniaj ące podstawowe potrzeby wypoczynku ludno ści i ochrony lasów, tworz ą- cych tzw. mał ą architektur ę rekreacyjn ą. Kształtowanie krajobrazu terenów le śnych udost ępnianych dla rekreacji powinno uwzgl ęd- nia ć potrzeb ę zwi ększenia odporno ści drzewostanów na skutki penetracji ludno ści, koncentracji ruchu turystycznego oraz ochron ę wn ętrza lasu. W ci ęciach pielęgnacyjnych nale ży zapewni ć zachowanie zwarcia pionowego w biogru- pach z gatunkami cieniozno śnymi oraz tworzy ć linie widokowe (trasy spacerowe) i małe polany Efektem ci ęć piel ęgnacyjnych powinny by ć estetycznie uformowane biogrupy zło żone z odpowiednio zestawionych gatunków. W lasach podlegaj ących zagospodarowaniu rekreacyjnemu czynno ści gospodarcze zwłasz- cza w zakresie u żytkowania lasu, zrywki i wywozu drewna powinny by ć wykonywane w okresach zmniejszonego nasilenia ruchu turystyczno-wypoczynkowego. - 265 - Prace gospodarcze wykonywane w drzewostanach stanowi ących otulin ę obiektów zabyt- kowych mi ędzy innymi wzdłu ż Starachowickiej Kolejki Dojazdowej, wymagaj ą uzgodnienia z terytorialnie wła ściwym konserwatorem zabytków.

8.9. Edukacja le śna społecze ństwa

Podstawy edukacji le śnej w Lasach Pa ństwowych normuje Zarz ądzenie Nr 57 Dyrektora Generalnego Lasów Pa ństwowych z dnia 9 maja 2003 r. w sprawie wytycznych prowadzenia edukacji le śnej społeczeństwa w Lasach Pa ństwowych. W zwi ązku ze wzrostem oczekiwa ń społecze ństwa, edukacja le śna prowadzona jest głównie w oparciu o Centrum Edukacji Przyrodniczej i Arboretum, które decyzj ą Nadle śniczego s ą jednostkami szczególnymi w regulaminie organizacyjnym Nadle śnictwa. Zgodnie z regulaminem CEP i Arboretum za działania tej jednostki odpowiedzialny jest kierownik wspierany przez po- zostałych pracowników nadle śnictwa, których liczba w miar ę potrzeb si ęga kilkunastu osób rocznie. Działalno ść edukacyjna w Nadle śnictwie Marcule opiera si ę w du żej mierze na współ- pracy z podmiotami, dla których edukacja jest zadaniem statutowym, tj. szkołami wszystkich szczebli. Współpraca ta realizowana jest przez liczne spotkania pracowników słu żby le śnej z dzie ćmi i młodzie żą szkoln ą na lekcjach edukacyjnych głównie w CEP i Arboretum oraz w szkołach. Coraz wi ększy odsetek odwiedzaj ących stanowi ą równie ż osoby dorosłe, które indywidualnie i w zorganizowanych grupach uczestnicz ą w edukacji głownie w dni wolne od pracy. Nadle śnictwo aktywnie wł ącza si ę w ró żne akcje ekologiczne prowadzone w szkołach jak „Świ ęto Ziemi” czy „Sprz ątanie Świata”. Jednocze śnie propaguje własne konkursy i akcje takie jak „Piknik majowy w Puszczy Ił żeckiej”, coroczny konkurs fotograficzny, Festiwal Piosenki Turystycznej Osób Niepełnosprawnych, „Piknik Le śmianowski”. W ci ągu 10 lat Nadleśnictwo współpracowało z miejscowymi parafiami i z 53 placówkami o światowymi. Frekwencja w ró ż- nych formach edukacji osi ągn ęła poziom ponad 14 000 osób rocznie. Nadle śnictwo Marcule znalazło równie ż partnerów do działa ń edukacyjnych w śród lokalnych samorz ądów gminnych oraz organizacji pozarz ądowych. W szczególno ści nale ży podkre śli ć corocznie organizowany w okresie zimowym pobyt dzieci i młodzie ży ze stowarzyszenia „Arka” z Radomia. Ponadto Nadle śnictwo współpracuje z jednostkami Pa ństwowej Stra ży Po żarnej w szczególno ści w podnoszeniu świadomo ści w zakresie bezpiecze ństwa przeciwpo żarowego. Nadle śnictwo wydało równie ż folder przedstawiaj ący i promuj ący walory przyrodnicze la- sów Nadle śnictwa oraz folder-przewodnik po Centrum Edukacji Przyrodniczej i Arboretum. Wa żną pozycj ą wydawnicz ą jest obszerna „Monografia Nadle śnictwa Marcule” wydana z okazji 20 rocznicy reaktywowania Nadle śnictwa. Aktualnie na terenie Nadle śnictwa Marcule znajduj ą si ę nast ępuj ące obiekty słu żą ce edukacji ekologicznej: - ośrodek edukacji le śnej, - izba edukacji le śnej, - ście żka edukacyjna, - le śne wiaty edukacyjne, - arboretum, - inne obiekty (szkółka le śna, rezerwaty przyrody, wie że przeciwpo żarowe, wyłuszczarnia nasion, itp.).

