MALÈYYß БАЗАРЛАРЫ TERMÈNLßRÈNÈN ÈZAHLI LÖÜßTÈ

БАКЫ–2010

Bu nəşr Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsinin təşəbbüsü ilə Avropa Birliyi tərəfindən maliyyələşdirilmiş və Yerli İqtisadi İnkişaf Mərkəzi (YİİM) tərəfindən hazırlanmışdır. Nəşrin məzmunu Azərbaycan Respublikasının Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi və Avropa Birliyinin mövqeyini əks etdirmir və məsuliyyəti yalnız YİİM daşıyır.

This publication has been prepared by the Center for Local Economic Development (CLED) and funded by the European Union under initiative of the State Committee for Securities. The contents of this publication are the sole responsibility of of the CLED and can in no way be taken to reflect the views of the State Committee for Securities of the Republic of Azerbaijan and European Union

MALİYYƏ BAZARLARI TERMİNLƏRİNİN İZAHLI LÜĞƏTİ Bakı, «NURLAR» Nəşriyyat-Poliqrafiya Мərkəzi, 2010, 272s.

Bu lüğətdə maliyyə bazarları, o cümlədən qiymətli kağızlar bazarları, fond birjaları, valyuta birjaları, ilkin səhm bazarları, bu bazarlarda həyata keçirilən əməliyyatlar, onların iştirakçıları, istifadə olunan maliyyə alətləri, investisiya fondları, depozit sistemləri, maliyyə hesabatlılığı və bu kimi digər əlaqəli məsələlər üzrə terminlər (Azərbaycan və İngilis dillərində) və onların Azərbaycan dilində izahı əks olunmuşdur. Lüğət geniş oxucu auditoriyası, xüsusən də maliyyə, o cümlədən beynəlxalq maliyyə və maliyyə bazarları ilə əlaqədar məsələlərlə məşğul olan mütəxəssislər, müstəqil ekspertlər, dövlət və özəl təşkilatların işçiləri, maliyyə menecerləri, brokerlər, investorlar eləcə də müvafiq ixtisaslar üzrə dərs deyən müəllimlər, təhsil alan tələbə və aspirantlar üçün nəzərdə tutulmuşdur.

ISBN: 978 - 9952 - 450 - 79 - 8

© Yerli İqtisadi İnkişaf Mərkəzi, 2010 MÜNDƏRİCAT

1. GİRİŞ ...... 4 2. ƏSAS HİSSƏ (terminlərin izahı) ...... 7 3. SÖZLÜK ...... 230 4. İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏLƏR ...... 271

3 GİRİŞ

Azərbaycan Respublikasının dövlət başçısı cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən uğurlu sosial-iqtisadi inkişaf strategiyası çərçivəsində ölkədə maliyyə sisteminin inkişafına, o cümlədən maliyyə sahəsində beynəlxalq standartların və maliyyə əməliyyatlarının mütə- rəqqi texnologiyalarının tətbiqinə xüsusi diqqət yetirilir və bu istiqa- mətdə məqsədyönlü, sistemli və ardıcıl iş aparılır. Son dövrlərdə ölkə- nin beynəlxalq maliyyə institutları, dünyanın aparıcı şirkətləri və ay- rı-ayrı ölkələri ilə əməkdaşlığının dinamik şəkildə genişlənməsi və dərinləşməsi bu prosesin əhəmiyyətini daha da artırmaqla yanaşı, onun sürətləndirilməsini də şərtləndirmişdir. Təbiidir ki, bu proses müvafiq sahədə qabaqcıl beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi və ölkədə tətbiqinin sürətləndirilməsini də nəzərdə tutur. Bunun üçün isə bilavasitə maliyyə qurumlarında və əlaqədar sahələrdə çalışan mütəxəssislərin bilik və bacarıqlarının artırılması, müasir maliy- yə əməliyyatlarından baş çıxaran və qabaqcıl texnologiyalardan istifadə edə bilən kadrların hazırlanması tələb olunur. Bu isə öz növbəsində müvafiq ədəbiyyatların və əlaqədar beynəlxalq təşkilatların müvafiq sənədlərinin öyrənilməsi və onların Azərbaycan dilinə tərcü mə oluna- raq yayılması, qabaqcıl təcrübəyə malik xarici ölkələrə təlim turlarının təşkili, beynəlxalq səviyyədə tanınmış mütəxəssisləri dəvət etməklə ölkədə müvafiq təlimlərin təşkili kimi məsələləri daha da aktuallaşdırır. Aydındır ki, bütün bunlar, ilk növbədə, beynəlxalq maliyyə siste- mində istifadə olunan, o cümlədən maliyyə bazarları ilə əlaqədar terminlərin Azərbaycan dilinə çevrilməsini və onların anlaşıqlı dildə dəqiq izahının verilməsini nəzərdə tutur. Belə ki, təcrübə göstərir ki, bu istiqamətdə aparılan işlərin uğuru bir çox hallarda müzakirə olunan məsələlərlə əlaqədar bu və ya digər anlayışların ehtiva etdiyi mənanın vaxtında dəqiq başa düşülməsi və çatdırılmasından asılı olur. Oxucuların diqqətinə təqdim olunan bu lüğət məhz yuxarıda qeyd edilən ehtiyacların ödənilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsinin təşəbbüsü əsasında Avropa İifaqının maliyyə və texniki dəstəyi ilə həyata keçirilən “İnvestisiya- 4 ların və ixracın təşviqi mühitinin yaxşılaşdırılmasına dəstək” layihəsi çərçivəsində Yerli İqtisadi İnkişaf Mərkəzində yaradılmış işçi qrup tərəfindən hazırlanmışdır. Maliyyə bazarları terminlərinin izahlı lüğətinin hazırlanmasın- da əsas məqsəd ölkədaxili maliyyə sistemində və beynəlxalq maliyyə əla qə l ərində daha çox işlənilən terminlərin ingilis dilində qarşılığı ilə birlikdə Azərbaycan dilinə tərcüməsi və onların ümumiləşdirilmiş izah- larının verilməsi yolu ilə ölkədə maliyyə sahəsində vahid terminoloji mühitin yaradılmasına yardım etməkdir. Lüğətdə aşağıdakı sahələr üzrə terminlərin izahına üstünlük veril- mişdir: maliyyə bazarları, o cümlədən qiymətli kağızlar bazarları, fond birjaları, valyuta birjaları, ilkin səhm bazarları, bu bazarlarda həyata keçirilən əməliyyatlar, onların iştirakçıları, maliyyə alətləri, investisiya fondları, depozit sistemləri, maliyyə hesabatlılığı və maliyyə menec- menti. Lüğət hazırlanarkən, əsasən, beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının sənədlərindən, müvafiq sahədə müxtəlif dillərdə mövcud olan və isti- nad edilən sözlük və izahlı lüğətlərdən, elmi və praktiki nəşrlərdən və elektron resurslardan istifadə olunmuşdur. Lüğətdə işgüzar praktikada ən çox rast gəlinən 1500-ə yaxın maliyyə terminləri və onların məzmunlu izahı verilmişdir. Terminlərin ardıcıl- lığı Latın əliası ilə, onların adı isə iki dildə - İngilis və Azərbaycan dillə rində verilmişdir ki, bu da müvafiq anlayışların həmin dillərdəki qarşılığının tapılmasını və onlardan istifadəni asanlaşdırır. Terminlər ingilis dilində kursiv və Azərbaycan dilində qalın şrilərlə verilmişdir. Ümumilikdə, lüğət geniş oxucu auditoriyası, xüsusən də maliyyə, o cümlədən beynəlxalq maliyyə və maliyyə bazarları ilə əlaqədar məsələlərin bu və ya digər aspektləri ilə məşğul olan mütəxəssislər, dövlət və özəl təşkilatların işçiləri, maliyyə menecerləri, brokerlər, in- vestorlar, müstəqil ekspertlər, eləcə də, müvafiq ixtisaslar üzrə dərs deyən müəllimlər, təhsil alan tələbə və aspirantlar üçün nəzərdə tutul- muşdur. Lüğət hazırlanarkən terminlərin adının düzgün ifadə edilməsi və oxşar terminlərin fərqli cəhətlərinin aydınlaşdırılması və izahının dəqiqləşdirilməsi məqsədilə müvafiq sahədə fəaliyyət göstərən təşki- 5 latların nümayəndələri ilə müzakirələr aparılmış, bu sahədə tanınmış mütəxəssislər və ekspertlərin məsləhətlərindən də istifadə olunmuşdur. Odur ki, müəlliflər bu lüğətin hazırlanması zamanı öz dəyərli məs lə- hətlərini onlardan əsirgəməmiş mütəxəssislərə, ümumilikdə isə bu işin yerinə yetirilməsində yardımçı olmuş və zəhmət çəkmiş bütün şəxslərə öz minnətdarlıqlarını bildirirlər. Ümumiyyətlə, müəlliflər lüğətin keyfiyyətli olmasına, ən başlıcası isə terminlərin tərcüməsinin dəqiqliyini və izahların əhatəliyini təmin etməyə çalışmışlar. Bununla yanaşı, müəlliflər oxuculara təqdim olu- nan bu lüğətin maliyyə bazarları ilə əlaqədar bütün terminləri əhatə etməsi və burada verilən izahların hamısının bütün məqamları nəzərə alması iddiasında deyillər. Bu baxımdan, müəlliflər, lüğətin gələcəkdə təkmilləşdirilməsi zamanı nəzərə alınmaq üçün, lügətlə tanış oldu- ğu zaman meydana çıxan təklif və tövsiyələrini offi[email protected] elektron poçt ünvanına göndərəcək oxuculara əvvəlcədən minnətdarlıqlarını bildirirlər.

Müəllif heyəti:

1. Vaqif Əli oğlu Rüstəmov, qrupun rəhbəri və elmi redaktor, iqtisad elmləri namizədi; 2. Faiq Misir oğlu Camalov; 3. İlkin Allahverən oğlu Nəzərov; 4. Firdovsi Vidadi oğlu Mütəllimov; 5. Pərviz Əlövsət oğlu Baxşəliyev.

