Fliyosen'de ile Etimesgut-Batıkent Havzaları Arasında Uzanan Paleosırt

A paUoridge which eooiended between ÂnMra and Etimesgut - Batikent basins during pliocene,

O, BÜLENT İCÎFER Sonar Sondaj ve Jeolojik Ara§tırma Merkezi, Ankara

İM Î Ankara ve Etimesgut-Batıkent havzalarım kaplayan Pliyosen ve Holosen yaşlı toprak zeminlerin kann- İık değişimi ,bir izopak haritası üzerinde, havza tabanlarının morfolojisi ise bir yapi-kontur haritası üzerinde incelenmiştir ,Bu çalı§malann ve saha gözlemlerinin ışığında, Pliyosen'de Ankara ve Etimesgut-Batıkent hav- zaları arasında KD-QB doğrultusunda uzanan, Jura yaşlı kiregtaslarmdan ve Miyosen yaşlı volkanitlerden olu. §an bir paleosırtın varlığı ortaya konmuştur. Son olarak da, havzalardaki toprak zeminlerin çökelim sü- re gleri tartışılmıştır, ABSTEAOTı TMotaess variations and topographic structure of the baükı floor >ùî the PMöcene and; »QM deposits in Ankara and Etîmesgut-Batakeııt basins have bmm œmimned on an ïsopaeh map ancï m struc- ture-contour map, According to these studies and the field observations, presence of a püeoridge which extended in NB-SW dla*ection between Ankara and Efenesgut-Bafakent basms during PUocene, and that con-

siste of Jurassic aged İtaestanıeg and Miocene aged volcaniitea has b&m recognized, E1n,allyf deposlMon prooes-» ses of the sol deposits have been discussed to tMs study.

GÎEÎİ olarak adlandırılan bu killi gökellerin jeo-mühendislik Kentsel gelifmenin yoğun olduğu Ankara ve batı- özellikleri^ daha önce Erol (1954, İ978), Ordemir ve dîf, sındaki Etimesgut-Batıkent havzaları (Şekil 1);. pliyo- (1965), D.S.Î, (1975), Birand (1978), Kasapoflu (1980, sen yaşlı, toplam kalınlıkları yer yer 175 m. ye ulagan, 1982) ve Kiper (1983 a,b) tarafından ayrıntılı olarak killi ,yan peki§miş, genellikle yatay konumlu karasal tanımlanmıştır. çökellere ve Holosen yazlı alüvyonlarla kaplıdır, Erol ve Bu çalışmada, sözkonusu toprak zeminlerin Ankara dig, (1980) tarafından Etimesgut Formasyonu (Piyo- ve Etimesgut-Batıkent havzalarmdaki kalınlık dejji§i- sen) ve Gazi Orman Çiftliği Formasyonu (Holosen) mi, D.S.I, (1975) tarafından verilen sondaj kuyularına ilişkin bilgilerden yararlanılarak oluşturulan bir izopak haritası üzerinde, havza tabanlarının topografik yapısı ise bir yapı-kontur haritası üzerinde ine elenmiştir, Bu haritalar, saha gözlemlerinin ve Önceki galışnıalann ışığında yorumlanarak, yöredeki toprak zeminlerin jeo- lojisine ilişkin bilgi birikimine katkıda bulunulması amaçlanmıştır»

JEOLOJİK KONUM / •'••=•. V:. Yöredeki toprak zeminler, Miyosen ve daha yaşlı kayaglardan olugan bir temeldeki çanakları^ Pliyosen'- den itibaren dolduran karasal sökellerdir. Çakıllı, kum- lu, fakat daha çak slltli ve killi katmanlardan oluşan

Pliyosen çökelleri .çevredeki kayaçlanni özellikle ande- zitik volkanitlerîn bozulma ürünlerinin, çukur alanları dolduran sıf göllerde ve yayvan akarsu vadilerinde çökelmesi sonucunda olu§mu|tur, -Çökellor, genellikle kırmızımsı kahverengi, yer yer de gri-foej görünümde- dir ve ince taneli düzeylerinde egemen olan kil mine- rali montmoriïlonittir (Kasapoflu, 1980; Kiper, 1981 b), Ankara bölgesinde Pleyistosen, daha çok bölgesel yükselme ve buna koşut aımmanm, seki olu|umlarmm egemen olduğu bir dönem olarak bilinir (Erol, 197% 1981), Holosen alüvyonları ise Ankara Çayı'nın iki ya- mnra, yüzeysel bir örtü halinde izlenir.