- 266 -

(Fot. Nadle śnictwo)

W zasi ęgu działania Nadle śnictwa (przy zalewie w Ił ży) znajduje si ę o środek wypoczynko- wy, a przez jego tereny przebiegają 2 szlaki turystyczne i 5 tras rowerowych. Istotnym uzupeł- nieniem podejmowanych działa ń w zakresie promocji i edukacji ekologicznej powinien by ć „Program ochrony przyrody dla Nadle śnictwa Marcule”. W tym celu nale ży jego elementy pre- zentowa ć jak najszerzej opinii społecznej. W ramach promocji i edukacji ekologicznej zaleca si ę: - Program Ochrony Przyrody zamie ści ć na stronie internetowej Nadle śnictwa, - publikowa ć informacje o ochronie przyrody w lokalnych i ogólnokrajowych mediach oraz na „ekologicznych” stronach internetowych, - opracowanie dla szczególnie cennych ekosystemów, folderów i tablic informacyjnych, - współprac ę z samorz ądami i organizacjami zajmuj ącymi si ę ochron ą przyrody, - współprac ę ze szkołami w zakresie edukacji le śnej (w aspekcie ochrony przyrody, jak równie ż gospodarowania zasobami le śnymi), - utrzymanie ścieżek i punktów edukacyjnych, a tak że realizacj ę nowych inwestycji w tym zakresie, - aktualizacja i odnawianie tablic edukacyjnych i informacyjnych, - popularyzacj ę wielofunkcyjno ści gospodarki le śnej, z naciskiem na gospodarowanie w aspekcie ekologicznym (funkcje pozaprodukcyjne).

Wszystkie informacje nale ży ujmowa ć i przekazywa ć w sposób przyst ępny, u żywaj ąc jak najmniej terminów stricte fachowych, a je żeli takowe b ędą, to nale ży poda ć ich obja śnienia.

- 267 - 9. Dokumentacja kartograficzna

Mapy przegl ądowe walorów przyrodniczo-kulturowych dla obr ębów le śnych: Mało- mierzyce, Marcule w skali 1 : 25 000; Mapy przegl ądowe obszarów chronionych i funkcji lasu dla obr ębów le śnych: Mało- mierzyce, Marcule w skali 1 : 25 000; Mapy gospodarczo - przegl ądowe rozmieszczenia wybranych ro ślin chronionych z lokalizacj ą siedlisk przyrodniczych dla poszczególnych le śnictw w skali 1 : 10 000.

10. Literatura

Anderwald D. (red.) Sposoby rozpoznawania, oceny i monitoringu warto ści przyrodniczych polskich lasów. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 4 (14): 173-183.

Błaszkowska B, Chylarecki P., Sidło P.O. 2004.”Ostoje ptaków o znaczeniu europejskim w Pol- sce”.

Borowski J. 2006. Metoda okre ślania warto ści przyrodniczej drzewostanów Polski na przykła- dzie chrz ąszczy grzybów nadrzewnych.

Głowci ński Z. i inni,2001: „ Polska czerwona ksi ęga zwierz ąt, kr ęgowce”, PWRiL Warszawa.

Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa wyd. III uzup.

Matuszkiewicz J.M. 1995. Przegl ądowa mapa potencjalnej ro ślinno ści naturalnej Polski w skali 1:300 000. WZKart Warszawa.

Pozna ński R. 2006. Nowa filozofia ochrony przyrody z gospodarowaniem w lasach na zasadach trwało ści i zrównowa żonego rozwoju.

Pozna ński R. 2004. Nowe metody regulacji w urz ądzaniu lasu. Katedra Urz ądzania Lasu. UR w Krakowie.

Rykowski K., Zbro żek P., 1999: „ Przegl ąd polskich kryteriów i wska źników ró żnorodno ści biologicznej w lasach”. W „Ocena wpływu praktyki le śnej na ró żnorodno ść biologiczn ą w lasach w Europie Środkowej. Studium w zakresie polskiej Ustawy o lasach i innych przepisów prawnych”. IBL, Warszawa.

Smole ński M.,: Zagospodarowanie obrze ży lasu – kształtowanie strefy ekotonowe. Katedra Eko- logii i Ochrony Lasu, SGGW.

Zarzycki K., Ka źmierczakowa R. i inni, 1993: „ Polska czerwona ksi ęga ro ślin” , PAN Kraków.