6 3) Tərəf-müqabillərdən birinin hər hansı sövdələşmədən, müəyyən olunmu ş cərimə və ya mükafat məb ləğini ödəyərək, çıxması; A 4) Mülkiyyət hüququnu təsdiq edən hər hansı bir sənədin istifadə müddətinin başa çatması və ya qüvvədən düşməsi; y A2/P2 spredi 5) Sığorta olunanın sığorta olun- A2/P2 spread muş əmlak üzərində malik olduğu hüquqlarından sığortaçının xeyrinə 30 günlük A2/P2 (aşağı key fiy- imtina etməsi. Bu zaman sığorta olu- yətli) və AA (yüksək key fiyyətli) nan tam sığorta məbləğini əldə etmiş qeyri-maliyyə kommersiya kağız- olur. Adətən, bu halda müvafiq ərizə larının faiz dərəcələri arasındakı birtərəfli qaydada imtinaya görə fərq. Bu spred A2/P2 kommersiya əsasın yaranmasından sonrakı 6 ay kağızının AA kommersiya kağı- ərzində təqdim olunmalıdır. Bundan zına nisbətdə “risk mükafatı”dır. sonra sığortalanmış əmlakın bütün Bu göstəricinin qiyməti fond ba- hüquqları sığortaçıya keçir; za rının ümumi vəziyyətinin qiy- 6) Borc münasibətlərində borc mət ləndirilməsi, o cümlədən defolt verən tərəfin təqdim etdiyi borcdan riskinin müəyyənləşdirilməsi üçün borc alanın xeyrinə qismən və ya mühüm indiqator hesab olunur. tam imtina etməsi. Odur ki, bu göstəricinin qiymətinin dəyişməsi daim diqqət mərkəzində y ABŞ xəzinə notu saxlanılır. US treasury note y Abandon (imtina etmək) ABŞ-ın öhdəlik müddəti 1 ildən Abandon (abandonment) 10 ilədək olan ortamüddətli dövlət borc qiymətli kağızları. Bu notların 1) Fiziki və ya hüquqi şəxsin vaxtından əvvəl ödənişinə icazə müəyyən hüquq, iddia və verilmir. Onlara görə sabit yarımil- tələblərindən (o cümlədən sahib- lik kupon və ödəmə vaxtı nominal lik və mülkiyyət hüquqları ilə dəyər ödənilir. əlaqədar) imtina etməsi; 2) Müxtəlif iqtisadi münasibət- y ABŞ xəzinə vekseli lər də tərəflərdən birinin digər tərəfdən üzərinə düşən öhdəlikləri US treasury bill yerinə yetirməsini tələb etməkdən ABŞ-ın öhdəlik müddəti 1(bir) birtərəfli qaydada imtina etməsi; ilədək (adətən: 3 ay, 6 ay və mak- 7 simum 12 ay) olan qısamüddətli həcminə, faiz dərəcəsinə və valyuta dövlət borc qiymətli kağızları. bazarına təsir etmək məqsədilə açıq Mün təzəm əsasda satılır və pul ba- bazarda qiymətli kağızların alqısı və zarında aparıcı mövqeyə malikdir. satqısı sahəsində siyasətinin işlənib hazırlanmasına məsul olan orqanı. y ABŞ uzunmüddətli xəzinə Komitəyə Federal Rezerv Sisteminin istiqrazları İdarəetmə Şurasının üzvləri, Nyu- US treasury bond York Federal Rezerv Bankının pre- zidenti və digər dörd federal rezerv ABŞ-ın öhdəlik müddəti 10 il və banklarının prezidentləri daxildir. ya daha uzunmüddətli olan dövlət Ko mitə üzvləri ayda və ya ay yarım- borc qiymətli kağızları. Xəzinə not- dan bir toplaşır və yuxarıda göstərilən larında olduğu kimi, onlara yarımil- məsələləri müzakirə edərək müvafiq lik kupon ödənilir və bu səbəbdən siyasətlə bağlı qə rarlar qəbul edirlər. onlar kuponlu qiymətli kağız kimi də tanınırlar. y Açıq devalvasiya y Açıq bazar əməliyyatları Open devaluation Open market operations Ölkənin milli valyutasının sabit- Tədavüldə olan pul və kredit küt lə- liyinin təmin olunması məqsədilə sini tənzimləmək məqsədilə daxi li pul müvafiq dövlət orqanları tərəfindən bazarında dövlət qiymətli kağ ızlarının milli valyutanın məzənnəsinin di- alqı və satqısı vasitəsilə maliyy ə ba- gər ölkələrin möhkəm valyutalarına zarlarına Mərkəzi Bankın müdaxiləsi. və beynəlxalq hesablaşma vasitələri Mərkəzi Bankın müda xi l əsi qısa müd- vahidlərinə nisbətdə rəsmən en- dətli dövlət istiqrazla r ının bazara bu- di rilməsi, həmçinin, milli valyuta raxılması və ya bazardan çəkilməsi vahidinin real qızıl məzmununun yolu ilə həyata keçirilir. azaldılması. Bu zaman milli val- Açıq bazar əməliyyatlarının yutanın məzənnəsinin qaldırılması əsas hədəfləri inflyasiya sə viyyə si - məqsədi ilə dövlət tərəfindən mil- nin, pul kütləsinin, valyuta mə z ən- li valyutanın əhəmiyyətli həcmdə nəsinin tənzimlənməsi ola bi lər. dövriyyədən yığılması, yaxud də- yərdən düşmüş milli pul nişanları- y Açıq Bazar üzrə Federal Komitə nın yeniləri ilə əvəz edilməsi kimi Federal Open Market tədbirlərə əl atılır. Committee (FOMC) Açıq devalvasiya daxili bazarda əmtəə qiymətlərinin azalmasına, ABŞ-da Federal Rezerv Sistemi- ixracın ucuzlaşmasına, idxalın isə nin pul tədavülünə, kreditləşdirmə bahalaşmasına səbəb olur. 8 y Açıq faktorinq idarə olunmasını həyata keçirən Open factoring şirkət. Ən sadə açıq idarəetmə şir- kətləri qarşılıqlı fondların ak tiv- Faktorinq əməliyyatının xüsu- lərinin xalis dəyərinə uyğun sayda si forması. Bu zaman kreditor tə- səhm buraxan və onların alqı-satqı- rəf faktor-banka, yaxud faktor- sını həyata keçirən şirkə.tlərdir fir maya borc sənədləri haqqında mə lumat təqdim etdikdən sonra ikinci tərəf borc məbləğinin 80%- ni ona kredit formasında ödəyir. y Açıq investisiya şirkəti Kreditor tərəf borcalan tərəfdən Open-end investment company bütün borc məbləğinin ödənişini Kapitalını başqa müəssisələrə əldə etdikdən sonra (adətən 60 gün inves tisiya edən şirkət. Açıq tipli ərzində) faktor-subyektdən əldə investisiya şirkətləri özlərinin yeni etdiyi məbləği və ona hesablanmış səhmlərini investorlara satırlar, faiz məbləğini qaytarır. Borclu tərəf keç miş səhmlərini yenidən alma- borc məbləğini kreditora ödəmək ğa hazırdılar və fond birjas ında imkanına malik olmadıqda kredi- listinqə düşmürlər. Tələb artdıqca tor bütün borc sənədlərini faktor- daha çox səhmlər buraxırlar. subyektə təqdim edir və bun- dan sonra borc öhdəliyinin tələb edilməsi hüququ sonuncuya keçir. y Açıq mövqe Open position y Açıq fond (açıq investisiya fondu, açıq qarşılıqlı fond) İcra olunmamış və ya bağlanıl- Open-end fund (open-end mamış mövqe, başqa sözlə, qiymətli investment fund, open-end kağızların alqı və ya satqısına dair mutual fund) sifarişlərin açıq qalması. Məsələn, 500 ne fyuçersinə sahib olan in- İstənilən zaman yeni səhmlərin vestor, bu mövqeyini bağlamadıq- buraxılışına və ya buraxdığı səhm- ca açıq mövqeyə malik olur. ləri geri almağa məhdudiyyəti ol- mayan kollektiv (qarşılıqlı) investi- siya fondu. y Açıq mövqelərin sayı Open interest y Açıq idarəetmə şirkəti Open-end management company Müəyyən dövr üzrə açıq (həyata keçirilməmiş və ya başa çatmamış) Qiymətli kağızların buraxılma- bütün fyuçers və opsion mü qa vi- sı və alqı-satqısı yolu ilə aktivlərin lələrinin sayı. 9 y Açıq səhmdar cəmiyyəti çox olması və ya yayılması üçün Public corporation müəyyən vaxt tələb edən korpora- tiv xəbərlərin gözlənilməsi ola bilər. Səhmləri səhmdarları tərəfindən digər səhmdarlarının razılığı olma- y Adi (oksidləşən) metallar dan belə müstəqil surətdə öz gə - Base metals ninkiləşdirilə bilən səhmdar cə miy- yət. Mis, dəmir və ya qalay kimi (qı- zıl, gümüş və ya platin kimi nəcib y Açıq səhmdar cəmiyyətinə metallardan fərqli olaraq) açıq ha- çevrilmə vada və ya rütubətdə qaldıqda pas- Going Public lanan və ya korlanan, nisbətən ucuz və adi metallar. Qapalı səhmdar cəmiyyətinin və ya özəl şirkətin listinqdən keçərək y Adi (sadə) səhm ilk dəfə səhmlərini sərbəst bazarda Common stock (common share, kütləvi təklif etməsi equity share, ordinary share) Sahibinə səhmdar cəmiyyətin y Açıq sifariş idar ə heyətinin üzvlərinin seçilm ə- (açıq sərəncam, açıq əmr) sində və səhmdarların ümumi yı- Open order ğınca ğında səhmdar cəmiyyətinə aid olan digər məsələlərin həll Qiymətli kağızların alqı-satqısı edilm əsində iştirak etmək hüqu- üzrə həyata keçirilməmiş və ya ləğv qunu verən səhm. Səhmdar cə- olunmamış sifariş. miyy ətin mənfəətindən imtiyazlı y Açılışa qədər ticarət səhm sahiblərinə divident faizi ödənildikdən sonra qalan mənf əətin Pre-market trading bir hissəsi adi səhm sahib l əri arasında Birjaların ticarət sessiyasının divident şəklində bö lüşdürülür. rəsmi başlanmasından öncə İmtiyazl ı səhmdən fərqli olaraq aparılan ticarət. adi səhmlər üzrə dividentin həcmi səhmdar cəmiyyətin mənfəətinin y Açılışın (ticarətin) ləngiməsi həcmindən asılı olaraq dəyişir. Delayed opening y Adi birja sövdələşməsi Müəyyən səbəblərdən birjada Cash transaction (spot) ticarətin başlanmasının (hərracın açılışının) ləngiməsi. Gecikmənin Sövdələşmə predmeti olan səbəbləri alış və ya satış tələblərinin qiymətli kağızların və əmtəələrin 10 təqdimi və pul ödənişləri təxirə sa- y Adlı veksel lınmadan sövdələşmə günü və ya Inscribed bill sövdələşmə günündən sonrakı iki Üzərində sahibinin adı qeyd gün ərzində həyata keçirilən birja olunmuş veksel. Bu veksel üzrə sövdələşməsi (ticarəti). əməliyyatlar sahibinin tanınması- nı tələb etdiyindən onu başqa bir şəxsə ötürmək olmur. y Adlı (qeydiyyatdan keçmiş) istiqraz y Admonisiya (ehtiyat tədbiri) Registered bond Admonition Emitent-şirkətin reyestrində Borc alan tərəfindən götürülən sahi binin adına qeydiyyata alın- borc məbləğinin ödəniləcəyi barədə mış istiqraz. Belə istiqrazlar üzrə borc verən (kreditor) tərəfə təqdim mülkiyyət hüququ yalnız onların edilən yazılı öhdəlik. qeydiyyatdan keçmiş sahiblərinin razılığı ilə başqasına keçə bilər və y Adsız istiqraz bu proses ötürücü yazı və reyestrdə Bearer bond məlumatların dəqiqləşdirilməsi ilə müşayiət olunur. Əksər hallar- Təqdim edənə faiz və borc məb- da belə istiqrazlar üçün sertifikat- ləğinin alınması hüququnu verən lar buraxılmır, bu zaman bütün istiqraz. məlumatlar hesablar üzrə aparılan qeydlər şəklində mövcud olur. y Adsız qiymətli kağız Bearer security Sahibi haqqında heç bir yerdə y Adlı qiymətli kağızlar qeydiyyat aparılmayan qiymətli (qeydiyyatdan keçmiş kağızlar. Bu qiymətli kağızlar üzrə qiymətli kağızlar) sahiblik hüququ müvafiq sertifikatı Registered securities təqdim edən şəxsə aiddir. Anonim- (registered certificates) liyini saxlamaq istəyən investorlar üçün maraqlıdır. Müəyyən şəxsin adına qeydiy- yatdan keçirilmiş qiymətli kağızlar. y Adsız səhmlər Belə qiymətli kağızların sahibləri Bearer shares haqqında məlumatlar emitent tərəfindən qeydiyyata alınır və on- Sahibi haqqında heç bir yerdə ların satışı zamanı sahiblərinin ötü- qeydiyyat aparılmayan səhmlər. Bu rücü yazısı tələb olunur. səhmlər üzrə sahiblik hüququ mü- 11 vafiq sertifikata malik olan şəxsə cısı ilə bağlanmış müqavilə əsasında aiddir. ABŞ və Böyük Britaniyada fəaliy yət göstərir və qiymətli ka- səhmlərin belə forması artıq sıra- ğızlar bazarının peşəkar iştirakçısı dan çıxmışdır. say ılır. Agent-transfer qeydiyyat- dan keçmiş şəxslər və ya onların y Agent müqaviləsi səlahiyyətli nümayəndələrindən re - (sığorta üzrə) yestrdə lazımi əməliyyatlar apar- Contract of agency maq üçün zəruri olan məlumatların və sənədlərin qəbul edilməsi və re - Sığorta hadisəsi baş verdikdə yestr saxlayıcısına verilməsi, həm - qo ru nan əmanətçilərə kompensa- çinin, reyestr saxlayıcısından qar- si yaların ödənilməsinin təşkil edil- şı tərəfə lazım olan məlumat və məsi məsələlərini tənzimləyən sənədlərin qəbul edilməsi və ötü- agent müqaviləsi. rülməsi funksiyalarını həyata ke- çirir. Agent-transfer qeydiyyatdan y Agent keç miş şəxslər üçün reyestrdə hər Agent hansı bir digər əməliyyat aparılma- Başqa fiziki və ya hüquqi şəxsin sı, hesabların açılması, bu hesablar adından, müəyyən komissiya haq- üzrə əməliyyatların aparılması və qı müqabilində, onun hesabına və s. bu kimi digər funksiyaları həyata riskinə alqı-satqı aparan fiziki və keçirmək səlahiyyətinə malik olmur. ya hüquqi şəxs. Bir qayda olaraq, agent alqı-satqı predmetinin sahi- y “Ağ cəngavər” bi olmadığından mümkün zərərə White knight görə risklər də onun üzərinə deyil, təmsil etdiyi tərəfin üzərinə düşür. Rəqib (“Qara cəngavər”) tərə- Bəzən vasitəçi, təmsilçi, səlahiy- findən ələ keçirilmək təhlükəsin dən yətli nümayəndə və etibarlı şəxs də qorunmaq üçün şirkət tərəfindən adlandırılır. axtarılan potensial dost alıcı və ya müəyyən bir şirkətə kömək etmək y Agent-transfer niyyətində olan korporasiya, şəxsi Agent-transfer kompaniya və ya fiziki şəxs. Gö- ründüyü kimi, “Ağ Cəngavər”in iki Qiymətli kağızlar bazarında re- növü ola bilər: (i) birinci növ “Ağ yestr saxlayıcısı v ə qeydiyyatdan keç- Cəngavər” rəqib şirkət tərəfindən miş şəxslər və ya onların səlahiyyətli alınma təhdidi altında olan hə d əf- nümayəndələri ara sında vasitəçilik lənmiş şirkəti daha əlverişli şərt- funksiyasını həyata keçirən hüquqi lərlə almaq haqqında yeni tək liflə şəxs. Agent-transfer reyestr saxlayı- çıxış edən alıcıdır; (ii) ikinci növ 12 “A ğ Cəngavər” rəqib şirkət tə- y Ajiotaj rəfindən alınma təhdidi olmayan Agiotage güclü şirkəti əlverişli şərtlərlə al- 1) Hər hansı bir fəaliyyətdə, ani maq təklifi ilə çıxış edən alıcıdır. dəyişikliklər səbəbindən yaranmış təşviş, vahimə; y Ajio-konto 2) Əmtəənin və ya qiymətli ka- Agio-conto ğızların qiymətinin, eləcə də, val- yuta kursunun gözlənilmədən (ani) Gəlirləri və zərərləri əks etdirən dəyişməsi. Adətən, bu zaman bazar hesab. subyektlərinin bir qismi yüksək mənfəət qazanır, digər qismi isə bö- y Ajio yük ziyanla üzləşir; Agio 3) Kəskin qiymət dəyişmələri za- manı yüksək mənfəət əldə edilməsi 1) Qızılın bazar qiyməti ilə veril- məqsədi ilə valyuta və qiymətli ka- miş qızıl miqdarını nominal olaraq ğızların mübadiləsi ilə bağlı ehtikar təmsil edən nağd pulun kə miyyəti əməliyyatlarla müşayiət olunan arasında fərq (qızıl standartı şərti vəziyyət. daxilində); 2) Qiymətli kağızların bazar y Akkreditə olunmuş investor qiyməti ilə onların nominal dəyəri Accredited investor arasında fərq; 3) Çatdırılma müddəti müxtə lif 1) Maliyyə məsələlərində səla- olan qiymətli kağızların dəyərləri hiy yətlərinə münasibətdə müvafiq arasında fərq; tələblərə uyğun gələn institusional 4) Pulun müxtəlif formalarının və ya fərdi investor; dəyərləri arasında fərq (məsələn, 2) ABŞ-da illik gəlirlərinin, valyutaların mübadiləsi, xırda pul- xa lis aktivlərinin və investisiya ların iri pullara dəyişdirilməsi, ka- qoyulu şlarının həcmi ABŞ Qiy- ğız pulun qızıla dəyişdirilməsi (qı- mətli Kağızlar və Birjalar üzrə zıl standartı şərti daxilində) zamanı Komissiyas ının müəyyən etdiyi bank tərəfindən götürülən komissi- mü vafiq tələblə rə cavab verən in- ya haqqı); vestor. Bu tələblərə cavab verən 5) Bankın götürdüyü və verdiyi in vestorlar məhdud məsuliyyətli kreditlər üzrə faiz dərəcələri arasın- əməkdaşlıqda iştirak edən in- da fərq; ves torların sayına qoyulan məh- 6) Əmtəənin cari qiyməti ilə dudiyyətin təsir dairəsinə düş- müddətli sövdələşmə qiyməti ara- mürlər. ABŞ qanunvericiliyinə sındakı müsbət fərq. gö rə akkreditə olunmuş investor 13 aşa ğıdakı tələblərdən birinə ca- barəsində ödəyən (borclu) tərəfin vab verən fiziki şəxs hesab olunur: rəsmi razılıq təqdim etməsi; (i) özünün və ya həyat yoldaşı 5) Köçürmə vekselin üzərində ilə birlikdə malik olduğu xüsusi borclu tərəfin ödəniş barəsində ra- kapitalın məbləği 1 mln. ABŞ dol- zılığını bildirən (təsdiq edən) imza- larından çoxdur və ya (ii) son ardıcıl nın qoyulması; iki il ərzində hər il üçün özünün 6) Bank tərəfindən mal göndə- gəliri 200 min ABŞ dollarından və rən, iş görən, yaxud xidmət gös- ya həyat yoldaşı ilə birlikdə gəliri tərən tərəfə məxsus hesaba ödəniş 300 min ABŞ dollarından çoxdur edilməsi barəsində rəsmi razılığın və cari ildə gözlənilən gəlirin bu təqdim edilməsi. səviyyədən az olmayacağına tutarlı əsaslar vardır. y Aksept evi y Aksept (qəbul etmə, təsdiq Accepting house etmə, razılıq) Acceptance (accept) Əsasən, yardımçı maliyyə xid- mətlərinin (ticarət, xüsusi ilə də xari- 1) Müqavilənin bağlanması, ya- ci ticarət əməliyyatları zamanı mey- xud müqavilə şərtlərinin dəyi şdi- dana gələn köçürmə veksellərinin rilməsi barəsində təklifə razılığın (traaların) akseptləşdirilməsi, qiy- verilm əsi (bu zaman: (i) aksept m ətli kağızların yeni buraxı l ış la- tam və qeyd-şərtsiz olmalıdır; (ii) rı n ın yerləşdirilməsi, bir ləş m ə l ər əgər oferent aksept üçün müddət və udulmalar, xarici valyuta əmə- müəyy ənləşdiribsə, aksept yalnız liyyatları, investisiya portfel lə ri nin həmin müddətdə həyata keçirilə idarə olunması kimi müəy yən ma- bilər). liy yə əməliyyatları ilə əlaqədar mə- 2) Ödəyən subyekt tərəfindən sələlər üzrə məs ləhətlər verilməsi veksel, çek və hesab üzrə borc məb- və s.) üzrə ixtisaslaşan maliyyə ləğinin təsbit olunmuş müddətdə qu rumu. Məsələn, Böyük Britani- ödənilməsi barədə öhdəliyin qəbul yada ticarət bankı kimi formala- edilməsi; şan və əsasən, xarici ticarətin kre - 3) Bank tərəfindən köçürmə ditləşdirilməsi üzrə ixtisaslaşan be- vek sel üzrə ödənişin vaxtında ödə- lə bir qurum kommersiya vek sel- nilməsi ilə bağlı zəmanətin təqdim lərinin akseptləşdirilməsi ilə yana- edilməsi; şı, kredit və depozit əməliyyatları 4) Pul və ya əmtəə sənədlərində da həyata keçirir və müştərilərinə (ödəniş məqsədilə təqdim olun- bank-kredit sahəsində məsləhət muş) göstərilən məbləği ödəmək xidmətləri də göstərir. 14 y Aksept krediti y Akseptant Acceptance credit Acceptor Bank tərəfindən müəyyən ko- 1) Üzərinə vekselin ödənişi barə- missiya haqqı müqabilində alıcı və sində öhdəlik götürmüş və bunu ya satıcının verdiyi köçürmə vekse- vekselin üzərində imzası ilə təsdiq lin akseptləşdirilməsi qaydasında edən fiziki və ya hüquqi şəxs. Ak- kredit təqdim edilməsi. Bu prosesdə septant həmin sənəd üzrə əsas bank müəyyən mənada kreditor borc lu tərəf sayılır; qismində çıxış etsə də, əvvəlcədən 2) Köçürmə vekselin üzərində kredit məbləğini təqdim etmir və göstərilən məbləğin ödənişi ilə bağ- aksept əməliyyatına öz vəsaitini lı zəmanət təqdim etmiş bank. qoymur, yalnız, ödəniş müddəti çatd ıqda veksel üzrə ödənişi həyata y Aktiv bazar (fəal bazar) keçirməyi öhdəsinə götürür. Məhz, Active market (tight market) bu cəhət aksept kreditini kommer- siya kreditindən fərqləndirir. Xarici Həyata keçirilən əməliyyatların ticarət əməliyyatları üçün xarakte- həcminin böyüklüyü, satış və alış rik olan belə sövdələşmədə rəsmi qiymətləri arasındakı spredin kiçik- kreditor kimi satıcı çıxış edir, ak- liyi və rəqabətin yüksək səviyyəsi septin olması isə onun üçün satış ilə səciyyələnən qiymətli kağızlar prosesini və ya vekselin uçotunu bazarı. asanlaşdırır. y Aktiv əməliyyatlar y Aksept tapşırığı Active operations Acceptance order Hər hansı iqtisadi subyektin Alıcı (idxalçı) tərəfin ona xidmət (dövl ətin, müəssisənin, yaxud hər edən banka onun hesabında olan hans ı fiziki şəxsin) özünə məxsus vəsaitin qismən və ya tam həcmdə olan maliyyə resurslarını mənfəət müəyyən bir hesabda depozitə əldə etmək məqsədilə dövriyyəyə qoy ması və aksepti barəsində təq- buraxmas ı, yaxud idarə etməsi. dim etdiyi ödəniş tapşırığı. Aksept Hər hansı hüquqi və ya fiziki şəxsin tap şırığını alan bank satıcı (ixra- özünün sərbəst pul vəsaitlərini qiy- catçı) tərəflə ödənişi həmin xüsu- mətli kağızlara investisiya şəklində si hesabda depozitə qoyduğu və yatırması, yaxud dövlətin öz valyu- akseptləşdirdiyi məbləğ əsasında ta ehtiyatlarını mənfəət əldə etmək həyata keçirir. Əsasən, xarici ticarət məqsədilə xarici aktivlərdə, eləcə əməliyyatları zamanı istifadə olu- də xarici valyutada saxlaması (idarə nur. etməsi) da aktiv əməliyyatlara aiddir. 15 y Aktivin dəyərinin artması xarakterinə görə iki böyük qrupa (bahalaşması) bölünür: maddi aktivlər və qeyri- Appreciation maddi aktivlər. Maddi aktivlərə daşınmaz əmlak, pul vəsaitləri, Bazar qiymətlərinin artması nə- qiy mətli kağızlar və s. bu kimi fi- ti cəsində aktivin dəyərinin artması. ziki formaya malik olan monetar Dəyərdən düşmənin (ucuzlaşma- aktivlər, qeyri-maddi aktivlərə isə nın) əksi. patentlər, müəllif hüquqları, ticarət markaları və s. bu kimi fiziki forma- y Aktivlər üzrə zərərin ya malik olmayan tanına bilən qey- ödənilməsi üçün “adi” ri-monetar aktivlər aiddir. ehtiyatlar “Common” store for y Aktivlərin bölünməsi compensation paid to assets (ayrılması) Asset stripping Bankın “standart aktivlər”i üzrə mümkün zərərin ödənilməsi üçün Əsasən, mənfəət götürmək məq- yaradılmış ehtiyat. sədi ilə bazar qiyməti aktivlərin dəyərindən aşağı düşdüyü halda şirkətin səhmlərinin alınması yolu y Aktivlər üzrə zərərin ödənil məsi ilə aktivlərin əldə edilməsi və son- üçün “məqsədli” ehtiyatlar radan həmin aktivlərin hamısının “Purposeful” (special purpose) və ya bir qisminin satılması. store for compensation paid to assets y Aktivlərin idarə edilməsi Asset management Bankın “qeyri-standart aktiv- lər”i üzrə mümkün zərərin ödənil- 1) Müəyyən investisiya məq səd- məsi üçün yaradılmış ehtiyat. lərinə nail olmaq üçün müştərilərin vəsaitlərinin toplanması və inves- y Aktivlər tisiya portfelinin yaradılması (qiy- mətli kağızlara və ya digər aktiv- Assets lərə yatırmaq) yolu ilə peşəkar Fiziki və ya hüquqi şəxslərin səviyyədə idarə olunması. malik olduqları maşın və ava- 2) Şirkətə və ya banka məxsus danlıqlar, binalar, pul vəsaitləri, maliyyə resurslarından gələn gəlir- bank depozitləri, qiymətli kağız- ləri maksimallaşdırmaq məqsədilə lar, patentlər və digər bu kimi onların idarə olunması. digər bütün maddi və qeyri-mad- Adətən, aktivlərin idarə edil- di mülkiyyət obyektləri. Aktivlər mə sini investisiya şirkətləri (fond- 16 ları) və investisiya bankları həyata dit kartı üzrə ödənişlər kimi kiçik keçirir. və qeyri-likvid aktivlər hovuzunun sekuritizasiyası yolu ilə yaradılır. y Aktivlərin müddətlərinə İnvestorlar üçün bu cür qiymətli görə sıralanması kağızlar korporativ borc alətlərinə Laddering investisiyanın alternatividir. Müxtəlif müddətlərə malik aktivlərə təqribən bərabər həcmdə y Aktuar hesablamalar investisiya qoyulması yolu ilə in- Actuarial calculations vestisiya portfelinin formalaşdırıl- Maliyyə, xüsusilə də sığorta ması strategiyası. əməliyyatlarında ehtimal nə z ə riy- yəsi, statistika və riyazi üsulların y Aktivlərin yerləşdirilməsi tətbiqi ilə aparılan hesablamalar (paylanması) sistemi. Əvvəllər, həyat sığorta- Asset allocation sı və pensiya məqsədləri üçün sı- Risklərin balanslaşdırılması ğorta fondunun əmələ gəlməsi və məqsədi ilə tətbiq olunan investisi- xərclənməsi mexanizminin qurul- ya strategiyası. Bu strategiya möv- masında riyazi düsturların köməyi cud vəsaitlərin müxtəlif aktivlər ilə aparılan hesablamaları əhatə (səhmlər, istiqrazlar, törəmə edirdi (bu zaman aktuar hesabla- maliyyə alətləri və s.), o cümlədən malar sığorta olunanın yaşından yerli və xarici aktivlər arasında asılı olaraq sığorta hadisəsi ehtima- paylanmasını nəzərdə tutur. Baş- lının müəyyən edilməsi əsasında qa sözlə, müxtəlif gəlirlilik və risk aparılır). Sonradan aktuar hesab- dərəcəsinə malik aktivlərdən ibarət la malar əlillik zamanı sığorta, əm- investisiya portfelinin strukturu- lak sığortası daxil olmaqla bütün nun formalaşdırılması. sığorta növləri üzrə tariflərin he- sablanmasını əhatə etdi. Aktuar y Aktivlərlə təmin edilmiş he sablamanın köməyilə sığorta qiymətli kağızlar fon dunun yaradılmasında hər bir Asset-backed securities sığortalının iştirak payı müəyyən edilir, yəni tarif dərəcələrinin ölçü- (Asset-based securities, ABS) ləri müəyyən edilir. Aktuar hesab- Dəyəri və ödənişləri müvafiq lamalar metodologiyasında ehti- baza aktivlərindən gələn vəsaitlər mal nəzəriyyəsindən, demoqrafik hesabına formalaşan qiymətli ka- məlumatlardan, uzunmüddətli sta- ğızlar. Bu tip qiymətli kağızlar, tis tik məlumatlardan, maliyyə he- adətən, avtomobil kreditləri və kre- sab lamalarından istifadə edilir. 17 Ma liyyə hesablamalarının köm ə- riyazi gözləməsi ilə ölçülür. Bu yi lə sığortaçının sığortalayanlar risk müəyyən sığorta mükafatının tə r ə findən akkumulyasiya olun- ödənilməsi əvəzinə örtülür. muş ödənişlərinin kredit resursla- rı kimi istifadə edilməsindən əldə y Aktuariat olu nan gəlirlər də nəzərə alınır. Actuariat Hazırda aktuar hesablamalardan Maliyyə, xüsusilə də sığorta əmə- sığorta əməliyyatları ilə yanaşı, di- liyyatlarında ehtimal nəzəriyy əsi, gər maliyyə əməliyyatlarında da statistika və riyazi üsulların tətbiqi tərəf-müqabillər arasında qarşılıqlı sahəsi. Əvvəllər aktuariatdan yalnız münasibətlərin tənzimlənməsində, həyat sığortasında istifadə olunsa o cümlədən qarşılıqlı öhdəliklərin da, sonralar bu üsullar sığortanın müəyyənləşdirilməsində geniş isti- digər növlərinə də tətbiq olunmağa fa də olunur. başladı. Hazırda qiymətli kağızlar bazar ında investisiya risklərinin qiy- y Aktuar mənfəət və zərər mətləndirilməsi başda olmaqla, bir Actuarial gains and losses sıra maliyyə əməliyyatlarında da Müəyyən dövr ərzində şirkətin aktuariatdan istifadə olunur. Aktu- aktuar qiymətləndirmələrə nəzərən ariat maliyyə riyaziyyatının əsasını yaranan əlavə mənfəəti və ya zərəri. təşkil edir. Aktuariat istiqrazların Bunlar aşağıdakılarla əlaqədar nə z əri əsaslandırılması və praktiki ya ra nır: (i) təcrübə əsasında də- tətbiqində də öz əksini tapmışdır. qiq ləşdirmələr aparılması (gələ- Bundan əlavə, ehtimalın hesablan- cək hadisələr haqqında ilkin ak- ması əsasında seçim edilən maliyyə tuar fərziyyələrlə həqiqətdə baş əməliyyatlarında da aktuariat tət- verənlər arasındakı fərqə əsasən); biq edilməyə başlanmışdır: birja (ii) aktuar fərziyyələrdə dəyişiklər siyasətinin formalaşması, likvid baş verməsi. vəsaitlərdən istifadə edilməsi yolla- Aktuar mənfəət və zərərlər rının müəyyənləşdirilməsi, gəlir l ərin müəy yən olduqları dövrlərin mən- aktuallaşdırılmasına əsaslanan inves- fəət və zərərlər haqqında hesaba- tisiyaların seçilməsi bu qəbildəndir. tında əks etdirilir. y Akvizisiya (əldə etmə, satın y Aktuar risk alma) Actuarial risk Acquisition Aktuar hesablamaların xətası ilə Birjada bir şirkətin səhmlərinin əlaqədar yaranan risk. Aktuar risk digər şirkət, şəxslər qrupu və ya sığorta hadisəsinin baş verməsinin şəxs tərəfindən nağd pul, səhmlər 18 və ya ikisinin kombinasiyası for- y Alıcı opsionu (“Koll” opsionu) masında alınması. Akvizisiya ra- Call option zılıq (friendly acquisition) və ya Saxlayana müəyyən miqdar qiy- təcavüz (hostile acquisition) yolu mətli kağızı müəyyən müddət ər- ilə həyata keçirilə bilər. Dostcası- zində müəyyən olunmuş qiy mə t ə na akvizisiya hədəflənmiş şirkət almaq hüququ verən opsion mü- ilə alqı-satqı haqqında razılıq əldə qaviləsi. “Koll” opsionun alıcısı op- olunmaqla, təcavüzkar akvizisiya sionu istifadə etmək istədikdə opsi- isə hədəflənmiş şirkətin nəzarət onun satıcısı müvafiq baza qiymətli paketini əldə etmək məqsədilə bu kağızı satmaq öhdəliyi daşıyır. şirkətin səhmlərinin aktiv şəkildə alınması əsasında həyata keçirilir. Hər iki halda hədəflənmiş şirkətin y Alıcı və satıcı qiyməti səhmdarlarını səhmlərini satmağa Bid and ask təşviq etmək məqsədilə bu səhm- Alıcıların və satıcıların tək liflə- lərə görə bazar qiymətindən daha rinin birgə kotirovkası əsasında yüksək qiymət təklif olunur. müəy yən olunan alıcıların ödəməyə hazır olduqları ən yüksək qiymət y Alan tərəf və satıcıların qəbul etdiyi ən aşağı Buy-side qiymət (və ya bu qiymətlər arasın- Əsas işi böyük həcmdə qiymətli dakı fərq). kağızları özləri və ya investorları üçün almaq olan maliyyə institut- y Alıcının bazarı ları. Məsələn, investisiya fondları, Buyer's market pensiya və sığorta fondları. Təklifin tələbi xeyli üstələməsi y Alfa (alfa əmsalı) nəticəsində alıcı üçün faydalı olan konyunkturanın yarandığı bazar. Alpha Bəzən yumşaq bazar da adlandırı- Risk/gəlirlilik modellərinin (mə- lır. Satıcı bazarının əksidir. sə l ən CAPM) proqnozlaşdırdığı gə lirlilik səviyyəsindən artıq olan y Alıcının qiyməti gəlirlilik. Qiymətli kağızın və ya Bid price fondun riskə uyğunlaşdırılmış gə- lirliliyini ölçür. Məsələn, CAPM Qiymətli kağız və digər maliyyə təh lili əsasında portfelin gəlirliliyi alətləri almaq üçün alıcıların 10% proqnozlaşdırılmış, lakin gəlir- ödəməyə hazır olduqları (təklif lik 15% təşkil etmişdir. Bu təqdirdə etdikləri) ən yüksək qiymət, başqa Alfa 5% təşkil edir. sözlə, market-meykerlərin qiyməti. 19 y Alış üzrə təklif (sifariş) Satıcı və alıcı qiyməti arasındakı Bid fərqin az olması, qiymətli kağızın likvid olması. deməkdir Müvafiq bazarda qiymətli ka- ğızlar, valyuta və depozit alınması y Allonj üzrə təklif (sifariş) verilməsi. Allonge y Alqı-satqı dəhlizi (diapazonu) Vekselə (və ya dövriyyədə olan Trading band digər qiymətli kağızlara) birləş- dirilmiş əlavə vərəq. Bu vərəqdə Hökumətin və ya Mərkəzi Ban- vekselin arxa tərəfinə sığışmayan kın öz ölkəsinin pul vahidinin imzalar (indossamentlər) həkk müdaxilə olmadan mübadilə əmə- olu nur. Həmin imzalar elə həkk liyyatlarına daxil olmasına icazə olunur ki, onların başlanğıcı vek- verdiyi formal mübadilə məzənnəsi selin, sonu isə allonjun üzərində hədləri. Müdaxilə dəhlizi (diapa- yerləşmiş olsun. Bununla yanaşı, zonu) kimi də tanınır. Bəzən bu allonjun üzərində ötürücü qeydlər siyasət sabit məzənnənin tədrici ar- və aval da həkk oluna bilər. tırılması və ya azaldılması sistemi ilə də əlaqələndirilir. y Alman Birja İndeksi (DAX) Deutsche Aktien Index y Alqı-satqı kotirovkası (German Stock Exchange DAX) Bid-ask quote Frankfurt fond birjası (Deutsche Alıcıların və satıcıların təklif Boerse) tərəfindən hesablanan in- et dikləri qiymətlərin qarşılaşdırıl- deks. XETRA elektron ticarət sis- ması əsasında qiymətlərin müəy- te mində səhmləri ticarətdə olan yən ləşdirilməsi. Hər hansısa qiy- şirkətləri əhatə edir. mətli kağızın alış və satış qiymətini bir arada əks etdirir. y Alpari (nominal dəyər üzrə, paritet üzrə) y Alqı-satqı spredi At par Bid-ask spread Qiymətli kağızın (səhmin, is- Alış və satış qiymətləri arasın- tiqrazın, vekselin və s.-nin) və ya da fərq. Məsələn, əgər alış qiyməti valyutanın bazar dəyərinin nomi- 20 ABŞ dolları, satış qiyməti isə 21 nal dəyərilə bərabər olması. Əksər ABŞ dollarına bərabərdirsə, alqı- hallarda bu anlayış istiqrazlara satqı spredi 21-20=1 ABŞ dollarına münasibətində istifadə edilir. Al- bərabər olar. pari ilə ticarət olunan istiqrazın 20 gəlirliliyi kuponlar üzrə ödəmələrə kiçik və orta (əksəriyyəti ne və bərabərdir. Faiz dərəcələri davam- qaz sahəsinə aid olan) şirkətlərin lı şəkildə dəyişdiyindən, demək qiymətli kağızlarının və Nyu- olar ki, maliyyə alətləri heç zaman York birjasında dövriyyədə olan bazarda nominal dəyərilə tam səhmlərə opsionların tədavülü bərabər olan dəyər ilə ticarət olun- üzrə ixtisaslaşmışdır. Burada bəzi mur. Aydındır ki, faiz dərəcəsi birjadankənar səhmlərin dövriyyəsi istiqrazın kupon dərəcəsindən də həyata keçirilir. Alıcı və satıcıla- yüksək və ya aşağı olduqda bu ra rəqabət aparmaq imkanı verən istiqraz Alpari ilə ticarət olunma- mərkəzləşdirilmiş açıq auksion yacaq. bazarı kimi fəaliyyət göstərir. 1908- ci ildə Nyu-York Birjadankənar y Alternativ xərclər Agentliyi adı ilə yaradılsa da, “Küçə Opportunity cost birjası” adı ilə məşhur olmuşdur. 1953-cü ildən indiki adı ilə tanınır. 1) Müəyyən fəaliyyəti davam etdirmək üçün imtina edilməli olan alternativin dəyəri. Başqa sözlə, im- y Amerikan Depozitar Qəbzi tina edilmiş alternativ fəaliyyətin (ADQ) seçilməsi halında əldə oluna biləcək American Depositary Receipt əlavə gəlir; (ADR) 2) Seçilmiş və imtina edilmiş in- Xarici şirkətlərin səhmləri üzrə vestisiya qoyuluşu imkanları ara- mülkiyyət hüququnu təsbit edən sındakı gəlirlilikdəki fərq. Məsələn, sərbəst dövriyyəli maliyyə aləti. səhmə investisiya qoymaqla illik Bu qəbzlər vasitəsilə ABŞ investor- bu investisiyanın 2%-i məbləğində ları xarici əməliyyatlar aparmadan gəlir əldə edilmişdir, lakin bu vəsait xarici şirkətlərin səhmlərini (xari- illik 6% gəlir gətirən risksiz (etibar- ci qiymətli kağızlar portfelinin bir lı) dövlət istiqrazı kimi digər aktivə hissəsini) ala bilirlər ki, bu da həm də yönəldilə bilərdi. Bu halda, itiril- şirkət, həm də investorlar üçün miş imkanın dəyəri 4% olur (yəni administrativ və ticarət xərclərini 6% - 2%). azaltmağa imkan verir. Bu qəbzlərin y Amerika Fond Birjası nominalı və onlar üzrə dividentlər American Stock Exchange ABŞ dollarında ifadə olunur. ADQ- lər amerikan depozitar bankları və (AMEX) investisiya bankları tərəfindən bu- Əhəmiyyətinə görə ABŞ-ın raxılır. İlk ADQ 1927-ci ildə JPMor- Nyu-York Fond Birjasından sonra gan tərəfindən Selfridges&Co ingi- ikinci böyük fond birjası olmaqla lis şirkəti üçün buraxılmışdır. 21 y Amerikan tipli opsion 3) Dövri olaraq borca görə faiz American option ödənişlərinin və hissə-hissə əsas (American-style option) borc məbləğinin ödənilməsi yolu ilə borcun ödənilməsi; Kontrakt dövrü ərzində onu 4) Borc öhdəliyini təsdiq edən təq dim edən və ya alan tərəfin sə n ədin itməsi və ya oğurlanması təşəbbüsü ilə istənilən anda istifadə səbəbindən həmin borc öhdəliyinin oluna bilən opsion. Bu xüsusiyyət qismən və ya bütünlüklə ləğv Amerikan opsionunu Avropa op- edilməsi (etibarsız sayılması). sionundan fərqləndirir və onun yüksək likvidliliyini təmin edir. y Analitik (təhlilçi, təhlil üzrə mütəxəssis) y Amortizasiya dəyəri Analyst Amortization cost(s) Bankın, broker firmasının və ya Aktivin dəyərinin müəyyən bu kimi digər təşkilatların təhlil döv rün xərclərinə aid olunan his- üzrə mütəxəssisi. Bu mütəxəssisin səsi. Əsas vəsaitlərin amortizasiya vəzifəsi əlaqədar iqtisadi, statis- dəyəri onların ilkin dəyərləri ilə tik və maliyyə, eləcə də müəyyən ləğv olunma dəyərləri arasındakı sahəyə aid şirkətlərin vəziyyəti üzrə fərq kimi hesablanır. məlumatları təhlil edərək müvafiq sahədə proqnozlar, məsləhətlər və y Amortizasiya tövsiy ələr verməkdən ibarətdir. Amortization y Anderrayter 1) Əsas fondların, yəni binala- Underwriter rın, avadanlıqların, qurğuların və s. bu kimi qiymətlilərin tədricən köh- Emitentlə investorlar ara- nələrək öz dəyərini hissə-hissə istehsal sında vasitəsi kimi çıxış edən, olunan məhsulun üzərinə keçirməsi; qiymətli kağızlar buraxılışının il- 2) Müəssisə tərəfindən pul və- kin yerləşdirilməsinə və satışına saitinin yığılması və köhnəlmiş əsas zəmanət verən və onu təşkil edən fondların yeniləri ilə əvəz edilməsi. şirkət və ya digər qurum. An- Hazırda bir sıra ölkələrdə sürətli derrayter emissiya edən şirkətlər amortizasiya tətbiq edilir ki, bu da üçün qiymətli kağızların bura- bir tərəfdən, vergiyə cəlb olunan xılış qiymətini müəyyənləşdirir, mənfəətin həcmini azaldır, digər qiymətli kağızları emitentdən ala- tərəfdən, müəssisənin yeni texnika raq investorlara satışını həyata ke- və avadanlıqlarla təchiz edilməsinə çirir. Adətən, anderrayter rolunda şərait yaradır; investisiya bankları, birja brokerləri 22 və ya onların sindikatları çıxış müddətində və bərabər məbləğdə edirlər. həm əsas, həm də faiz ödənişləri həyata keçirilən kreditlər, amorti- y Anderlainq zasiya fonduna ayırmalar, ipote- Underlying ka ödənişləri, sığorta haqları üzrə ödənişlər və s. bu kimi pul axınları Alqı-satqı hüququ opsion mü- aiddir; qaviləsinin şərtlərindən asılı olan 2) Kreditora il ərzində bir dəfə qiymətli kağızlar. həm əsas məbləğin müəyyən his- y Anderraytinq sə sini, həm də faiz ödənişlərini al- mağa imkan verən uzunmüddətli (qiymətli kağızlar üzrə) dövlət borcu. Securities underwriting y Antisipasiya İnvestisiya banklarının və ya digər ixtisaslaşmış maliyyə quru munun Anticipation emitentin (səhmdar cəmiy y ətlər və 1) Borc öhdəliyinin vaxtından ya dövlətlər) adından çıxış edərək ön cə icra edilməsi, o cümlədən borc investorları cəlb etməsi və emitentin məbləğinin vaxtından öncə qayta- buraxdığı qiymətli kağızları bazarda rılması; yerləşdirməsi prosesi. Qiymətli ka- 2) Verginin vaxtından öncə yığıl- ğızların anderraytinqini öz üzərinə ması (tutulması). götürməklə müvafiq qurum (ander- rayter) bu qiymətli kağ ızların satıl- y Aparıcı menecer ması öhdəliyini götürür və bu risk Lead manager/underwriter müqabilində “anderraytinq spredi” Qiymətli kağızların buraxılışı- (investorlara satışdan əldə olunan nın (emissiyasının) təşkili üzrə əsas gəlir ilə emitentə ödənilən vəsait ara- məsuliyyəti üzərinə götürmüş inves- sındakı fərq) qazanır. tisiya bankı və ya hər han sı maliyyə institutu. Məsələn, qiymətli kağızlar y Annuitet (maliyyə rentası) buraxılışının yerl əşdirilm əsi zamanı Annuity anderraytinq prosesində iştirak edən Müəyyən dövr ərzində eyni anderrayterl ər qrupunun (sindikatı- məbləğdə ödənişlərlə əlaqədar pul nın) rəhbəri. axınlarını ifadə edir. Əsasən aşağı- dakı formalarda təzahür edir: y Aport 1) Bərabər zaman müddətində Apportionment bərabər məbləğli ödəniş. Bu cür Səhmdar cəmiyyətə təsisçilər ödənişə dövri olaraq bərabər zaman tərəfindən səhmlərin dəyərinin 23 ödənişi əvəzində təqdim edilən və istiqraz qarışığından ibarət (verilən) əmlak. Təsisçilər adətən olan maliyyələşmə. Adətən, is- aport formasında öz əmlaklarını tiqrazlar buraxılır və sonra bor- yüksək qiymətlə təqdim edirlər cun ödənilməsi mümkün olmasa, və bu onlara daha çox səhm əldə qiymətli kağız sahibi əlindəki istiq- etməyə imkan verir. razları səhmlərə çevirir. Adətən, daha yüksək riskə ma- y Ap-tik (qiymətin qalxması, lik olduğu və girovsuz olduğu canlanma) üçün tələb olunan gəlirlik yüksək – Uptick (up tick, plus tick) 20-30% səviyyəsində olur. Eyni qiymətli kağız üçün əvvəl y Aralıq ofis qeydə alınmış qiymətə nisbətən Middle office daha yüksək qiymətə əqdlərin bağlanması. Belə bir əqdin qiyməti Maliyyə qurumunun əsasən displeydə plyus işarəsi ilə göstərilir. müştərilərlə birbaşa ünsiyyətdə olan ön bölməsi (ön ofis) ilə sıx y Aralıq divident əlaqədə işləyən və ticarət əqdlərinin Interim dividend və ticarət mövqelərinin yoxlanılma- sı və qeydiyyatının aparılması ilə Bir il üçün dividentin ümumi məşğul olan idarəetmə bölməsidir. məbləği elan edilməmişdən əvvəl maliyyə ilinin bir hissəsi üçün y Arbitraj (məsələn: rüb və ya birinci yarımil- Arbitrage lik üçün) avansla ödənilə bilən di- vident Qiymət fərqinə əsaslanaraq mənfəət əldə olunması və ya ziyan- y Aralıq maliyyə dan qaçılması əməliyyatı. Məsələn, Mezzanine finance eyni qiymətli kağızlar müxtəlif bir- jalarda eyni vaxtda fərqli qiymətlərə Digər borclardan daha aşağı, adi satılır. Bu zaman alış və satış qiy- səhmdən isə daha yuxarı üstünlüyə mətləri arasında mövcud olan fərq malik borc. Adətən, kredit hesabına bir birjaya nisbətdə digərində əlavə alış əməliyyatlarında istifadə olu- mənfəət qazanmaq və ya ziyandan nur. yayınmaq imkan ı yaradır. Arbitraj y Aralıq maliyyələşdirmə bazarda səmərəliliyin aşağı olması Mezzanine financing nəticəsində meydana çıxır və arbit- raj nəticəsində müxtəlif bazarlarda Mövcud şirkətin genişlənməsi qiymət uyğunsuzluğu aradan gö- məqsədilə istifadə olunan səhm türülür. 24 y Arbitraj sövdələşməsi Arbitrajın alınma növlərinə görə Arbitrage transaction arbitraj sövdələşmələri divident və diskont arbitraj sövdələşmələrinə Müxtəlif birjalarda, müxtəlif çat- ayrılır. dırılma müddətlərində və müxtəlif ödəniş vaxtlarında qiymət fərqlərinə y Arxa ofis (əməliyyat şöbəsi) əsaslanan birja sövdələşməsi. Ar- Back office bitraj sövdələşmələrinin aşağıdakı növlərinə rast gəlinir: Maliyyə institutunda inzibati və 1) valyuta arbitraj sövdələşmə- köməkçi işləri yerinə yetirən bölmə. ləri müəyyən məqamda valyuta Bu bölmələr tənzimləmə, hesablaş- mə z ənnələrində yaranan fərqə ma və mühasibatlıq kimi funksiya- əsas lanır. Sad ə valyuta arbitraj söv- ları yerinə yetirirlər. dələşmələri eyni valyutanın mə- zən nələrindəki fərqə, mürəkkəb y Artım səhmləri ar bitraj sövdələşməsi isə bir neçə (artan səhmlər) val yutanın məzənnələrindəki fərqə Growth stock əsas lanır; Gələcəkdə mənfəətinin artma sı 2) faiz arbitraj sövdələşmələri – üçün yaxşı potensiala malik olan kapital bazarlarındakı faiz dərə c ə- şirkətlərin səhmləridir. Ya bu səhm- lərində olan fərqə əsaslanır; lər üzrə gəlirlər kəskin artmış, ya da 3) əmtəə arbitraj sövdələş m ə l əri ki, belə artım gözlənilir. İnvestorlar – əmtəə bazarlarındakı qiym ət lərdə belə səhmlərdən dividentlər hesa- yaranan fərqə əsas lanır; bına deyil, onların məzənnələrinin 4) fond arbitraj sövdələşmələri – artması hesabına daha çox gəlir müxtəlif məzənnələr üzrə qiymətli əldə etməyi gözləyirlər. kağızların eyni vaxtda alqı-satqısı, birja və birjadankənar bazarlarda, y Artım sürəti müxtəlif ölkələrin, regionların birja Growth rate bazarlarında sövdələşmələrin, eləcə də zaman (coğrafi) qurşaqlarının Nisbi statistik göstərici olub müxtəlifliyindən birja məzənnələri müəyy ən bir göstəricinin müəyyən arasındakı fərqləri nəzərə alan söv- dövr ərzində dəyişməsinin intensiv- dələşmələrin eyni zamanda bağlan- liyini göstərir və həmin göstəricinin ması; hesablama aparılan dövr (hesa- 5) eyni qiymətli kağızların abu- bat, plan, proqnoz dövrü) üçün nəsi hüququnun alınması və ya ey- mütləq qiymətinin müqayisə apa- ni vaxtda satışı ilə onların konver- rılan dövrdəki (baxılan dövrdən tasiyası. əvvəlki dövr, baza dövrü) mütləq

25 qiymətinə nisbəti kimi hesablanır. daha aşağı olan istiqraz. Bu istiq- Artım sürəti göstəricinin müqayisə razların riski yüksək olduğuna olunan dövrdəki səviyyəsini “1” gö- görə gəlirlikləri yüksək olur. türdükdə əmsalla, “100” götür dük də isə faizlə ifadə olunur. İki dövrdən y Aşağı hədd (limit) (məsələn, iki ildən) çox dövr üçün Limit down artım sürəti baza dövrü n ə (başlan- Bir ticarət günü ərzində əm təə ğıc ilə) və özündən əvv əlki dövrlərə fyuçersləri müqaviləsinin qiym ə- (özündən əvvəlki illərə) nəzərən ti nin geriləyərək düşə biləcəyi ən hesablana bilər. Birinci halda he- aşağı hədd. Qiymət aşağı həddə sablama aparılan hər bir dövr üçün çat dıqda bəzi bazarlarda ticarət da- müqayisə aparılan dövr kimi baza yandırılır. Bəzi bazarlarda qiym ət dövrü (başlanğıc il), ikinci halda isə aşağı həddən qayıtdıqda tica rət özündən əvvəlki dövr (özündən təkrar başladılır. Əmtəənin qiy- əvvəlki il) götürülür. mə tinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir y Artma (“buğa) meyli/ edə c ək bir xəbər olduqda, fyuçers müqaviləsinin qiymətinin bu xə b ə- azalma(“ayı”) meyli ri əks etdirməsi bir neçə gün çəkə Uptrend/Downtrend bilər və nəticədə bazar bir neçə tica- Maliyyə bazarları üzrə texniki rət günü aşağı hədd səviyyəsinə təhlildə həm artma, həm də azalma çata və bu günlər ərzində ticarət meyllərinin eyni zamanda təsvir baş verməyə bilər. edilməsi. Bunun üçün qrafikdə ən azı dörd nöqtənin birləşdirilməsi y Aşağı qiymətləndirilmiş zəruridir. Undervalued Aktivlərin, qiymətli kağızların və y Aşağı axın ya valyutanın fundamental amillərə Downstream nəzərən malik olduğu dəyərindən Ana şirkətdən törəmə şirkətlərə ucuz qiymətləndirilməsi halı. ma liyyə vəsaitlərinin axını (məsə- lən, kre dit verilməsi). y Aşağı salmaq (endirmək) Downgrade y Aşağı keyfiyyətli (keyfiyyətsiz) istiqraz Qiymətli kağızın reytinqinin Junk bond aşa ğı salınması. Bu hal təhlil nə- ti cə sində müəssisənin cari və ya Yüksək riskli, qeyri-investisi- gələcək fəaliyyətində və ya müəs- ya səviyyəli, kredit reytinqi BB və sisənin fəaliyyət göstərdiyi sektor- 26 da zəifləmələrin müəyyən olunma- əmtəələr partiyalar (lotlar) şəklində, sı zamanı baş verir. keyfiyyətcə oxşar lotlar isə daha iri partiyalar (strinqlər) şəklində y Aşağıdan yuxarıya qruplaşdırılır. Hərrac vaxtı satışa Bottom up çıxarılmış lotların və strinqlərin nömrələri elan edilir. Hərraca çı- İqtisadi və bazar gəlişmələrini xarılan əmtəə və qiymətli kağızlar nə z ə r ə almadan fərdi səhmlərin ona ən yüksək qiyməti təklif edən təh lilinə əsaslanan investisiya stra- alıcıya satılır. Hərraclar, adətən, tegiyası. Bu strategiyaya əsasən in- alıcı və satıcı tərəflərin tapşırığı ilə vestor iqtisadiyyatın sektorlarına komissiya şərtləri əsasında malla- deyil, spesifik şirkətlərə fokuslaşır. rın və qiymətli kağızların ticarəti y Auditor hesabatı ilə məşğul olan ixtisaslaşmış broker firmaları tərəfindən təşkil olunur. Auditor's report Ənənəvi hərraclar zamanı satıcı mi- Şirkətlərin mühasibat hesabatla- nimum qiymət təyin edir, alıcılar rının qanunvericiliyə uyğunluğunu isə qiyməti artırmaqla lot uğrunda və maliyyə vəziyyətini tədqiq və mübarizə aparırlar (bu, ingilis auk- təsdiq etmək məqsədi ilə auditor- sionudur). Holland auksionunda lar tərəfindən hazırlanan sənəd. hərrac çox yüksək qiymətdən baş- Bu hər il hazırlanmalı və müvafiq lanır və elan edilmiş qiymətə razı tənzimləyici orqana (təiş edilmiş olan alıcı tapılana qədər qiymət maliyyə hesabatları ilə birlikdə) azaldı lır. verilməlidir. y Auditor y Auksion bazarı Auditor (ikitərəfli auksion) Qanunvericiliklə müəyyən edil- Auction market miş qaydada ölkə ərazisində au- Eyni zamanda həm alıcıların ditor xidməti göstərən fiziki və ya və həm də satıcıların rəqabətli tək- hüquqi şəxs. liflərlə iştirak etdiyi bazar. Bura da y Auksion (hərrac) formalaşan qiymət alıcının ödə- məyə hazır olduğu ən yüksək qiy- Auction mətlə satıcının satmağa razı olduğu Alıcıların müsabiqəsi əsasında ən aşağı qiyməti təmsil edir. Alış və malların və qiymətli kağızların satış təkliflərindən üst-üstə düşən müəyyən vaxtda və müəyyən edil- olarsa, onda onlar bir yerə toplanı- miş yerdə satışı. Eyni keyfiyyətli lır və sifarişlər yerinə yetirilir. 27 y Autrayt bu raxılan və həmin avadanlıqlar- Outright la tə min olunmuş borc qiymətli kağızı. Borc tam ödənilənə qədər 1) Tərəflərin ciddi şəkildə müəy- avadan lıqlar üzərində mülkiyyət yənləşdirdiyi müddət ərzində for- hüququ etibarlı şəxsdə (adətən vard kursu üzrə ödənişi nəzərdə tu tan bankda) qalır. Bu qiymətli kağız- müd dətli sadə valyuta söv də l əşməsi; lardan çox vaxt nəqliyyat şirkətləri 2) Mükafat və ya güzəşt nəzərdə istifadə edirlər. tutulan banklararası müddətli val yu- ta sövdələşmələrində valyuta kursu. y Aval Aval (allonge, bank guarantee, surety, y Autsayder collateral acceptance, collateral Outsider guarantee, collateral security) 1) Birjada hərdən iştirak edən şəxs, yaxud qeyri-peşəkar birja Üçüncü şəxs tərəfindən vekse- möh təkiri; lin üz və ya arxa, yaxud da vekselə 2) Birjanın rəsmi üzvü olmayan, la- əlavə olunmuş vərəqdə (allonjda) kin birjanın ticarət zalında təsbit olun- imza ilə təsbit etdiyi, vekselin ödə- muş qaydalar çərçivəsində fəaliy yət nilməsinə görə cavabdehliyi təsdiq göstərməyə icazəsi olan bro ker; edən zəmanət. Bu zaman, əksər hal- 3) Fəaliyyət göstərdiyi istehsal və larda üçüncü tərəf qismində bank ya xidmət sahəsində rəqiblərindən, çıxış edir. Aval vekselin dəyərinin yəni digər müəssisələrdən bir sıra tam, yaxud qismən hissəsinə aid əsas göstəricilərə görə geri qalan ola bilər. Aval vekselə olan etibarın müəssisə, şirkət və s. yüksəlməsini təmin edən amil kimi çıxış edir. y Aut-treyd y Avro STOXX Outtrade Euro STOXX Hər hansı qarşılıqlı anlaşılma- "Dow Jones" tərəfindən təqdim maz lıq və ya səhv nəticəsində olunan Avropanın 16 fond baza- uğur suzluğa düçar olan birja söv- rını əhatə edən 200-dən yuxarı dələşməsi və ya əməliyyatı. indekslərdən biri olan Dow Jones y Avadanlığın kreditləşdirilməsi Evro STOXX50-nin şərti işarəsi. sertifikatı Avro STOXX Avropa səhm baza- rını izləmək üçün istifadə olunan Equipment trust certificate baza göstəricidir. O, Avropa birja- Adətən, yeni avadanlıqların larında 50 birinci dərəcəli səhmlərə haq qının ödənilməsi məqsədi ilə əsaslanır. 28 y Avrobor y Avroistiqraz (Avrobond) Eurobor Eurobond Avropa Birliyinin pul baza rın- Emitentin öz ölkəsindən kə- da bankların bir birindən borc lan- narda öz valyutasından başqa bir masının faiz dərəcəsi. Başqa sözlə, valyutada buraxdığı istiqrazlar. Avropa Birliyində olan bank digər Adə t ən, qeyri-avropa şirkətləri tə- bir banka bu faiz dərəcəsində borc rə findən Avropada buraxılan istiq- verəcəkdir. Avrobor həmçinin qısa razlar nəzərdə tutulur. müddətli faiz dərəcələri üçün baza Bununla yanaşı, başqa hallar da rolunu oynayır. mövcud ola bilər. Məsələn, Yaponi- yada Avstraliya şirkəti tərəfindən y Avroçek ABŞ dollarında buraxılmış avro- Eurocheque dollar istiqrazları. 1968-ci ildə yaradılan və 40-dan y Avrokart artıq ölkəni əhatə edən “Avroçek” Eurocard Avropa bank sisteminin iştirakçı- sı olan ölkələrin hamısında bank- Avropa Bank Sisteminə üzv olan lar tərəfindən ödənilməsi qəbul ölkələrin ərazisində istifadə olunan edilən standartlaşmış beynəlxalq beynəlxalq kredit kartı. çek. Avroçek yalnız zəmanətli Av- ropa çek kartları ilə istifadə olu- y Avroklir nur ki, burada bir Avroçekin bank Euroclear tərəfindən maksimum zəmanət Kompüterləşdirilmiş daxil etmə verilən məbləği göstərilmişdir. Bu sistemi vasitəsi ilə qiymətli kağız- məbləğ əmtəə və xidmətlərin əldə ların və fondların klirinqini/he sab- edilməsi zamanı nağdsız hesablaş- l a şmasını və borclanmasını/kredit- malar üçün, eləcə də nağd pulun ləşməsini həyata keçirən beyn əlxalq alınması üçün istifadə olunur. Av- klirinq təşkilatı. Sistem həm istiqraz- roçeki ödəyən bank buna görə ko- ları və səhmləri əhatə edir və həm misyon rüsumu tutur. də 80-dən çox ölkədə əsas maliyyə təşkilatlarına xidmət gös tərir. y Avrodollar Eurodollar y Avrokredit Eurocredit ABŞ-dan kənar ölkədə qeyri- ABŞ təşkilatı və ya ABŞ banklarının Avropa valyuta bazarı resursları xarici filialları tərəfindən saxlanan hesabına iri kommersiya bankları və ABŞ dolları. ya onların sindikatları tərəfindən, 29 bir qayda olaraq, uzun müddətə y Avuar faiz dərəcələri ilə kor porativ və Asset (holding) hökumət qurumlarına təqdim edi- 1) Geniş mənada müxtəlif ödə- lən beynəlxalq kreditlərdir. niş l əri həyata keçirməyə, borc öh- də liklərini qaytarmağa və s.-yə im- y Avropa tipli opsion kan verən istənilən növdə pul, pul European option vəsaiti (nağd və nağdsız formada), qiymətli kağızlar (səhmlər, istiqraz- Yalnız kontraktın bitmə gü nün- lar, akkreditivlər, veksellər, çeklər də istifadə oluna bilən opsion. Av- və s.), eləcə də şəxsin bankdakı he- ropa opsionu ilə müqayisədə Ame- sabı; rika opsionu kontrakt dövrünün 2) Bankın, onun tapşırıqları əsa- sonuna qədər hər hansı zamanda sında müxtəlif maliyy ə əmə liy yat- istifadə oluna bilər. ları həyata keçirən xarici müxbir- bankda olan pul vəsaiti. Əksər hal- y Avrovalyuta larda bu pul vəsaiti xarici valyuta- Eurocurrency da olur. Mənşə ölkəsindən kənarda əhə- miy yətli miqyasda depozitdə sax- y “Ayı” bazarı lanılan və müxtəlif əmə liyyatlarda Bear market istifadə olunan ayrı-ayrı ölkələrin milli valyutası. Ən çox istifadə olu- Qiymətlərin uzun müddət ər- nan Avrovalyuta avrodollardır. zin də aşağı düşməsi müşahidə olu- nan bazar. y Avtomatlaşdırılmış Fond Ümumilikdə fond indekslərinin Birjası Kotirovka Sistemi iki ay ərzində 20 faiz geriləməsi ayı bazarının başlanmasının gös tə- Stock Exchange Automated ricisidir. Quotations (SEAQ)

