Bangor University DOCTOR OF PHILOSOPHY Ei phwer ni phaid: gwragedd ym myd baledi'r 19eg ganrif Jones, Gwawr Award date: 2010 Awarding institution: Bangor University Link to publication General rights Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ? Take down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Download date: 06. Oct. 2021 Ers canrifoedd, mae dyn wedi bod yn cofnodi ac yn croniclo hanes ei gymdeithas a’r byd o’i amgylch. Cronicl hanesyddol, cymdeithasol yw byd y faled yn ei hanfod. Wrth reswm, mewn unrhyw gyfnod daw llenorion a cherddorion dan ddylanwad ffactorau sy’n unigryw i’r cyfnod, boed yn ffactorau cymdeithasol, economaidd neu ddiwylliannol. Ni ellir diystyrru’r newid aruthrol a geir mewn canrif, ac mae’r bedwaredd ganrif ar bymtheg yn gyfoeth o ddatblygiadau a newidiadau arloesol; y newid a’r bwrlwm cymdeithasol hwnnw sy’n denu sylw’r baledwyr gan gynnig storfa eang o themâu a deunydd i greu cronicl hanesyddol sy’n ddrych i fywyd yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Felly, er mwyn deall a gwerthfawrogi pwysigrwydd y baledi rhaid deall eu cyd-destun hanesyddol, deall y newid mewn cymdeithas, a’r newid ym meddylfryd y Cymry. Yna cawn adlewyrchiad clir yn nrych y baledwyr. Yn ddiau, bu’r 19eg ganrif yn gyfnod o newid eithriadol i’r boblogaeth gyfan; i’r uchelwyr Seisnig a’r Cymry gwerinol fel ei gilydd. Bu’r Chwyldro Diwydiannol yn allweddol wrth lywio bywyd y Cymry yn y 19eg ganrif. Yn hytrach na byw a gweithio ar dir y fferm yng nghefn gwlad amaethyddol Cymru, datblygodd y cartref a’r gwaith yn ddau fyd ar wahân wrth i’r boblogaeth dyrru i’r trefi i chwilio am gyflogaeth yn y ffatrïoedd ac ym myd diwydiant.1 Yn ôl Robert Owen Jones: Ar ddechrau’r ganrif, gwlad amaethyddol oedd Cymru, ac amcangyfrifir bod tri chwarter y boblogaeth ynghlwm wrth amaethu ac economi bywyd gwledig. Erbyn diwedd y ganrif, roedd y ffigwr hwn wedi cwympo i 6.9%.2 1 Am gyfrolau sy’n ymwneud â’r gymdeithas Gymreig yn y 19eg ganrif, gweler: Gareth Williams, Valleys of Song, Music and Society in Wales 1840-1914 (Cardiff, 1998); R. R. Davies & Geraint H. Jenkins (gol.), From Medieval to Modern Wales: Historical Essays in Honour of Kenneth O. Morgan and Ralph A. Griffiths (Cardiff, 2004); David Egan, Pobl, Protest a Gwleidyddiaeth: Mudiadau Poblogaidd yng Nghymru’r Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg, cyf. Catrin Stevens (Llandysul, 1988) 2 Robert Owen Jones, Hir Oes i’r Iaith – Agweddau ar Hanes y Gymraeg a’r Gymdeithas (Llandysul, 1997), 240 1 Bu datblygiadau chwyldroadol ym maes trafnidiaeth ac yn benodol y rheilffyrdd a chyda gwellhâd mor sylweddol ym myd trafnidiaeth, cafwyd datblygiadau aruthrol mewn meysydd eraill megis hamdden a gwyliau ac roedd pobl yn araf ehangu’u gorwelion. Yng nghyd-destun y faled, bu’r datblygiad hwn yn drobwynt pwysig. Wrth i bobl deithio o le i le ar hyd a lled y wlad, golygai hynny bod newyddion