Podstawowe akty prawne i instrukcje: Ustawa z dnia 29 wrze śnia 1991 o lasach (tekst jednolity Dz. U. 2014r. poz. 1153),

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody (tekst jednolity Dz.U. 2013r. poz. 627);

Ustawa z dnia 3. pa ździernika 2008r. o udost ępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społecze ństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (tekst jednolity Dz. U.2013r. 1235),

Dyrektywa Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dyrektywa Siedliskowa);

Dyrektywa Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków(Dyrektywa Ptasia);

- 268 - Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30.11.2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (D.U.UE L 20/7);

Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 pa ździernika 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej ro ślin (Dz. U. z 2014r. poz. 1409);

Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 6 pa ździernika 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierz ąt (Dz. U. z 2014 r. poz. 1348);

Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz.U.2011 nr 25 poz. 133);

Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 pa ździernika 2014 r. w sprawie gatunków dziko wyst ępuj ących grzybów obj ętych ochron ą (Dz. U. z 2014r. poz. 1408);

Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie rodzajów, typów i pod- typów rezerwatów przyrody (Dz.U. 2005 nr 60 poz. 533);

Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków b ędących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a tak że kryteriów wy- boru obszarów kwalifikuj ących si ę do uznania lub wyznaczenia jako obszar Natura 2000 (Dz. U z 2010 nr 77 poz. 510)

Instrukcja sporz ądzania programu ochrony przyrody w nadle śnictwie. Zał ącznik nr 11 do In- strukcji Urz ądzania Lasu. MO ŚNiL, Warszawa 1996

Instrukcja Urz ądzenia Lasu (op. Zbiorowe), PGL, Lasy Pa ństwowe, Warszawa, 2011.

Instrukcja Ochrony lasu (op. Zbiorowe), PGL, Lasy Pa ństwowe, Warszawa, 2012.

Zasady Hodowli Lasu obowi ązuj ące w PGL Lasy Pa ństwowe, Warszawa, 2012. Instrukcja Urz ądzenia Lasu, 2011 , DGLP, Warszawa trony WWW: http://geoserwis.gdos.gov.pl/ http://www.wios.warszawa.pl/ http://www.mwkz.pl/

11. Zał ączniki

- 269 -

Tabela 112. Wykaz pododdziałów, w których zainwentaryzowano siedliska przyrodnicze chronione wraz ze wskazaniami gospodarczymi

Pow. siedliska Pow. Wiek Obszar Kod przyrodniczego Rodzaj Gatunek Wskazania Oddz Wydz. wydzielenia STL gat. Natura 2000 Siedliska w wydzieleniu powierzchni panujący gospodarcze [ha] pan. [ha] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Obr ęb Marcule 9 c Pakosław 6510 2,70 2,70 EPS 9 d Pakosław 6510 4,15 4,15 ELS 9 f Pakosław 6510 1,14 1,14 EN 10 i Pakosław 6510 2,34 2,34 ELS 21 a Pakosław 6510 2,51 2,51 ELS 9 a Pakosław 9170 3,68 3,68 LW DSTAN LP 60 15 b Pakosław 91E0 1,20 2,27 ELS 15 d Pakosław 91E0 1,80 2,10 ELS 15 h Pakosław 91E0 2,39 5,35 EPS 21 b Pakosław 91E0 0,58 1,04 OL DSTAN OL 11 CP, CPP: 1,04 ha 22 a Pakosław 91E0 0,98 2,40 ELS 22 b Pakosław 91E0 1,28 2,40 OL DSTAN OL 6 CP, CPP: 2,40 ha 23 a Pakosław 91E0 0,18 0,18 OL DSTAN OL 9 CP, CPP: 0,18 ha Razem obręb 24,93 32,26

- 270 - Tabela 113. Wykaz pododdziałów, w których zainwentaryzowano cenne płaty roślinności (siedliska przyrodnicze) poza obszarami Natura 2000 wraz ze wskazaniami gospodarczymi