London Fond Birjasında qiy- y “Ayılar” mət lər haqqında elektron məlumat Bear sis temi. Birja üzvləri alıcı və satıcı- nın qiymət sisteminə daxil olurlar, Bazarda müəyyən qiymətli ka- məlumatlar displeydə əks olunur ğız ların qiymətlərinin və ya ümu- və bazarın bütün iştirakçılarına milikdə qiymətlərin düşə cə yinə açıq dır. Mahiyyət etibarı ilə bu sis- ina nan və bundan yararlanmağa tem amerikan sistemi olan NAS- ça lı şan bazar iştirakçıları (oyunçu- DAQ sisteminin analoqudur. ları) 30 y Ayrılma siyasətini və qiymətli kağızlar ba- Carve out zarının tənzimlənməsini həyata ke- çirən mərkəzi icra hakimiyyəti or- Ana şirkətin öz törəmə şirkət lə- qanı. Komitənin əsas fəaliyyət isti- rinin səhmlərini qismən satması. qamətlərinə aşağıdakılar daxildir: qiymətli kağızlar bazarında vahid y Azalma (gəlirliliyin) dövlət siyasətinin formalaşdırıl- Dilution masında iştirak edir, bu siyasətin Yeni səhmlərin buraxılması və həyata kecirilməsini, habelə qiy- ya konvertasiya oluna bilən istiq- mət li kağızlar bazarının və onun razların adi səhmlərə konvertasi- infrastrukturunun inkişafını təmin yası nəticəsində hər bir səhm üzrə edir və qanunvericiliklə müəyyən gəlirliliyin azalması. edilmi ş digər istiqamətlərdə fəaliy- Hər bir səhm üzrə gəlirlərin yət göstərir. azal masının səbəbi isə yeni səhm- QKDK öz fəaliyyət istiqam ət- lərin buraxılması nəticəsində döv- lərinə uyğun olaraq, qiymətli ka- riy yədə olan səhmlərin sayının ço- ğız lar bazarının tənzimlənməsi ilə xaldılmasıdır. Səhmlərin sayı çoxal- bağlı normativ aktların qəbul edil- dıqca, hər bir səhmin dəyəri azalır. məsi, qiymətli kağızlar ın emissiyası və tədavülü, qiymətli kağız lar ba- y Azalma meyli zarı iştirakçılarının və investisiya (qiymətlərin düşməsi meyli) fondlarının fəaliyyətləri, qiymətli Downtrend ka ğızlarla rəsmiləşdirilmiş borc öh- dəlikləri bazarı, müvafiq fəaliyyət Ümumilikdə bu termin qiymət- növ lərinin lisenziyalaşdırıl masının lə rin azalma meyilini ifadə edir və həyata keçirilməsi, lotereyala- bu terminin ifadə etdiyi azalma rın təş kili və keçirilməsi, qiymətli me yili, əsasən, texniki təhlil zamanı kağız lar bazarında investorların və qurulan qrafiklərdə dəqiqliklə mü- qiy mətli kağızlar bazarının iştirak- şahidə olunur. çılarının hüquqlarının müdafiəsi, sağlam rəqabət mühitinin yaradıl- y Azərbaycan Respublikasının ması üzrə dövlət tənzimlənməsini Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət və nəzarətini həyata keçirir. Komitəsi (QKDK) State Committee for Securities of the Republic of Azerbaijan (SCS) Azərbaycan Respublikasında qiy mətli kağızlar bazarında dövlət 31 keçməsi ilə əlaqədar olaraq) ehti- malına görə investorun həmin növ qiymətli kağızı sata bilməməsi (sat- B dığı halda zərərə düşəcək). y Bahalaşdırma (qiymət əlavəsi, marja) Markup y Bağlanış alışı 1) Bazarda vəziyyətin dəyiş m ə- Closing purchase sinə cavab olaraq bazar iştirakçıları- Əməliyyat nəticəsi olaraq, satıcı- nın qiymətləri artırması nəticəsində nın məqsədi verilən seriya opsion- bahalaşma baş verməsi; larda uzun mövqeni aşağı salmaq 2) Pərakəndə satış qiyməti ilə top- və ya istisna etmək. dansatış qiyməti arasındakı fərq; 3) Dilerlər arasında ən aşağı cari y Bağlanma müddəti təklif qiyməti ilə dilerin müştəri Lock up period üçün müəyyən etdiyi qiymət ara- (Lock-up period) sında fərq; Ucuzlaşdırma termininin əksi. Anderrayter tərəfindən şir kət- daxili səhm sahiblərinin səhm lə ri- y “Baket-şop” (Köşk) nin satılmasına qadağa qoyduğu Bucket shop müəy yən müddət. Qeyri-qanuni və ya lisenziyasız y Bağlanmış (dondurulmuş) fəaliyyət göstərən və fond birjası- Locked in nın üzvü olmayan broker firması. 1) Sabit faiz dərəcəli qiymətli ka- y Balans (balans hesabatı, ğız almaqla gəlirin sabit bir kə miy- balans cədvəli) yətə bağlanması; Balance sheet 2) Kapitalın artmasına görə əla- və vergi ödəməkdən çəkinməyə Bir-birini tamamlayan iki hiss ə- gö rə qiymətli kağızların satışının dən ibarət, müəyyən zaman müd- müm kün olmaması və ya arzuo- dətində hər hansı hadisə və ya lunmaz olması; fəaliy yətlə bağlı tarazlığı və nisbəti 3) Müəyyən növ qiymətli kağız- xarakterizə edən göstəricilər siste- lar üzrə ticarətin dayandırılması mi. Balansın bir tərəfi pulun və ya (məsələn, fyuçers bazarında qiymət əmtəənin daxil olmasını (gəlirini, dəyişmələrinin qoyulmuş həddi idxalını və s.), digər tərəfi isə həmin 32 kəmiyyətdə pulun və ya əmtəənin sə nin balansında əks olunduğu xaric olmasını (ödənilməsini, ixra- də yər. Müəssisənin, təşkilatın və cını və s.) ifadə edir. Bütün hallar- s.-nin balans dəyəri onun şəxsi da balansın tərəfləri kəmiyyətcə kapitalı və xalis aktivlərinin məc- bərabər olur. Balans göstəriciləri musu kimi hesablanır. Xalis ak- həm natural formada, həm də pul tivlər məcmu aktivlərin dəyəri ilə formasında əks oluna bilər. İqtisa- borc öhdəliklərinin ümumi həc- diyyatın bu və ya digər sahələrində minin (dəyər ölçüsündə) fərqinə müxtəlif məzmunlu balanslardan bərabərdir. istifadə olunur. Məsələn, tədiyyə Səhmin hesabaalma dəyəri, balansı, dövlətin gəlir və xərclər şirkətin bütün aktivlərini toplayıb, balansı (dövlət büdcəsi), mühasi- hər hansı imtiyazlı qiymətli kağı- bat balansı, sahələrarası balans və zın ödəmə qiyməti daxil olmaqla, s. Şirkətlər üçün əsas balans mü- bütün borc və öhdəliklərini çıxaraq hasibat balansıdır. Mühasibat ba- müəyyən edilir. Alınan məbləği lansı müəyyən zaman müddətində dövriyyədə olan səhmlərin miqda- (aylıq, rüblük, illik) müəssisənin rına bölərək, hər bir sadə səhmin maliyyə fəaliyyəti haqqında məlu- hesabaalma dəyəri əldə edilir. Şir- mat ları ümumiləşdirilmiş pul ifa- kətin aktivlərinin və yaxud qiy- dəsində əks etdirən mühasibat mətli kağızın hesabaalma dəyəri sə n ədidir. Formasına görə mü- bazar qiymətindən fərqlənə bilər. ha sibat balansı iki hissədən (böl- mə d ən) ibarət cədvəldir. Birinci, y Balansarxası hesab yəni sol hissə aktiv, ikinci, yəni Off balance sheet sağ hissə passiv adlanır. Mühasi- Saldosu mühasibat balansına bat balansının aktivi maliyyə-tə- daxil olmayan mühasibat hesabı. sərrüfat vəsaitlərinin tərkibi və Balansarxası hesabda uçot ikili yazı yerləşdirilməsini, passivi isə həmin tətbiq edilmədən aparılır. Bu he- vəsaitlərin yaranma mənbələrini və sablar öz aralarında və ya balans məqsədli istiqamətlərini əks etdirir. hesabları ilə müxabirləşir. y Balans (hesabaalma) dəyəri y Balanslaşdırılmış Book value (balance sheet (tarazlaşdırılmış) portfel value, book cost, carrying value, Matched book carrying amount) Maliyyə qurumunun aktivləri- Müəssisəyə, təşkilata və s.-yə nin portfeli ilə öhdəliklərinin məx sus əsas vəsaitlərin, uzunmüd- (passıvlərinin) portfelinin struktur- dətli aktivlərin və s.-nin müəs si- larının müddətlərinə görə üst-üstə 33 düşdüyü vəziyyət. Məsələn, bankın y Bank aksepti aktivlərinin və öhdəliklərinin məb- (bank tərəfindən ləğlərinə və müddətlərinə görə uz- akseptləşdirmə) laşdırılması. Bankers’ acceptances (BA) y Balanslaşdırma (tutuşdurma) Qeyri-maliyyə təşkilatlarının qı- Matching sa-müddətli kreditlərinə bank tərə- findən zəmanət verilməsidir. Bank 1) Aktivlərin və öhdəliklərin aksepti xəzinə notlarına çox oxşayır məbl əğləri və müddətləri üzrə uz- və pul bazarı fondlarında tez-tez laş d ırılması yolu ilə qiymət və faiz istifadə edilir. risklərinin neytrallaşdırılması üsu lu; 2) Hər gün birjada həyata ke- çi rilmiş bütün alqı və satqı əmə- y Bank bileti liyyatlarının tutuşdurularaq yox- Bank bill lanması və hər bir sövdələşmədə 1) Mərkəzi banklar tərəfindən bağlanmış müqavilələrin sayı və tə da vülə buraxılan pul nişanı, əs- qiyməti üzrə alıcı və satıcılardan ki nas; təsdiq alınması; 2) Bank tərəfindən emissiya edi- 3) Xərclərin onlarla əlaqədar gə- lən tədiyyə vasitəsi. lir lərlə məbləğləri və müddətləri üz rə tutuşdurulması prosesi. y Bank çeki y “Balıq” Bank check (səhm buraxılışı Bir bankın başqa banka bankla- üçün ilkin prospekt) rarası hesablaşmaların aparılması Red herring üçün təqdim etdiyi çekdir. (red herring prospectus) Səhm buraxılışı üçün ilkin pros- y Bank diversifikasiyası pekt. Belə prospektdə bu sənədin Bank diversification satış təklifi yox, yalnız buraxılış Bank aktivlərinin borc alanla- haqqında ilkin məlumatlandırma rın mümkün böyük dairəsi arasın- olduğunu göstərən qırmızı işarə da: a) kredit riskinin azaldılması (nişanə, qeyd) olur. Bu prospekt (borc alanların ödəmə qabiliyyəti potensial investorların maraqlarını olmamasına görə itki ehtimalı); b) öyrənmək üçün istifadə olunur və ssuda portfellərinin qəbul edilən burada göstərilən şərtlər sonradan səviyyədə saxlanılması məqsədilə dəyişdirilə bilər. yerləşdirilməsidir. 34 y Bank holdinq şirkəti sərbəst vəsaitlərin yerləşdirilməsi (bank holdinqi) üzrə aparılan bank əməliyyatları. Bank holding company 2) Məsləhətləşmə (konsaltinq) əmə liyyatları – bankın müxtəlif Bank lisenziyasına malik bir ma liyyə məsələləri ilə bağlı müş t ə- və ya bir neçə törəmə bankı olan, risinə göstərdiyi məsləhət (konsal- fəaliy yəti baş ofisinin yerləşdiyi tinq) xidmətləri. ölkənin bankları (tənzimləyən or- 3) Vasitəçilik (komisyon) əmə- qanları) tərəfindən tənzimlənən və liy yatları – iqtisadi subyektlər ara- nəzarət olunan şirkətdir. sında vasitəçilik xidmətləri, verilən tapşırıqların icrası və s. ilə bağlı y Bank investisiyası bank əməliyyatları. Banking capital İqtisadiyyatın müxtəlif sahə l ə ri- y Bank konsorsiumu nə birbaşa investisiyalar şəklində, Bank consortium qiymətli kağızlara portfel investisi- İrimiqyaslı kredit, investisi ya, ya şəklində yatırılan bank vəsaitləri zə manət, yaxud digər bank əmə- (resursları). İEÖ-lərdə geniş yayı- liy yatlarının (adətən beyn əl xalq lan bank investisiyası keçid iqti- ma liyyə bazarlarında) həyata ke- sadiyyatlı ölkələrdə, o cümlədən çi rilməsi məqsədilə bankların mü- Azərbaycanda da iqtisadiyyatın in- vəqqəti birləşməsi, birgə fəaliy yəti. vestisiya təminatı baxımından çox mühüm rola malikdir. y Bank sindikatı Bank syndicate y Bank işi (əməliyyatları) Banking İxtisaslaşmış və səhmdarları bə- ra bər paylarla digər banklar olan iri İqtisadi subyektlərin sərbəst pul bank. Bir qayda olaraq, belə bank- vəsaitlərinin müvəqqəti cəlb edil- lar Avropa bazarlarında irimiqyaslı məsi, kreditlərin yerləşdirilməsi, maliyyə əməliyyatlarının aparılma- hesablaşmaların aparılması, eləcə sı üçün yaradılır. də, müxtəlif bank xidmətlərinin gös tərilməsi istiqamətində bank y Bank krediti tə r ə findən aparılan irili-xırdalı bü- Bank credit tün əməliyyatlar. Bank işi aşağıdakı kimi əməliyyatları ehtiva edir: Bank tərəfindən, bağlanmış mü- 1) Aktiv bank əməliyyatları – qa viləyə uyğun olaraq, qaytarılmaq, kre ditin təqdim edilməsi, qiymətli müəyyən müddətə (müddətin uza- ka ğızların alınması və s., yəni dılması hüququ ilə) və faizlər (ko-