JEOLOJİ MÜHİ3NDÎBBÎOVKYLÜL 1984 35 ÄMKABA ve BTÎBŒSGUT-BAT1KENT HAVZALA- yularına ait bilgiler" de, kayaç zeminlere girilcüti de. BINDAKt TOPRAK ZBMtNUBRE İLİŞKİN tZOPAK rinlik deferleri olarak alnımiitır, D.S.t, (1975) tara- va YAPI-KONTUR HARÎTALABI fmdan ağılan 15 derin kuyu, kontrol noktalan olarak kullanılmış ve §ekil 2'de görülen izopak haritası oluş- Bilindiği gibi izopak haritaları, bir stratigrafîk bîri- min kalınlık değişimlerin, aynı kalınlıktaki noktalardan turulmuftur. Harita, gerek kontrol noktalarının azlığı, geçirlimi! eşkalmlık eğrileri (izopaklar) ile gösteren ha. gerekse ölçeğinin küçüklüğü nedeniyle, yöredeki top- rak zeminlerin kalınlığını ayrıntılı olarak değil, genel iitalardır. Bu galı§mada? yöredeki toprak zeminlerin ka- lralıklan, D.S.İ. (1975) tarafından verilen "sondaj ku- olarak yansıtmaktadır,

îzppak haritasında toprak zeminler adı altında, lenebilir. Bu hat KD-GB doğrultusunda uzanmaktadır ve Pliyosen ve Holosen çökellerinin kalınlıkları birlikte, bölgedeki Mvnm eksenlerinin genel gidişi (Krol, 1954, toplam olarak gösterUmigtir, Şekil 2fde görüldüğü gibi, J961) ile uyumludur, Yine Şekil 3>de, bu paleosırtm yöredeki toprak zeminlerin en kaim olduğu yerler, Eti« güney kesiminin Jura yağlı kireçtaglarından, kuzey mesgut kuzeybatısı (175 m.) ve A,O, Çiftliği (135 m.) kesimlerinin ise Miyosen yaşlı volkanitlerden oluştuğu kesimleridir, Yine haritadan, toprak zeminlerin kalınlı- görülmektedir, ğının Bahçelievler-de ve Batıkent'de yaklaşık 75 m,, Beytepe'de ise 25 m, kadar olduğu söylenebilir. SONUÇLAR ve TABOTŞMA Bugünkü topografik yükseklik değerlerinden, im* Ankara ve Btimesgut-Batıkent havzalarını doldu- pakların deferleri çıkarıldığında, Pliyosen yaşlı çökelme ran Pliyosen ve Holosen ya|lı toprak zeminlere ilişkin havzalarının taban topofrafyasını kabaca belirlemek izopak ve yapı-kontur haritaları oluşturulmuş, bu ha- mümkün olmaktadır. Şekil 3?de görülen harita bu yol- ritalar üzerinde söıskonusu Will topraMarm kalınlık la elde edilmiştir ve haritadaki eıyükseklik eğrileri, Pli- değişimi ve iki havzayı KD-GB doğrultusunda uza- yosen havzalarının taban topofrafyasinı yansıtmakta* r,arak ayıran bir paleosırttm varlıfı belirlenmiştir. dır, Yersel jeolojik ve jeomorfolojik veriler (Erol, 1973, Bu paleosırtm jAnkara ve Etimesgut-Batıkent hav- D.S.I., 1976) ile ıenfinle|tirilmi§ olan bu harita» aynı zalarım keskin bir biçimde ayırdığı söylenemez, Çün- zamanda Pliyosen çökellerinin altındaki aîskordans yü- kü her İki havzayı da doldurmuş bulunan çökellerin zeyinin yapı-kontur haritası niteliğindedir, jeo-mühendialik özellikleri önemli benzerlikler göster- îzopakların ve yapukonturların genel görünümü, mektedir (Ordemlr ve dif,, 1065; Kasapoflu, 1980, 1982; Ankara ve Etimesgut-Batıkent havzalarının, birbirleri» Kiper, .1983 a,b). Bununla birlikte, havzaları dolduran ne dar bir boğazla bağlanmış iki ayrı bütünlük oluştur- sökellerin özellikleri arasındaki kimi ayrılıkların, bu tiukları izlenimini vermekterir, Başka bir deyişle, Pli- paleosırtm varlığı ile açıklanması mümkün olmaktadır, yosende Ankara ve Btimesgut-Batıkent havzalarının, Örneğin Ankara havzasında akarsu ve göl çökelleri içi- Kutufun-Çimento FabrtkasuYenimahalle hattı boyunca Qe bulunurken (Kasapoğlu, 1980), Btimesgut-Batıkent uzanan bir paleosırt tarafından ayrılmıı oldukları söy- havzasını dolduran Pliyosen gökelleri salt akargıı orta-