Kod / Pow. Odpowiadaj ący Wiek Wskazania symbol cennych Pow. Rodzaj Gat. Oddz Poddz typ siedliska STL gat. gospodarcze zbioro- płatów wydz. pow. pan. przyrodniczego pan. [ha] wiska roślin. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Obr ęb Małomierzyce 98 b Saf Salicetum albofragilis 2,30 2,30 OL DSTAN OL 44 BRAK WSK 2,30; 98 c Saf Salicetum albofragilis 3,89 3,89 OL DSTAN OL 13 BRAK WSK 3,89; 98 d Saf Salicetum albofragilis 3,17 3,17 OL DSTAN OL 81 BRAK WSK 3,17; 98 f Saf Salicetum albofragilis 1,12 1,12 OL DSTAN OL 61 BRAK WSK 1,12; 99 c Saf Salicetum albofragilis 0,62 0,62 LMW DSTAN OL 69 BRAK WSK 0,62; 99 g Saf Salicetum albofragilis 1,22 1,22 LMW DSTAN OL 62 BRAK WSK 1,22; 99 n Saf Salicetum albofragilis 0,62 0,62 OL DSTAN OL 41 BRAK WSK 0,62; 99 o Saf Salicetum albofragilis 7,45 7,45 OL DSTAN OL 80 BRAK WSK 7,45; 99 p Saf Salicetum albofragilis 1,44 1,44 OL DSTAN OL 80 BRAK WSK 1,44; 119 c Saf Salicetum albofragilis 0,56 0,56 LW DSTAN OL 59 122 c Saf Salicetum albofragilis 2,83 2,83 OL DSTAN OL 66 BRAK WSK 2,83; Niżowe i górskie świeże 152 a 6510 łąki użytkowane eksten 1,54 1,54 Ł sywnie Niżowe i górskie świeże 152 b 6510 łąki użytkowane eksten 0,36 0,36 Ł sywnie Niżowe i górskie świeże 152 g 6510 łąki użytkowane eksten 0,18 0,18 Ł sywnie IIIB 1,62; AGROT 0,50 ; 186 a TC TilioCarpinetum 2,41 2,41 LMŚW DSTAN SO 84 ODNZŁOŻ 0,50; 186 b Saf Salicetum albofragilis 4,02 4,02 OL DSTAN OL 56 TP 4,02; IIIB 4,89; AGROT 1,45; 186 c TC TilioCarpinetum 9,97 9,97 LMŚW DSTAN SO 84 ODNZŁOŻ 1,45; TP 5,08; 186 d TC TilioCarpinetum 4,42 4,42 LMŚW DSTAN SO 74 TP 4,42; IIIB 3,44; AGROT 1,00; 186 f TC TilioCarpinetum 3,44 3,44 LMŚW DSTAN SO 89 ODNZŁOŻ 1,00; 187 b Saf Salicetum albofragilis 1,48 1,48 OL DSTAN OL 52 Calamagrostio 191 l CaQ 0,71 0,71 BMŚW DSTAN DB 62 BRAK WSK 0,71; arundinaceaeQuercetum Calamagrostio 205 j CaQ 1,50 1,50 LMŚW DSTAN DB 69 TP 1,50; arundinaceaeQuercetum Calamagrostio arundin a 206 c CaQ 2,94 2,94 LMŚW DSTAN DB 69 TP 2,94; ceaeQuercetum Calamagrostio arundin a 207 c CaQ 3,52 3,52 BMŚW DSTAN DB 58 TP 3,52; ceaeQuercetum Calamagrostio arundin a 209 f CaQ 2,82 2,82 BMŚW DSTAN DB 47 TP 2,82; ceaeQuercetum Calamagrostio arundin a 209 g CaQ 3,26 3,26 BMŚW DSTAN DB 66 TP 3,26; ceaeQuercetum 214 a TC TilioCarpinetum 10,22 10,22 LMŚW DSTAN SO 70 TP 10,22; 215 a TC TilioCarpinetum 4,20 4,20 LŚW DSTAN SO 84 BRAK WSK 4,20; 215 c TC TilioCarpinetum 7,04 7,04 LŚW DSTAN SO 84 BRAK WSK 7,04; PIEL 0,40; CW 0,40 ; 215 i TC TilioCarpinetum 1,86 1,86 LŚW DSTAN SO 74 TP 1,86; PIEL 1,30; CW 1,30; 215 j TC TilioCarpinetum 4,11 4,11 LŚW DSTAN SO 68 TP 4,11; 215 l TC TilioCarpinetum 2,18 2,18 LW DSTAN GB 47 BRAK WSK 2,18; PIEL 0,85; CW 0,85; 217 b TC TilioCarpinetum 4,12 4,12 LŚW DSTAN SO 79 TP 4,12; PIEL 2,8; CW 2,8; 217 c TC TilioCarpinetum 8,06 8,06 LŚW DSTAN SO 69 TP 8,06; 217 g Saf Salicetum albofragilis 1,18 1,18 OLJ DSTAN OL 81 BRAK WSK 1,18; 218 a Saf Salicetum albofragilis 3,49 3,49 OLJ DSTAN OL 59 BRAK WSK 3,49; PIEL 0,85; CW 0,85; 218 f TC TilioCarpinetum 2,86 2,86 LŚW DSTAN SO 69 TP 2,86;