35 misyon haqqı) ödənilmək şərti ilə, həyata keçirilməsi, resurs bazasının təminatla və ya təminatsız müəy - azaldılması və s. nəticəsində zə- yən məbləğdə borc verilən pul və- rər lərin yaranması və mənfəətin saitidir. Həmin şərtlərlə ya na şı, it ki ehtimalı qeyri-müəyyənliyi ilə pul vəsaitinin verilməsi haqqın da ifadə olunan və kredit idarələri tə - gö türülmüş başqa hər hansı öhd ə- rə findən həyata keçirilən bank lik, təminat, zəmanət, borc qiy mət li əmə liyyatlarının səciyyəvi xü su- ka ğızlarının diskontla və ya faiz lər siy yətlərindən irəli gələn risklərdir. alınmaqla satın alınması və mü qa- Bank riski iki formada olur: xarici viləyə əsasən hər hansı formada ve- (sığorta, valyuta, forsmajor halla- rilmiş vəsaitin qaytarılmasını tələb rında risklər) və daxili (kredit, etməklə bağlı digər hüquqlar da portfel, bank əməliyyatları riskləri). kredit münasibətlərinə aid dir. Bank risklərinin səviyyəsinə bank əmə liyyatlarının (forfeter, hedcir l ə- y Bank lisenziyası mə və s. ) və ya onların sığortalan- Banking licence masının köməyilə nəzarət olunur. (Licence of bank) y Bank sertifikatı Ölkənin mərkəzi bankı tərə fin- Bank certificate dən kommersiya banklarına bank fəaliyyəti göstərməklə bağlı verilən 1) Bank müştərisinin hesabının rəsmi icazə, lisenziya. sal dosunu göstərən sənəd. 2) Bankda pul vəsaitinin de po- y Bank olmayan kredit təşkilatı nentl əşdirilməsini təsdiq edən sə n əd. Non-bank credit organization Əsas etibarilə bu sənəd müştəri tərəfindən banka yatırılmış depozit Öz vəsaiti (və ya depozitlər is- məbləğinin götürülməsi üçün isti- tisna olmaqla cəlb edilmiş vəsait) fadə olunur. hesabına yalnız pul formasında kreditlər verməklə məşğul olan hü- y Bank zəmanəti quqi şəxsdir. Bank guarantee 1) Kreditor qarşısında borclu- y Bank riski nun pul öhdəliklərinin yerinə ye ti- Bank risk rilməsi üzrə bank zəmanətidir. Bu Ölkədə iqtisadi vəziyyətin pis- o deməkdir ki, əgər müştəri gös- ləş m əsi, verilmiş kreditlərin ödə nil- tərilən müddətdə borcunu ödə y ə məməsi, qiymətli kağızların koti- bilməsə, bank bu öhdəliyi öz üzə- rovkasının dəyişməsi, balans arxa- rinə götürərək ödəməni öz hesabı- sı əməliyyatlar üzrə ödənişlərin na icra edəcəkdir; 36 2) Bankın belə öhdəlik götür mə- olan şəxslər (ər/arvad, valideyn, o si ni təsdiq edən sənəd. cümlədən ərin/arvadın va li deyn- Bank zəmanəti zamin tərəfindən ləri, babası, nənəsi, övladı, o cüm- geri çağırıla bilməz. Bank zəmanəti lədən övladlığa götürülənlər, qar- təkcə ölkə daxilində hesablaşma və daşı və bacısı); bankda mühüm iş- kredit əməliyyatlarının aparılma- tirak payı olan hər hansı şəxs və ya sı zamanı yox, həm də beynəlxalq bankın mühüm iştirak payı olan hü- he sablaşmalar və kreditləşmələr quqi şəxs və həmin hüquqi şəxsdə za manı da tətbiq olunur. Bu cür zə- mühüm iştirak payı olan hər hansı manətlər ya bankın zəmanət mək- şəxs, habelə bu cür mühüm iştirak tubu formasında, ya da vekseldə payına malik olan hüquqi şəxslərin onun yazısı (aval) formasında tərtib icra orqanlarının rəhbərləri. olu na bilər. y Bank y Bankın filialı Bank Bank branch (branch of a bank) İqtisadi subyektlərin pul və- Ölkənin mərkəzi bankı tərə fin- sait lərini müvəqqəti cəlb edən, sə- dən təqdim olunan lisenziya çər- rən camında olan pul vəsaitlərini çivəsində kommersiya bankının (xüsu si və cəlb etdiyi pul və sait- funk siyalarının tam, yaxud bir his- lərini) müddətlilik, qaytarılmaq- səsini onun yerləşdiyi fiziki mə- lıq, ödənclilik və təminatlılıq şərti kandan kənarda həyata keçirən ilə öz hesabına və öz adından yer- qey ri-müstəqil qurum, ana bankın ləşdirən, fiziki və hüquqi şəxslər struk tur bölməsi. üçün hesablar açan, bu hesablarla bağ l ı əməliyyatlar aparan, iqtisadi subyektlərə müxtəlif maliyyə xid- mətləri göstərən müstəsna hüquqa y Bankın məcmu kapitalı malik maliyyə-kredit institutu. (öz vəsaiti) Total capital of bank y Bankın əlaqəli (afilə edilmiş) şəxsləri Prudensial hesabatlıq məqsəd- ləri üçün istifadə olunan kapital Affiliated persons of bank olmaqla, ölkənin Mərkəzi Bankı- Bankın inzibatçıları, struktur nın normativ xarakterli aktları ilə böl mələrinin rəhbərləri, qərarların müəyyən etdiyi birinci dərəcəli və qə bul edilməsində iştirak edən ikinci dərəcəli kapitala daxil olan di gər əməkdaşları və onlarla ya- elementlərin cəmi və onlardan tu- xın qohumluq münasibətlərində tulmaların fərqidir. 37 y Bankın nümayəndəliyi y Baydaun Representative office Buydown Hüquqi şəxs olmayan, bankın Proqressiv faiz dərəcəsinə ma- olduğu yerdən kənarda yerləşən, lik borc (kredit). Baydaunda faiz bank fəaliyyəti ilə məşğul olma- dərəcələri əvvəlcə aşağı olur, sonra ğa hüququ olmayan, yalnız onun isə getdikcə artır. Məs, baydaunda mənafelərini təmsil və müdafiə kredit dərəcəsi birinci ay 2%, ikin- edən bankın ayrıca bölməsidir. ci ay 2,5%, üçüncü ay 3% və s. ola bilər. Bəzən baydaun artan faizli y Bankın şöbəsi borc kimi də adlandırılır. Bank department Hüquqi şəxs olmayan, bankın y Baza (bazis) dövrü olduğu yerdən kənarda yerləşən, Base period öhdəlikləri üçün bankın özünün İqtisadi parametrlərin dəyişmə məsuliyyət daşıdığı, onun ölkə əra- indeksi hesablanarkən müqayisə zisində depozitlər cəlb edən və ya (hesabat) bazası seçilmiş dövrdür. köçürmə, hesablaşma-kassa əmə- Adətən, parametrlərin qiymətinin liy yatları aparan ayrıca böl məsidir. baza dövrünə olan səviyyəsi 100 faiz götürülür. Məsələn, parametrin y Banklararası tələblər qiymətinin baza dövrünə nisbətən Interbank requests (needs) 8% artımı 108% təşkil edir. Müəyyən müddətə və ya tələb y Baza (ehtiyat) valyutası olunanadək bir bank tərəfindən digər Reserve currency bankda yerləşdirilmiş depo zitlər və ya “nostro”müxbir hesab qalıqları. Mərkəzi banklar və digər ma- liyyə institutlarında saxlanılan xa rici y Banko valyuta. Ehtiyat valyutası beynəlxalq Banko borc öhdəliklərinin ödənilm əsi və Bank tərəfindən alqı-satqısı hə- ya daxili valyuta məzənnəsinə təsir ya ta keçirilən qiymətli kağızların etmək üçün istifadə olunur. alış və ya satış kursu. y Baza aktivi y Baş (çərçivə) sazişi Underlying asset Master agreement Fyuçers və opsion müqa vilə l ə- Hər hansı bir fəaliyyət üzrə ən ri nin əsasını təşkil edən aktiv. Baza ümumi şərtlərin razılaşdırıldığı aktivi adətən qiymətli kağız və çərçivə sənədi. əmtəə qismində olur. 38 y Baza dərəcəsi dəyişməsi baza səviyyəsi ilə mü- (baza dəyişmə bəndi) qayisədə qiymətləndirilir. Basis point y Baza tarifi Hər hansı bir göstəricinin kə- Single tariff miy yət ölçüsünün (və ya onun də yişməsinin) bir faiz bəndinin Kommersiya banklarının kredi- yüzdə bir hissəsi. Maliyyə bazar- ti vaxtında ödəyən və əməkdaşlıq larında, əsasən, maliyyə alətlərinin etdikləri böyük müştərilərinə təyin gəlirliliyini və faiz dərəcələrini etdikləri ən aşağı faiz dərəcəsi. (və ya onların dəyişməsini ölçmək üçün istifadə edilən standart baza y Baza ticarəti ölçüsü. 1 baza bəndi 0,01 faizə bə- Basis trading rabərdir. Aktiv üzrə eyni vaxtda nağd uzun mövqenin və bu aktiv üzrə y Baza dərəcəsi fyuçers üzrə qısa mövqenin götü- Prime rate rüldüyü arbitraj əməliyyatı. Aktivin Bankın ən yaxşı müştərilərindən cari qiyməti və onun saxlanma və borca görə tələb olunan faiz dərə- sığorta xərclərinin cəmi fyuçersdən cəsi. gələn gəlirdən az olduğu müddətdə treyder mənfəət əldə edir. y Baza riski Basis risk y Baza valyutası Base currency Fond birjasında müddətli söv- də l əşmə zamanı fyuçerslərlə hed- Valyuta bazarında valyuta cüt- cin qin qeyri-mükəmməl olması lüyünün birinci tərəfi. Məsələn, şə raitində cari qiymətlə fyuçers Avro/ABŞ dolları katirovkasında qiy məti arasında nisbətin ar zu- Avro baza valyutası, ABŞ dolları olun maz dəyişməsi ehtimalı ilə isə istinad valyutası hesab olunur. şərtlənən risk. Burada baza valyutasının bir misli- ni almaq üçün tələb olunan istinad y Baza səviyyəsi valyutasının həcmi ifadə olunur. Baseline y Bazar dəyəri Hər hansı bir göstəricinin kə- Market value miy yət ölçüsünün (və ya onun də- yişməsinin) baza dövrünə olan Qiymətli kağızın ən son elan səviyyəsi. Müəyyən dövrdə gös- olunmuş qiyməti və ya cari al- təricilərin kəmiyyət ölçülərinin qı-satqı qiyməti. Şirkətin bazar 39 dəyəri şirkətin səhmlərinin sayı ilə qiymətə həyata keçirmək üzrə bir səhmin cari bazar qiymətinin verilən sifariş növüdür. hasilinə bərabərdir Bazar sifarişi, sifarişin yerinə ye- bax. Market capitalization. ti rilməsinə zəmanət verir. Lakin, gün lük ticarət həcmi aşağı olan y Bazar kapitalizasiyası səhmlər üçün bazar sifarişi cari (kapitalı) qiymətdən çox yüksək qiymətdə Market capitalization alış ilə nəticələnə bilər. Buna görə də, bazar sifarişini günlük yüksək Bazar kapitallaşması şirkətin bü- ticarət həcminə malik səhmlər üzrə töv bazar dəyərini ifadə edir və şirkət etmək daha məqsədəuyğun hesab tərəfindən buraxılmış səhml ərin cari olunur. bazar qiyməti ilə də y ərlərinin cəminə bərabərdir. Şirkətin kapitallaşması y Bazar qiymətləndirməsi şirkətin bütün səhmlərinin sayının Mark to market (MTM) bir səhmin bazar qiymətinə vurul- ması yolu ilə hesablanır. 1) Aktiv və öhdəliklər kimi müəyy ən dövr ərzində dəyi şə bi- y Bazar qiyməti (birja qiyməti, lən hesabların ədalətli də y əri nin öl- birja məzənnəsi) çülməsi. Bazar qiy mətl əndir m əsinin Market price məqsədi təşkilatın və ya şirk ətin cari maliyyə vəziyyətinə dair real Bazarda tələb və təklif əsasında qiymətləndirmənin aparılmasıdır. formalaşan qiymət. İqtisadi nəzə riy- 2) Qiymətli kağızların, portfelin yəyə görə mal və ya xid mə tin bazar və ya hesabın uçot dəyərinin de- qiyməti tələb ilə təklifin kəsişdiyi yil, cari bazar dəyərinin v ə ya qiy- nöqtədə müəyyən olunur. Odur ki, mətinin qeyd olunması üçün aparı- tələb və ya təklifin həcmində ani lan mühasibatlıq əməliyyatı. dəyişiklik bazar qiymətinin kəskin 3) Birgə fondun xalis aktiv də- dəyişməsi ilə nəticələnə bilər. yərinin (XAD) ən son bazar qiy- Qiymətli kağızlar bazarında mətləndirməsi əsasında müəy yən qiymətin ən son ticarət olunduğu edilməsi. qiymət bazar qiyməti sayılır. y Bazar meyilləri y Bazar qiymətində sifariş (bazarın inkişaf meyilləri) (bazar sifarişi) Market trend Market order Bazarda qiymətin ümumi Brokerə qiymətli kağızın alqı- istiqaməti. Bazar meyilləri qısa, satqısını bazarda formalaşan sərfəli orta və uzun müddətli ola bilər. İn- 40 vestor meyilləri düzgün müəyyən Marketinq sahəsində, həmçinin, edə bildikdə yaxşı mənfəət əldə edə reklam kampaniyalarında bu ter- bilər. Bazar oyunçuları adətən ba- min dən xüsusi olaraq hədəfə alınan zar meyilləri istiqamətində ticarət bazar sektorlarını göstərmək üçün etməyi düzgün hesab edirlər. istifadə edilir və bu zaman onlar daha çox bazar seqmenti adlandı- y Bazar riski rılır. Market risk İnvestisiyanın dəyərinin ümumi y Bazar vaxtı bazar faktorlarında dəyişikliklərlə Market timing əlaqədar azalma riski. 1) Adətən, texniki göstə ri ci lər- Səhmin bazar riskini ölçmək dən və ya iqtisadi mə lu matlardan üçün beta əmsalından istifadə olu- isti fadə etməklə bazarın gələcək nur. kon yukturunun müəyyən edilməsi Bax: Sistem riski. cəhdi. 2) Bazar konyukturunda baş y Bazar sektoru verən dəyişiklər fonunda mənfəət Market sector əldə etmək məqsədilə fond aktiv- Bazarda müəyyən parametrl ə- ləri sinifləri arasında aparılan əvəz- rinin ümumiliyi ilə səciyyələnən və ləmələr. rəqabət aparan əmtəə, xidmət və qiymətli kağızlar toplusu. y Bazar likvidliyi Əmtəə və xidmətlər bazarın- Market liquidity da bazar sektoru terminindən bir-birləri ilə birbaşa rəqabətdə Aktivin qısa zaman ərzində olan oxşar əmtəə və xidmətlər dəyərində əhəmiyyətli itkiyə yol alan və satan biznes strukturları- verilmədən alınıb-satılma imkanı- nın fəaliyyətini təsvir etmək üçün na malik olma qiymətləri. isti fadə olunur. Təhlilçil ər bir-bir- ləri ilə birbaşa rəqabətdə olan şir- y Bazarlararası Ticarət Sistemi kətlərin səhmlərinin siyahıda ya- Intermarket Trading System naşı durması üçün səhm bazarında (ITS) bölgü aparırlar. İstiqraz bazarında bu termin Səkkiz Amerika birjasını və eləcə emitentlərin növünə görə bazarın də, birja bazarlarından kənarda bölüşdürülməsini nəzərdə tutur. eyni qiymətli kağızlarla ticarət Məsələn, dövlət, korporativ və ya edən bir neçə dilerləri birləşdirən kommunal istiqrazlar. kom püter sistemi. 41 y Bazis də, digər maliyyə alətlərinin mə- Basis zən nəsinin aşağı düşməsi. Fyuçers qiyməti ilə cari qiymət arasındakı fərq. Qiymətli kağızla- y Beta əmsalı ra münasibətdə bu termin qiymətli Beta kağızın spot qiyməti ilə fyuçers ba- Fond bazarında qiymətli kağı- zarındakı qiyməti arasındakı fərqi zın kursunun dəyişməsi ilə ümumi ifadə edir. Adətən, cari qiymətlərlə bazar kursunun dəyişməsi arasın- fyuçers qiymətləri arasında yüksək da kəmiyyət nisbətini ifadə edən korrelyasiya mövcud olur, lakin, göstərici. Beta əmsalı AK&M agent- buna baxmayaraq, bazis sabit qal- liyi tərəfindən hesablanır. Əgər mır. Be ta əmsalı müsbətdirsə, onda bu qiymətli kağızın səmərəliliyi ba- y Bençmark (müqayisə bazası) zarın səmərəliliyinə uyğundur. Benchmark Mənfi beta əmsalı zamanı həmin Müqayisə üçün istifadə olunan qiymətli ka ğızın səmərəliliyi ba- standart. Bençmark qiymətli ka- zarın sə m ə r əliliyi artdıqca azala- ğız, adətən, digər qiymətli kağızla- caqdır. Beta əmsalını, həmçinin, rın dəyərləndirilməsində istifadə qiymətli kağızlara investisiya ris- olunur. Yüksək likvidliyə malik kinin ölçüsü hesab etmək olar. Beta ol maqla yanaşı, nisbətən yaxın əmsalının böyük olması zamanı in- zaman da və böyük həcmdə bura- vestisiyaların risk dərəcəsi orta he- xılmış olması önəmlidir. sabla bazara görə yüksəkdir. Beta əmsalının kiçik olması zamanı in- y Benefisiar (faydalanan şəxs) vestisiyaların risk dərəcəsi aşağı Beneficiary olur. 1) Xeyrinə ödəniş edilmiş, gə- lir, mənfəət, güzəştlə əlaqədar pul y Beynəlxalq kredit vəsaiti və s. əldə etmiş şəxs, o cüm- International credit lədən kreditor; Borc kapitalının ölkələr arasında 2) Borcluya (prinsipal) tələb hü- hərəkəti və fəaliyyəti ilə müşayiət ququ olan şəxs. olunan kredit növüdür. Kreditor və y Bessa borc alan rolunda banklar, iri şir- Baisse kətlər, xüsusi sahibkarlar, dövlət idarələri, hökumət, həmçinin bey- Maliyyə bazarında, o cümlədən nəl xalq və regional təşkilatlar çıxış birjada qiymətli kağızların, eləcə edə bilərlər. 42 y Beynəlxalq reytinq agentliyi lik lərini yerinə yetirməməsi risk- Moody’s lə rin dən sığortalanması. Adə t ən, Moody’s bu alət kredit reytinqinin yük səl- dil məsi məqsədilə istifadə olunur. Beynəlxalq reytinq agentliyidir. Bə lədiyyə istiqrazlarının sığorta- Moody’s reytinqləri risk səviyyəsi lanması ideyası 1971-ci ildə Ame- və alıcının borc üzrə ödənişləri vax- rika sığorta istiqrazları korporasi- tında edə bilməsi əsasında müəy- yası (hazırda Amerika bələdiyyə yən edir. Reytinqlər aşağıda gös- is tiqrazlarının sığortalanması və tərilmişdir zəmanəti korporasiyası) tərəfindən Aaa - ən yüksək reytinq, aşağı risk irəli sürülmüşdür. A Baa – orta qiymət, orta risk Ba y Bələdiyyə qiymətli kağızları B Municipal securities Caa – aşağı qiymət, yüksək risk Bələdiyyə qiymətli kağız la rı bə- Ca lə diyyə tərəfindən qa nun ve ri ciliklə C müəyyən edilmiş qaydada buraxı- lan qiymətli kağızlar. Bu alətlə əldə y Bələdiyyə istiqrazları olunan gəlirdə vergi güzəştləri olu- Municipal bonds (muni) nur. Yerli özünüidarəetmə təşkilatları (bələdiyyələr) tərəfindən buraxı- y BİBOR lan istiqrazlar. Adətən belə istiq- BİBOR raz lar müəyyən investisiya layih ə - l ərinin maliyyələşdirilməsi məq sə- Bəhreyn “ofşor” pul bazarında dilə emissiya edilir və onlar üzr ə iştirakçı banklar tərəfindən müəy- gəlirlilik və əsas borc vəsaiti hə- yən edilən banklararası de po zit lə- min investisiya layihəsinin hə yata rin (xarici valyutada olan) faiz də- keçirilməsindən yaranan gə lir lər- rə c əsi. dən tutularaq ödənilir. y Binomial model y Bələdiyyə istiqrazlarının Binomial model sığortalanması Amerika tipli opsionların il- Municipal bond insurance kin dəyərini hesablamaq üçün Bələdiyyə istiqrazlarına inves- Koks, Roslar, Rubinstein və Şarp ti si ya qoyan investorların yerli tərəfindən təklif edilmiş opsion hakimiyyət orqanlarının öz öh də- qiymətləndirməsi modeli. 43 y Bir günlük sifariş y Birinci sinif bank One-day order Prime bank Qiymətli kağızların alqı-satqı- Ən yüksək reytinqə və ən çox sı üzrə müştəri tərəfindən brokerə aktivə malik olan banklar sırasında verilən və verildiyi gün yerinə ye- olan bank. ti rilməli olan sifariş. Belə sifariş hə- min gün icra edilmədiyi halda, av- y Birja bankı tomatik olaraq qüvvəsini itirir. Exchange bank y Bir səhmə düşən mənfəət Birja sövdələşmələri ilə bağlı Earnings per share (EPS) kredit və depozit əməliyyatlarını həyata keçirən, müxtəlif istiqamətli Şirkətin xalis mənfəətinin səhm- maliyyə xidmətləri göstərən ixti- lərin sayına (il ərzində orta say) nisbəti. saslaşmış bank. Birja bankı birja Bir səhmə düşən mənfəət şir kəti üçün vasitəçilərinin fəaliyyətinin yük səl- önəmli gəlirlilik gös tə ri cisidir. məsinə bilavasitə təsir göstərir. y Birbaşa xarici investisiyalar y Birja çökəkliyi (çalası) Foreign direct investment (FDI) Exchange hole Xarici sahibkar kapitalının ölkə- Birjanın əməliyyat zalında, adə- də uzunmüddətli kapital qoyuluşu- tən, döşəmə səviyyəsindən aşağıda nu təmsil edən investisiya forması. yerləşən dairəvi və ya çoxbucaqlı Belə investisiyalar xarici investorla- formasında meydança. Pillələrdə rın öz ölkələrindən kənarda müəs- yerləşən brokerlərə bir-birini yaxşı sisə yaratması imkanını və onların görməyə imkan verir. İri birjalarda fəaliyyəti üzərində nəzarətini təmin adətən bir neçə çökəklik olur. edir. Xarici müəssisələrin əldə et diyi bütün gəlirlərin investor tə r ə findən idarə olunmasına imkan ya radır. y Birja dövriyyəsi Exchange circulation y Birbaşa ilkin təklif Müəyyən zaman müddətində Direct public offering birjada əmtəələrin, qiymətli ka- Şirkət, anderrayter olmadan, ğızların, valyutanın və s.-nin al- qiy mətli kağızları özü birbaşa in- qı-satqısının ümumi həcmi. Birja ves torlara satdığı hal. Həmin inves- dövriyyəsi birjada reallaşdırılmış torlar şirkətin müştəriləri, işçiləri, əmtəələrin, qiymətli kağızların və podratçıları, distribyutorları və s. s.-nin pul ifadəsində həcmi kimi ola bilər. hesablanır. 44 y Birja əqdi jalarda təyin edilən qiymətlər, key- Exchange transaction fiyyəti, həcmi və göndərmə müd- dəti vahid şəklə salınmış şəraitdə Birja sövdələşmələri gedişində həyata keçirilən real müqavilələrin birja əmtəəsi üzrə birja ticarətinin qiymətləridir. iştirakçıları arasında (öz adlarından Birja fondunda tədavüldə olan və ya üçüncü şəxslərin tapşırığı ilə) qiymətli kağızların dəyəridir. Birja bağlanan və müəyyənləşdirilmiş kursu qiymətli kağızların gəlirlilik qaydada qeydiyyatdan keçmiş mü- səviyyəsi ilə ssuda faizi səviyyəsi qa vilədir (sazişdir). arasındakı nisbətlə təyin olunur. y Birja müdaxiləsi Exchange intervention y Birja möhtəkirliyi Exchange speculation Güclü bazar subyektlərinin, yəni dövlətin, iri bank və ya şirkətlərin Qiymətli kağızların alqı-satqı- fond birjasında qiymətli kağızla- sı üzrə birja sövdələşməsinin (əmə - rın kurslarına məqsədli şəkildə liyyatının) bir növüdür. Birja söv- müdaxiləsi. Əsas etibarilə B.m. Hö- də l əşməsi kimi birja möht ə kir liyi- ku mət tərəfindən həyata keçirilir. nin də məqsədi alınan və satılan Bu zaman hökumət yerləşdirdiyi qiy mətli kağızların qiy mət lərindəki döv lət qiymətli kağızlarını daha fərq dən mənfəət əldə etm əkdir. ucuz qiymətlə geri almaq imkanını Birja möhtəkirliyinin funksiyasına əl də etmiş olur. pers pektivdə satın alınmış qiymətli kağızlardan gəlir (divident) alın- y Birja komitəsi ması yox, yalnız onların alındığı Exchange committee qiymətdən yuxarı satışı daxildir. Bu mənada birja möhtəkirliyi normal bir- Birjanın daim fəaliyyətdə olan ja fəaliyyətinin ayrılmaz və tamamilə nəzarət – sərəncamverici idarəetmə təbii elementidir, bunun da mahiyyəti orqanı. Onun tərkibindən rəyasət son nəticədə əmtəələrin istehsalından heyəti və idarə heyəti formala- yox, onların təkrar satışından mənfəət şır. Birja komitəsinin funksiyaları əldə etməkdən ibarətdir. səhmdar cəmiyyətinin müşahidə şurasının funksiyaları ilə oxşardır. y Birja rüsumu Exchange duty y Birja qiyməti (bazar qiyməti) Exchange price (market price) Birja üzvlərinin və iştirakçıla- rı n ın birja əməliyyatları aparmaq Ayrı-ayrı birjalar tərəfindən hüququna görə xüsusi birja ko- müs təqil surətdə təyin olunur. Bir- mitəsinə ödədikləri haqq, rüsum. 45 y Birja səhmli investisiya fondu sadi münasibətlərin məcmusu. Birja Exchange-traded fund (ETF) topdansatış ticarət münasibətlərinin tərəfləri arasında vasitəçi rolunu Fond birjasında alınıb-satıla bi- oynayır. Alqı-satqı predmetinin lən (səhmlər kimi) müxtəlif növ növündən asılı olaraq birjalar aşa- aktivlərə (səhm, istiqraz, əmtəə) ğıdakı kimi sadalanır: Fond birjası malik olan fond. ETF-lərin çoxu (qiymətli kağızlar üzrə ticarət baza- indeksləri (S&P 500, Dou Cons rı), əmtəə birjası (material qiymətlilər kimi) izləyir və kiçik investorlara üzrə ticarət bazarı), valyuta birjası imkan verir ki, daha az xərclərlə di- (valyutalar üzrə ticarət bazarı), əmək versifikasiya edə bilsinlər. birjası (iş qüvvəsi bazarı) və s. y Birja və Qiymətli Kağızlar y Birjada oyun üzrə Komissiya (SEC) Gambling Securities and Exchange Commission (SEC) Birjada əmtəələrin, valyutala- rın və qiymətli kağızların qiym ət- ABŞ fond birjalarını, qiymətli lə rində (kotirovkalarında) də yiş m ə kağızların buraxılışını və alqı-satqı- me yillərinin proqnozlaş d ı r ıl ma sı he- sını tənzimləmək məqsədi ilə 1934- sabına mənfəət əldə edil mə si məq- cü ildə yaradılmış dövlət agentliyi. sədilə, eləcə də, müxt əlif əm təə və y Birja yığıncağı fond birjalarında kotirovkalar ın və məzənnələrin fər qi hesabına aparı- Exchange meeting lan möhtəkirlik əmə liy yatları. Birjada Birja üzvlərinin yığıncağı. Bura- mə z ən nə nin yük səldilməsinə görə da həmin birjada kotirovka edilən oyun (bu cür oyun çuları “öküzlər” əmtəələrin tələb və təklifinin həcmi ad landırırlar) və məzənnənin azal - aşkar edilir və yığıncaq iştirakçıları dılmasına görə oyun (bu cür oyun çuları arasında sövdələşmə bağlanır. Bir- “ayılar” adland ırırlar) fərqləndirilir. ja yığıncağı, bir qayda olaraq, birja Birjada hər bir müştəri öz hesabına, öz komitəsinin qərarlarına uyğun ola- riskinə və öz mənafeyi üçün oynayır. raq iş günlərində müəyyən saatlar- da həədə bir neçə dəfə keçirilir. y Birjadankənar Over-the-counter y Birja (over the counter, OTC) Exchange 1) Rəsmi fond birjasında listinq- Eyni növ əmtəələrin, qiymətli ka- dən keçməyən və/və ya kotirovka ğızların və valyutanın topdansatış olunmayan birjadankənar bazarda ticarəti ilə bağlı həyata keçirilən iqti- alınıb-satılan qiymətli kağızlar; 46 2) Qiymətli kağızlar üzrə tica- ey ni vaxtda alınması və satılma- rə tin birjada deyil, tərəflər (məs. sı əməliyyatlarını əhatə edən hedc diler lər) arasında telefon və ya fond strategiyası. kom püter şəbəkəsi vasitəsilə birba- şa olaraq həyata keçirildiyi bazar. y Birləşmə və udulma Mergers and acquisitions (M&A) y Birjadankənar əməliyyatlar İki şirkətin birləşməsini və ya bir Off-board şirkətin digərini satın almasını əks Birjadankənar bazarda həyata etdirən anlayış. keçirilən əməliyyatlar, başqa sözlə: (i) coğrafi baxımından müxtəlif yer- y Birləşmə lərdə yerləşən tərəflər (məsələn, Fusion (merger) dilerlər) arasında telefon və ya kom püter şəbəkəsi vasitəsilə həyata Kapitalın, eləcə də digər iqtisadi keçirilən əməliyyatlar; (ii) birjada imkanların birləşdirilməsi əsasında kotirovkaya daxil olmayan qiymətli mənfəətin artırılması məqsədi kağızlarla əməliyyatlar. ilə iqtisadi subyektlərin, xüsusilə səhmdar cəmiyyətlərin birləşməsi. y Birləşdirilmiş informasiya sistemi (birləşdirilmiş y Blank (etimad) krediti məlumat lenti, tiker) Blank credit Consolidated tape Banklar tərəfindən mal-material Milli və regional fond birjala- qiymətliləri, ehtiyatları, debitor rında, NASDAQ və İnstitusional öhdəliyi, qiymətli kağızlar və s. Şəbəkə Korporasiyası sistemində ilə təminat olmadan təqdim olu- bağ lanmış əqdlər üzrə qiymətli nan kreditdir. Başqa sözlə, kre- kağızın simvolunu, əqdin həcmini, dit verənin yalnız şəxsi etibarına son əqdin qiymətini və əqdin gəl- əsaslanan maddi təminatsız kre- diyi birja haqqında məlumatları ditdir, yəni blank kreditində kre- əks etdirən və ictimaiyyəti məlu- ditor borc alandan heç bir təminat, mat landırma məqsədi daşıyan in- yəni qiymətli kağız, əmlak, dövlət formasiya sistemi. zəmanəti və s. tələb etmədən ve- rir. Blank krediti bir qayda olaraq y Birləşmə üzrə arbitraj yüksək etibara malik və ödəniş Merger arbitrage qabiliyyətli şəxslərə təqdim edilir. Uyğun olaraq, yüksək risk səviyyəsi Risksiz mənfəət yaratmaq üçün ilə əlaqədardır. Kreditin bu növü iki birləşən şirkətin səhmlərinin təminatlı maliyyə vəziyyətində olan 47 müştərilərə, “birinci dərəcəli” kre- y Blanko-veksel ditorlara (borc alanlara) təqdim edi- Blanko-bill lir ki, bank onlarla da uzunmüddətli Veksel sahibinin imzası, vekselin qarşılıqlı münasibətlərə malik olur. verilmə tarixi, ödəniş məbləği və s. Çevik ödəniş qabiliyyəti prinsipi bu kimi bir s;ra əsas məlumatların – bank krediti təqdim edilməsi za- əlyazma formasında yazılması manı əsasdır. Maddi təminata malik üçün boş qrafaların da ayrıldığı olmayan sövdələşmə riskini nəzərə veksel blankı. Həm daxili, həm də alaraq, belə istiqraz (borc) üzrə beynəlxalq ticarət əməliyyatlarında faiz təminata malik olan kreditə blanko-vekseldən əsas etibarilə ak- nisbətən daha yüksək ola bilər. sept kreditləri zamanı geniş istifadə Blank krediti qısa müddətə, 90 günə olunur. qədər, məhsul və xidmət istehsalı və reallaşması prosesində yaranan y Blank-vauçer pula tələbatı ödəmək məqsədilə Blank-voucher təqdim olunur. Blank kreditini əldə etmək üçün borc alan banka Hər hansı kommersiya əməliyya- zəmanət ərizəsini özünün firma tı haqqında ümumi məlumatların blankında təqdim edir. Bu zaman əks olunduğu blank. Əsas etibarilə bank lazım olan ssudanın əsaslı blank-vauçerdə əməliyyatın obyek- olub-olmadığını yoxlamır. Blank ti, tarixi, iştirakçıları, məbləği və krediti təqdim edilməsi haqqında digər əsas göstəricilər yer alır. qərar borc alanın maliyyə hesabat- larının təhlili əsasında qəbul edilir. y Blek-Şulz modeli Blank krediti vəsaitin hesablaşma Black & Scholes model hesabına istiqamətlənməsi və ya Avropa tipli opsionların qiy- təqdim edilən tədiyyə sənədlərinin mətləndirilməsində geniş istifadə ödənilməsi yolu ilə verilə bilər. olunan opsion modeli. 1973-cü ildə Fişer Blek və Myron Şulz tərəfindən y Blank təklif edilmişdir. Blank y Bonifikasiya 1) Sənədin doldurulmamış, yəni Bonification tələb olunan (zəruri) məlumat ların yazılmamış maketi (forması); 1) Mövcud kredit dərəcələrini 2) İdarənin, təşkilatın və s.-nin tənzimləmək məqsədi ilə iqtisa- adı, nişanı həkk olunmuş, zəruri diyyatın müəyyən sahələrinin və məlumatların qeyd olunması üçün ya müəyyən qrup kreditə ehtiyacı hazırlanmış sənəd forması. olan subyektlərin subsidiyalaşdırıl- 48 ması (məqsədli, əvəzsiz vəsaitlərin Ödənişin bu növü ilə “səhmlərin verilməsi); bonus emissiyası” - (səhmdarlar 2) Əmtəənin keyfiyyətinin, elə- ara sında pulsuz proporsional böl- cə də digər göstəricilərinin mü- gü üçün yeni səhmlərin buraxılışı) qavilədə nəzərdə tutulandan üstün bir-biri ilə əlaqədardır. Mənfəətin olmasına görə satış qiymətinin ar- və ya ehtiyatların kapitallaşması- tırılması. Əmtəənin keyfiyyət gös- dır. Əgər işçilər öz müəssisələrinin təricilərinin müqavilədə nəzər də səhmdarlarıdırsa, onda bu cür tutulan səviyyədən aşağı olduğu səhmlərin bölgüsü onlara şamil təqdirdə əmtəənin qiyməti aşağı sa- edilir; lınır və bu, əks bonifikasiya adlanır; 2) Sövdələşmə və ya konkret sa- 3) Əmtəənin və xidmətin ölkə- ziş şərtlərinə uyğun olaraq satıcının dən ixracı zamanı daxili bazarda alıcıya verdiyi əlavə güzəştdir. Bir ona hesablanan vergilərin geri ödə- qayda olaraq əgər daimi alıcılar nilməsi, qaytarılması. Bu proses müəyyən dövr ərzində şərtlənmiş dünya bazarında həmin əmtəə və miqdarda əmtəələr alarsa, bonus ya xidmətin rəqabət qabiliyyətinin güzəştləri bu alıcılara verilir; artırılması məqsədinə xidmət edir. 3) Komisyon mükafat. Əmtəə bazarında bonus bir qayda olaraq, y Bonus emissiyası satılan (mübadilə olunan və ya sa- Free issue tın alınan) əmtəənin dəyərinə görə faizlə müəyyən olunur və əmtəənin Şirkət öz ehtiyatlarından əsas vəziyyətindən, ona olan tələbdən vəsaitinə pul köçürdüyü zaman, o (onun qıtlığından), satış kanalların- mövcud səhmdarlar üçün ödə niş- dan (mağaza vasitəsilə və ya birba- siz səhmlər buraxır. Yeni səhm lər şa), satışın həcmindən asılı olaraq onların mövcud paylarına mü tə- dəyişir, eləcə də xidmətə olan tələb nasib olaraq paylanır. Bu cür emis- və təklifin nisbətindən, potensial, siya kapitallaşma emissiyası və ya komissionerlər arasında rəqabətin bonus emissiyası kimi tanınır. səviyyəsindən asılıdır. Bonus ko- y Bonus missiyon sazişlərdə razılaşdırılır; Bonus 4) oxşar obyektlərin digər sı-ğor talılarla müqayisədə daha az risk 1) Müəssisənin təsərrüfat fəaliy- ehtimalı yaranan sığortanın təqdim yətinin nəticələrinə görə işçilərə etdiyi sığorta tarifinin və ya sığorta ödənilən əlavə mükafat. Daimi xa- haqqının məbləğindən güzəştdir. rakter daşımır və bir qayda olaraq, Davranışı və ya vəziyyəti yüksək risk əməyin ödənilməsi və şəraiti xü- yaradan sığortalı üçün sığorta haqqı- susi sazişlərdə nəzərdə tutulmur. na və ya tarifinə əlavə (gü zəşt) malus 49 adlanır. Buna görə də di versifikasiya sındakı veksel, istiqraz, sertifikat olunmuş güzəşt və ya əlavələrin (istiqraz bileti), ipoteka, icarə və s tətbiqi ilə bütün ta rifləşmə sistemi kimi razılaşmalar daxildir. “bonus-malus” adlanır. y Borc öhdəlikləri ilə təmin y Borc olunmuş istiqraz Debt Collateralized debt obligation Pul vəsaiti və yaxud natural for- (CDO) mada alınan aktiv, habelə hər han- Təminatlı istiqrazların bir növü sı iqtisadi subyekt qarşısında icra olub dəyəri və ödənişləri sabit- olunmamış öhdəlik. gəlirli baza aktivlərindən gələn vəsaitlər hesabına formalaşan qiy- y Borc kapitalı mətli kağız. Borc öhdəlikləri ilə Loanable funds təmin olunmuş istiqraz müxtəlif risk profilli hissələrə (tranşlara) Borc öhdəliyi əsasında cəlb edilən bölünməklə müxtəlif tipli investor- kapital. Borc kapitalı mal-material, ların marağını ödəmiş olur. pul vəsaiti və maliyyə aktivləri şək lində ola bilər. Borc öhdəlikli y Borc-kapital nisbəti qiy mətli kağızların (istiqrazların, Debt-equity ratio vek sellərin və s.) yerləşdirilməsi, satılması yaxud bank və digər kre- Şirkətin borcunun şirkətin məc- dit təşkilatlarından, eləcə də müx- mu kapitalına olan nisbəti. Şirkətin təlif iqtisadi subyektlərdən birbaşa borcunun məcmu kapitalına böl- kreditlərin əldə olunması yolu ilə ünməsi üsulu ilə hesablanır. borc kapitalı cəlb edilir. Borc kapi- talını təqdim edən tərəf kreditor, y Borcla alma alan tərəf isə borc alan, yaxud bene- Leveraged buyout (LBO) fisiar adlanır. Şirkətdə üstünlük təşkil edə y Borc öhdəlikləri (alətləri) biləcək payların borc alınan məbləğlə Debt instruments (kredit və ya istiqraz yolu ilə) əldə edilməsi. LBO zamanı adətən alınan Müqavilənin şərtlərinə uyğun şirkətin (bəzən alan şirkətin) aktivləri olaraq kreditora borcu qaytarmağı borc almaq məqsədilə girov qoyu- vəd etməklə, emitentə kapitalı ar- lur. İstifadə olunan borc (istiqraz və tırmağa imkan verən kağız və ya ya digər formada) adətən investisiya elektron istiqraz. Borc alətlərinin reytinqindən aşağı reytinqdə hesab növlərinə kreditor və debitor ara- olunurlar. 50 y Borcla maliyyələşdirmə “Böyük tablo” termini təkcə bu birja- Debt financing nın çox böyük elektron tabloya malik olmasını deyil, həm də burada bütün İstiqraz, veksel və ya not kimi borc iri şirkətlərin səhmlərinin dövr etdi- alətlərini satmaqla kapitalı artırmaq. yini və onun aparıcı mövqe tutması- nı ifadə edir. y Borc-səhm svopu Birja 1972-ci il 17 may tarixində Debt-equity swap yaranmışdır. 1975-ci ildə 1336 Adətən, iqtisadi problemlər ilə üzvd ən ibarət sərbəst qeyri-kom- üz ləşən və ya kredit reytinqi aşa- mersiya təşkilatına çevrilmişdir. ğı dü şən debitor ölkənin yerli val- Üzv lük yerləri satıla bilir. 2006-ci yutadan istifadə etməklə bazar ildə NYSE elektron Archipelago şərtlərinə uyğun olaraq xarici bor- Holdings birjası ilə birləşdi. Ar- cu güzəştli qiymətlə geri alması. tıq, NYSE Groupun öz səhmləri Sonra isə, kre di torlar müvafiq yerli də birja dövriyyəsindədir. Birjada valyutadan istifadə etməklə debitor 1.5 mindən çox şirkətin minlərlə ölkədə fəaliy yət göstərən şirkətlərə səhm və digər qiymətli kağızları- investisiya yat ı r ırlar və bununla da, nın dövriyyəsi baş verir və müxtəlif borcu səhmə çevirirlər. Bu, debitor əməliyyatlar aparılır. ölkənin öz borcunu təminatlı alətə çevirmiş olur. Bu termin, həmçinin, y Broker şirkət borclarını qay tara bilmədikdə Broker onu müəssisənin səhmləri ilə əvəz etməsi zamanı da istifadə edilir. Bazarda tərəflər arasında vasitə- çilik funksiyasını həyata keçirən y Bölüşdürülməmiş mənfəət hüquqi və ya fiziki şəxs, vasitəçi. Retained earnings Göstərdiyi xidmətinə görə broker tərəf-müqabillərin birindən, yaxud Yenidən biznesə qaytarılan və hər ikisindən komissiya haqqı alır. ya mövcud borcun ödənilməsinə Broker fəaliyyəti daha çox fond ba- istifadə olunan mənfəət. zarına aid olduğu üçün bu termin y “Böyük tablo” əsas etibarilə qiymətli kağızlar baza- Big board rında vasitəçilik mənasını ifadə edir. Azərbaycan Respublikasının Mül- ABŞ-ın əsas fond birjası olan Nyu- ki Məcəlləsində broker fəaliyyətinə York fond birjası (New York Stock aşağıdakı kimi tərif verilir: Broker Exchange, NYSE). Dünyanın ən iri fəaliyyəti müştərinin hesabına tap- birjası olub Dou Cons və NYSE Com- şırıq və ya komisyon müqaviləsi posite indekslərini müəyyənləşdirir. əsasında müvəkkil və ya komisyon- 51 çu kimi fəaliyyət göstərən, həmin birjasında öncədən müəyyən olun- müştərinin mənafeyi üçün qiymətli maqla, yaxud tərəflərin razılaşma- kağızlarla alqı-satqı əqdlərinin bağ- larına görə müəyyən olunur. lanması üzrə qiymətli kağızlar baza- 2) Broker fəaliyyəti, broker işi, rında peşəkar fəaliyyətdir. ümumilikdə broker fəaliyyəti ilə məşğul olanlar (ABŞ). y Broker assosiasiyası Association of broker y Bum Boom Birgə fəaliyyət məqsədi ilə bro- kerlərin (həm hüquqi, həm də fiziki 1) Bir qayda olaraq, ekzogen şəxs qismində) birləşdiyi təşkilat. amil lərin dəyişməsi nəticəsində Broker assosiasiyası müvafiq birja əm təələrinin dəyərinin və qiymətli tərəfindən rəsmiləşdirilir. Broker as- ka ğızların məzənnəsinin dəyişmə- sosiasiyasının yaradılmasında əsas si, birja möhtəkirliyinin baş alıb məqsəd imkanları birləşdirmək yolu getməsi ilə müşayiət olunan isteh- ilə vasitəçilik xidmətini gücləndirmək salın həc mi nin qısa müddətli süni və bununla əlaqədar olaraq mənfəəti, canlanması; gəliri artırmaqdır. 2) Təklifin qısa müddətli dövrdə, məsələn, birjada həcminin təhrik y Broker borcu (ssudası) edici şəkildə artımı. Brokers' loans y Buraxılış (emissiya) qiyməti Banklardan brokerlər tərəfin- Issue price dən götürülmüş pul, fondun mütə- xəssislərinin inventarizasiyasını, Qiymətli kağızların bir ədədinin kor porativ və bələdiyyə qiymətli buraxılış (emissiya) qiyməti. ka ğızlarının yeni emissiyalarının zəmanətini və müştəri marja he- y Buraxılış (emissiya) tarixi sablarını maliyyələşdirmək kimi Issue date məqsədlər üçün istifadə edilir. Vəsaitlərin cəlb olunması məq- sə dilə qiymətli kağızların buraxılışı y Broker haqqı (brokerçilik) (emissiyası) tarixi. Brokerage y Buraxılış (emissiya) 1) Brokerin fond birjasında vasi- təçilik fəaliyyətinə görə verilən Issuance haqq, mükafat. Adətən, broker haq- Vəsaitlərin cəlb olunması məq- qı həm alıcı, həm də satıcı tərəfindən sədilə qiymətli kağızların buraxıl- verilir. Broker haqqının həcmi fond ması (emissiyası). 52 y Buraxılışa icazəli səhmdar y Bütün hüquqlarla kapital (səhmlər) Cum all Authorized capital (authorized Səhmlərin alıcının onlarla bağlı capital stock, authorized stock, bütün hüquqlara (yeni buraxılmış authorized shares) səhmlərdə üstünlük, divident və Səhmdar cəmiyyətin (şirkətin) s.) malik olması şərti ilə satışı (satış nizamnaməsinə uyğun olaraq qiyməti). emissiyasına (buraxılışına) icazəli olduğu səhmlərin maksimal sayı. y Bütün hüquqlar istisna Şirkətin faktiki buraxdığı səhmlərin olmaqla sayı bu saydan az da ola bilər və Ex-all şirkət buraxdığı səhmlərinin, real Səhmlərin alıcının onlarla bağlı olaraq, bir hissəsini yerləşdirə bi- bütün hüquqlar və imtiyazlardan lir (bir hissəsi ehtiyatda saxlanı- məhrum olması şərti ilə satışı (satış) lır, bir hissəsi başqa məqsədlər qiyməti. üçün istifadə olunur, bir hissəsi yerləşdirilməyə də bilər). Əgər hər hansı bir şirkət buraxılışa icazəli səhmlərdən əlavə səhmlər bu- raxmaq istəyərsə, onda bu şirkət nizamnaməsində qeyd olun- muş buraxılışına icazəli olduğu səhmlərin sayının artırılması haq- qında qərar qəbul etməli və onun icrası üçün zəruri olan müvafiq tədbirləri görməlidir. y Büdcə ili Fiscal year Təsdiq olunmuş büdcənin mü- vafiq qanunvericiliyə uyğun icrası müddəti, dövrü. Əksər ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda büdcə ili təqvim ili ilə üst-üstə düşür. Lakin, İtaliya, İsveç, ABŞ və s.-də büdcə ili iyulun 1-dən iyunun 30-dək, Yapo- niya, Böyük Britaniyada isə aprelin 1-dən martın 31-dək davam edir. 53 dakı əməliyyatların elementləri da xildir: (i) alınmış kredit, (ii) kre- ditor borcları üzrə əmtəələrin və xidmətin çatdırılması/göstərilməsi, C (iii) avanslar və depozitlər, (iv) he- sablanmış borclar (əmək haqqı, vergilər, ödənişlər və faizlər üzrə hesablanmış, lakin ödənilməmiş y CAC 40 indeksi borc). CAC 40 index y Cari dəyər Paris Fond Birjasında listinqdə Present value (PV) olan 100 ən böyük şirkətdən 40 şirkətin adi səhmləri üzrə hesabla- Gələcək pul axınlarının diskont- nan fond indeksi. laş d ırılmış cari dəyəri. Cari dəyər aşağıdakı düsturla hesablanır: y Canlanma Cari Dəyər = (Pul axını)/(1+r)t Rally r - diskont faiz dərəcəsidir (tələb olunan gəlirlik). Bütünlükdə bazarın və ya hər hansı bir sektorun tənəzzüldən y Cari əməliyyatlar üzrə pul axını sonra bərpa olunması (dirçəlməsi) Operating cash flow (OCF) və yaxud dar ticarət çərçivəsindən çıxması. Müəyyən dövr ərzində şirkətin cari fəaliyyəti (istehsal və satış) ilə y Cari aktivlər əlaqədar daxil olan və ödənilən pul Current assets vəsaitləri. Cari əməliyyatlar üz rə xalis pul axınları daxil olan ümu- Nağd pullar, qiymətli kağız- mi pul vəsaitlərindən bütün əmə- lar, bank depozitləri və nağd pula liyyat xərcləri çıxılmaqla müəy yən- asanlıqla və tez çevrilə bilən digər ləşdirilir. aktivlər. Cari əməliyyatlar üzrə daxil olmuş və ödənilmiş pul vəsaitləri y Cari borclar (passivlər) şir kətin dövriyyə vəsaitləri balan- Current liabilities sında əks olunur. Şirkətin bir il ərzində ödəməli ol- y Cari gəlirlilik duğu borcları. Tərkibinə qısa müd- Current yield dətli (bir ilə qədər ödəmə vaxtı olan) xarakterə malik öhdəliklər daxildir. İstiqrazlar və digər sabit gə- Cari passivlərin tərkibinə aşağı- lir li qiymətli kağızlar üzrə illik 54 pul axınlarının (faiz, kupon və ya səhmdarlar tərəfindən nəzarət divident ödəmələri) bazar qiy- olunmas ı. Belə nəzarət yalnız şir- mətinə nisbəti. kət səhmlərinin geniş şəkildə sə p ə- Bu göstərici istiqrazın bazar qiy- ləndiyi halda mümkün olur. mətini nəzərə almaqla, investorun hal hazırda istiq ra zı alaraq ilin so- nuna kimi saxlamas ından əldə edə- y Cari ödəmə müddəti cəyi gəliri əks etdirir. Current maturity y Cari hesablaşma Borcun son ödəniş tarixinə Rolling settlement qal mış vaxt. Bu istiqrazların qiy- mətləndirməsində vacib amildir. Əksər fond birjalarının söv də- ləş m ə üzrə hesablaşmanı ticarət mü qaviləsi bağlandıqdan sonra ra zı laşdırılmış sayda gün ərzində y Cari valyuta əməliyyatları həyata keçirmək təcrübəsini ifadə Current currency transactions edir. 1) malların, işlərin və xid mət lə- rin ixracı və idxalı üzrə he sab laş- y Cari kuponlu istiqraz maların, eləcə də ixrac-idxal əmə- Current coupon bond liyyatlarının 180 günd ən ar tıq ol- Kupon dərəcəsi faiz dərəcəsinin mayan müddətə kre dit ləş di ril məsi cari bazar səviyyəsindən +/-0,5% ilə əlaqədar hesablaşmaların həyata -dən artıq kənarlaşmayan istiqraz. keçirilməsi üçün xarici valyutanın ölkəyə və ölkədən köçürülməsi; y Cari likvidlik əmsalı 2) 180 gündən artıq olmayan Current ratio müd dətə maliyyə kreditlərinin alın ması və verilməsi; Dövriyyə kapitalının (cari ak- 3) əmanətlər, investisiyalar, kre- tiv lərin) qısamüddətli öhdə lik lə- ditlər və kapitalın hərəkəti ilə bağlı rə (cari passivlərə) olan nisbəti. başqa əməliyyatlar üzrə faizl ərin, Adətən, 2:1 nisbəti kifayətlilik həd- di videntlərin və digər gəlirlərin öl- di kimi qəbul edilir. kəyə və ölkədən köçürülməsi; y Cari (işçi) nəzarət 4) ölkəyə və ölkədən qeyri-tica- Working control rət xarakterli köçürmələr, o cüm- lədən, əmək haqqı, təqaüd, aliment Şirkətə onun səs hüququna ma- və miras üzrə məbləğlərin kö çü rül- lik səhmlərinin 51%-dən az his- məsi, eləcə də digər bu kimi əmə- sə sinə sahib olan səhmdar və ya liyyatlar. 55 y Cəldlik əmsalı Əsas etibarilə Böyük Britani- Quick ratio yada işlənilən bu anlayış ABŞ-da leveric kimi adlandırılır. Bu gös- Şirkətin qısa müddətli likvid- təricidən müəssisənin maliyyə du- li yini əks etdirən göstərici. Cəld- rumunu, eləcə də istehsal imkanla- lik əmsalı şirkətin ən likvid ak- rı n ın məhsuldarlığının qiym ət- tiv ləri vasitəsilə qısamüddətli öh- ləndirilm əsi zamanı istifadə olu- dəliklərini qarşılama imkanını əks nur. Adətən cirinqin aşağı olması etdirir. müəssis ə üçün müsbət göstərici Cəldlik əmsalı=(Cari Aktivlər – he sab olunur. Çünki, borc kapitalı- İnventarlar)/(Cari Öhdəliklər). nın çoxluq təşkil etməsi müəssisə y Cəmi aktivlər üzrə rentabellik mənfəətinin daha çox hissəsinin (gəlirlilik) faiz ödənişlərinə sərf olunmasına, Return on total assets (ROA) bu da sərəncamda qalan mənfəətin həcminin azalmasına gətirib çıxarır. Şirkətin məcmu aktivləri müqa bi- lində gəlir liyinin göstəricisi: y “Clearstream” klirinq sistemi RO A = (Xalis gəlir)/(Məc muak tiv- Clearstream lər). Qiymətli kağızların klirinqi, tən- y Cərimə qiyməti zim ləməsi və mühafizəsi üçün bey- Penalty bid nəl xalq sistem. Cedel İnternatio nal və Deutsche Borse Clearing şir kət- İlkin yerləşdirilən qiymətli ka - ləri nin birləşməsi nəticəsində 2000- ğız ların tezliklə satılmasının qar - ci ildə yaradılıb. şısını almaq məqsədilə bəzi bro ker- lərin qadağa qoyduğu müd dətdə qiymətli kağızları satanlara tət biq olunan qiymət. y Cirinq Gearing Iqtisadi subyektin borc kapitalı ilə şəxsi kapitalı arasındakı nisbəti ifadə edən anlayış: C=bk / şk Burada: c-cirinq əmsalı; bk- məcmu borc kapitalının həcmi; şk- məcmu şəxsi kapitalının həcmi. 56 y Çek Check (cheque) 1) Bankda və ya digər kredit təş- × kilatlarında hesabı olan şəx sin həmin banka, yaxud kredit təş kilatına onun hesabında olan pul vəsaitinin bir hissəsinin və ya bütün lükl ə başqa y Çarpaz məzənnə şəxsin hesabına köçürülməsi, eləcə Cross rate (cross-course, cross də, nağd ödəniş şəklində başqa şəxsə, currency pairs) yaxud özünə verilməsi barəsində tap- şırığın əks olunduğu qiymətli kağız. İki ölkənin valyutasının üçüncü Qiymətli kağızın bir növü kimi çek bir valyutaya (adətən, ABŞ dolları- özündə aşağıdakı məlumatları əks na) nəzərən hesablanmış mübadilə edir: (i) sənədin üzərində onun çek məzənnələrinin nisbəti əsasında olduğunu təsdiq edən “çek” sözü. hesablanan mübadilə məzənnəsi. (ii) ödənişi həyata keçirən subyek- Məsələn: tin (bankın və s.-nin) və hesabın adı; 1 USD = 0.8 AZN (iii) ödənişi barəsində tapşırıq veril- 1 USD = 31 RUR miş pul vəsaitinin məbləği; (iv) çeki olarsa. çarpaz məzənnəyə görə: təqdim edən tərəfin rəsmi tapş ırığını 0.8 AZN = 31 RUR. təsdiq edən imza; (v) ödənişin apa- rıldığı valyuta və s. Çek məhdud y Çatdırılma qiyməti zaman müddətində (adə t ən 10 gün Delivery price müddətində) qüv vədə olur. Yəni, tap- Fyuçers kontraktının müdd ə ti- şırıq alan tə r əf çekin icrasını həmin nin bitmə zamanı baza aktivlərinin müddət ərzində həyata keçirməlidir. çat dırılma qiyməti. Adətən, klirinq 2) Alqı-satqı münasibətləri za- evi tərəfindən müəyyənləşdirilən ma nı kassa mədaxilini təsdiq edən hesablaşma qiymətini göstərir. sənəd. Burada çek alqı-satqı mü na- Baza aktivinin qiyməti gün ər- sibətlərinin həqiqiliyini sübuta ye- zin də hərəkətdə olduğu üçün çat- tirir və maliyyə, o cümlədən vergi dırılma qiyməti klirinq evləri tə r ə- nəzarətinin bir aləti kimi çıxış edir. findən müəyyən olunur. y Çek İnvestisiya Fondu (ÇİF) y Çatdırılma tarixi Cheque Investment Found Prompt date Müvafiq qanunvericilik və nor- Kontraktı icra etmək üçün məh- ma tivlər əsasında əhalidən özəl ləş - sulun çatdırılmalı olduğu tarix. dirmə çeklərini qəbul edən, əvə zində 57 özəlləşdirilən müəs si sənin səhm lərini y Çıxarış haqqı təqdim edən in vestisiya fondu, ixti- Back-end load saslaşmış ma liyyə institutu. Fond İnvestorun qarşılıqlı investisi- gös tərilən fəaliy yət nəticəsində yer ləş- ya fondundan və ya digər inves- dirdiyi səhm lərə görə müvafiq səhm- tisiya layihəsindən çıxdıqda (pa- dar cəmiyyətdən divident əldə edir. yını və ya səhmini satdıqda, pu- y Çek-kaunter lunu götürdükdə) ondan tutulan Check-counter birdəfəlik komissiya haqqı. Bu haqq iştirak müddəti nə qədər uzun olsa, Bankın öz müştərisinin hesabında bir o qədər az olur. olan pul vəsaitlərini bu və ya digər məqsədlər üçün istifadə etdiyi halda y Çıxış istiqrazı onlara təqdim etdiyi qəbz, çek. Exit bond y Çevrilmiş gəlirlilik əyrisi Alıcıya istənilən növbəti tək rar Inverted yield curve maliyyələşdirmədə iştirak etmək- (negative yield curve) dən azad olma hüququ verən və Qısamüddətli aktivlərin uzun- əsa sən az inkişaf etmiş ölkələr tərə- müd dətli aktivlərlə müqayisə d ə fin dən buraxılan aşağı faizli uzun da ha yüksək gəlirliliyi olduğu və- müddətli istiqraz. ziy yəti əks etdirən əyri. y Çikaqo Əmtəə Birjası y Çəkisiz/çəkili indekslər Chicago Mercantile Exchange Unweighted/weighted indices (CME) Birja indeksləri iki üsulla – ya ABŞ-ın Çikaqo şəhərində yerlə- çəkili, ya da ki, çəkisiz üsulla hesab- şən və müxtəlif əmtəə, valyuta və lanır. Çəkisiz indekslər ədədi və ya maliyyə alətlərinin ticarət olundu- həndəsi orta əsasında hesablanır- ğu birja. larsa, çəkili indekslərdə müəyyən qiymətli kağızların adətən öz bazar y Çikaqo Opsion Birjası dəyərinə və ya başqa göstəriciyə görə Chicago Board Options hesablanmış çəkiləri nəzərə alınır. Exchange (CBOE) y Çəkmək Weighting Çikaqo opsion birjası səhmlərlə opsion sövdələşmələri üzrə ixtisas- İndeks və ya iqtisadi gös tə- laşmış birja. 1973-cü ildə yaradıl- ricinin müxtəlif formalaşdırı c ı kom- mışdır və hazırda bu sahədə dün- ponentlərinə verilən əhəmiy yətdir. yanın ən böyük bazarıdır. 58 y Çin səddi Chinese wall Maliyyə qurumlarının (İnves- tisiya evi, İnvestisiya bankı, Bro- D ker şirkəti və s.) müxtəlif bölmələri arasında funksiyaların və məlumat axınlarının kəsişməməsi baxımın- dan bölgüsünün aparılması və y Daxili gəlirlilik (rentabellik) sərhədlənməsi. Müxtəlif bölmələr səviyyəsi (norması) arasında maraq konfliktini əngəl- Internal rate of return ləmək və qiymətlərə təsir edə İnvestisiya layihələrinin qiymət- biləcək məlumatın (məsələn, in- ləndirilməsi zamanı istifadə olunan sayder informasiyasının) sızması- smeta gəlirliliyinin göstəricisidir. nın qarşısını almaq məqsədi daşı- yır. Məsələn, investisiya bankında y Daxili xəbərdarlıq “İnvestisiya məsləhəti” və “Broker House call fəaliyyəti” departamentləri arasın- da Çin divarı mövcuddur. Müştərinin həyata keçirdiyi əmə liy yatları davam etdirməsi y Çoxalan istiqraz üçün hesabında yetərincə vəsait ol- Multiplier bond ma ması haqqında broker tərəfindən xə b ərdarlıq edilm əsi. Bax: “Dovşan” istiqrazı. y Daxili idarəetmə alışı y Çoxmilli şirkət Management buyout (MBO) Multinational Şirkətin rəhbərliyinin və /və Təsis olunduğu ölkədən baş- ya icraçı direktorlarının mövcud qa ölkələrdə də fəaliyyət göstərən səhmdarlardan şirkət üzrə nəzarət şirkət. Bu tip şirkətlər əsasən Ame- pa ketini alması. rika, Yaponiya və ya Qərbi Avro- pa şirkətləri olub kiçik ölkələrin y Damno çoxundan daha yüksək büdcəyə Damno malikdirlər. Məsələn, Koka-kola, 1) Pulun real dəyəri ilə (əm təə BMW, Nike. ekvivalenti ilə ölçülən) mə z ən nə dəyəri (xarici valyuta ilə müqa- yisədə) arasındakı mənfi fərq. Bu zaman pulun məzənnəsi onun real dəyərindən aşağı olur; 59 2) İnvestor tərəfindən ikinci ba- y Data-veksel zarda qiymətli kağızın aşağı mə- Data-bill zən nə ilə satılması. Bu əməliyyat Verildiyi, təqdim edildiyi zaman nəti cəsində investor ziyana uğra- üzərində konkret ödəniş müddəti mış olur; göstərilən veksel. 3) Bankın, yaxud digər kredit təşkilatının inkassasiya əməliy yat- ları ilə bağlı xərcləri; y “Daun-tik” 4) Vekselin inkassaya götürül- (“mənfi-tik”, düşmə, enmə) mə si ilə bağlı bankın müş t əridən Down tick (downtick) al dığı xüsusi haqq, ödəniş. Eyni qiymətli kağız üçün özün- dən əvvəlki əqd üzrə qeydə alınmış y Daşınar əmlak qiy mətə nisbətən aşağı qiymətə Movable property əqd bağlanması. Belə əqdin qiym əti Bir fiziki məkandan (yerdən) displeydə minus işarəsi ilə gös- baş qa fiziki məkana (yerə) sərbəst tərilir. daşına bilən, daşınmaz əmlakdan fərqli olaraq torpağa birbaşa bir ləş- y “Dayan” sifarişi məyən əmlak. Məsələn, nağd pul Stop order vəsaiti, pul sənədi, qiymətli kağız, əşya, lə vazimat və s. Müəyyən qiymətə çatdıqda qiymətli kağızın alqısına və ya sat- y Daşınmaz əmlak üzrə qısına dair brokerə verilən sifari ş. investisiya fondu Bu əməliyyat investora qiymətli kağızları sataraq itkilərini məh- Real estate investment trust (REIT) dudlaşdırmaq və ya bu kağızları Fəaliyyətinin müstəsna pred- alaraq gələcək qiymət artımından meti kimi daşınmaz əmlakın alqısı, gəlir əldə etmək imkanı yaradır. sat qısı, təmiri və s. olan investisiya fon du. y Dayandırmaq Lay off y Daşınmaz əmlak Bu termin əsasən şirkətin əlavə Real property səhm buraxaraq şirkətin səhm dar- Bir fiziki məkandan (yerdən) ları arasında yerləşdirməsi za ma nı başqa fiziki məkana (yerə) sərbəst işlədilir və yerləşdirmə zamanı ris- daşına bilinməyən, torpaq və kin aşağı salınması məq sədilə pro- bilavasitə torpağa birləşmiş əmlak. sesin müvəqqəti dayandırılmasını Məs, bina, tikili və s. ifadə edir. 60 y “Dayan-zərər” sifarişi tərəfindən saxlanan qiymətli kağız- (“dayan” əmri, lar çıxış edir. Debet saldosuna faiz “dayan-itki” sifarişi) stavkaya görə müəyyən edilir. Stop-loss order (S/L) y Deflyasiya Qiymətli kağızın alışı və ya sa- Deflation tışını bazar qiyməti müəyyən qiy- 1) Əmtəə və xidmətlərin cari ilə mətə çatdıqdan sonra həyata ke- qiymətlərinin bazis ili kimi görül- çirmək haqqında brokerə verilən müş ilin qiymətlərinə yenidən he- si fariş. Qiymət müvafiq həddə sablanması prosedurası (məsələn, çat dıqdan sonra alış və ya satışı ümumi milli məhsulun deflyatoru); həyata keçirmək üçün əlavə təs- 2) İnflyasiyanın azaldılması diq tələb olunmur və müvafiq üçün tətbiq edilən və əsasən tə- qiy mətdə sifariş tez-tez yerinə da vüldən artıq pul kütləsinin yeti rilir. Bu əməliyyat investorun müəy yən hissəsinin çıxarılmasına qiy mətli kağızlar üzrə itkilərini yönəldilmiş dövlət tədbirləri komp- məhdudlaşdırmaq məqsədi güdür. leksidir: qiymətli kağızların bura- xılması, nağd pulun cəlb edilməsi y Debet üçün banklarda faiz dərəcələrinin Debit artırılması, vergi vasitələri və pul İkitərəfli cədvəl formasında olan islahatlarına və pul mübadiləsinə mühasibat hesabının sol tərəfidir. (denominasiya) qədər sair vasitələr. Pul vəsaitlərinin, əmtəə-material Belə ki, kreditlərin ödənişinin məh- sərvətləri (məsələn, hazır məhsul, dudlaşılması (uçot dərəcəsinin qal- bitməmiş istehsal, material, yanacaq dırılması nəticəsində) kapital qo- və sair) ehtiyatlarının vəziyyətini yuluşlarının azaldılmasına gətirib və hərəkətlərini qeyd etmək üçün çıxardığından deflyasiya son nəti- istifadə olunan hesablarda debetdə cədə işsizliyin genişlənməsinə sə- hər ayın əvvəli üçün nəzərə alınan bəb olur; mövcud sərvətlər və ay ərzində on- 3) İqtisadiyyatda qiymətlərin ların daxil olması göstərilir. ümu mi səviyyəsinin azalması (inflya siyaya əks olaraq), adətən 2-ci y Debet qalığı (balansı) bənddə sadalanan tədbirlər nəti- cəsində makroiqtisadi tarazlığın Debit balance pozulması, o cümlədən iqtisadiy- Müştərinin broker qarşısındakı yatda məcmu tələb səviyyəsinin borcunu göstərən marja hesabında- aşağı düşməsi nəticəsində qiym ət- kı məbləğ. Kreditin təminatçısı kimi lərin azalması və bundan asılı ola- onun vasitəsi ilə alınmış və broker raq istehsalın azalması ilə iqtisadi 61 böhranın müşahidə olunması. Bu y Dekholder zaman iqtisadiyyatda inflyasiyanın Deck holder əksi olan proses baş verir. Defl- Birjada brokerlə müştəri ara- yasiya zamanı qiymətlərin ümu- sında vasitəçilik xidməti göstərən mi səviyyəsi aşağı düşür, pulun şəxs. Dekholder müştərinin birja alıcılıq qabiliyyəti artır (əks inf- əməliyyatları ilə bağlı tapşırığını lyasiya). Dövlət deflyasiya sind- brokerə çatdırır. romunu aradan qaldırmaq üçün müxtəlif vasitələrlə antideflyasiya y Delistinq tədbirlərini həyata keçirir. Delisting Fond birjasında təminatsız, ya- y Defolt xud aşağı təminatlı qiymətli kağız- Default ların listinqdən (alqı-satqı siyahı- sından) çıxarılması. Borclar üzrə faiz və ya əsas məbləğin ödənilməsinə dair öh də- y Delta hedcinq liyin yerinə yetirilə bilin mə m əsi. Bu zaman iqtisadi subyekt tərəfindən Delta hedging pul və borc öh dəliklərindən qismən, Opsion mövqeyinin deltasına yaxud tam imtina edilir. Adətən mütənasib şəkildə əsas alətlərin alı- ağır maliyy ə böhranları səbəbindən şı və ya satışı ilə riskləri sığortala- iqtisadi subyektlər, xüsusilə döv- maq üçün opsion sahibi tərəfindən lət defolta əl atır. Aşağı inkişaf sə- istifadə edilən metoddur. Adətən, viyyəli ölkələr fiskal imkanların ticarətçilər hər hansı bir bazarda məh dudluğu üzündən daxili borc neytral qalmağa çalışırlar. öh dəlikli maliyyə alətlərinin geri alınmasından, eləcə də xarici borc y Delta öhdəliklərindən qismən, yaxud tam Delta imtina etmiş olur ki, bu da dövlət Baza aktivinin qiymətinin borcunun defoltu adlanır. dəyişməsi nəticəsində deriva- tiv alətinin qiymətinin nə qədər dəyişəcəyini əks etdirən göstərici. y Defolter Məsələn, deltası 0,7 olan “Koll” Defaulter opsiona nəzər salsaq görərik ki, Pul, yaxud borc öhdəliklərindən baza aktivinin qiyməti hər dəfə 1 qis mən və ya tam şəkildə imtina ABŞ dolları artdıqda, “Koll” opsi- edən, yəni defolt həyata keçirən onunun qiyməti 0,70 ABŞ dolları iqti sa di subyekt. artım nümayiş etdirir. 62 y Depo hesabı mək məqsədi ilə qiymətli kağız Custody account mə z ənnələrinin aşağı salınması istiqamətində aparılan birja əmə- Depozitarda qiymətli kağızların liyyatı. uçotunun aparıldığı hesab. y Deponent y Depozit (əmanət) bankı Deponent Deposit bank (bank of deposit) 1) Bankın depozitinə qiymətli Əhalidən əmanətləri qəbul əşya qoyan fiziki və ya hüquqi şəxs; edən bank. Belə banklar, əsasən, 2) Müəssisənin və ya təşkilatın cəlb edilmiş depozitlər hesabı- sərəncamında müvəqqəti olan pul na hesablaşma krediti və etibara məbləğinin məxsus olduğu fiziki (vəkalətə) əsaslanan əməliyyatları və ya hüquqi şəxs; həyata keçirirlər. Başqa sözlə, bir 3) Qiymətli kağızların qorunub qayda olaraq, belə banklar xüsu- saxlanması və ya qiymətli kağızlara si şəxslərin, müəssisələrin, dövlət olan hüquqların uçotu üzrə depo- təşkilatlarının müvəqqəti sərbəst zitariyanın xidmətlərindən istifadə pul vəsaitlərinin cəlb edilməsi, edən, pul və ya qiymətli kağızları bu vəsaitlər hesabına uzun olma- banka qorunmaq üçün verən fiziki yan müddətə ssudaların verilməsi və ya hüquqi şəxs. və qısa müddətli kommersiya Deponent həmçinin əmək haq- vekselləri ilə uçot əməliyyatları üzrə qını vaxtında almayan işçilər və ixtisaslaşır və etibara (vəkalətə) ayrı-ayrı təşkilatlar və şəxslərdir. əsaslanan müxtəlif əməliyyatları Deponent edilmiş məbləğ şəxslərə həyata keçirirlər. onların tələbi ilə ödənilir, yaxud müəssisə və təşkilatlara keçirilir y Depozit sertifikatı y Deport Certificate of deposit (CD) Deport Bank və ya digər maliyyə insti- 1) Qiymətli kağızın, yaxud val- tutuna depozit (əmanət) qoyulu- yutanın məzənnə üzrə dəyəri ilə şuna görə qoyulmuş vəsaitin geri qarşılıqlı razılaşma əsasında vax- ödəniləcəyi tarixi və faiz dərəcəsini tından öncə ödəniş edilən dəyəri göstərən müqavilə üzrə müştəriyə arasında fərq; təqdim olunan sənəd (qəbz). Kom- 2) Birja möhtəkirləri tərəfin- mersiya bankları və ya əmanət ins- dən qiymətli kağızlar bazarın- titutları tərəfindən buraxılan qısa da məzənnə mənfəəti əldə et- və ya orta müddətli borc alətidir. 63 y Depozit öhdəliklərlə yüklənməsi faktları- Deposit nın uçotu və təsdiq edilməsi üzrə xidmətlərin göstərilməsi üzrə peşə- 1) Hüquqi və fiziki şəxslərin, kar fəaliyyətdir. elə c ə də digər iqtisadi subyektlərin banka qoyduqları pul vəsaiti. Azər- y Depozitar sistemi bay canda rəsmi terminologiya üzrə Depositary system fiziki şəxslərin depozitləri əmanət adlanır; Bir-biri ilə “depo” hesabları aç- 2) Kredit təşkilatına saxlanca ve- maq vasitəsi ilə qarşılıqlı əlaqədə ri lən qiymətli kağızlar; fəaliyyət göstərən depozitarların 3) Müştərinin banka tələb forma- vahid sistemidir. sında müraciətini təsdiq edən bank y Depozitar Trast Şirkəti kitabçasındakı yazılış; Gömrük rüsumları və ödəniş l ə- Depository Trust Company (DTC) ri nin təminatı formasında gömrük Bu cür şirkətlər qiymətli kağız- orqanına edilən ödənişlər. ların təhlükəsiz saxlanılması və bu kağızlar üzrə klirinq əməliyyatının y Depozitar aparılması ilə məşquldur. Depositary y Depozitlərin sığortalanması 1) Depozit qoyulan, yəni depozi- Deposit insurance ti qəbul edən tərəf. Başqa sözlə, pul vəsaitlərini və ya digər qiymətliləri Banklar tərəfindən həyata keçi- müvəqqəti cəlb edən və buna görə ri lən sığorta növüdür və bankla rın qarşı tərəfə haqq ödəyən şəxs iflas elan olunması zamanı əma nət- (bank, kredit təşkilatı və s.); çilərin əmanətlərinin qaytarılması- 2) Qiymətli kağızların cavabdeh- na onlar tərəfindən zəmanət veri- lik əsasında saxlanması və qorun- lir. Adətən, iqtisadi tənəzzüllər və ması xidmətini göstərən peşəkar böhranlar dövründə geniş ölçüyə fond bazarı iştirakçısı; malik olur. Əmanətlərin sığortalan- 3) Beynəlxalq müqavilələri təs- ması ABŞ-da xüsusilə geniş yayıl- diq edən hüquqi sənədi saxlayan, mışd ır. Belə ki, əmanətlərin sığor- qoruyan beynəlxalq qurum, dövlət. talanması burada 1933-cü ildə ya- radılmış kreditlərin Federal sığorta korporasiyası tərəfindən həyata y Depozitar fəaliyyət keçirilir. Federal Rezerv Sisteminin Depositary activity üzvü olan banklar üçün məhdud Qiymətli kağızların saxlanma- hədlərdə depozitlərin icbari sığor- sı və onlara hüquqların, habelə talanması qəbul edilmişdir (1981- 64 ci ildən hər bir əmanətçi üçün 100 y Devalvasiya min ABŞ dolları). Bütün banklar Devalvation depozitlərin könüllü sığortasını həyata keçirirlər. Milli valyuta məzənnəsinin xa- rici valyutaya nisbətdə, yaxud milli y Depressiya pul nişanlarının real qızıl tutumu- nun (tərkibinin) aşağı düşməsi. De- Depression valvasiya ölkə iqtisadiyyatında baş İqtisadi tənəzzül prosesidir. İqti- verən müxtəlif maliyyə böhranları, sadi tsikl dörd fazanı: eniş (böhran), yaxud qeyri-tarazlığı, o cümlədən depressiya (durğunluq), canlanma inflyasiya, tədiyyə balansında və yüksəlişi əhatə edir. Yüksəliş uzun müddət davam edən kəsrli iqtisadi inkişaf əyrisinin yüksək vəziyyətin nəticəsi kimi baş verir. nöqtəsi depressiya isə onun aşağı Devalvasiya prosesi dövlətin bu həddidir. Bununla belə qeyd olun- prosesə müdaxiləsi baxımından 2 malıdır ki, depressiya iqtisadiyyat qrupa ayrılır: açıq devalvasiya, qa- üçün gərəkli ola bilər. Belə vəziyyət palı devalvasiya. iqtisadi sistemi daha səmərəli və Açıq devalvasiya – dövlət tərə- canlı işləməyə vadar edir. Vurğu- findən milli valyutanın əhə miyyətli lanmalıdır ki, depressiya yeni iqti- həcm də dövriyyədən yığılma- sadi tsiklin başlanğıcıdır. sı, yaxud dəyərdən düşmüş milli pul nişanələrinin yeniləri ilə əvəz y Derivativlər edilm əsi yolu ilə milli valyuta (törəmə qiymətli kağızlar) məzənnəsinin qaldırılması. Qapalı devalvasiya – dövlətin Derivatives məqsədli müdaxiləsindən kənar Baza aktivindən (qiymətli kağız, ölk ə iqtisadiyyatında baş verən de- əmtəə və s.) törəyən və ya baza akti- valvasiya prosesi. Bu zaman köhnə vinin qiymətinə bağlı olan qiymətli pul nişanələrinin yeniləri ilə əvəz kağızlar. olunması, yaxud dövriyyədən Əsasən hedcinq və spekulyasiya zəruri miqdarda milli valyutanın məqsədilə istifadə olunur. Adətən yığılması həyata keçirilmir. yüksək leverecə malikdir və Bunlarla yanaşı, rəqabət devalva- nəticədə baza aktivinin qiymətinin siyasına da rast gəlinir. Bu, dünya azacıq dəyişməsi derivativ alətin bazarında milli məhsulların rəqabət qiymətində böyük dəyişikliklərə qabiliyyətini artırmaq, beləliklə də səbəb ola bilər. Əsas növləri milli ixracı stimullaşdırmaq üçün fyuçerslər, forvardlar, opsionlar, dövlət tərəfindən məqsədli şəkildə svoplardır. həyata keçirilən devalvasiyadır. Bu 65 zaman xarici valyutaya nisbətdə milli y Dəyər valyuta məzənnəsi ucuzlaşır və ölkə Value (cost) daxilində istehsal olunmuş məhsul 1) Hər hansı aktivin pul ilə ifadə dünya bazarında daha aşağı qiymətə olunmuş qiyməti. malik olur. Beləliklə, qiymət amilinə 2) İstehsal olunmuş aktivin məc- görə bu məhsullar dünya bazarında mu xərclərini özündə əhatə edən yüksək rəqabət qabiliyyəti qazanır. ödənilmiş və ya razılaşdırılmış y Dezintermediasiya qiyməti. 3) İstehsal olunmuş əmtəəyə sərf Disintermediation olunan ictimai əmək. 1) Qiymətli kağızlar baza rın- Açıq bazar əməliyyatlarında qiy- da faiz dərəcələrinin artdığı şə- mətli kağızların formalaşan dəyəri raitdə fiziki və hüquqi şəxslər tərə- onların bazar dəyəri adlanır. findən bank depozitlərinin geri Qiymətli kağızın pul ifadəsində götürülməsi; üzərində göstərilən dəyəri onun 2) Kredit vəsaitlərinin xaricə axı- nominal dəyəri adlanır. nı, hərəkəti nəticəsində pul-kredit resurslarının milli bank kredit y Dəyər, sığorta və fraxt (SİF) sistemindən ayrılması, çıxması; Cost, insurance and freight (CIF) 3) Bankların, yaxud digər kre- Satıcının əmtəənin çatdırılma dit təşkilatlarının birbaşa emitentə nöqtəsinə qədər bütün xərclərini çevrildikcə qiymətli kağızlar baza- (sığorta və gəmi xərcləri daxil ol- rında vasitəçilik fəaliyyətindən im- maqla) ödəməli olduğunu ifadə tina etməsi, uzaqlaşması; edən ticarət termini. Əmtəələrin 4) Yerli maliyyə institutlarının dəniz ticarətində istifadə olunur. vasitəçilik funksiyalarından müx təlif səbəblər üzündən imtina et məsi. y Dəyərin azalmasına görə zərər y Dərəcə (bənd) Impairment loss Point Aktivin balans dəyərinin onun bərpa dəyərindən artıq olduğu Qiymətli kağızların və valyu- məbləğ. ta məzənnələrinin və indekslərin kəmiyyətlərinin dəyişmələrini y Dəyişən ödəniş dəyərli istiqraz ölçmək üçün istifadə edilən ölçü Bond variable redemption vahidləri. Kreditin bir faiz dəyəri. Səhmin Ödəniş dəyəri ABŞ dolları/Yapo- bir ABŞ dolları dəyəri. İstiqrazın niya yeni, ABŞ Xəzinədarlığının is- nominal dəyərinin 1 faizi. tiqrazının vəziyyəti, birja indeksi və 66 ya qızılın qiyməti kimi dəyişənlərlə ticarəti təmin etmək üçün əsas əlaqədar olan istiqraz. dilerlər arasında vasitəçi rolunu oy- nayan broker. y Dəyişkən dərəcə Variable rate y Diplomlu maliyyə analitiki Chartered financial analyst (CFA) Sabit olmayan (artım, faiz və s.) dərəcə. Diplomlu Maliyyə Analitikləri İnstitutunun (1990-cı ildən etiba- y Dəyişkənlik indeksi rən İnvestisiya menecmenti və təd- (qeyri-sabitlik indeksi) qiqatları Assosiasiyası) diplomu na Volatility index almış mütəxəssis. Müvafiq dip lo - mu almaq üçün namizədlər 3 mər- Texniki təhlildə istifadə edilir. hələdən ibarət olan imtahanlardan Hər bir verilmiş zaman müddətində keçməlidirlər və qiymətli kağızla- orta qiymətin dinamikasını ölçən ra investisiya qoyuluşları, portfe- bir trendə riayət edən təhlildir. lin idarə edilməsi, uçot, maliyyə təhlili, etik davranış qaydaları y Diler və s. bu kimi sahələr üzrə zəruri Dealer biliklərə malik olduqlarını nümayiş 1) Birjada vasitəçilik funksiyası- etdirməlidirlər. nı həyata keçirən, o cümlədən şəxsi y Direktorlar şurası maliyyə vəsaitlərindən istifadə et- məklə qiymətli kağızların, valyuta- (İdarə heyəti) lar ın, eləcə də digər qiymətlilərin öz Board of directors adından və öz hesabına alqı-satqısını Səhmdar cəmiyyətinin kollegial həyata keçirən peşəkar iştirakçı; idarəetmə orqanı. Bu orqanın üzvləri 2) Öz adından və öz hesabına səhmdarların ümumi yığıncağın- məh sul istehsalçısından topdansa- da seçilir. Direktorlar Şurası ingi- tış formasında məhsul əldə edən və lis-sakson dilli ölkələrdə yaradılır onu pərakəndə formada reallaşdı- ki, burada səhmdar cəmiyyətlərin ran kommersiya subyekti, hüquqi idarə edilməsinin “bir səviyyəli” və ya fiziki şəxs. strukturu fəaliyyət göstərir. Baxma- y Dilerlərarası broker yaraq ki, Direktorlar Şurası ayrı-ay- rı şirkətlərin spesifik milli şərtlərini Inter-dealer broker və xüsusiyyətlərini əks etdirir, on- İstiqraz və ya birjadankənar ların hamısı oxşar funksiyalara və törəmə qiymətli kağızları bazarında səlahiyyətlərə malikdir: onlar ümu- fəaliyyət göstərən və dilerlərarası mi strateji rəhbərliyi həyata keçi- 67 rir, administrasiyanın fəaliyyətini y Diskont gəlirliliyi təşkil edir, istiqamətləndirir və Discount yield nəzarət edir, illik və perspektiv Diskontlu borc qiymətli kağızla- planları və hesabları təsdiq edir, rın gəlirliliyi. səhmdar cəmiyyətinin siyasətinin əsas istiqamətlərinin işlənib hazır- lanmasında, rəhbərliyin təyin olun- y Diskont pəncərəsi masında və dəyişdirilməsində (əvəz Discount window olunmasında) iştirak edir. Direk- torlar Şurasının tərkibinə səhmdar Kommersiya banklarının Mər- cəmiyyətinin ali idarə edənl ərindən kə zi Bankdan borclanma mexaniz- (rəhbərlərindən) savayı, bu şirkətdən mi. Mərkəzi Bank bu mexanizm asılı olmayan xarici üzvlər də daxil vasitəsilə kommersiya banklarına olur. “Səhmdar cəmiyy əti haqqında” qısa müddətli borc verərək onların Azərbaycan Respublikas ı Qanununa likvidlik problemini aradan qaldı- əsasən Direk torlar Şurası funksiyası- rır. Bu mexanizmdən istifadə edən nı İdar ə heyəti yerinə yetirir. banklar Mərkəzi Banka diskont dərəcəsi həcmində faiz ödəyirlər. y Diskont (endirim) Discount y Diskontlaşdırılmış pul axını Ümumilikdə nəyinsə adi qiymə- Discounted cash flow tin dən ucuz satışını ifadə edir. Akti- İnvestisiya imkanlarının gə lir li vin diskontlu satışı onun dəyərinin olub olmamasını ölçən qiymətlən- bazar qiymətindən yüksək olması- dir mə metodu. İnvestisiyanın dəyə - nı ifadə edir. ri nin müəyyənləşdirilməsi məqsə- di lə investisiyadan gələcəkdə göz- y Diskont dərəcəsi lənilən pul axınlarının diskont faiz Discount rate dərəcəsi istifadə olunmaqla cari 1) Mərkəzi Bank tərəfindən dəyəri hesablanır. Əgər diskontlaş- kom mersiya banklarına verilən qı- dırılmış pul axını üsulu ilə əldə sa müddətli borcun faiz dərəcəsi. olunmuş dəyər qiymətləndirilən Bu cürə borclanmaq limitli olduğu investisiya imkanlarının xərcin dən üçün kommersiya bankları adətən yüksəkdirsə, investisiya məqsə d ə- di gər borclanma mexanizmlərindən uyğun sayıla bilər. istifadə edirlər; Diskontlaşdırılmış pul axını me- 2) Gələcək pul axınlarının cari todu həmçinin şirkətin dəyərinin dəyərinin hesablanmasında istifadə hesablanması zamanı istifadə olu- olunan faiz dərəcəsi. nur. 68 y Diskresion (ixtiyar) hesab cari dəyərinin hesablanma sı üsulu. Discretionary account Divident Diskontlaşdırma Modelinə əsasən bu model nətic əsində əldə Müştəri ilə razılaşdırmadan olunan dəyər şirkətin səhminin cari əmə liy yatlar aparıla biləcək müştəri dəyərindən çox olarsa, səhmin dəyəri hesabı. normaldan aşağıdır. Bu dəyərləndirmə metodu divi- y Diskresion (ixtiyar) sifariş dent ödəməyən şirkətlər üçün ya- Discretionary order rarsızdır. Brokerə əməliyyatı nə vaxt və hansı qiymətə yerinə yetirməsi seçi- y Divident mini etmək hüququnu verən sifariş. Dividend Ümumi yığıncağın qərarı ilə y Diversifikasiya şirkətin gəlirinin səhmdarlara pay- Diversification lanılan hissəsi. Dividentlər nəğd Portfelin ümumi riskini azalt- pul, səhm və əmtəə formasında ola maq məqsədilə investisiyanı fərqli bilər. tipli qiymətli kağızlar və müxtəlif sahələrdə olan şirkətlər arasında y Dividentin gəlirliliyi yaymaq strategiyası. Dividend yield İllik dividentlərin səhmin qiy- y Divident daxil olmaqla mə tinə olan nisbətidir. Çox zaman Cum dividend divident gəlirliliyindən səhm üz- Alıcının səhm üzrə elan olun- rə əldə olunan gəlirin həcmini muş, lakin ödənilməmiş dividenti müəy yən etmək üçün istifadə edi- almaq hüququna malik olması. lir. Yüksək gəlirlilik yüksək divi- Səhm dividentdənkənar satış dent və ya şirkətin bazar reytinqi- gü nünə qədər divident daxil ol- nin aşağı olmasına baxmayaraq, maqla, həmən gündən başlayaraq səhmlərin qiymətinin azalması ilə isə divident hüquqları nəzərə alın- nisbətin cəlbedici görünməsi de- madan ticarət olunur. mək dir. Aşağı gəlirlilik sürətli ar- tım gözləntiləri fonunda şirkətin y Divident diskontlaşdırma modeli səhmlərinin qiymətinin yüksək ol- Dividend discount model ması və ya şirkətin gəlirlərinin ək- sər hissəsinin bölüşdürməməsi, on- Şirkətin səhminin qiymətinin gə- ları yenidən biznesə yatırmaq üçün lə c əkdə gözlənilən dividentlərin dis- nağd formada saxlamağa üstünlük kont faiz dərəcəsi istifadə etm əkl ə verməsi deməkdir. 69 y Dividentin ödəniş günü y Dividentlərin ayrılması Pay date Dividend stripping Dividentin səhm sahibinə ödə- Normaldan daha çox divi- nil məli olduğu gün. dent lərin ödənilməsi fikri ilə divi- dentlərin ödənilməsi vaxtından y Dividentin ödənməsi bir az əvvəl səhmlərin alınması- Dividend cover nı təcəs süm etdirən möhtəkirlik strategi yası. Şirkətin vergi ödənişlərindən son ra yerdə qalan gəlirlərinin elan y Dizajio olunmuş dividentlərinə və ya faiz- Disagio lə rinə nisbəti. 1) qiymətli kağızların (pulun, faiz li kağızların, veksellərin) bir- y Dividentin ötürülməsi ja sövdələşməsi zamanı onların Passing the dividend məzənnəsinin nominaldan aşağı Səhmdarlara səhmlər üzrə gə- kənarlaşması; lir lərin bu və ya digər səbəbdən 2) nağd əmtəənin qiyməti ilə ödə nilməməsi. Termin müəssisənin müddətli sövdələşmə üzrə əm- elan edilmiş və ya gözlənilən divi- təənin qiyməti arasında mənfi fərq. denti ödəyə bilməməsini ifadə edir. Müəssisənin vəsaitləri olmaya, ya- y Dolama xud o, bərpa mərhələsində ola bilər, Churning buna görə də nağd pulu bilavasitə Broker tərəfindən özünün ko- müəssisənin inkişafına investisiya missiya haqqını artırmaq məqsədi edə bilər. ilə müştərinin hesabına həddindən artıq fəal sövdələşmələr (olduq- y Dividentlərin avtomatik ca qısamüddətli) aparılması. Bu təkrar (yenidən) investisiyası müştərinin hesabında mövqelərin planı tez-tez açılması və bağlanması ilə Dividend reinvestment plan müşayiət olunur və birja qaydaları- (DRIP) na görə qadağandır.