86 JEOLOJİ MtMBNDÎSLÎOt/KYLÜLı 1984 mı özellikleri gösterirler (Kiper, İ93b), Havzaların bi- tır. Kırmizi-kahverengi görünümlü akarsu ve göl sökel- rinde gölsel çökellerint dif erinde akarın çökellerinin leri (Balgat Üyesi), Üst Pliyosen sonlarında, sözkonusu olupnası, sözkonuıu paleosırtın varlığı ile açıklanabilir, paleo^Eı dofrnrtan batıya doğru aşarak Etİmesgut»Ba- Havzalar arasındaki ayrılıklardan biri de, Ankara hav- tıkent havzasının doğu kesimlerini de kaplamış, ve bu- zasında hemen tümüyle kırmızı-kahverengı gorünümlü ralardaki Macun üyesi çökellerini örtmüşlerdir, Pliyo- çökellerm egemen olmasına kar§m, Btimesgut»Batıkent havzasında kırmizi-kahverengi çekellerin yanı sıra, sa» sen çökelleri ve sözkonusu paleosırt, Pleyistosen'de böl- rımsı bej ve gri renkli gökellerüı de yaygın olmasıdır. gesel yükselmeye bağlı olarak, genç akarsularla yarıl- Brol ve dif, (İ980), sarımsı bej ve gri renkli çökelle- mı§ ve afinma sekileri (Bkz, Şekil 3) olu|mu§tur. Bugün ri 4(MBCUU Üyesi", kırmızı-ahverengi çökelleri ise "Bal- Ankara Çayı çevresinde yer alan alüvyonlar, yörenin en gat Üyesi" olarak adlandırmışlardır, Etimesgut-Batı- genç oluşumlarıdır, kent havzasmda Macun Üyesi, Balgat Üyesi'nin altın- da yer almaktadır. Macun Üyesi'ne Ankara havzasında DEĞİNİLEN BELGELER rastlanmaz, Balgat Üyesi'nin her iki havrada yatay konumlu olmasına kar§m jBatıkent'deki Macun Üyesi Birand, A.? 1978, Ankara yöresi zeminleri ve jeoteknik gökelleri hafifçe efimlenmi§ durumdadır ve ayrıca yer sorunlar- Yerbilimleri Açısından Ankara'nın So- yer tüf bantları içerirler, Paleontolojîk verilerin eksik- runları Simpozyumu, Türkiye Jeol Kur, Yayını, liğine kar§ın ^stratigrafik konumları itibariyle sarımsı bej ve gri renkli Macun Üyesi çökellerinin Alt Pliyo. 55-60,