- 271 -

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 218 i TC TilioCarpinetum 1,08 1,08 LW DSTAN DB 70 TP 1,08; 219 b TC TilioCarpinetum 1,09 1,09 LW DSTAN SO 69 BRAK WSK 1,09; 219 c TC TilioCarpinetum 4,72 4,72 LŚW DSTAN SO 69 PIEL 1,4; TP 4,72; 219 d TC TilioCarpinetum 2,35 2,35 LW DSTAN DB 64 BRAK WSK 2,35; PIEL 0,75; CW 0,95; 219 f TC TilioCarpinetum 2,07 2,07 LMŚW DSTAN DB 21 CP 1,12; CPP 1,12; IIIA 10,46; AGROT 3,15; 221 a TC TilioCarpinetum 19,52 19,52 BMŚW DSTAN SO 84 ODNZŁOŻ 3,15; TP 9,06; 221 d TC TilioCarpinetum 7,74 7,74 BMŚW DSTAN SO 79 TP 7,74; Calamagrostio arundin a 228 c CaQ 4,98 4,98 LŚW DSTAN DB 69 TP 4,98; ceaeQuercetum Calamagrostio arundin a 229 b CaQ 2,58 2,58 LŚW DSTAN DB 72 TP 2,58; ceaeQuercetum IVD 4,57; AGROT 1,50; 229 d AP Abietetum polonicum 4,57 4,57 LŚW DSTAN SO 85 ODNZŁOŻ 1,50; IVD 3,02; AGROT 0,90; 229 f AP Abietetum polonicum 3,02 3,02 LŚW DSTAN SO 90 ODNZŁOŻ 0,90; CP 1,00; 229 g AP Abietetum polonicum 3,14 3,14 LŚW DSTAN SO 80 CP 0,90; TP 3,14; 229 h AP Abietetum polonicum 2,49 2,49 LŚW DSTAN JD 95 TP 2,49; IVD 2,76; AGROT 0,85; 229 i AP Abietetum polonicum 2,76 2,76 LŚW DSTAN SO 81 ODNZŁOŻ 0,85; CP 0,8; IVD 5,86; AGROT 1,20; 229 j AP Abietetum polonicum 5,86 5,86 LŚW DSTAN JD 101 ODNZŁOŻ 1,20; PIEL 1,20; CW 1,20; Calamagrostio arundin a 230 c CaQ 2,85 2,85 LMŚW DSTAN DB 56 TP 2,85; ceaeQuercetum IVD 3,59; CW 0,75; 234 b AP Abietetum polonicum 3,59 3,59 LŚW DSTAN JD 120 CP 0,75; 234 c AP Abietetum polonicum 0,68 0,68 LMŚW DSTAN SO 56 TP 0,68; IVD 2,49; AGROT 0,75; Abietetum p 234 d AP 2,49 2,49 LŚW DSTAN OS 50 ODNZŁOŻ 0,75; olonicum CP 0,8; 234 f AP Abietetum polonicum 1,79 1,79 LŚW DSTAN JD 85 TP 1,79; 234 g AP Abietetum polonicum 3,96 3,96 LŚW DSTAN JD 70 TP 3,96; 234 h AP Abietetum polonicum 10,91 10,91 LŚW DSTAN JD 100 CP 3,3; TP 10,91; AGROT 0,90; 234 j AP Abietetum polonicum 1,84 1,84 LŚW DSTAN DB 75 ODNIIP 0,90; PIEL 0,40; AGROT 4,00; 235 a AP Abietetum polonicum 19,37 19,37 LŚW DSTAN JD 100 ODNIIP 4,00; TP 19,37; 235 b AP Abietetum polonicum 3,94 3,94 LŚW DSTAN DB 64 TP 3,94; 235 c AP Abietetum polonicum 6,47 6,47 LŚW DSTAN JD 95 TP 6,47; 235 d AP Abietetum polonicum 7,62 7,62 LŚW DSTAN JD 95 CP 2,8; TP 7,62; IVD 3,6; PIEL 1,70; 235 f AP Abietetum polonicum 3,60 3,60 LMŚW DSTAN JD 130 CW 1,70;; IVD 1,24; PIEL 0,50; 235 g AP Abietetum polonicum 1,24 1,24 LŚW DSTAN JD 110 CW 0,50; 237 h Saf Salicetum albofragilis 1,47 1,47 LW DSTAN OL 59 BRAK WSK 1,47; 238 b AP Abietetum polonicum 3,64 3,64 LŚW DSTAN JD 110 IVD 3,64; CP 1,50; IVD 4,97; AGROT 1,50; 238 c AP Abietetum polonicum 4,97 4,97 LŚW DSTAN JD 105 ODNZŁOŻ 1,50; IIIB 4,40; AGROT 0,80; 238 d AP Abietetum polonicum 4,40 4,40 LŚW DSTAN SO 94 ODNZŁOŻ 0,80; CP 2,00; 238 f AP Abietetum polonicum 4,78 4,78 LŚW DSTAN DB 80 TP 4,78; 238 g AP Abietetum polonicum 6,23 6,23 LMŚW DSTAN SO 80 IVD 6,23; CP 2,4; 238 h AP Abietetum polonicum 2,26 2,26 LMŚW DSTAN SO 65 CP 1,00; TP 2,26; 238 i AP Abietetum polonicum 0,90 0,90 LMŚW DSTAN DB 65 TP 0,90; IVD 0,70; AGROT 0,35; 238 j AP Abietetum polonicum 0,70 0,70 LŚW DSTAN OL 80 ODNZŁOŻ 0,35; Niżowe i górskie świeże 238 k 6510 łąki użytkowane eksten 1,02 1,02 Ł sywnie