Fondun səhmdarları və mülkiy- y Dolayı kotirovka yətçiləri tərəfindən divident ödəyi- Indirect quotation cisinin ödədiyi dividentlərin avto- matik olaraq həmin şirkə tin səhm- Daxili valyutanın bir vahidinin lərinin alınmasına yönəl dilməsi mübadilə olunduğu xarici valyu- sxe midir. ta vahidinin miqdarını göstərən 70 terminidir. Məsələn, ABŞ-da dola- üçün investorlar qiymətlərin aşa- yı kotirovkaya ən sadə misal kimi ğı düşdüyü vaxtda alışları davam funt sterlinq/dollar məzənnəsini etdirmək üçün maliyyə potensialını göstərmək olar. ABŞ bankları nəzərdən keçirməli olurlar. beynəlxalq əməliyyatlarında do- la yı kotirovkadan, daxili əmə- y Dollarlaşma liyyatlarında isə birbaşa kotirovka- Dollarization dan istifadə edirlər. Ölkəni əhalisinin milli valyu- ta ilə yanaşı və ya əvəzinə digər y Dollar dəyərinin ortalanması ölkənin valyutasından istifadəsi. Dollar cost averaging Dollarizasiyanın əsas səbəbi digər Qiymətli kağızların dövrü ola- ölkələrin valyutasının milli valyu- raq müəyyən olunmuş dollar taya nisbətdə daha stabil olmasıdır. dəyəri ilə alınması sistemi. Bu sis- Dollarizasiyanın mənfi cəhəti tem çərçivəsində investorlar alış za- isə digər ölkənin valyutasını qəbul manı səhmlərin sayını deyil, daha etməklə ölkənin monetar siyasəti çox dollar dəyərini nəzərə alırlar. həyata keçirə bilməməsidir. Hər bir investor eyni miqdarda dol- y Domisilləşmə lara malik olduğu təqdirdə, qiymət Domiciliation aşağı olduqda ödənişlər vasitəsilə daha çox səhm alınır, qiymət qalx- Bank hesabına malik olan şəx- dıqda isə əksinə, daha az səhm alı- sin banka onun vekselləri üzrə nır. Beləliklə də, investorlar əlveriş- tədiyyəni tənzimləmək hüququ li və əlverişsiz vaxtlardan asılı verməsi əməliyyatı. Kommersiya olmayaraq, dövrü alışları davam vekseli üzrə tədiyyənin həyata ke- etdirdikdə və səhmlərin satıldığı çirildiyi yer – tədiyyənin domisili- qiymət onların orta dəyərindən dir (yaşayış yeridir). Domisilləşmə yüksək olduqda qiymətlərdə müşa- təcrübəsi: (i) uçot əməliyyatlarının hidə olunan müvəqqəti enişlər həyata keçirilməsi zamanı daha investorlar üçün faydalı olacaq- əlverişli vergiqoyma və ən yaxşı dır. Dollar dəyərinin ortalanma- şərtləri alaraq bankla işə üstünlük sı mənfəəti təmin etmir və enişli verən vekseli təqdim edən üçün; bazarlarda itkilərdən müdafiə et- (ii) öz vəsaitlərini banka qoyan mir. Dollar dəyərinin ortalanma- və tədiyyənin həyata keçirilməsi sı qiymətli kağızların qiymətində üçün onların tutulmasına ehtiya- müşahidə edilən təlatümlərdən ası- cı olmayan köçürmə vekseli üzrə lı olmayaraq, onlar üzrə davamlı in- tədiyyəçi üçün; (iii) bankir üçün vestisiya qoyuluşlarını təmin etdiyi (belə ki, o, tədiyyə qaydalarının 71 sadələşdirilməsinə nail olur və öz qiymətlərinin sadə ədədi ortası müştərilərinin işləri haqqında ən kimi hesablanır. Üzv şirkətlərin yaxşı təsəvvürə malik olur); (iv) bazar kapitallaşmasında heç bir bütövlükdə iqtisadiyyat üçün (belə çəkisi yoxdur, belə ki, ən böyük və ki, tədavül xərcləri azalır – az nağd ən kiçik iştirakçının qiymətində baş pul tələb olunur) fayda təmin edir. verən eyni faiz dəyişikliyi indeksdə eyni effektə malik olur. y Dou nəzəriyyəsi Dow theory y “Dovşan” istiqrazı Bunny bond Çarlz Dou tərəfindən irəli sürülən fond bazarının konyuk- Sahibinə alacağı faiz ödənişlərini turasının səhmlərin qiymətlərinin həmin növdən olan əlavə istiqrazla- (sənaye və nəqliyyat üzrə Dou-Cons ra dəyişmək imkanı verən istiqraz. indekslərinin) dəyişməsi əsasında təhlili nəzəriyyəsi. Bu nəzəriyyəyə y Dönərli görə, indekslərin əvvəllər qeydə Negotiable alınmış maksimal hədləri keçməsi 1) Maliyyə alətinin ödəniş vasi- bazarın yüksəlişə meyilli olmasına, tə si kimi digər tərəfə verilmə və ya əksinə, indekslərin əvvəllər qeydə satılma imkanı. Dönərli maliyyə alınmış minimal hədlərdən aşağı aləti səlahiyyətin verilməsi və ya düşməsi isə bazar enişə meyilli ol- çatdırılma vasitəsilə transfer olu- masına dəlalət edir. na bilən sayılır. Dönərli maliyyə alətinə misal olaraq bank çekini y Dou-Cons Sənaye göstərmək olar. Çünki, ödənişin (Səhmləri) İndeksi aparılması üçün onu yazmaq və ya Dow Jones Industrial Average ödəniş üçün digər şəxsə transfer (DJIA) etmək olar. ABŞ səhm bazarlarının ən qədim 2) Müqavilə nin və ya razılaşma- barometrlərdən biridir. DCSİ və ya nın dəyərini və ya digər şərtlərini Dou Cons həm dünyanın ən böyük uyğunlaşdırmaq imkanı. Məsələn, fond birjalarında səhm qiymətləri qiymət üzrə danışıq aparmaq üçün bençmark olduğuna görə və mümkün olduqda bu o deməkdir həmdə ABŞ iqtisadiyyatının dünya- ki, satıcı qiyməti aşağı sala bilər. dakı əhəmiyyətinə görə bütün dün- y Dönərli imtiyazlı səhmlər yada investorlar tərəfindən izlənilir. Convertible preference share İndeks özünə yalnız NYFB-na daxil olan 30 ən böyük ABŞ səhmini daxil Təsbit edilmiş konversiya qiy- edir. Bu indeks iştirakçı səhmlərin mə ti ilə adi səhmlərə çevrilə bilən 72 imtiyazlı səhm. İmtiyazlı və ya üs- olunan bank. Bu cür banklara hər tün tutulan səhmlər sahibinə şir- şeydən əvvəl ölkənin Mərkəzi ban- kət tərəfindən adi səhmlər üzrə kı aiddir. Lakin kommersiya bank- ödənişlər edilməzdən öncə hər ları, eləcə də digər xüsusi kredit hansı bir dividentə görə öncədən idarələri dövlət bankları ola bilər. iddia hüququ verir. y Dövlət borcu y Dönərli istiqraz National/government/public debt Convertible bond Dövlətin hər hansı bir orqa- Şirkətin göstərilən müddət ər- nının malik olduğu borc. Dövlət zində əvvəlcədən müəyyən olun- gəlirlərinin çoxunu əhalidən alınan muş sayda səhminə dəyişdiriləbilən vergilər təşkil etdiyi üçün dövlət istiqraz. borcu həm də vergi dolayı yolla Bu tip istiqrazın dəyəri ekviva- ödəyicilərinin borcu sayılır. Dövlət lent adi istiqrazın dəyərindən yük- adətən dövlət istiqrazlarının bura- sək olur. Səhmin qiyməti müəy- xılışı yolu ilə borclanır və bu istiq- yən səviyyədən yuxarı qalxdıqda razlar yerli və ya xarici valyutada inves tor istiqrazı konvertasiya et- ola bilərlər. mək də maraqlı olur. y Dövlət istiqrazları y Dönmə (keçid) nöqtəsi Government bonds Break-point Dövlət tərəfindən buraxılan Açıq investisiya şirkətinin səhm- borc qiymətli kağızları. Dövlət is- lərinin əldə edilməsində investo- tiqrazları dövlətin əsas borclan- ra güzəşt imkanı verən investisiya ma mexanizmlərindən biri olub, məbləği. hər hansı bir fövqəladə hadisə ilə y Dördüncü dərəcəli bazar əlaqədar tələb olunan xərclərin Fourth market (məsələn, hərbi xərclər) qarşılan- ması və ya bu və ya digər tədbirlərin İnstitusional investorlar arasın- həyata keçirilməsi üçün çatışmayan da kompüter şəbəkəsi üzərindən iri vəsaitin əldə olunması məqsədi həcmli qiymətli kağızların alqı-sat- güdür. Bu zaman borcalan kimi qı bazarı. dövlət çıxış edir. Bir qayda olaraq, y Dövlət bankı dövlət istiqrazının yerləşdirilməsi National/state bank borcverənlər tərəfindən bu istiqraz- ların alınması yolu ilə həyata keçi- Dövlətin mülkiyyətində olan və rilir ki, bu zaman borcverən borca- dövlət orqanları tərəfindən idarə landan təqdim edilən pul vəsaitinə 73 və ya digər əmlaka görə müəyyən hələsində artır, tənəzzül mər hə l ə- edilmiş faiz gəlirləri və ya dövlət sin də isə azalır. istiqrazının tədavülə buraxılma şərtləri ilə nəzərdə tutulmuş digər y Dövriyyə (pul) vəsaitləri hüquqları əldə etmiş olur. balansı Cash flow statement y Dövlət krediti State credit Müəyyən müddət ərzində müəs sisəyə daxil olan pul vəsaitləri Dövlətin kreditor, borcalan və ilə müəssisənin xərcləri arasındakı ya zəmanətçi kimi çıxış etdiyi kre- nisbəti ifadə edən maliyyə cədvəli dit münasibətidir və bu zaman (balans). borcverən və ya borcalan rolunda dövlət özü çıxış edir. y Dövriyyə kapitalı Working capital y Dövlət ortamüddətli 1) Məhsuldar kapitalın bir his- istiqrazları (xəzinə notu) səsi olmaqla dəyəri istehsal olun- Treasury note muş məhsulun üzərinə tam keçən Öhdəlik müddəti 2 ildən 10 ilədək və məhsulun reallaşmasından olan dövlət borc qiymətli kağızları. sonra pul və ya dəyər formasında geri qayıdan, başqa sözlə, isteh- y Dövlət zəmanəti sal prosesi zamanı birbaşa isteh- State guarantee sal olunmuş məhsulun, göstərilən xidmətin, görülən işin üzərinə qo- Əsas borcalan öz öhdəliklərini yulan kapital; yerinə yetirmədikdə onun zəmanət 2) Şirkətin öz sabit əmə liy yat- verilmiş öhdəliyi üzrə borcu- larının maliyyələş di ril məsinə im- nun tam məbləğdə və ya qismən kan verən və tez bir zamanda pula ödənilməsinə dair dövlət öhdəliyi. çevrilə bilən aktivlər. Dövriyyə ka- y Dövri səhmlər pitalı pul vəsaitlərindən, asan re- allaşan qiy mətli kağızlardan, debi- Cyclical stock tor borclarından, material-istehsal Bazar dəyəri iqtisadi dövrl ər- ehtiyatlarından, hazır məhsuldan, dən asılı olan (məsələn: avadan- bitməmiş istehsaldan, materiallar- lıq istehsalı sahəsi, metallurgiya dan, dəst məmulatlardan və gələcək və digər baza sənaye sahələri) dövrün xərclərindən formalaşır. səhmlər. Belə səhmlərin bazar də- Döv riyyə kapitalı likvidlik meyarı- yə rinin hərəkəti işgüzar dövrə na – müəssisənin vəsaitlərinin nağd uy ğun olur. Dövrün yüksəliş mər- pula çevrilməsi qabiliyyətlərinə 74 görə qiymətləndirilir və şirkətin maliyyə vəziyyətinin sabitliyinin vəziy yətini göstərir. y Dövriyyə vəsaitləri (aktivləri) E Working assets (circulating assets) Bir il ərzində, yaxud adi (nor- y Effektiv faiz dərəcəsi mal) əməliyyat dövründə (bu dövr Effective interest rate bir ildən çox olmamaqla) istehsal, Maliyyə alətinin gözlənilən öm- tədavül və istehlak sahələrində iş- rü və ya uyğun olan zaman, daha tirakı nəzərdə tutulan pul vəsaitləri qısa dövr ərzində qiymətləndirilmiş və digər aktivlərdir (kassada və gələcək nağd pul ödəmələrini və ya bankda olan pul vəsaitləri, tez satı- daxilolmalarını maliyyə aktivləri lan qiymətli kağızlar, debitor borc- və ya maliyyə öhdəliklərinin xa- ları, mal ehtiyatları, xammal, ma- lis balans dəyərinə qədər diskont- teriallar, bitməmiş istehsalat, hazır laşdıran faiz dərəcəsidir. Effektiv məhsul, gələcək dövrün xərclərinin faiz dərəcəsini hesablayan za- cari hissəsidir) man müəssisə, maliyyə alətinin (məsələn, avans ödəmələr, alıcı y Düşmüş mələklər op sionu və oxşar opsionlar) bütün Fallen angels müqavilə şərtlərini nəzərə almaq- Buraxılış zamanı investisiya də- la pul vəsaitləri daxilolmalarını rə c əsindən yüksək reytinqə ma- qiymətləndirməli, lakin gələcək lik olan, lakin sonradan reytinqi kredit zərərlərini nəzərə almamalı- əhəmiyyətli dərəcədə düşən istiq- dır. Effektiv faiz dərəcəsinin hesab- razlar. lanmasına effektiv faiz dərəcəsinin tərkib hissələri olan, müqavilənin tərəfləri arasında ödənilmiş və qəbul edilmiş bütün haqlar və digər məbləğlər, əməliyyat məsrəfləri və bütün digər mükafat və ya güzəştlər daxil edilir. Pul vəsaitləri axını və oxşar maliyyə alətləri qru- punun gözlənilən ömrünün etibarlı qiymətləndirilə bilməsi haqqında fərziyyə mövcuddur. Buna bax- mayaraq, pul vəsaitləri axını və ya 75 maliyyə alətinin (maliyyə alətləri qayda olaraq müəyyən edilmiş qrupunun) gözlənilən ömrünün eti- normativlər əsasında il ərzində, barlı qiymətləndirilməsinin müm- yaxud illik mühasibat hesabatı kün olmadığı nadir hallarda, müəs- ban kın təsisçilərinin (payçılarının) sisə maliyyə alətinin (maliyyə alət- ümumi yığıncağı tərəfindən təsdiq ləri qrupunun) müqavilə şərt ləri edildikdən sonra mənfəətdən ayır- üz rə olan pul vəsaitləri axınını bü- malar hesabına yaranan fonddur. tün müqavilə müddətinə tətbiq et- Ban kın təsis sənədlərinə əsasən məlidir. ban kın payçılarının birdəfəlik ödə nişlərinin ehtiyat fonduna kö- y Effektiv faiz metodu çürülməsi nəzərdə tutulmuş olarsa, Effective interest method bu cür köçürmələrə də yol verilir. Maliyyə aktivi və ya maliyyə Ehtiyat fondu üçün ayırmalar ban- öhdəliyinin (və ya maliyyə aktivləri kın nizamnaməsində nəzərdə tu- və ya maliyyə öhdəlikləri qrupu- tulan həcmdə aparılır. Azərbaycan nun) amortizasiya edilmiş dəyərinin Respublikasının qanunvericiliyinə hesablanması və faiz gəliri və ya faiz görə əhali arasında işləyən banklar xərclərinin aid olduqları dövrlər üzrə üçün ehtiyat fondunun həcmi ban- bölüşdürülməsi metodudur. kın nizamnamə fondunun 10%-dən az ola bilməz. y Effektiv valyuta məzənnəsi Ehtiyat fondunun vəsaitləri ban- Effective exchange rate kın planlarında nəzərdə tutulmayan əməliyyatlar üzrə xərclərin və ya- Müəyyən ölkənin valyutasının rana biləcək zərərlərin ödənilməsi ticarət və kapitalın hərəkəti üzrə əsas üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ehtiyat tərəfdaş ölkələrinin valyutalarının da- fondunun vəsaitləri həm də bankın xil olduğu valyuta səbətinə nəzərən ödənilmiş nizamnamə kapitalının hesablanmış orta çəkili məzənnəsi. Ef- 10%-dən artıq məbləğdə bankın fektiv valyuta məzənnəsi göstərilən nizamnamə kapitalının artırılması- səbətə daxil olan valyutalarla ikitə r əf- na yönəldilə bilər. Xüsusi kapitalın li məzənnələrinin müvafiq ölkələrin kafilik normativləri hesablanarkən ticar ət və kapitalın hərəkəti üzrə döv- ehtiyat fondunun vəsaitləri birinci riyyəsində malik olduğu paya uyğun səviyyəli kapitala aid edilir. orta çəkili indeksi kimi hesabanır. Səhmdar cəmiyyətində ehti- y Ehtiyat fondu yat kapital (fond) qüvvədə olan Reserve fund qanunvericiliyə müvafiq qayda- da yaradılır və zərərlərin ödə- Kommersiya banklarının məc- nilməsi üçün, eləcə də səhmdar buri qaydada yaradılan və bir cə miyyətinin istiqrazlarının ödə- 76 nil məsi və başqa vəsaitlər olmadıq- rın Mərkəzi Bankdakı hesablarında da onun səhmlərinin girovdan saxlanması tələbi. Mərkəzi Bank çıxarılması üçün nəzərdə tutul- ehtiyat tələblərini artırıb-azaltmaq- muşdur. Səhmdar cəmiyyətində la ölkədə pul təklifini tənzimləyir ehtiyat fondunun həcmi təşkilatın nizamnaməsi ilə müəyyən edi- y Eks-divident lir, lakin o, nizamnamə kapitalı- (“Dividentdən kənar” səhm) nın 15%-dən az ola bilməz. Başqa Ex-dividend (Ex-dividend stock) təşkilatlarda ehtiyat kapitaldan istifadə edilməsi qaydası onların Divident almaq hüququ olma- nizamnamələri ilə müəyyən edi- dan alınmış səhm. Səhm satıldıqda lir. Ehtiyat fondunun vəsaitləri cə- elan olunmuş divident üzrə hüqu- miyyətin nizamnaməsində müəy- qun səhmin satıcısında qalması. yən edilmiş məbləğə çatana qədər bu fonda illik ayırmaların həcmi xa- y Eksponensial sürüşən orta lis mənfəətin 5%-dən az ola bilməz. Exponential moving average Qanunvericiliyə əsasən ehtiyat fon- Son vaxtlardakı qiymət hərə k ə- dunun yaradılması nəzərdə tutul- ti nə daha çox çəki verən sürüşən mayan təşkilatlarda bu fond xalis orta çəki. mənfəət hesabına yaradıla bilər. Kommersiya bankları da qiy- y Ekstra divident mətli kağızların qiymətdən düş- Extra dividend düyü halda onların məzənnəsinin Şirkətin ödədiyi adi dividentə azalması nəticəsində yaranan zə- səhm və ya nağd pul formasında rər ləri ödəmək məqsədilə ehtiyat əlavə olunan divident. fondu yaradır, bankın məsrəflərinə aid edilən və ssudalar üzrə yarana y Ekstrapolyasiya biləcək itkiləri ödəmək üçün ssu- Extrapolation dalar üzrə ehtiyatlar, eləcə də ban- Faiz dərəcələri və ya digər də- kın inkişafı – bank üçün avadanlıq, yi şənlərin məlum qiymətləri üz rə daşınmaz əmlak alınması və başqa zaman sıralarına əsasən də yiş m ə məqsədlər üçün nəzərdə tutulan iq- meyillərinin müəyyən edilməsi tisadi inkişaf fondlar ı yaradırlar. pro sesi. y Ehtiyat tələbləri y Ekzotik (qeyri-adi) Reserve requirements Exotic Banklara qoyulmuş depozitlərin Qeyri-adi və ya mürəkkəb müəyyən bir hissəsinin bu bankla- maliyyə alətlərini təsvir etmək 77 üçün istifadə edilən termin. ‘Va- həyata keçirilə bilər. Məhz, bu nil’ alətlərinin əksi. Xarici valyuta cəhətinə görə, qiymətli kağızlar 2 ba zarlarında ekzotik terminindən qrupda təsnifləşdirilir: dövlət və yeni formalaşan bazar ölkələrinin qeyri-dövlət qiymətli kağızları. valyutalarını təsvir etmək üçün istifadə edilir. y Emissiya edildikdə When issued (W/I) y Ekzotik valyuta Exotic currency Emissiyasına icazə verilmiş, la- kin buraxılışı faktiki olaraq həyata Məhdud hallarda istifadə olu- keçirilməmiş qiymətli kağızlar üz- nan xarici valyuta. Məsələn, Azər- rə bağlanan əqdlər. Belə əqdlər sö- baycanda Küveyt dinarı və ya Ka- zügedən qiymətli kağızlar faktiki nada dolları ekzotik valyuta kimi olaraq buraxıldıqdan sonra qanuni qəbul olunur. hesab olunur və yerinə yetirilir. y Elektron ticarət y Emissiya prospekti Screen trading Prospectus Elektron sistemdə aparılan tica rət. Müəyyən qiymətli kağızın yeni buraxılışı zamanı qiymətli ka ğızlar y E-menecer (elektron menecer) bazarının buraxılışının tən zim- E-manager ləməsi üzrə səlahiyyətli quru ma Həm internetdən interaktiv alqı- təq dim edilən, emitent və bura- satqı xidmətləri göstərən, həm də xılan qiymətli kağız haqqında mə- ilkin yerləşdirmə anderraytinq pro- lumatlar əks olunan sənəd. seslərində iştirak edən bro kerlər. y Emitent y Emissiya Issuer Issue Qiymətli kağızların emissiyası- nı qanunvericiliklə müəyyən edil- Bütün növ pul nişanlarının və miş qaydada həyata keçirən qurum qiymətli kağızların dövriyyəyə bu- (müvafiq dövlət orqanı, bələdiyyə raxılması. Pul nişanlarının emis- və ya şirkət). siyası, bir qayda olaraq, dövlətə məxsusdur. Pulun emissiyasını y Endirim (ucuzlaşdırma) ölkənin Mərkəzi Bankı həyata ke- Markdown çirir. Qiymətli kağızların emissiyası isə həm dövlət orqanları, həm də 1) Tələbi stimullaşdırmaq və ya qeyri-dövlət qurumları tərəfindən rəqibləri bazardan sıxışdırıb çıxar- 78 maq üçün malların və qiymətli ka- səhmdarların illik ümumi yığın- ğızların satış qiymətinin müvəqqəti cağında iştirak etmək istəməyən olaraq aşağı salınması. Aşağı satış səhm darlar, öz səsvermə hüquqla- səviyyəsinə malik malların və ya rı n ı başqa şəxsə verə bilərlər - qiymətli kağızların ehtiyatdan çıxa- səhm darı təmsil edən etibarlı şəxs. rılması üçün daimi ucuzlaşmalar- dan istifadə olunur. y Eyniləşdirmə (identifikasiya) 2) Bazarın vəziyyətinin dəyiş- Identification mə sinə cavab olaraq bazar iştirak- çılarının tənzimləyici vasitə kimi Şəxsi nömrə, imza, kod, göst ə- tətbiq etdikləri ucuzlaşmalar. rici vasitəsilə bankın, bank müş t ə- rilərinin, müəssisənin, vergi ödə yi- y Enib-qalxma (fluktuasiya) cilərinin, sığorta olunan subyektin Fluctuation və s.-nin fərqləndirilməsi. 1) Bazarda (o cümlədən qiymətli kağızlar bazarında) qiymətlərin və tələbin dövrü olaraq dəyişməsi (da- yanıqsızlıq); 2) Valyutanın mübadilə məzən- nəsinin dövrü olaraq dəyişməsi (tə- rəd düdü). y Etibarlı istiqraz Gilt-edged bond Birinci dərəcəli və zəmanətli is- tiqrazlar (əsasən, dövlət istiqrazla- rı və çox yüksək kredit reytinqinə malik olan və “Mavi fişka” adlanan şirkətlər tərəfindən buraxılan istiq- razlar). y Etibarnamə (etibarlı şəxs) Proxy 1) Başqasını təmsil etmək hüqu- qu verən sənəd –etibarnamə; 2) Başqasını təmsil etməyə səlahiyyət verilmiş şəxs. Məsələn, 79 y Əlaqəli (aidiyyəti, afilə edilmiş) şəxslər Affiliated persons ß (control persons) Şirkətin fəaliyyətinə təsir imkanı olan şəxslər. Bura direktorlar, icraçı direktorlar (rəhbərlər), səhmdarlar, y Ədalətli dəyər mühüm iştirak payına malik olan Fair value şəxslər və onlarla yaxın qohum- luq münasibətlərində olan şəxslər Aktivin bazar qiymətinin rasio- (ər/arvad, valideyn, o cümlədən nal və qərəzsiz formada hesablan- ərin/arvadın valideynləri, babası, ması. nənəsi, övladı, o cümlədən övlad- lığa götürülənlər, qardaşı və bacısı) y Əks istiqamətli investor kimi şəxslər daxildir. (“qəribə” investor) Contrarian (contrain investor) y Əlavə olunmuş iqtisadi dəyər Müəyyən şəraitdə əksər inves- Economic value added torların əksinə hərəkət edən inves- Şirkətin mənfəətliliyini ölçmək tor. üçün geniş istifadə edilən gös təri- cilərdən biri olmaqla, vergi ödə- y Əks-REPO müqaviləsi nişlərindən sonra əməliyyat mən- Reverse-repo contract fəətindən kapitalın ümumi də y ə- Müştərilər tərəfindən qiymətli rinin çıxılması yolu ilə hesablanır. kağızların emitentə satışı (REPO- y Əlavə vəsait tələbi nun açılması) və eyni zamanda Maintenance call emitent tərəfindən həmin qiymətli kağızları müştərilərə satmaq, müş- Birjanın müəyyənləşdirdiyi sə- tərilərin isə onları emitentdən geri viy yədən aşağı düşdükdə marja satın almaq öhdəliyini (REPO-nun he sabına əlavə vəsaitlər qoyulması bağlanması) rəsmiləşdirən mü qa- ha qqında tələb. vilə. Bax: Daxili xəbərdarlıq. y Əqd limiti y Əməliyyat gəlirləri Deal limit Operating profit Hər bir əqd üzrə treyderlərin Şirkətin əsas biznes əməliyyat la- maksimal ticarət məbləği rından əldə olunan gəlir. Bu məblə- 80 ğə firmanın investisiyalarından ümumi gəlirlərinə olan nisbəti. Bu əldə olunan gəlirlər, faiz və vergi göstərici şirkətin normal biznes ödənişləri təsir etmir. fəaliyyəti ilə əlaqədar xərclərin və Həmçinin, “Vergi və Faiz Xərc- məsrəflərin səmərəliliyini müəy- lə rindən Öncəki Gəlir” kimi də ta- yən ləşdirmək baxımında əhə miy- nınır. Aşağıdakı kimi hesablanır: yət lidir. Əməliyyat gəlirləri = Əməliyyatlardan gələn ümumi y Əməliyyata görə əlavə gəlir – Əməliyyat xərcləri. ödənişlər Transaction fees y Əməliyyat xərcləri Transaction costs Hər hansı bir əməliyyatın apa- rılmasına görə edilən ödənişlər. 1) Hər hansı bir əməliyyat üzrə Məsələn, əqdin bağlanmasına gö- tə r əf-müqabil axtarılması, danışıq- rə peşəkar iştirakçılara ödənilən lar aparılması, müqavilə bağlan- ko missiya haqqı, kredit kartı ilə ması və onun həyata keçirilməsinin əməliyyatlar zamanı müvafiq ma- təmin olunması ilə əlaqədar xərclər. liy yə qurumu tərəfindən alınan ko- Bəzən əməliyyat xərclərinə təşkilat missiya haqqı və s. daxilində müvafiq əməliyyat üzrə idarəetmə mexanizmlərinin qurul- y Əmlak ması xərcləri də aid edilir; Property 2) Qiymətli kağızların və ya digər maliyyə alətlərinin alqı-sat- Hüquqi və fiziki şəxslərin sərən- qısı ilə əlaqədar yaranan xərclər. camında, mülkiyyətində olan mate- Bu xərclərə, ilk növbədə broker rial qiymətlilər, aktivlər. və digər bu kimi xidmətlər üzrə ödənilən komissiya haqqları, ver- y Əmtəə Birjası gilər, yığımlar və bu kimi digər Commodity Exchange xərclər daxildir. (COMEX) Bax: Əməliyyata görə əlavə ödə- Müəyyən edilmiş birja qay- nişlər. daları əsasında əvvəlcədən təyin y Əməliyyat mənfəəti marjası olunmuş yerdə və vaxtda aşkar kütləvi sövdələşmə şəklində həyata Operating profit margin keçirilən topdansatış ticarət bazarı- (operating margin) nı təşkil etmək məqsədi güdən hü- Müəyyən dövr ərzində şirkətin quqi və (və ya) fiziki şəxslərin kö- cari əməliyyatlarından əldə olun- nüllü birliyi əsasında yaradılan hü- muş gəlirlərinin həmin dövr üzrə quqi şəxs statuslu təşkilat. Əmtəə 81 bir jasının fərqli cəhətləri kimi düzəldilmiş müəyyən məhsullar ti ca rətin mütəmadiliyi və onun aiddir. Məsələn. Ne, qaz, əlvan müəy yən yerdə həyata keçirilməsi, və qara metallar, çay, kofe və s. əmtəələrin keyfiyyətinə, göndərmə Əmtəə birjasında ticarət zamanı şərtlərinə və müddətlərinə əsas tə- əmtəənin spesifik keyfiyyəti və ləb lərə uyğunlaşması, ticar ətin alı- həc mi göstərilən fyuçers müqa- cı və satıcının qarşılıqlı təkliflərinə vilələrindən istifadə olunur. Əmtəə uyğun aparılması, əmtəənin gönd ə- birjasından kənarda isə forvardlar- rilməsi üzrə kontraktların (müqa- dan istifadə olunur. vilələrin) həyata keçirilməsi, malla- rın anbarlardan, eləcə də gələcəkdə göndərilməsi haqqında sövdələrin y Əmtəəli ödəniş bağlanılması çıxış edir. Payment in-kind (PIK) Əmtəə birjası bir qayda olaraq, Əmtəə verməklə və ya xidmət təşkilati cəhətdən korporasiyalar- göstərməklə edilən ödəniş. da nəinki mənfəət qazanmaq, həm- çinin alqı-satışı ucuzlaşdırmaq və asanlaşdırmaq məqsədi güdən kor- y Ən yaxşı qiymətlə porasiyada birləşən xüsusi şəxslər At best birliyi şəklində təşkil olunur. Əmtəə Alış və satış əməliyyatlarını ba- birjası açıq və qapalı xarakterdə zarda mövcud olan ən yaxşı cari olur. Qapalı xarakterli birjada (on- qiymətlə icra etmək barəsində bro- lar əksəriyyət təşkil edir) birja va- kerə verilmiş sərəncam. Bu sə r ən- si təçiləri (brokerlər) fəaliyyət gös- cam bazarın vəziyyəti nəzə r ə alın- tərirlər, açıq xarakterli birjada isə madan dərhal yerinə yetirilməlidir. onlardan əlavə sövdələşmələrdə bu ra gələnlər də iştirak edirlər. Real mallar üzrə və müəyyən əmtəəsiz y “Ən yaxşı səylər” sövdələşmələr aparan birjalar bir- prinsipi üzrə təklif birindən fərqləndirilir. Best efforts offering y Əmtəələr Agent olaraq çıxış edən ander- rayterin təklif olunan qiymətli ka- Commodities ğızın yerləşdirilməsinə bütün gü- Keyfiyyət xüsusiyyətləri eyni cünü sərf edəcəyi (maksimum səy olan və qiyməti bazarda müəyyən göstərəcəyi) barədə razılıq verdiyi, olunan əşya. Bura, əsasən yeyin- lakin satılmamış qiymətli kağızları ti və ya istehsalda istifadə olu- alacağı barədə öhdəlik götürmədiyi nan təbii resurslar və ya onlardan anderraytinq prosesidir.