senf kırmizi-kahverengi Balgat Üyesi çökellerinin ise D,S,t 1975, Hatip Ovası hidrojeolojik etüt raporu: Jeo» Üst Pliyosen ya§h oldukları söylenebilir. Bu durumda, ? teknik Hizmetler ve Yeraltısuları Dairesi Ba|- Ankara ve Etimesgut-Batıkent havzalarmdaki çökelim sürecini afafıdakî gibi Özetlemek olasıdır. kanlıfı Yayını, 40 s. Frol, O, 1954^ Ankara civarının jeolojisi hakkında ra- Pliyosen ba§lannda Btİmeflgut»Batıkent havzası, } Macun Üyesi olarak adlanan sarımsı bej ve gri renkli por: M.IVA, Genel Müdürlüğü, Rapor If o: 2401, akarsu çökelleri ile dolmuıtur. Bu sırada Ankara kesimi, 28İ s, bir paleosırt ile Btimesgut-Batıkent havzasından ayrıl- mı§ durumdaydı ve belki de henüz bir çökelme çanağı Fırol, O,, 1961, Ankara bölgesinin tektonik gelişmesi: özellifi kazanmamıitı, Orta Pliyosen'deki Radonik fazı Türkiye Jeol, Kur, Bülteni, 7, 57-85, hareketleri (Erol, 1961) ile Macun üyesi ef imlenmiş ve Erol, O,, 1978 Ankara Şehrî Çevresinin Jeomorfolojik Ankara havzası bu a§amada bir çanak niteliği kazanmif- ? Anabilimleri: A Ü. Dil ve Tarih-Cogr, Fak, Ya- tır. Üst Pliyosen'de bu kez Ankara havzası kırmızı = e kahverengi Balgat Üyesi çökelleri ile dolmaya ba|lamı§- y m No: 240, 29 s. Erol, Os, 1979, Türkiye'de Neojen ve Kuvaterner a§ı- Kasapof lu, K,B,, 1982, Ankara kenti zeminlerinin jeo - nim dönemleri, bu dönemlerin a§ımm yüzeyleri mühendislik Özellikleri: Yerbilimleri, 9; 19-40. ile ya|it (kof elan) tortullara göre belîrİtnnıei! : Jeomorfoloji Dergisi, 9, 1-40, Kiper, O,B„ 198E a, Etİmesgut-Batıkent Yöresindeki Üst Pliyosen Çökellerinin Jeo-mühendislik Özellikleri Erol, Ö,, 1ÔS1» Neoteçtonie and geomorphological evolu- ve Konsolidasyonu: Doktora-Tezi, H,ÜS Jeoloji tion of : Z, Geomorp. N.F., Supplé-Br. 40, 103-211, Mühendisliği Bölümü, Ankara, 160 s.

Erol, O., Yurdakul, E,, Algan Ü,, Gürel, N,, Hereee, E.-, Kiper, O3.? 1983 h} Btimesgut«Batıkent yöresindeki Tekirli, E., Unsal, Y .ve Yüksel, M., 1980, Anka, Pliyosen çökellerinin jeo-mühendislik özellikleri: ra Metropoliten Arazi Kullanım Haritası: M.T.A. Yerbilimleri, 10, 59-70 Genel Müdürlüğü Raporu, 99 s, s Ordemir, I., Alyanak, T, and Birand, A, 1965, Report Kasapof lu, KM,, 1980, Ankara Kenti Zeminlerinin Jeo « mühendislik Özellikleri- Doçentlik Tezi, H.Ü. Jeo- on Ankara Clay: M.E.T.U. Faculty of Enginering

loji Mühendisliği Bölümü, Ankara, 206 s . Publ. noè 12, 27 p.

38 JEOLOJİ KÜHENDÎSLÎGÎ/EYLÜL 1984