- 272 -

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Niżowe i górskie świeże 238 l 6510 łąki użytkowane eksten 1,54 1,54 Ł sywnie Niżowe i górskie świeże 238 m 6510 łąki użytkowane eksten 1,31 1,31 Ł sywnie 241 c Saf Salicetum albofragilis 2,08 2,08 LW DSTAN OL 69 TP 2,08; IIIA 2,31; AGROT 0,70; 243 b Saf Salicetum albofragilis 2,31 OLJ DSTAN OL 68 1,50 * ODNZŁOŻ 0,70; 243 c Saf Salicetum albofragilis 1,72 1,72 OL DSTAN OL 51 TP 1,72; RAZEM obręb 293,95 294,76 Obr ęb Marcule Calamagrostio arundinac e 2 d CaQ 0,89 0,89 LMŚW DSTAN DB 83 aeQuercetum Quercetum pubescenti 5 i Qpp 2,42 2,42 LMŚW DSTAN SO 113 petraeae Quercetum pubescenti 6 c Qpp 7,33 7,33 LMŚW DSTAN SO 103 petraeae Quercetum pubescenti 12 c Qpp 9,02 9,02 LMŚW DSTAN SO 113 petraeae Quercetum pu bescenti 12 d Qpp 9,01 9,01 LMŚW DSTAN SO 113 petraeae 15 s TC TilioCarpinetum 2,97 2,97 LMŚW DSTAN SO 63 TP 2,97; 16 d Saf Salicetum albofragilis 1,06 1,06 LW DSTAN OL 63 20 a TC TilioCarpinetum 2,90 2,90 LMŚW DSTAN SO 32 TW 2,9; 21 d LpF Luzulo piloseFagetum 1,77 1,77 LMŚW DSTAN SO 86 IIA 1,77; 24 a TC TilioCarpinetum 1,22 1,22 LMŚW DSTAN SO 78 TP 1,22; 24 c TC TilioCarpinetum 3,46 3,46 LMŚW DSTAN DB 40 TW 3,46; IIIB 9,77; AGROT 2,90; 26 c TC TilioCarpinetum 9,77 9,77 LMŚW DSTAN SO 93 ODNZŁOŻ 2,90; 29 r CP CladonioPinetum 0,69 * 1,37 BŚW DSTAN SO 46 TP 1,37; 29 s CP CladonioPinetum 1,90 * 4,74 BŚW DSTAN SO 21 TW 4,74; 29 t CP CladonioPinetum 1,25 1,25 BMW DSTAN SO 33 TW 1,25; Niżowe i górskie świeże łąki 33 a 6510 1,21 1,21 Ł użytkowane ekstensywnie Niżowe i górskie świeże łąki 33 f 6510 2,35 2,35 PS użytkowane ekstensywnie Niżowe i górskie świeże łąki 33 h 6510 0,12 0,12 PS użytkowane ekstensywnie 33 ax LpF Luzulo piloseFagetum 0,55 0,55 LMŚW DSTAN BK 68 Niżowe i górskie świeże łąki 42 c 6510 1,56 1,56 Ł użytkowane ekstensywnie Niżowe i górskie świeże łąki 46 b 6510 1,25 1,25 Ł użytkowane ekstensywnie 49 c CP CladonioPinetum 2,09 2,09 BŚW DSTAN SO 45 TP 2,09; 49 d CP CladonioPinetum 4,28 4,28 BŚW DSTAN SO 33 TW 4,28; Calamagrostio arundinac e 52 k CaQ 2,17 2,17 LMŚW DSTAN DB 68 TP 2,17; aeQuercetum 52 m LpF Luzulo piloseFagetum 1,69 1,69 LMŚW DSTAN BK 70 TP 1,69; 52 o LpF Luzulo piloseFagetum 2,16 2,16 LMŚW DSTAN BK 70 TP 2,16; Calamagrostio arundinac e 52 r CaQ 2,02 2,02 LMŚW DSTAN DB 43 TP 2,02; aeQuercetum Calamagrostio arundinac e 53 d CaQ 2,17 2,17 LMŚW DSTAN DB 70 TP 2,17; aeQuercetum Calamagrostio arundinac e 53 g CaQ 6,13 6,13 LMŚW DSTAN DB 63 TP 6,13; aeQuercetum 53 h LpF Luzulo piloseFagetum 3,03 3,03 LMŚW DSTAN BK 70 TP 3,03; 56 d LpF Luzulo piloseFagetum 5,24 5,24 LMŚW DSTAN BK 70 TP 5,24; 56 i TC TilioCarpinetum 1,98 1,98 LMŚW DSTAN JD 65 TP 1,98; 60 j Saf Salicetum albofragilis 2,05 2,05 LMW DSTAN OL 47 starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne 60 l 3150 0,37 0,37 ZBIORNIK ze zbiorowiskami Nymphe ion i Potamion