82 Əsas (aparıcı) göstəricilər tədricən hazır məhsulun üzərinə (indiqatorlar) köçürülməsindədir. Bu çox dəyərli Key indicators proses nəticəsində nizamnamə ka- (leading indicators) pitalı avanslaşdırılır, əsas kapitalın pula, onun da yenidən əsas kapitala İqtisadiyyatın gələcək inkişaf çevrilməsi reallaşır. meyillərini müəyyənləşdirməyə Azərbaycanda qanunvericiliyə imkan yaradan statistik göst ə ri cilər. uyğun olaraq istifadə müddəti bir ildən çox olan və dəyəri 100 ma- y Əsas diler natdan çox olaraq amortizasiya Primary dealer edilməli olan maddi aktivlər. Dövlət qiymətli kağızlarının bu raxılışına nəzarət edən orqan y Əsas vəsaitlər tərəfindən (məsələn, Mərkəzi Bank Fixed assets (Permanent assets) və ya Maliyyə Nazirliyi) dövlət qiy- Torpaq, binalar, fabriklər, maşın mətli kağızlarının ilkin bazarında və avadanlıqlar, mebellər. dilerlik hüququ verilən maliyyə vasitəçisi. Əsas dilerlər ilkin bazar- da dilerlikdən əlavə, təkrar bazarda market-meykerlik vəzifəsi də daşı- yırlar. y Əsas kapital (əsas vəsaitlər (fondlar), uzunmüddətli maddi aktivlər) Capital assets İstehsal potensialını təyin edən mühüm göstərici kimi, əmək vasi- tələrinin dəyərində əks olunur. Milli sərvətin çox dəyərli hissəsini təşkil edən əsas fondlar, həm də ümumi təkrar istehsal prosesinin həlledici şərti, əmək məhsuldarlığını, isteh- salın səmərəliliyini, iqtisadi qüdrəti artıran mühüm amil kimi də çı- xış edir. Onun spesifik əlaməti müəyyən istehsal tsikli ərzində aşınma ölçüsünə istinadən dəyərini 83 y Faiz xərcləri Interest cost Debitor tərəfindən kredit üzrə F ödənmiş faiz məbləğinin kumul- yativ miqdarı. Poyntlərin əslində əvv əlcədən ödənmiş faiz olması səbəbindən, ssudada faizini azalt- maq məqsədi ilə ödənilən hər y Faiz bəndi bir poynt bu məbləğə daxil edil- Percentage point məlidir. Eyni zamanda, kreditor Faizlə ifadə olunmuş hər hansı tərəfindən debitora ödənmiş hər bir kəmiyyətin (faiz dərəcələrinin, hansı mənfi poyntlər və ya ödə- qiymət və gəlirlilik indekslərinin nən güzəştlər əslində debitorun və s.) baza dövrünə görə faiz ssuda üzrə gələcək faizə görə ödə- ifadəsində dəyişməsini ölçmək yəcəyi ödənişlər olduğu üçün faiz üçün istifadə edilən ölçü vahi- xərcindən çıxılmalıdırlar. di. Məsələn faiz dərəcəsi keçən il 10%, bu il isə 12% təşkil etmişdirsə y Faiz riski deyirlər ki, faiz dərəcəsi 2 faiz bəndi Interest rate risk artmışdır (hansı ki, faiz ifadəsində Faiz dərəcələrinin dəyişməsi nə- bu artım 20% təşkil edir). ti cəsində investisiyaların dəyər dən düşməsi və gəlirliyin azalması riski. y Faiz dərəcəsi Interest rate y Faiz Borc alətlərindən istifadə et- Percent (percentage, rate) mələri üçün borcalanlara, borcve - 1) Ədədin yüzdə bir hissəsi; rən tərəfindən borcun məb lə ği nə 2) Kreditorun borc alan sub- faiz nisbəti kimi hesablanmış xid- yektdən təqdim etdiyi borc və- mət haqqı. saitinə (pul vəsaiti və ya natural şə kil də) görə aldığı əlavə haqq, y Faiz dərəcəsinin diferensialı ya xud həmin haqqın əsas borca nis- (faiz dərəcəsində fərq) bət də faiz ifadəsi. Interest rate differential y Faizin kapitallaşdırılması Ssudalar və borcların qaytarıl- Capitalization of interest ması mənbəyi olan cəlb olunmuş depozitlər üzrə faizlər arasındakı Müqaviləyə əsasən ödənilmə fərq. vaxtı çatmış faizlərin ödənilməmiş 84 hissəsinin kreditin qalıq məbləğinə xud borcu geri almaq hüququnu əlavə olunması. Kapitallaşdırılmış təsdiq edən pul sənədini əldə edərək faizə müddəti uzadılmış, yaxud öncə ödəniş (borc) məbləğinin 70- yeni kredit kimi rəsmiləşdirilmiş 90%-ni (adətən 2-3 gün ərzində), faizlər də aiddir. borc müddəti bitdikdən sonra, yəni ödəniş məbləğini üçüncü şəxsdən y Faizli svop aldıqdan sonra isə (adətən 90 gün Interest rate swap ərzində) qalan hissəsini müştəriyə ödəyir. Faktor-bank göstərdiyi fak- İki borc aləti emitenti arasın- torinq xidmətinə görə müştəridən da əvvəlcədən müəyyən olunmuş adətən ümumi məbləğin 0,5-1,5%-i eyni məbləğdə borc üçün sabit faiz həcmində haqq alır. dərəcəsi ilə dəyişkən faiz dərəcələri üzrə ödəmələrin dəyişdirilməsi y Faktor-firma haq qında saziş. Factor(ing)-company İki tərəf arasında gələcək faiz ödənişlərinin mübadiləsinə şərait Faktorinq fəaliyyəti ilə məşğul yaradan törəmə alət. Adətən, tərəf- olan firma, müəssisə. Adətən, fak- lər arasında sabit faiz ödəmələri tor-firma faktorinq əməliyyatlarını və üzən faiz ödəmələri mübadilə faktor-bank vasitəsilə həyata keçirir. edilir. Şirkətlərin faiz dərəcəsi y Federal Rezerv Sistemi svop larından istifadə etməkdə baş- lıca məqsədləri faiz dərəcəsinin də- Federal Reserve System yişməsindən irəli gələn risklərdən Federal Rezerv Sistemi 1913- özlərini qorumaqdır. cü ildə yaranmış ABŞ dövlətinin mərkəzi bankı funksiyalarını yerinə y Faizli yetirən müstəqil qurumdur. Fede- Interest bearing ral Rezerv Sisteminin idarə heyəti ABŞ prezidenti tərəfindən seçi- Nominal məbləğ üzrə faiz lir. Federal Rezerv Sistemi İdarə ödənişləri həyata keçirən maliyyə Heyətindən, 12 Federal Rezerv alətini təsvir edən anlayış. Bankından və onların 24 filialından və Sistemə üzv olan bütün federal y Faktor-bank və ştat banklarından ibarətdir. Factor(ing)-bank y Federal fondlar Faktorinq əməliyyatı həya ta ke- çi rən bank. Faktorinq əmə liy ya tın- Fed funds da faktor-bank müştəridən onun 1) ABŞ-da Federal Rezerv Siste- üçün cü şəxsdən ödəniş almaq, ya- minə üzv olan kommersiya bank- 85 larının federal rezerv bankları- alış və satış kursları fiksinqə əsasən nın birində saxladıqları sərbəsat göstərilir; ehtiyatlar. Bu ehtiyatlar banklarara- 3) Əmtəə birjasında müəyyən sı qısamüddətli ssudalar üçün isti- za man müddətində qiymət kotirov- fa də olunur; ka sının həyata keçirilməsi. 2) Federal Rezerv Sistemi tərə- fin dən dövlət qiymətli kağızlarının y Fiktiv kapital alın masına ödənilən vəsaitlər. Artificial capital, Fictitious capital y Federal fondların uçot faiz dərəcəsi (qısamüddətli Sahiblərinə müntəzəm gəlir gə- kreditlər üzrə) tir ən və qiymətli kağızlar bazarında Federal funds rate real kapitaldan fərqli olaraq müs- təqil hərəkət edən qiymətli kağızlar- ABŞ kommersiya banklarının da (səhmlərdə, istiqrazlarda və s.) Federal Rezerv Sistemindəki ehti- təqdim edilmiş kapital. Başqa sözlə, yatlarından digər banklara verilən real kapitaldan (pul və ya avadan- qısamüddətli (adətən, 1 gecəlik) lıq formasında olan) fərqli olaraq borc ların faiz dərəcəsi. dəyər deyil, yalnız gəlir almaq hü- ququnu ifadə edən kapitaldır. Fiktiv y FİBOR kapital sənaye kapitalının hərəkəti Frankfurt Interbank Offered prosesində heç bir funksiyanı yerinə Rate (FIBOR) yetirməyərək, dəyərin və izafi dəyə- Almaniyanın Frankfurt şəhəri- rin yaradılması prosesində iştirak nin banklararası depozit bazarın- etməyərək, sahibinə izafi dəyər əldə da hər gün saat 1100-da 12 bank etmək hüququ verir. Beləliklə, fik- tərəfindən təsbit edilən təklif dərə- tiv kapitalın hərəkəti fond bazarının cəsi. FİBOR – 1985-ci ildən təsbit fəaliyyət göstərməsinin əsasında du- olunur. rur. Tarixi baxımdan fiktiv kapital istehsaldan borc kapitalının təcrid y Fiksinq edilm əsi ilə və kredit sistemini təşkil Fixing edən xüsusi təsisatların əmələ gəl- məsi zəminində yaranmışdır. Fiktiv 1) Hər hansı müqavilənin dəyə- kapitalın real kapitaldan ayrılması rinin, qiymətinin təsbit edil məsi; borc kapitalı əsasında baş verir, bu- 2) Banklararası valyuta kursu nun nəticəsində borc kapitalı sahi- əsasında valyuta kotirovkasının binin əlində mülkiyyət titulu qalır, həyata keçirilməsi. Valyuta birjası- real olaraq isə bu kapitala fəaliyyətdə nın rəsmi bülletenində valyutaların olan sahibkar sərəncam verir. 86 y Filyera 2) Çekin banka daxil olması ilə Filiere ödənişi arasındakı müddət. 3) Şirkətin fond bazarında təda- Ticarət münasibətləri zamanı vülə buraxılan səhmlərinin sayı. satıcı tərəfindən alıcı tərəfə gön- dərilən, əmtəənin müəyyən edilmiş müqaviləyə uyğun olaraq qəbul y FOB edilməsini təklif edən veksel, tica rət Free on board (FOB) sənədi. Adi vekseldən fərqli ola raq Satıcının əmtəənin gəmiyə yük- filyera borc öhdəliyini təsdiq edən lən məsinə qədər bütün xərclərini sənəd kimi deyil, müqaviləni təs- ödə məli olduğunu ifadə edən tica- diq edən sənəd kimi təqdim edilir. rət termini. Əmtəələrin dəniz tica- Əmtəənin alınması üçüncü şəxsə rətində istifadə olunur. Gəmiyə çat- ötürüldükdə filyera da üçüncü şəxsə dırıldıqdan sonrakı bütün risklər təqdim olunur. Faiz hesablanmır. alıcıya aiddir. y “Financial Times 100” fond indeksi (Futsi) y Fond birjası FTSE 100 (FTSE, Footsie) Stock exchange London Fond Birjasında lis- Hüquqi şəxs formasında yaradı- tinq də olan 100 ən böyük şirkətin lan, öz üzvləri arasında qiymətli ka- səhmlərini əhatə edən indeks. Bu ğızlarla ticarəti təşkil edən və bağ- indeks Futsi (Footsie) də adlanır. lanmış əqdlərin icrasını təmin edən ticarət təşkilatçısı. Eyni zamanda, y Flipper fond birjası üzvlərinin qiymətli ka- “Flipper” ğızların alqı və satqısını həyata ke- çirdiyi ticarət məkanıdır. Fond birjasında möhtəkir fəaliy- yəti ilə məşğul olan hüquqi və ya fi- ziki şəxs. Flipperin başlıca məqsədi y Fond indeksi üzrə fond əldə etdiyi səhmləri qısa müddətdə Stock index fund reallaşdırmaqla, yəni qısamüddətli Səhm bazarı indekslərinə inves- maliyyə əməliyyatları vasitəsi ilə tisiya edən fond. möhtəkir mənfəəti əldə etməkdir. y Flout y Fond indeksi üzrə fyuçers Float Stock index futures 1) Şirkətin, təşkilatın kassasında Səhm indeksi üzrə fyuçers kont- olan banknot və monetlər. raktı. 87 y Fond indeksi üzrə opsion təmin olunduğu üçün bu növ borc Stock index option təminatlı borc sayılır.