hefyd yn teithio o le i le yn llawer cynt nag o’r blaen. Roedd yn drobwynt a oedd yn ffarwelio i raddau â’r hen faledwyr crwydrol ac yn agor y llifddorau i ddatblygiad y wasg argraffu a newyddiaduraeth fel cyfrwng gohebu newyddion yn hytrach na dull traddodiadol y baledwyr o’u trosglwyddo ar gân mewn ffeiriau, tafarndai a marchnadoedd. Ceid dewis ehangach o adloniant a’r ‘syniad o dreulio min nos mewn llofft stabal yn llai atyniadol.’3 Ond ar y llaw arall, bu’r gwelliannau hyn i’r ffyrdd yn elfen ganolog ym mhrotestiadau Beca a bu’r tollbyrth di-ri yn fwrn ar dlodion cefn gwlad gorllewin Cymru. Yn ei dro felly, darparodd y newidiadau hyn gyfoeth o ddeunydd parod ar gyfer y baledwyr i’w adrodd ledled y wlad. Dylid cofio yn ogystal yr arferai’r baledwyr werthu baledi taflennol fel dull o ledaenu neges neu farn gymdeithasol arbennig. Byddai’r datblygiadau hyn ym maes trafnidiaeth felly yn ffactor gadarnhaol er gwaethaf yr elfennau negyddol. Ehangid gorwelion y Cymry’n ogystal o ganlyniad i’r datblygiadau technolegol hyn ym maes trafnidiaeth a olygai felly y cyrhaeddai dylanwadau o Loegr a gweddill y Deyrnas Gyfunol, a hefyd o gyfeiriadau ehangach megis Ewrop a’r Mudiad Rhamantaidd. Ni ellir anghofio chwaith am y newid mawr a fu ym mywyd ysbrydol Cymru. Yn sicr, gwelwyd gwrthdrawiad rhwng credoau traddodiadol crefyddol a thechnoleg ac adloniant cyn y 19eg ganrif. Yn y ganrif flaenorol, daeth y credoau hyn wyneb yn 3 Dafydd Owen, I Fyd y Faled (Dinbych, 1986), 116 2 wyneb â themâu ysgafn, masweddus gydag anterliwtwyr fel Twm o’r Nant a Huw Jones o Langwm yn cystadlu â neges grefyddol emynwyr fel William Williams, Pantycelyn.4 5 ...gellir yn rhwydd alw’r bedwaredd ganrif ar bymtheg yn oes twf a dylanwad Anghydffurfiaeth fel grym crefyddol a chymdeithasol yng Nghymru... Yn ystod hanner cyntaf y ganrif amcangyfrifir i’r Ymneilltuwyr ar gyfartaledd agor un capel newydd bob wyth niwrnod. Cynrychiolai hyn weithgarwch aruthrol gan gynnwys ymateb cyflym i anghenion crefyddol, ysbrydol a chymdeithasol y cymunedau newydd yn yr ardaloedd diwydiannol.6 Roedd y 19eg ganrif yn ganrif chwyldroadol; cyfnod chwyldroadol yn ddemograffig, yn dechnolegol ac yn grefyddol.7 Ond rhaid cofio fod y newidiadau cymdeithasol hyn yn gwahaniaethu o fewn y boblogaeth, nid yn unig rhwng dwy haen o fewn cymdeithas, ond hefyd rhwng gwryw a benyw. Y dyn sydd wedi hoelio sylw’r hanesydd yn draddodiadol, ond wrth i’r 19eg ganrif gerdded yn ei blaen, datblygodd y ferch yn gymdeithasol, yn wleidyddol ac yn ddiwylliannol. Cafodd ei dylanwadu gan yr un newidiadau â’r dyn, ond fe’i dylanwadwyd mewn modd gwahanol iawn i’r dyn.8 Wrth symud i’r trefi diwydiannol o gefn gwlad lle’r oeddynt yn byw bywyd unig ac ynysol, daeth y gwragedd at ei gilydd a sefydlu’r arfer o glebran o flaen y tŷ a hel clecs am unrhyw beth a aethai â’u bryd. Wrth drafod a siarad â’i gilydd, roedd yn 4 Canai anterliwtwyr megis Twm