- 273 -

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 61 m Saf Salicetum albofragilis 1,20 1,20 LŁ SUKCESJA CZM 62 b Saf Salicetum albofragilis 4,23 4,23 LMW SUKCESJA CZM 67 c Lpf Luzulo piloseFagetum 2,66 2,66 LMŚW DSTAN BK 68 TP 2,66; 76 b Saf Salicetum albofragilis 1,17 1,17 LŁ DSTAN OL 58 76 d TC TilioCarpinetum 3,08 3,08 LMŚW DSTAN SO 78 TP 3,08; Niżowe i górskie świeże łąki 76 g 6510 0,97 0,97 Ł użytkowane ekstensywnie Niżowe i górskie świeże łąk i 76 h 6510 0,47 0,47 Ł użytkowane ekstensywnie IIIB 4,65; AGROT 1,40; 79 h TC TilioCarpinetum 4,65 4,65 LMŚW DSTAN SO 83 ODNZŁOŻ 1,40; Calamagrostio arundinac e 82 b CaQ 2,67 2,67 LMŚW DSTAN DB 65 CP 0,23; TP 2,67; aeQuercetum 83 b TC TilioCarpinetum 1,25 1,25 LMŚW DSTAN SO 73 TP 1,25; 87 h TC TilioCarpinetum 3,28 3,28 LMŚW DSTAN SO 73 TP 3,28; 92 g TC TilioCarpinetum 1,55 1,55 LMŚW DSTAN SO 78 TP 1,55; 96 b TC TilioCarpinetum 1,90 1,90 LMŚW DSTAN SO 51 TP 1,90; 96 c TC TilioCarpinetum 2,38 2,38 LMŚW DSTAN SO 40 TP 2,38; IIIB 16,60; AGROT 5,00; 102 a TC TilioCarpinetum 21,93 21,93 LMŚW DSTAN SO 88 ODNZŁOŻ 5,00; TP 5,33; 102 c TC TilioCarpinetum 20,22 20,22 LŚW DSTAN SO 73 TP 20,22; 102 f TC TilioCarpinetum 4,29 4,29 LMŚW DSTAN DB 55 TP 4,29; 103 b LpF Luzulo piloseFagetum 2,90 2,90 LŚW DSTAN BK 68 TP 2,90; 106 a TC TilioCarpinetum 4,89 4,89 LMŚW DSTAN DB 56 TP 4,89; 107 a TC TilioCarpinetum 4,23 4,23 LMŚW DSTAN SO 79 TP 4,23; 109 b TC TilioCarpinetum 1,44 1,44 LMŚW DSTAN SO 71 TP 1,44; IIIB 2,48; AGROT 0,75; 116 b TC TilioCarpinetum 2,48 2,48 LMŚW DSTAN SO 88 ODNZŁOŻ 0,75; 118 a LpF Luzulo piloseFagetum 8,17 8,17 LŚW DSTAN BK 68 IIIB 7,73; AGROT 2,30; 118 b TC TilioCarpinetum 7,73 7,73 LMŚW DSTAN SO 85 ODNZŁOŻ 2,30; 125 b TC TilioCarpinetum 2,08 2,08 LŚW DSTAN GB 60 Calamagrostio arundinac e 127 h CaQ 2,03 2,03 LMŚW DSTAN DB 83 TP 2,03; aeQuercetum Calamag rostio arundinac e 128 c CaQ 2,40 2,40 LMŚW DSTAN DB 88 TP 2,40; aeQuercetum Calamagrostio arundinac e 128 k CaQ 1,39 1,39 LMŚW DSTAN DB 78 TP 1,39; aeQuercetum 136 b TC TilioCarpinetum 3,22 3,22 LMŚW DSTAN SO 75 TP 3,22; 142 b LpF Luzulo piloseFagetum 0,82 0,82 LMŚW DSTAN BK 75 144 j TC TilioCarpinetum 1,38 1,38 LŚW DSTAN SO 65 TP 1,38; 148 k Saf Salicetum albofragilis 1,17 1,17 OLJ DSTAN OL 103 Calamagrostio arundinac e 150 b CaQ 4,31 4,31 LŚW DSTAN DB 68 TP 4,31; aeQuercetum Calamagrostio arundinac e 152 d CaQ 6,58 6,58 LŚW DSTAN DB 85 TP 6,58; aeQuercetum 152 f TC TilioCarpinetum 1,70 1,70 LŚW DSTAN DB 68 TP 1,7; Calamagrostio arundinac e 152 h CaQ 4,89 4,89 LŚW DSTAN DB 83 TP 4,89; aeQuercetum Calamagrostio arundinac e 153 i CaQ 3,48 3,48 LŚW DSTAN DB 83 TP 3,48; aeQuercetum 173 d Saf Salicetum albofragilis 1,99 1,99 OLJ DSTAN OL 103 173 k Saf Salicetum albofragilis 0,32 * 3,21 LMŚW DSTAN SO 118 IVA 3,21; ODN ZŁOŻ 1,50; 174 a Saf Salicetum albofragilis 5,38 LMŚW DSTAN JD 105 0,54 * CP 1,10; Calamagrostio arundinac e 182 f CaQ 0,25 0,25 LMŚW DSTAN DB 60 aeQuercetum Calamagrostio arundinac e 182 g CaQ 0,39 0,39 LMŚW DSTAN DB 60 aeQuercetum Calamagros tio arundinac e 182 h CaQ 0,44 0,44 LMŚW DSTAN DB 55 aeQuercetum RAZEM obręb 247,20 258,45 * - siedlisko wyst ępuje na cz ęś ci wydzielenia lub punktowo - 274 -