Səhm indeksinin “Koll” və ya y Fondlaşdırılmış gəlir “Put” opsionu. Funded income y Fond indeksi Əmlaka (daşınmaz əmlak, qiy- Stock index mət li kağızlar) sahiblikdən əldə edi lən gəlirdir. Fondlaşdırılmış gə- Seçilmiş bir qrup səhmlərin qiy- li rin əsas formaları – renta və faiz- mətlərindəki dəyişiklikləri əks etdi- lərdir. Ancaq fondlaşdırılmış gəlir rən göstərici. əldə edən şəxs rantye adlanır. y Fond Fund y Fondlaşdırma Funding 1) Bu və ya digər məqsədlər üçün toplanmış (alınmış, səfərbər 1) Gələcək ödənişlərin reallaş- edilmiş) pul vəsaiti. Vəsaitlərin isti- dırılması məqsədi ilə ehtiyyat pul fadə istiqamətlərindən asılı olaraq vəsaiti fondlarının yaradılması; ehtiyat fondu, sosial fond, istehlak 2) Qısamüddətli borcların uzun- fondu, yığım fondu və s. kimi fond- müddətli borclarla əvəz edilm ə si. lar mövcuddur; Fondlaşdırmadan dövlət bor cu nun 2) Müəyyən qrup insanların idarə edilməsində də geniş isti fa də məq sədli şəkildə birləşməsindən olunur. Adətən, hökumət dövlət for malaşaraq bu və ya digər fəaliy- büdcəsi gəlirlərinin aşağı düşdü- yətlə məşğul olan qurum, təşkilat, yü şəraitdə borc öhdəlikli dövlət birlik və s.; qiymətli kağızlarının ödənişini real- 3) Kapital, ehtiyyat, yığım, isteh- laşdıra bilmədikdə həmin maliyyə sal vasitəsi və s. alətlərini daha uzunmüddətli borc alətləri ilə əvəz edir. Beləliklə, y Fondlaşdırılmış borc dövlət əlavə borc müddəti əldə et- Funded debt miş olur. Şirkətin bir ildən və ya bir biz- y Forfeyter nes siklindən daha çox müddətə ödəniş vaxtı olan istiqrazlar, uzun Forfeiter müddətli veksel borcları və ya Forfeytinq əməliyyatları üzrə borc iltizamları kimi borcudur. kreditləşmə zamanı vekseli və ya Kre dit şərtləri üzrə debitor firma veksel paketini alan hüquqi və ya- tərəfindən edilən faiz ödənişləri ilə xud fiziki şəxs. 88 y Forfeytinq üstünlükləri – kreditvermə də r ə- Forfeiting cə l ərinin sabitliyi, veksellərin və digər borc tələbnamələrinin tək rar Bank və ya maliyyə şirkəti tərə- alışının rəsmiləşdirilməsinin sa- findən alıcının ticarət əməliyyatları dəliyi. Adətən forfeytinq bank kre- üzrə borc öhdəliklərinin satıcılar- ditindən baha başa gəlir. dan alması yolu ilə ticarət əmə- Ödəniş müddəti üçün uzun liyyatlarının kreditl əşdirilməsi for- müd dətə (1 ildən 7 ilə qədər) nə- ması. Forfeytinqdən xarici ticarət zərdə tutulan iri məbləğdə maşın əməliyyatlarının kreditləşdirilmə- və avadanlıqlar satışında çox vaxt sində geniş istifadə olunur. Belə forfeytinqdən istifadə edilir. For- kreditləşdirmə müvafiq maliyyə feytor ödəniş müddəti çatana qədər agentinin idxal edən tərəfindən sənədləri özündə saxlaya bilər, ya- akseptləşmiş veksellərin ixrac xud dövriyyə etməmək əsa sında edəndən satın alınması formasın- başqa forfeytinq firmasına verə da həyata keçirilir. Forfeytinqin bilər. Ödəniş müddəti çatdıqda bu şərtlərinə uyğun olaraq satıcı özü- sənədlərin son saxlayıcısı onları nün alıcıya qarşı tələblərini konk- ödəniş üçün banka təqdim edir. ret maliyyə agentinə güzəştə gedir. Bu halda satıcı faizlər çıxılmaqla veksellərin bütün məbləğini dərhal y Forvard alır. Borclu (əmtəələrin alıcısı) isə Forwards özünün öhdəliklərini bir qayda ola- raq yarım illik ödəniş yolu ilə ləğv Aktivi gələcəkdə müəyyən ta- edir. Forfeytinq veksellərin kom- rix də və müəyyən qiymətə almaq mersiya bankları tərəfindən aparı- və ya satmaq öhdəliyini əks etdirən lan adi uçotundan onunla fərqlənir müqavilə. Forvard müqaviləsi ki, bu halda borc öhdəliyi üzrə bü- bağ lanıldıqda heç bir maliyyə və- tün risklərin həmin öhdəliyin alıcı- saiti tələb olunmur. Forvardlar, sına – forfeytora keçməsinə yol ve- əsas xüsusiyyətlərinə görə fyu- rilir. Bununla əlaqədar forfeytor alı- çers lərə bənzəsə də, aralarında cının fəaliyyət göstərdiyi ölkədəki müəyyən fərqlər var. Forvardların elit bankın təminatlarının təqdim fyuçerslərdən əsas fərqi iki tərəf edilməsi barədə tələb irəli sürmək arasında razılıq əsasında forma- vəzifəsi yaranır. Forfeytinq satıcının laşdırılması, birjadankənar ticarət debitor borcunu azaltmağa, balan- olunması və marja(ehtiyat vəsait) sın strukturunu təkmilləşdirməyə, tələblərinin olmamasıdır. kapital dövriyyələrinin sayını ar- Forvardlar əsasən hedcinq və tırmağa imkan verir. Forfeytinqin spekulyasiya üçün istifadə olunur. 89 y Forvard bazarı y Fyuçers müqaviləsi Forward market Futures contract Forvard kontraktlarının alqı sat- Aktivi gələcəkdə müəyyən ta- qı s ının həyata keçirildiyi bir ja dan- rix də və müəyyən qiymətə almaq kənar bazar. və ya satmaq öhdəliyini əks et- di rən standartlaşdırılmış mü qa- y Forvard marjası vil ə. Fyuçerslər törəmə qiymətli Forward margin ka ğızların bir növü olub birjada alqı-satqı olunurlar. Əsasən əm- Əmtəənin nağd (hazırki) qiyməti təələrin ticarətində istifadə olu- ilə müəyyən tarixdəki gələcək qiy- nur. Ticarət riskini azaltmaq məti arasındakı fərq. məq sədilə fyuçers ticarətində iş- tirak edən treyderlərdən fyuçers y Fundamental (əsaslı) müqaviləsinin 5-15%-i miqdarında tədqiqatlar marja (ehtiyat vəsait) tələb olunur. Fundamental research Konsepsiya baxımından forvardla- ra bənzəsə də, aralarında müəyyən Konkret tətbiqi məsələlərin fərqlər var. Fyuçerslərin forvardlar- həlli məqsədilə deyil, ümumilikdə dan əsas fərqi standartlaşdırılmış bəşəriyyətin biliklərinin artırılması olması, birjada ticarət olunması və məqsədi ilə aparılan tədqiqatlar marja tələblərinin olmasıdır. Fyu- Bax: Fundamental (əsaslı) təh- çerslər əsasən hedcinq və alqı-satqı lillər. üçün istifadə olunur. y Fundamental (əsaslı) təhlillər y Fyuçers Fundamental analysis Futures Şirkətin durumu ilə yanaşı, tə l əb Fyuçers müəyyən edilmiş ta- və təklif, iqtisadi statistika, döv lət rix də müəyyən baza aktivinin əv- siyasətləri və müəssisələrin ma- vəlcədən razılaşdırılmış qiy mət lər- liyyə hesabatları kimi əsas iqtisadi, lə alınması və ya satılması haqqın- siyasi, sosial və ekoloji amillər üzrə da öhdəliyi təsbit edən standart- aparılan tədqiqatlar əsasında qiy- laşdırılmış birja mü qaviləsini ifadə mətlərin proqnozlaşdırılması üsu- edən qiymətli kağızdır. ludur. Texniki təhlillərdən fərqli olaraq, fundamental təhlillər qiy- mətlərə keçmişdə nə olduğunun yox, onlara gələcəkdə nə olacağının üzərində dayanır. 90 Emitent yüksək faizli kağızları geri çağıraraq daha aşağı faizli qiymətli kağızlar buraxır. G y Geri çağırılan borc Call loan Girov kimi qiymətli kağızları gi- y Geri almaq (bay-bek) rov qoymaqla brokerə marja hesab- Buy back larını maliyyələşdirmək üçün kom- mersiya bankı tərəfindən verilən 1) Əvvəllər satılmış əmlakı geri borc. Borc verən tələb etdiyi zaman satın almaq; qaytarılmalı olan borc. 2) Dilerdən əvvəllər ona satılmış malları müəyyən şərtlərlə geri al- y Geri çağırılmayan istiqraz maq; Non-callable bond 3) Satılmış avadanlığın haqqı- nın tam şəkildə və ya bir hissəsinin Dövriyyə müddəti bitməmişdən həmin avadanlıqda istehsal olun- əvvəl ödənilə bilməyən (geri çağırı- muş məhsullarla ödənilməsini tə- la bilinməyən) istiqraz. min edən qarşılıqlı ticarət əmə liy- yatı; y Geri çağırma 4) Qısa mövqeni bağlamaq üçün Call qiymətli kağızların alınması; Emitent tərəfindən qiymətli ka- 5) İstiqrazlarla əlaqədar borcu ğızların dövriyyə müddəti bitmə vaxtından əvvəl bağlamaq üçün in- vaxtından əvvəl müəyyən vaxt- vestorlardan öz səhmlərinin və ya da və müəyyən edilmiş məbləğdə istiqrazlarının satın alınması. ödənilməsi. İstiqrazı geri qaytarma y Geri çağırıla bilən qiymətli kağız hüququ. Callable security bax. Call Option. Emitent tərəfindən dövriyyə y Geriyə split müddəti bitənədək geri çağırıla (səhmlərin geriyə spliti) bilən qiymətli kağız. Adətən, is- Reverse split tiqrazlar və ya imtiyazlı səhmlər (reverse stock split) belə qiymətli kağızlar rolunda çı- xış edirlər. Bu növ qiymətli kağız- Dövriyyədə olan səhmlərin sa- ların yaranmasının əsas səbəbi faiz yının azaldılması və bir səhmin dərəcələrinin azaltmaq istəyidir. nominal dəyərinin artırılması. Mə- 91 sə l ən şirkət 2-nin 1-ə geriyə split y Gəlir səhmləri hə yata keçirərkən səhmlərinin sayı- Income shares (Income stocks) nı 2 dəfə azaldaraq hər bir səhmin Nisbətən yüksək, adətən də, dəyərini 2 dəfə artırır. Yəni iki müntəzəm olaraq artan cari gəlirlər səhmi geri çağıraraq əvəzində on- (faizlər, dividentlər) ödənilən, la- ların dəyərini özündə əks etdirən kin sahibinə kapitalın artımından 1 səhmlə əvəz edir. Adətən, geriyə gəlir əldə etmək hüququ verməyən “split” edərkən şirkətin məqsədi səhmlər. heç bir şey dəyişmədən səhmlərinin bazar qiymətini artırmaqdır. y Gəlir Revenue y Gələcək dəyər İnvestorlara səhm və istiqraz in- Future value vestisiyalarından qayıdan əlavə pul məbləği. Ödənişin gələcəkdə müəyyən vaxtda dəyəri. y Gəlirlik (qiymətli kağızların gəlirliliyi) y Gələcək faiz dərəcəsi Yield haqqında razılaşma Müəyyən dövr ərzində qiymətli Forward rate agreement (FRA) kağızlardan əldə olunan gəlirlərin məbləğinin həmin qiymətli kağız- Gələcək faiz dərəcəsi haqqın- ların nominal və ya bazar dəyərinə da müqavilə. Bu müqavilə faiz ris- faiz nisbəti. kindən müdafiə aləti olmaqla, faiz dərəcələrinin dəyişməsinin qarşılıq- y Gəlirlik əyrisi lı kompensasiyası haqqında bank- Yield curve lararası razılaşmanı əks etdirir. Müxtəlif öhdəlik müddəti olan istiqrazlar ilə onların gəlirlikləri ara- y Gəlir istiqrazları sında əlaqəni əks edən əyri. Ən çox Income bond izlənən gəlirlik əyrisi müxtəlif öhdəlik müddəti olan dövlət istiqrazları ilə Əsas məbləğini tam qaytaran, onların gəlirlikləri arasında əlaqəni faiz gəlirini isə ancaq mənfəət ol- əks edən dövlət istiqrazlarının gəlirlik duğu halda ödəyən istiqraz. Bəzi əyrisidir. Dövlət istiqrazlarının gəlirlik hallarda gəlir istiqrazları üzrə ödə- əyrisi bazardakı digər borc qiymətli nilməmiş faiz şirkətə qarşı iddiaya kağızları üçün müqayisə bazası funk- səbəb ola bilər. siyasını yerinə yetirir. 92 y Gəlirlik hesabatı y Girovdan imtina Earnings report (“mənfi girov”) şərti Şirkətin rüblük fəaliyyətini əks Negative pledge clause edən maliyyə hesabatları. Kredit (və ya istiqraz) müqavil ə- Gəlirlik hesabatları hər rübün sinin borcalanın (istiqrazın emiten- so nunda buraxılaraq investorlara tinin) öz aktivlərini girov qoymaqla şir kətin fəaliyyəti və gəlirlik nəti- bu müqavilə əsasında cəlb olunan cələri haqqında məlumat verir. kreditlərdən (yerləşdirilən istiqraz- lardan) daha üstün təminatla yeni kreditlər götürməsinə (istiqrazlar y Gəlirlilik səviyyəsi (dərəcəsi) yerləşdirməsinə) imkan verməyən Rate of return şərti. İnvestisiyanın gəlirliliyi. Müəs- sisə üçün bu, xalis mənfəətin isti- y Göndərən (adresant) fadə edilən orta kapitala faiz nisbəti Addressant (addresser) ki mi hesablanır. Hər hansı göndərişi, o cümlədən maliyyə və pul sənədini göndərən tərəf. y Girov kağızı Mortgaging certificate y Göy qurşağı Girovqoyanla, o borclu deyilsə, Rainbow həm də borclu ilə girovsaxlayan Valyuta risklərindən müdafiəni ara sında əmlakın və hüquqların nəzərdə tutan istiqrazlar başa dü- girova qoyulmasını və bundan irəli şülür. gələn hüquq və öhdəlikləri təsbit edən adlı qiymətli kağız. y Gün ərzində Intraday y Girov Bir gün ərzində ticarət sessiya- Collateral sında baş verənlər.

Borc və ya krediti sığortalamaq y Günbəgün məqsədilə debitor tərəfindən girov Day to day qoyulan və borcu qaytaracağına zəmanət verən qiymətli kağızlar və Aparıcı anderrayterin yetərincə ya digər əmlak şəkilində qoyulmuş sifarişləri olmadığı halda ilkin girov. Defolt halında girov üzrə hü- yerləşdirmə təklif təqvimində günə quqlar kreditora keçir. gün olaraq göstərilir. 93 y Günlük qiymət limiti (həddi) Daily price limit Bir gün ərzində xammal, fyuçers və opsion bazarlarında qiymətlərin H maksimum yol verilə bilən artımı və ya enişidir. Birjalar adətən hər müqaviləyə görə gündəlik limit təyin edirlər. y Hanq Senq İndeksi Hang Seng Index (HSI) y Günlük limit HSİ indeksi Honkonq Fond Intraday limit Birjası üçün istinad edilən əsas Əməliyyat günü ərzində valyuta fond indeksidir. İndeks Honkonq əməliyyatları üzrə dilerlərə qoyul- birjasının 70 faiz kapitallaşmasını muş limit (ümumilikdə və hər val- təmsil edən 33 mavi fişka səhminə yuta üzrə ayrı-ayrılıqda). əsaslanır. y Günlük sifariş y Hedc fondu Day order Hedge fund Bir gün müddətində yerinə yeti- Səciyyəvi olaraq, çox gəlirli ril məli olan alqı və ya satqı sifarişi. möv qeləri götürməklə və qısa alış, svop, derivativlər, proqram tica- y Günlük treyderlər rəti və arbitraj kimi aqres siv stra- Day traders tegiyalardan istifadə etməklə qə fil və qısamüddətli bazar dəyiş ik- Gün ərzində öz hesabına qiy- liklərindən yüksək gəlir əldə etm əyə mətli kağızların qısa müddətli alqı- can atan özəl investisiya fondudur. satqı əməliyyatlarını həyata keçirən Adətən maliyyə təşkilatlarına və treyderlər. Bu treyderlər adətən varlı adamlara məhdudiyyət qoyu- ti carət günün sonunadək bütün lur. möv qeləri bağlayırlar. y Hedc qeyd-şərti Hedge clause İnvestisiya məsələlərinə dair he sa batlarda müəllifin bütün mə- lumatın dürüstlüyünə dair mə su- liyyət daşımadığını nəzərdə tutan qeyd-şərt. 94 y Hedc y Hedcinq Hedge Hedging Arzu olunmaz qiymət dəyişik- Riskin minimallaşdırılmasına liyindən qorunmaq üçün edilən yönəldilmiş tədbir və ya ticarət investisiya. Alıcı və ya satıcı tərə- strategiyası. Hedcinq bir bazarda findən özlərinin bizneslərini, yaxud olan ticarət mövqeyindəki qiymət ödəniş vasitələrini bazarda qiymət dəyişməsinə qarşı sığortalanmaq (məzənnə) dəyişməsi nəticəsində məqsədilə digər bazarda əks möv- maliyyə itkisindən sığortalamaq qeyin açılmasıdır. (qorumaq) məqsədilə aparılan for- vard əməliyyatı. Hedc əməliyyatı y Hedcinqin effektivliyi möhtəkirlik xarakteri daşım ır. Hedge effectiveness Mə s ələn, satıcı subyekt bir neçə müddət sonra dəyəri ödəniləcək Hedcinq predmetinin dəyəri əmtəəni (kommersiya krediti for- və ya pul vəsaitləri axınında hed- masında) alıcı subyektə göndərir. cinq edilən riskə aid edilə bilən Bu halda satıcı subyekt ödəniş günü dəyişikliklərin hedcinq alətinin alacağı xarici valyutanın mümkün dəyəri və ya pul vəsaitləri axının- mübadilə məzənnəsi riskindən qo- dakı dəyişikliklər ilə tam qarşılan- runmaq məqsədilə həmin məbləği dığı səviyyə. banka satır. Beləliklə, satıcı ilə bank arasında yaranan münasibət hedc y Hesab kitabı adlanır. (mühasibat kitabı) Book y Hedcer Hedger Verilmiş qiymətli kağızlar üzrə ti carət mütəxəssisi tərəfindən nə za- Hedc əməliyyatını həyata keçi- rət edilən alış və satış sifari şlərinin rən subyekt (şirkət, bank və s.). qeydiyyatı. Peşəkar treyderl ərin ifa dəsində bu məcazi ad bütün ti- y Hedcinq aləti carət əməliyyatlarının mü xa bir ləş- Hedging instrument dirilməsini ifadə edir. İnvestorların malik olduqları y Hesablaşma qiyməti digər investisiyalar vasitəsi ilə baş verə biləcək hər hansı kapital itki- Settlement price si riskini tənzimləmək məqsədi ilə Ticarət günü ərzində törəmə istifadə etdikləri alətdir. Məsələn: qiymətli kağızları üçün ödənilən opsionlar, fyuçerslər və s. son məbləğ. 95 y Hesablaşma riski ların (emissiyaların) sayı arasındakı Settlement risk fərqin sürüşən ortasına əsaslanaraq hesablanır. Hesablaşma zamanı tərəflərdən birinin müqavilə üzrə öhdəliyini y Həddən çox yazılma yerinə yetirməməsi riski. Oversubscribed y Hesablaşma tarixi Sifarişin sayı mövcud səhmlər- Settlement date dən daha çox olduğu hal. Əmtəə və ya qiymətli kağızın y “Hər şey və ya heç nə” alıcı və satıcı arasında mübadilə prinsipi ilə sifariş (sərəncam) tarixi. Səhm və istiqrazlar üzrə he- (“ol or nan” sifarişi sablaşma adətən ticarət günündən (sərəncamı)) 3 gün sonra baş verir. All-or-none order y Hesablaşma Müştərinin brokerə verdiyi ic- Settlement ra sı tam həcmdə mütləq yerinə Əmtəə və ya qiymətli kağızın sa- yetirilməli olan sifariş, əks halda, tıcısı və alıcısı arasında hesablaşma. belə sifariş ləğv olunur. y Həcm y “Hər şey və ya heç nə” Volume prinsipi ilə təklif (“ol or nan” təklifi) Müəyyən müddət ərzində bütün All-or-none offering bazarda reallaşan (həyata keçirilən) əqdlərin və ya səhmlərin miqdarı. Anderrayterin təklif olunan bü- Həcm adətən gündəlik baza əsa- tün səhmləri sata bilmədiyi halda sında müəyyən edilir. emitentin təklifi ləğv etmə hüququ. Qiymətli kağızlar bazarında tica - rət olunan qiymətli kağızların sa yı. y Həyata keçirilmə qiyməti Strike price y Həddən artıq alış/satış Opsion sahibinin bu opsion üzrə Overbought & oversold baza aktivini (qiymətli kağızı) ala Bu və ya digər istiqamət üzrə və sata bildiyi qiymət. qiymətlərin nə zaman və han- y Hibrid qiymətli kağızlar sı sürətlə dəyişdiyini müəyyən Hybrid securities etməyə çalışan texniki təhlil alətidir. Bu, adətən, müəyyən vaxt İki və daha çox maliyyə alətinin kəsiyində artan və azalan buraxılış- xüsusiyyətlərinə malik olan qiy- 96 mət li kağızlar (məsələn, kupon faizi müəy yən əmtəənin qiymətindən ası l ı olan istiqrazlar). Adətən, hibrid qiymətli kağızlar həm pay, həm də borc qiymətli X kağızların xüsusiyyətlərinə malik olurlar (məsələn, dönərli istiqraz, varrantlı istiqraz). y Xalis aktivlər (xalis aktivlərin dəyəri) y Holdinq şirkəti Net assets (net asset value, Holding company NAV, net worth) Digər şirkətlərin nəzarət səhm paketlərinə sahib olmaqla onlar Şəxsin və ya şirkətin cəmi üzərində nəzarət hüququna malik aktivləri çıxılsın cəmi passivləri olan şirkət. Adətən, holdinq şir- (öhdəlikləri). kətləri ana şirkətlərdən fərqli ola- Şirkətlər üçün xüsusi kapital və raq, özləri istehsal prosesi ilə deyil, ya xalis kapital kimi də adlandırılır. maliyyə menecmenti və marketinq Korporativ qiymətləndirmə kimi sahələrlə məşğul olurlar. nöq teyi-nəzərindən xalis aktivlərin də yəri aşağıdakı kimi hesablanır: Ak tivlərin dəyəri çıxılsın passivlər y Holland hərracı bə rabərdi xalis aktivlərin dəyəri. Dutch auction Hərracı aparanın daha yüksək y Xalis aktivlərin rentabelliliyi qiymətlə başladığı və qiymətin Return on net assets hər hansı bir iştirakçı tərəfindən Şirkətin əməliyyatlardan xalis qəbul olunana qədər aşağı salındığı mən fəə ti nin dövr ərzində xalis ak- hərrac. Holland hərracında, adətən, tiv lərin orta həcminə nisbəti. rezerv qiymətdən (satıcının qəbul edəcəyi ən aşağı qiymət) heç bir iştirakçı yüksək təklif irəli y Xalis cari dəyər sürmədikdə hər rac dayandırılır. Net present value (NPV) Pul mədaxilinin cari dəyəri ilə y Hüquqlar istisna olmaqla pul məxaricinin cari dəyəri ara- Ex-rights sındakı fərq. Xalis cari dəyər uzun Səhm lərin onlar üzrə bütün hü- müddətli investisiya layihələrinin quq və imtiyazlar ın satıcıda qalma- gəlirliyinin hesablaması üçün istifa- sı şərti ilə ticarəti. də olunur. 97 y Xalis mənfəət Net profit