o’r Nant (Thomas Edwards) a Huw Jones ar themâu a ymdriniai â delweddau anllad o’r ferch ifanc a rhywioldeb a geir yn y ffigwr fenwyaidd; ffaith a gythruddodd weinidogion y cyfnod. Am ragor o wybodaeth am Thomas Edwards, gweler Dafydd Glyn Jones, Canu Twm o’r Nant (Bangor, 2010); Wyn Griffith, Twm o’r Nant (Thomas Edwards), 1739-1810 (Cardiff, 1953) 5 Gweler ysgrif Derec Llwyd Morgan, ‘Williams Pantycelyn: Sylwadau ar ystyr a diben ei waith’, yn J. E. Caerwyn Williams (gol.), yn Ysgrifau Beirniadol VIII (Dinbych, 1974) 6 Robert Owen Jones, Hir Oes i’r Iaith – Agweddau ar Hanes y Gymraeg a’r Gymdeithas (Llandysul, 1997), 251-2 7 Gweler y cyfrolau canlynol am ragor o wybodaeth am gyd-destun cymdeithasol y cyfnod: Robert Pope, Religion and National Identity (Cardiff, 2001); William Gibson, Church, State and Society 1760−1850 (New York, 1994) 8 Trowch at y ffynhonnell ganlynol am ragor o hanes y wraig yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg: Angela V. John, Our Mothers’ Land – Chapters in Welsh Women’s History 1830–1939 (Cardiff, 1991) 3 gyfrwng i fynegi’u teimladau am fywyd a’u galluogi i sylweddoli a wynebu realiti eu bywyd heb bleidlais, heb hawliau, ac fel y rhyw israddol. Yn ddiamheuol, bywyd anodd oedd bywyd merched y dosbarth gweithiol yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg; un cylch mawr o waith a chaledwch.9 Ei rôl disgwyledig oedd gweithio fel morwyn mewn fferm neu weithio yn un o ffatrïoedd mawr y trefi diwydiannol cyn priodi a magu teulu. Fel gwraig y tŷ, disgwylid iddi gadw dau ben llinyn ynghyd a thalu dyledion fel y Degwm, rhoi bwyd ar y bwrdd a dilladu ei theulu tra bod ei gŵr yn mynd allan i weithio. Roedd disgwyl iddi fod yn driw i’w gŵr bob amser heb ei gwestiynu na’i herio gan dderbyn mai ef oedd pennaeth y cartref, fel y dengys y dyfyniad canlynol gan un o ohebwyr y cylchgrawn Cymraeg Y Gymraes ym 1850. Os dygwydd i’ch gŵr ddyfod adref yn lled anhwylus, peidiwch a gwneud gwynepryd brawychus a gofyn iddo, ‘beth yw y mater arnoch’. Peidiwch a’i syfrdanu; os bydd eisiau i chi wybod, bydd yn sicr o ddywedyd wrthych... Peidiwch a gadael iddo gael allan fod coler ei grys heb fotwm bob wythnos. Y mae hyn yn mynych gynhyrfu tymhestloedd teuluaidd... Gwnewch y coleri mor gymhwys ag y byddo modd, ag os na byddant yn hollol fodloni, cofiwch fod caniatâd i ddynion rwgnach am goleri eu crysau.10 Drwy gaethiwo’r ferch i’r cartref, gellid honni y’i rhwystrid rhag datblygu’n emosiynol ac yn gymdeithasol a byddai’r iselder ysbryd a phroblemau seicolegol yn eu tro felly yn datblygu’n salwch meddyliol a chorfforol. Heb amheuaeth, roedd yn straen aruthrol; straen a oedd yn ormod i rai, a cheisient ddod o hyd i ddihangfa oddi 9 http://www.localhistories.org/vicwomen.html Chwiliwyd 10.11.09 10 Dyfynnwyd yn Sian Rhiannon Williams, ‘The True “Cymraes”: Images of Women in Women’s Nineteenth-Century Welsh Periodicals’, yn Angela V.