Tabela nr XXIII. Zestawienie zadań z zakresu ochrony przyrody w Nadleśnictwie Marcule

Ogólna charakterystyka wym o Zadania z zakresu ochrony przyrody Lokalizacja 1) zbioru drzewosta gów ochronnych w zbiorze oraz przewidywane metody ich realizacji Lp. nów o jednakowych zadaniach drzewostanów 2) o jednakowych fakultatywne ochronnych zadaniach z zakresu ochrony obligatoryjne (wskazania ochronne) przyrody 1 2 3 4 5 Rezerwaty przyrody 1 „Piotrowe Pole” obręb Marcle : Zachowanie starodrzewia m o brak Utrzymanie dobrego stanu san i 135 h, 157a,~d drzewiowego do jego naturalnej tarnego drzewostanu śmierci. Pozostawienie drewna martwego. Niedopuszczenie do zmiany stosunków wodnych i degradacji siedlisk. 2 „Dąbrowa Polańska” zachowanie i renaturalizacja brak Zachowanie właściweg o zwa rcia. obręb Marcule: „świetlistej dąbrowy” Usuwanie podszytu. 5 i,~d,~f, 6 c,~a,~b,~g, Ochrona bierna. 12 c,d,~a,~c,~d,~g; Obszar Chronionego Krajobrazu – Iłża Makowiec 3 obręb Marcule: Zachowanie obszaru p owinno brak Zakaz niszcz enia środow iska. 180; 178; 179 ag; 180 al zapewnić stan równowagi ekolo Zakaz lokalizacji obiektów szko gicznej systemów przyrodni dliwych dla środowiska. czych. PLH 260038 (OZW ) „Uroczyska Lasów Starachowickich” 4 obręb Marcule: Celem obszaru jest zachow anie brak Utrzymanie dobrego stanu san i 173 o,~i; 174 js,~f,~j,~l,~m naturalnej struktury ekologicznej tarnego drzewostanów drzewostanów i mikrobiotopów Maksymalne wykorzystanie licznych gatunków saproksylo odnowień naturalnych biontycznych Pozostawienie drewna martwego. Niedopuszczenie do zmiany stosunków wodnych i degradacji siedlisk. PLH 140015 (OZW ) „Pakosław” 5 obręb Marcule: Zagrożeniem dla tego obsz aru Niedopuszczenie do brak 9 af,~a; 10 a,b,d,gi,~b~d,~g; jest przesuszenie terenu, zara zmiany stosunków 11 g,~f,~i; 15 a,b,d,f,h,j; 21 a,b; stanie łąk i pastwisk, zmiana wodnych i degradacji 22 a,b,~f; 23 a,~d,~f użytków zielonych na rolne siedlisk. Zapobieganie zara staniu łąk i pastwisk poprzez wykaszanie. Pomniki przyrody 6 obręb Małomierzyce: Nie doprowadzać do możliw ości brak Nie prowadzić w pobliżu obie ktu 99 r uszkodzenia. czynności mogących doprowadzić obręb Marcule: do jego uszkodzenia. 82 b,c; 103 b; 142 B d W razie konieczności, uzgodnie niu z odpowiednimi służbami przeprowadzić czynności konser watorskie Użytki ekologiczne 7 obręb Marcule: Celem tej formy ochrony jest brak Niedopuszczenie do zmiany 140 n,o zachowanie terenów podmo stosunków wodnych i degradacji kłych będących siedliskiem siedlisk. bytowania wielu gatunków roślin i zwierząt 8 obręb Marcule: Celem tej formy ochrony jest Uregulowanie syt u Niedopuszczenie do zmiany 9 cf; 10 i; 15 ad,hn,p; 21 a; 22 a zachowanie terenów podmo acji prawnej obsza stosunków wodnych i degradacji kłych będących siedliskiem ru. (Korekta wykazu siedlisk. bytowania wielu gatunków roślin działek stanowiących i zwierząt użytek ekologiczny)

1) - Lokalizacja zgodna z wizualizacj ą na mapie obszarów chronionych i funkcji lasu 2) - Dotyczy równie ż siedlisk niele śnych, poło żonych na gruntach zarz ądzanych przez Nadle śnictwo lub w ich bezpo średnim s ąsiedztwie