Ct = t tarixində gözlənilən pul axını Mənfəət vergisi çıxıldıqdan son-

C0 = ilkin investisiyanın məbləği ra qalan mənfəət. r = diskont faiz dərəcəsi İnvestisiya layihəsinin xalis cari y Xalis mövqe də y əri müsbət olduğu təqdir də in- Net position vestisiya qoyuluşu məqsə d ə uyğun Treyderlərin müəyyən maliyyə hesab edilir. Xalis cari dəyər mənfi aləti üzrə uzun və qısa mövqeləri olduqda isə investisiya qoyuluşu arasındakı fərqi. Müəyyən aktiv məqsədəuyğun hesab edilmir. üzrə xalis mövqe uzun olduqda y Xalis dəyişmə(fərq) uzun xalis mövqe, əks halda isə qı- sa xalis mövqe adlanır. Net change Qiymətli kağızın bir gün öncəki y Xalis pul axını son qiyməti ilə bu günün son Net cash flow qiyməti arasındakı fərq. Bu qiymət, Müəyyən dövr ərzində şirkətə adətən, səhmlərin dəyər cədvəlində daxil olan və onun ödədiyi pul son rəqəm kimi göstərilir. vəsaitlərinin fərqi. y Xalis gəlir Net income y Xam qiymətli kağızlar Unseasoned securities 1) Məcmu gəlirlərin bu gəlirlərin əldə olunması üçün çəkilən bü- Bazarda dövriyyədə kifayət qə- tün xərclər çıxıldıqdan sonra qalan dər möhkəmlənməmiş yeni qiy- hissəsi. mət li kağızlar. Bu kağızlar bazarda 2) Fiziki şəxsin ümumi gəlirinin yeni olduqlarından onların qiym ət- vergi çıxıldıqdan sonra yerdə qalan lə rinin dəyişməsi meyillərini də hissəsi. müəy yən etmək çətindir və buna gö rə də onların təkrar bazarı da fəal y Xalis qazanc de yildir. Net earnings y Xarici istiqraz Məcmu şəxsi gəlirlərin vergilər, Foreign bond icbari ödənişlər (üzvlük haqları, so- sial müdafiə fondlarına ödənişlər Xarici borcalan tərəfindən daxili və s.) və bu kimi digər xərclər çıxıl- maliyyə bazarında buraxılmış və dıqdan sonra qalan hissəsidir. yerli valyutaya denominasiya edil- 98 miş istiqraz. Emissiya valyutasından y Xəbərdarlığın birinci günü asılı olaraq bu istiqrazların müxtəlif First notice day adları var, məsələn, Funt sterlinq Fyuçers kontraktı satıcısına hə- üçün - Buldoq istiqrazı, Yen üçün - min fyuçers kontraktı üzrə faktiki Samuray istiqrazı, ABŞ dolları üçün maliyyə alətlərinin və ya fiziki əm- - Yanki istiqrazı və s. təələrin çatdırılması barədə niyyət xəbərdarlığını etmək üçün icazənin y Xarici valyuta bazarı verildiyi ilk tarixdir. (valyuta bazarı) Foreign exchange market y Xəbərdarlığın son günü (FOREX market, FX market) Last notice day Xarici valyutalarla əməliyyatlar Fyuçers müqaviləsi üzrə çatd ı- aparılan bazar. Valyuta ticarəti va- rıl ma haqqında niyyət xəbər dar lı- hid bir məkanda (birjada) deyil, ğı n ın verilməsi üçün son gün. birja dan kənar elektron şəbəkə, tele- fon və s. vasitəsilə həyata keçirilir. y Xərc (məsrəf) əmsalı Expense ratio y Xarici valyuta Qarşılıqlı fondun əməliyyat xərc- Foreign currency lərini qarşılamaq üçün sərf et diyi (foreign exchange) orta xalis aktivlərinin faiz nis bəti. 1) Müvafiq xarici dövlətin və y Xərcini ödəmə (qaytarma) ya dövlətlər qrupunun ərazisində tədavüldə olan və qanuni ödə- Payback niş vasitəsi sayılan, eləcə də təda- 1) İnvestisiya layihəsinin öz vüldən çıxarılmış və ya çıxarılan, xərcini ödəməsi; lakin həmin ərazidə tədavüldə 2) Kreditin və digər borcların olan pul nişanlarına dəyişdirilə qaytarılması, borcun ödənilməsi. bi lən banknotlar, xəzinə biletləri və sikkələr şəklində pul nişanları. y Xərcini ödəmə Məsələn, avro, dollar, rubl, lirə və s. (qaytarma) müddəti Azərbaycan üçün xarici valyutadır; Payback period 2) Beynəlxalq hesablaşma əmə- liy yatlarında istifadə edilən ödəniş 1) İnvestisiya layihəsinin öz və kredit vasitələri. Məsələn, xari- xərcini ödəməsi müddəti; ci valyutada olan veksellər, çeklər, 2) Kreditin və digər borcların eləcə də beynəlxalq səviyyədə qay ta rılması müddəti, borcun ödə- banklararası köçürmələr və s. nil məsi müddəti. 99 y Xəzinə kağızları bu tip alverçilər öz mövqelərini gün Treasuries ərzində açıb və bağlayırlar.

Bütün növ dövlət borc qiymətli y Xırda əməliyyat kağızlarını əks etdirən ümumi ifa də. Scalp y Xəzinə səhmi Qısa müddət ərzində aparılan Treasury stock və çox da böyük gəlirlə nəticə l ən- məyən möhtəkir (spekulyativ) birja Emitent tərəfindən geri alınmış əməliyyatı. səhm. Şirkətin özünə məxsus olan və dövriyyədə olmayan səhmləri. y Xırda nominallı (qəpik) Xəzinə səhmləri şirkətin dövriy y ə- səhmlər də olan səhmlərini investorlardan Penny Stocks geriyə alması nəticəsində və ya ön cə - dən dövriyyəyə buraxılmamas ı nə- Bazarda 1 ABŞ dollarından (bəzi ticəsində formalaşır. Bu səhmlər di- hallarda 5 ABŞ dollarından) daha az vident ödəmir və səs hüququ vermir. məbləğə satılan qiymətli kağızlar. y Xüsusi (daxili) volatillik y Xəzinə vekseli (Dövlət Implied volatility qısamüddətli istiqrazı, DQİ) Treasury bill Səhmin qiymətində nəzərdə tu - tulmuş valetlilik. Bu bazarın veril- T'ədavül müddəti 1 ilədək olan miş məlum səhm qiymətinin nə dövlət borc qiymətli kağızları. qədər dəyişəcəyini göstərən öl çü Xəzinə vekseli dövlət büdcə- va hididir. Bu gözlənilən də yi şik- sindən ödənilməli olan vəsait lərin liyin istiqamətini deyil ölçüsünü məbləğini təsbit edən və ya qısa göst ərir. Valetlilik illik faiz kimi müddətə (1 ildən az) şəxslərdən ifadə olunur. sərbəst pul vəsaitlərinin cəlb edil- məsi məqsədi ilə buraxılmış sadə y Xüsusi Borc Alma Hüququ vekseldir. (SDR) Special Drawing Rights (SDR) y Xırda alverçi (skalper) Beynəlxalq Valyuta Fondunun Scalper (BVF) buraxdığı və dövlətlərarası Çox da böyük olmayan mənfəət nağdsız hesablaşmalar üçün və əldə etmək məqsədilə birjada qısa hesablaşma vahidi kimi istifadə müddətli möhtəkir (spekulyativ) olunan beynəlxalq tədiyyə və eh- əmə liyyatlar aparan şəxs. Adətən, tiyat vəsaitləridir. SDR-nin yara- 100 dılma məqsədi – dünya ticarətinin yüksək artım sürəti ilə əlaqədar kifayət qədər qiymətləndirilməyən beynəlxalq likvidlilik səviyyəsinin yüksəldilməsidir. È SDR sistemi 1970-ci ildən fəaliy- yət göstərməyə başlamışdır. BVF- də xüsusi borc alma hesabı yaradıl- mışdır ki, bunun vasitəsi ilə SDR- y İcmal maliyyə hesabatları dən istifadə etməklə əmə liyyatlar Consolidated (summarized) h əyata keçirilir. financial statements y Xüsusi ehtiyatlar fondu Yalnız iqtisadi subyektin fəaliy- Special reserve fund yə tinin nəticələrinə və maliyyə və- ziyyətinə dair əsas göstəricilərlə Aktivlər üzrə zərərin ödənilməsi ma raqlı istifadəçi qruplarını mə - üçün “adi ehtiyatlar”a və “məqsədli lumatlandırmaq məqsədini daş ı- ehtiyatiar”a bölünür. Xüsusi eh- yan və yoxlanılmış illik maliyyə tiyatlar konkret bir və ya bir qrup he sabatlarının ümumiləşdirilmiş aktivlə əlaqədar mümkün zərərin for ması kimi tərtib olunan maliyyə ödənilməsi üçün istifadə olunur. he sabatı.

y İcmal mühasibat balansı Consolidated balance sheet Şirkətin və onun törəmə müəs- sisələrinin maliyyə vəziyyətini (ak- tivlərinin və öhdəliklərinin vəziy- yətini) ümumiləşdirilmiş şəkildə əks etdirən mühasibat balansı.

y İcra edilən kredit Performing loan Faiz və əsas məbləğin qaytarıl- ması üzrə ödənişləri, əvvəlcədən nəzərdə tutulmuş qrafikə uyğun olaraq, vaxtında (və ya cüzi ge- cikmələrlə) ödənilən kredit. 101 y İdarə Heyətinin Sədri təmin edilən istiqraz (misal üçün, (Baş icraçı direktor) belə istiqrazlar üzrə ödənişlər ma- Chief executive officer (CEO) liy yələşdirilən investisiya layih ə- sinin gəlirləri hesabına və yuxarı Şirkətdə əsas korporativ qərar- ha kimiyyət orqanının zəmanəti ların verilməsi, yüksək səviyyəli stra- əsa sında həyata keçirilə bilər). tegiyalarının müəyyən olunmas ı və icrası, ümumi əməliy yat lar ın idarə y İkili (ikiyaruslu) olunmasına cavabdeh olan şəxs. valyuta bazarı İdarə heyətinin sədri şirk ətdə ən Double currency market yüksək vəzifə hesab olunur. Ikili məzənnə mövcud olan y İflas valyuta bazarı. Bu zaman valyuta Crash məzənnələri bir yarusda sər bəst bazar qanunları ilə, digər yarusda 1) böhran hadisəsini, xüsusilə mü- isə dövlətin valyuta tənzimlənməsi əssis ənin, firmanın müflis olmas ı n ı, vasitəsilə formalaşır. yoxsullaşmasını ifadə edən termin; 2) tam uğursuzluq, müvəffəqiy- y İkili məzənnə yət sizlik. Double rate Birja iflası və əməliyyat iflası fərqləndirilir. Birja iflası – bazar iş- Dövlət tərəfindən valyuta əmə- tirakçılarının və investorların xeyli liy yatlarının tənzimlənməsi məq sə- itkilərinə gətirib çıxaran birja kon- dilə milli valyuta üzrə iki müx təlif yukturasının kəskin azalmasıdır. məzənnənin müəyyən edil məsi. Adə- Əməliyyat iflası – fond birjasının elə tən, maliyyə əmə liy yat ları üçün bir, halıdır ki, bu zaman onun iştirakçıları kommersiya əmə liy yatları üçün isə əməliyyatların artan həcmini həyata başqa mə z ənnə müə y yən ləşdirilir. keçirə bilmirlər, bəzi broker firmaları ilə alqının, satqının baş verməsinin y İkinci dərəcəli borc və ölçüsünün seçimi zamanı, eləcə də Subordinated debt bağlanmış sövdələr üzrə nağd hesab- Üstün hüquqa malik olmayan laşmalarla qiymətli kağızların daşın- borc. Bu cür borc aləti ya təminatsız ması zamanı səhvlər edirlər. olur və ya digər borcverənlərə y İkiqat təminatlı istiqraz nisb ətən şirkətin aktivlərinə ikin- ci dərəcəli iddiaçı hüququ verir. Double-barreled bond Müflisləşmə halında ikinci dərəcəli Bələdiyyə tərəfindən buraxılan borc öhdəlikləri daha üstün borc və iki müxtəlif maliyyə mənbəyi ilə öhdəliklərindən sonra ödənilir.

102 y İkitərəfli agent sələn, emissiya valyutasında öh- (çarpaz agent, dual agent) dəliklərə malik korporasiyalar ilə). Agency cross (dual agency, put through) y İqtisadi “barometr” Hərrac zamanı eyni brokerin Economic barometer həm alıcı, həm də satıcı üçün agent İqtisadi konyunkturanı xarak- fəaliyyəti göstərməsi. Belə hallar teri zə edən göstəricilər və ya gös- broker şirkətinin eyni zamanda iki təricilər sistemi. Məsələn, qiymət müxtəlif müştəridən eyni səhmlərin səviyyəsi, işsizlik səviyyəsi, müx- müvafiq miqdarda alqı və satqı si- təlif makroiqtisadi göstəricilərin ar- farişini qəbul etdikdə baş verir. tım dinamikası və s. y İkitərəfli bazar Two-way market y İqtisadi göstəricilər Dilerlərin fəal surətdə həm alış, (indiqatorlar) həm də satış məzənnələrini təyin Economic indicators etdiyi bazar. Ölkədə iqtisadi vəziyyəti əks et dirən və maliyyə və iqtisadi me- y İkivalyutalı istiqraz yilləri təhlil etmək, qiy mət lən dir- Dual currency bond mək və proqnozlaşdırmaq üçün Bir valyuta ilə kupon ödənilən, is ti fadə olunan statistik gös təricilər. lakin müəyyən onlunmuş məbləğdə Mə sələn ÜDM-in artım sürəti, İs- digər valyuta, çox vaxt, dollar ilə tehlak qiymətləri indeksi, Tədiyyə əvəzi ödənilən istiqraz. Adətən, in- balansının saldosu, İşsizlik səviy- vestorlar yuxarı-bazar kuponu alır- yəsi və s. lar, lakin, bu zaman, hazırkı misal çərçivəsində dolların məzənnəsi y İqtisadi risk məbləğin müəyyən edildiyi dövrdə Economic risk olan göstəricidən aşağı düşdükdə onlar risk ilə üzləşirlər. Bu istiqraz- İqtisadi subyektlərin gözləntilə- lar alış valyutası ilə əməliyyat apa- ri ilə müqyisədə gəlirlərinin xeyli ran borcgötürənlər üçün sərfəlidir. az və ya xərclərinin daha çox ola Çünki, onlar uzunmüddətli mə- bilməsi riski. Əsas səbəbləri xam- zən nə riski ilə qarşılaşmayacaqlar. malın qiymətlərinin yüksəlməsi, Digər borcgötürənlər üçün isə al- rəqabətin güclənməsi, valyuta mə- ternativ variant kimi təminatlı mə- zən nəsinin dəyişməsi və siyasi reji- zənnədən istifadə oluna bilər (mə- min dəyişməsi ola bilər. 103 y İlkin kütləvi təklif y İlkin təqdimat Initial public offering (IPO) Road show Şirkət tərəfindən səhmlərinin İnvestorlarla emitentin və an- ilk dəfə olaraq kütləvi təklif olun- derrayterin ilkin yerləşdirmədən ması, başqa sözlə, yeni açıq səhm- öncə keçirdikləri görüşlər. dar cəmiyyəti və ya qapalı səhm dar cəmiyyəti formasından açıq səhm- y İlkin yerləşdirmə qiyməti dar cəmiyyəti formasına keç ən şir- Public offering price kə tin öz səhmlərini ilkin ba zarda Qiymətli kağızın yeni buraxılışı açıq satışa buraxması. Bu za man is- üzrə anderrayter tərəfindən qoyu- tənilən investor şirkətin səhm lərini lan qiymət. Anderrayter ilkin yer- əldə edə bilər. ləşdirmə qiymətini müəyyən edər- kən şirkətin maliyyə vəziyyəti, ar- y İlkin qiymətli kağızlar bazarı tım templəri, sektordakı vəziyyət Primary security market kimi faktorlara baxır. Yeni buraxılmış qiymətli kağız- y İlkin yerləşdirmə ların alqı-satqısı həyata keçirilən Primary distribution bazar. İlkin bazarda qiymətli kağız- Müəssisə tərəfindən buraxılan lar birbaşa olaraq emitentdən alı- qiy mətli kağızın yeni buraxılışının nır. Bu, ikin bazarı təkrar bazardan ilkin satışı. fərqləndirir. y İllik göstərici (səviyyə, dərəcə) y İlkin marja Annual rate Initial margin Hər hansı bir göstəricinin qiy- mətinin bir il ərzində çatdığı sə- Ticarət əməliyyatının açılması viy yəni ifadə edir. Məsələn, satış üçün tələb edilən ilkin məbləğdir. həcminin illik səviyyəsi, investisi- Öhdəliklərin icrası üçün təminat ya qoyuluşunun illik səviyyəsi və rolunda çıxış edir. s. Bəzi göstəricilərin qiymətlərinin illər üzrə müqayisəsi onların orta y İlkin prospekt illik səviyyələrinin müqayisəsi əsa- Preliminary prospectus sında aparılır. Hər hansı bir göst ə- ricinin orta illik səviyyəsi ilin müəy- İnvestorlar üçün, anderrayter tə - yən dövrləri (aylar, rüblər) üzrə rəfindən çap olunan, səhmlərin bu- toplanan yekun illik səviyyənin ra xılması haqqında ilkin sə n əd dir. hə min dövrlər üzrə orta kəmiyyəti 104 əsasında müəyyən olunur. Orta il- y İllik hesablı səviyyə (dərəcə) lik səviyyə və ya dərəcə üzrə mü- Annualized rate qayisənin üstün cəhəti ondan iba- Hər hansı bir göstəricinin ilin rətdir ki, bu halda ilin müxtəlif müəy yən dövrünə aid qiyməti əsa- dövrlərindəki mövsümi xarakterli sında hesablanan illik səviyyəsi. dəyişmələrin təsirindən yaranan Məsələn, aylıq (rüblük) gəlir sə viy- kə narlaşmalar istisna olunur ki, yəsi və ya faiz dərəcəsi əsasında bu da ümumi meyili daha dəqiq illik gəlir səviyyəsi və ya faiz də- müəyyənləşdirməyə kömək edir. rəcəsinin hesablanması. Əgər hə- Məsələn: əvvəlki ilin orta inflyasiya min göstəricilərin ilin digər ayların- dərəcəsi ilə cari ilin orta inflyasiya da da (rüblərində də) eyni olması dərəcəsi müqayisə olunduqda, artıq gözlənilirsə, onda illik hesablı gəlir mövsümi xarakterli dəyişikliklərin səviyyəsini və ya faiz dərəcəsini təsiri kənarlaşdırılmış olur. müəyyənləşdirmək üçün bir aylıq (rüblük) göstərici 12-yə (4-ə) vuru- y İllik hesabat lur. Əgər göstəricinin ilin dövrləri Annual report üzrə səviyyəsi dəyişkəndirsə, onda illik hesablı səviyyənin he- Şirkətin hər təqvim ili və ya sablanması üçün onun müvafiq maliyyə ilinin sonunda müəyyən dövrlər üzrə orta səviyyəsindən olun muş formada hazırladığı və (dərəcəsindən) və ya müvafiq ri- həmin dövrdəki fəaliyyətinin nəti- yazi hesablamalardan, əsasən də, cə l ərini və cari vəziyyətini əks et di- ekstrapolyasiya üsulundan istifadə rən hesabat. İllik ümumi yığıncaq- olunur. dan əvvəl səhmdarların nəzərdən keçirmələri üçün onlar arasında y İmtina yayılır. Bununla yanaşı, bu hesabat Give up (give-up) müvafiq dövlət qurumlarına, kre- 1) Müqavilə bağlamaqdan imti- ditorlara və digər bu kimi maraqlı na etmək və ya başqasına güzəştə tərəflərə də təqdim olunur. getmək; 2) Fyuçers bazarında birjanın bir y İllik hesablı faiz dərəcəsi üzvü ilə bağlanmış müqaviləni bir- janın digər üzvünə vermək (bütün Annualized interest rate komissiya haqllarını güzəştə get- Faiz dərəcəsinin ilin müəyyən məklə); dövrünə aid qiyməti əsasında he- 3) Fond birjasının bir üzvünün sablanan illik səviyyəsi. sifarişi ilə müqavilə bağlayan digər Bax: İllik hesablı səviyyə (dərəcə). üzvünün onun adını açıqlaması 105 (bu halda alıcı və satıcı arasında onun qalan əmlakının bir hissəsini mü qavilə birbaşa, vasitəçisiz rəs- almaqda digər səhmdarlara nis bə- miləşdirilir); tən üstünlük hüququ, habelə, səhm- 4) Bir birja brokeri vasitəsi ilə si- lərin buraxılış şərtlərində və emi- farişi yerləşdirmək, lakin hesablaş- tentin ni zamnaməsində nəzərdə manın digər birja brokeri vasitəsi tutulan digər hüquqlar verən səhm ilə aparılmasını tələb etmək; nö vüdür. İmtiyazlı səhmlər üzrə 5) Yüksək gəlirlilikli qiymətli müəyyən olunmuş divident adi ka ğızların satılması və həmin məb- səhm darlara hər hansı bir ödəmə ləğ d ə daha aşağı gəlirliliyə malik edilməmişdən əvvəl ödənilir. qiymətli kağızların alınması nəti- Yuxarıda sadalanan üstünlük- cəsində gəlirdə itirmək. lə rinə baxmayaraq, bu cür səhm- lər səsvermə hüququna malik ol- y “İmtinaya qədər” sifarişi mur lar və mənfəət artanda, adi (sərəncamı, əmri) səhmdarlardan fərqli olaraq, imti- Good til canceled (GTC) yazlı səhmdarların divident gə lir- ləri artmır. Müştəri tərəfindən dayandırıla- na qədər və ya icra olunana qədər y İmtiyazlı yazılış hüququ olan alqı-satqı sifarişləri. Subscription right (subscription privelege) y İmtiyazlı iştirak Participating preferred Kənar investorlara təklifdən qa- baq, şirkətin qiymətli kağızların Müəyyən edilmiş dividentə və yeni buraxılışı zamanı öz səhm- ya ümumi səhm üzrə dividentlərin darlarına verdiyi üstünlükdür. ödənilməsindən sonra müəyyən Adətən, yazılış qiyməti bazar qiy- edil miş şərtlər əsasında əlavə divi- mətindən aşağı olur. dentlərə malik imtiyazlı səhm. y İndeks fondları y İmtiyazlı səhm Index funds Preferred (chartered, Portfelinin strukturu müəyyən privileged) share fond indeksinin (Məsələn, Stan- Emitentin təsərrüfat fəaliyyəti- dard & Poor's 500 İndeksi kimi) nin nəticəsindən asılı olmayaraq, strukturuna uy ğunlaşdırılan (bağ- sahi binə, bir qayda olaraq, səhmin lanan) qarşılıqlı investisiya fondu. nominal dəyərinin sabit faizi İndeks qarşılıqlı fondu daha şəklində divident almasına təminat yük sək gəlir əldə etməkdən çox, verən, emitentin ləğvindən sonra gə lirliliyi seçilmiş indeksə uyğun 106 tə min etməyi qarşısına məqsəd dərəcələri və s. bu kimi gəlirlərin (və qoyur. ya xərclərin) inflyasiyadan müdafiə olunması üçün onların qiymət y İndeks indeksləri ilə əlaqələndirilməsi. Index y İndiqator (göstərici) İqtisadiyyatda və ya bazarda baş Indicator verən dəyişiklikləri ölçmək üçün istifadə edilən kəmiyyət göstəricisi. Hər hansı prosesin müəyyən Adətən, indekslər müəyyən bir sa- dövr ərzində gedişatını xarakterizə hə ni və ya onun altsahələrini təm- edən mütləq və ya nisbi göstərici. sil edən müəyyən sayda qiymətli Fond birjasının indiqatoru isə qiy- ka ğızların dəyərini və ya iqtisadi mətli kağızlar bazarında müəyy ən indiqatorların qiymətlərini ifadə dövr ərzində aparılan əməliy yat- edir. ların həcminin, maliyyə alətl əri nin gəlirliliyinin, o cümlədən faiz də r ə- y İndekslə əlaqələndirilmiş cələrinin dinamikasının, alqı-satq ı istiqrazlar əməliyyatlarının həcminin önc ədən Index-linked bonds qiymətləndirilməsi məqs ədi ilə isti- fadə edilən göstəricidir. Fond birjası- Kuponları pərakəndə satış və ya nın indiqatoru birja müt əxəssisləri istehlakçı qiymət indeksləri ilə əla- tərəfindən istifadə olunur. qələndirilmiş istiqrazlar. y İndossament y İndeksləşdirmə Endorsement Indexing 1) Vekselin, çekin, konosamen- 1) İnvestisiya portfelinin müəy- tin və digər qiymətli kağızın əks yən fond indeksinin (məs., S&P 500 tərəfində ötürücü yazıdır ki, buna kimi) təmsil etdiyi qiymətli kağızlar uyğun olaraq qiymətli kağıza və bu indeksin qiymətində onların dair bütün hüquqlar bir şəxsdən çəkilərinə uyğun şəkildə formalaş- digərinə keçir. İndossamenti həyata dırıldığı passiv investisiya strategi- keçirən şəxs indossant adlanır; yası. Başqa sözlə, investisiya portfe- 2) Sığorta polisində hər hansı bir linin müəyyən fond indeksinə bağ- düzəlişdir və ya sığorta şərtlərinin lanması (investisiyanın bu indeksin dəyişməsi ilə əlaqədar sığorta haq- hesablanmasında nəzərə alınan qında müvəqqəti şəhadətnamədir. qiymətli kağızlara qoyulması); Qiymətli kağızı saxlayan hər han- 2) Əmək haqqı, pensiya, sosial sı bir qanuni şəxs kağızın özünün yardımlar, kredit məbləğləri, faiz mətnində onun ötürülməsinə qa- 107 dağanı düzəliş etmək hüququna y İndossant malikdir, bununla əlaqədar indos- Endorser sament qüvvəsini itirir. Orderli qiymətli kağız üzrə hü- Ötürücü hüquqlar veksel və ya ququ verən şəxsdir. İndossantın çek üzrə tədiyyənin, konosament qiymətli kağızda icra edilmiş in- üzrə tədiyyənin alınması ilə bitmir, dossamenti qiymətli kağızla təs- vekselin köçürülməsi hüququna, diqlənmiş bütün hüquqların keç- akseptin ödənilməsi tələbini, vek- məsi üçün əsasdır. selin və digər qiymətli kağızların etiraz edilməsini ehtiva edir. İndos- sament hər hansı bir şəxsin (indos- y İndossat santın) və ya vekselə münasibətdə Endorsee təqdim edənin xeyrinə – eləcə Xeyrinə indossament təqdim d ə, vekselə və vekselverənə görə olunmu ş, yəni maliyyə, yaxud pul tədiyyəçinin özünün xeyrinə indos- sə n ədləri ilə bağlı hüquq almış (təq- sant tərəfindən edilə bilər. Əgər ötü- dim edənin hüququ əsasında) hü- rücü yazıda indossamenti edənin quqi və ya fiziki şəxs. xeyrinə, onun adı yoxdursa, onda o, blank indossamenti (təqdim edənə) y İnflyasiya adlanır. Sonradan qiymətli kağızın sahibi beləliklə ötürücü yazını adlı Inflation edərək, adı bu ötürücü yazıda yaza Müəyyən müddət ərzində əmt əə bilər. Ötürücü yazı qiymətli ka- və xidmətlərin keyfiyyəti yük səl- ğız üzrə bütün borc məbləği qədər mədən qiymətlərinin artması nəti- sənədin özündə, yer olmadığı halda cəsində pulun dəyərdən düşməsi, – sənədə birləşdirilən kağızda edilir. dəyərsizləşməsi. Başqa sözlə, inflya- Ötürücü funksiyadan savayı in- siya pul tədavülü kanallarının dossament vekseldə və ya çekdə əlavə (artıq) pul kütləsi ilə dolması, həmçinin zəmanət funksiyasını yaxud pul tədavülü kanallarının yerinə yetirir: veksel üzrə hər bir in- tələbatından artıq həcmdə pul küt- dossant akseptə görə tədiyyəyə görə, ləsinin dövriyyəyə buraxılması çek üzrə indossant isə – tədiyyəyə nəticəsində pulun dəyərsizləşməsi görə cavabdehdir. İndossant vek- prosesidir. İnflyasiya iqtisadi ta- sel verənlə (çek saxlayanla), aval- razl ığı pozduğundan və iqtisadi çı ilə, ödəyici ilə birgə həmr əylik böhrana səbəb olduğundan dövlət məsuliyyəti daşıyır (baxmayaraq bu və ya digər iqtisadi-maliyyə ki, “dövriyyəsiz” düzəlişi ilə indos- alətləri (tədbirləri) vasitəsilə bu sament vasitəsi ilə öz üzərindən bu prosesin qarşısını almağa çalı şır ki, məsuliyyəti götürə bilər). bu da anti-inflyasiya siya səti ad- 108 lan ır. İqtisadiyyatda inflyasiya - ilkin yerləşdirilməsini seçilmiş şir- nın səviyyəsini qiymət indeksi kət lərə təklif olunması. müəyy ən edir. Yaranma səbəbinə Bu kimi təklif gələcəkdə bu se- gör ə inflyasiya iki qrupa bölünür: çilmiş şirkətlər üçün investisiya tələb inflyasiyası və təklif inflyasiyası. ban kı xidmətlərini göstərmək im- İqtisadiyyatda tələbin artması cə- ka n ı n ı əldə etmək məqsədilə həyata miyyətin istehsal imkanlarını xeyli keçirilir. geridə qoyaraq qiymətlərin yük- səlməsinə, yəni inflyasiyaya gətirib çıxarır. Təklif inflyasiyası (xərc y İnformasiya resursları inflyasiyası) zamanı isə qiymətləri Information resources tələb deyil istehsal xərcləri artırır. Müxtəlif sənədlər, sənədlər mas- Belə ki, məhsul vahidinin istehsal sivi, informasiya sistemlərində sə- xərclərini artıran amillər həm də nədlər və sənədlər massividir. Ki- inflyasiyanı törədən amillər ki- tabxanalar, arxivlər, fondlar, bank mi çıxış edir. Eyni zamanda, ölkə məlumatları və digər informasiya iqtisadiyyatında əmək haqqı səviy- sistemləri). İnformasiya resursları yəsinin yüksəldilməsi ilə bağlı mül kiyyət obyekti olurlar. Onlar olan inflyasiya istehsal məsr əfləri- dövlət və qeyri-dövlət formasında nin artması ilə yaranan inflyasi- ola bilərlər. ya nın tərkib hissəsidir. Tempinə görə inflyasiya, əsasən, 4 cür fərq- ləndirilir: normal (illik 4%-ə qə d ər), y İnformasiya sistemi sürünən (4-20%), yüksək (20-200%) və hiperinflyasiya (200%-dən yük- Information system sək). Yaranma səbəblərindən irəli Informasiya proseslərini real- gələ r ək inflyasiya gözlənilən və laşdıran informasiya massivləri və gözl ənilməz olur. Birincisi, adətən, informasiya texnologiyaları toplu- hökumətin həyata keçirdiyi iqtisadi sudur. tədbirlərin nəticəsi kimi, ikincisi isə makro-iqtisadi səviyyədə baş verən gözlənilməz dəyişmələrin nəticəsi y İnformasiya texnologiyaları (İT) kimi meydana çıxır. Information technology (IT) y İnformasiya manipulyasiyası İnformasiya yığılması, saxlan- ması, emalı və yayılması məq sə- Spinning dilə proseslər, proseduralar, req- Anderrayterlər tərəfindən yük- la mentlər texniki- aparat, riyazi və sək tələbə malik olan səhmlərin linqvistik vasitələr toplusudur. 109 y İnformasiya təhlükəsizliyi şirkətləri, auksionlar və s. başa dü- Information security şülür. Banklar, maliyyə-kredit ins- titutları, fond birjaları, valyuta birja- Təşkilati-texniki tədbirlər komp- ları, sığorta şirkətləri, broker və diler leksi nəticəsində informasiyanın müəssisələri, auditor şirkətləri və tamlığı və konfidensiallığının təmin s. maliyyə bazarının infrastrukturu edilməsi, informasiya sisteminin hesab olunur. Eyni qayda ilə, əmək təh lükəsizliyinin göstəricisidir. Ay- birjaları, əmək bazarında vasitəçi şir- rı-ayrı fəaliyyət sferaları (dövlət kətlər və digərlər bu kimi təsisatlar ida rəetmə sistemləri, banklar, in- əmək bazarının infrastrukturunu for masiya şəbəkələri və s.) Xüsu- təşkil edirlər. Bununla yanaşı, bazar si informasiya təhlükəsizliyi təd- münasibətləri şəraitində dövlətin birlərinin tətbiqini tələb edir. tənziml əyici siyas ətini həyata keçi- rən vasitəçi idarələr, firmalar və digər y İnformasiya toplusu (massivi) dövlət təsisatları da bazar infrastruk- Information collection turunun tərkib hissələri kimi fəaliy- Saxlanma və istifadə üçün yığı- yət göstərirlər. Məsələn, antiinhisar lan, qeydə alınan və müvafiq qay- və qiymət tənzimlənməsi üzrə dövlət dada sistemləşdirilən informasiya qurumları və s. toplusu (nəşrlər, elmi və digər he- sabatlar, elektron qeydlər). y İnkişaf istiqrazı Development bond y İnfrastruktur Yerli bələdiyyə orqanları tərəfin- Infrastructure dən buraxılan və müəyyən regio- Hər hansı istehsal və xidmət pro- nun inkişafı üçün nəzərdə tutulmuş sesi üçün yardımçı xarakter daş ıyan istiqrazlar. Adətən belə istiqrazlar istehsal və qeyri-istehsal sa hə l ərinin vergidən azad olurlar. kompleksi. Başlıca istehsal infra- strukturlar ı nəqliyyat, enerji təchiza- y İnkoterms (Beynəlxalq tı, rabitə, təhsil, səhiy y ə və iaşə sahə- Kommersiya Şərtləri) lə ri hesab olunur. Bazar iqtisadiy ya- Incoterms (International tı şəraitində bazar mexanizmlərinin normal fəaliyy ətin ə yardımçı olan Commercial Terms) bütün növ tə sisatlar da infrasruk- Beynəlxalq ticarət praktikasında turun tərkib his səsi sayılır və bazar müqavilə şərtlərinin və qaydaları- infrastrukturu adlanır. Əmtəə baza- nın toplusudur. Daşıma üsuluna rının infrastrukturu dedikdə əmtəə gö rə inkotermlər aşağıdakı hiss ə l ə- birjaları, topdan və pərakəndə ticarət rə bölünür: 110 1) EXW, FCA, CPT, CİP, DAF, y İnsayder informasiyası DDU, DDP. Bütün nəqliyyat növləri Insider information (yəni kombinələşmiş nəqliyyat). Geniş ictimaiyyətə çatdırılma- 2) FAS, FOB, CFR, CİF, DES, yan müəssisə və ya sahibkarın DEQ. Yalnız limandan limana fəaliyyəti haqqında məxfi məlumat. dənizlə daşıma. İnsayder informasiyasına malik olan şəxslər afilə olunmuş şəxslər adlanır. y İnnovasiya Innovation y İnsayder krediti Insider loan 1) Elmi-texniki tərəqqi nəti cə- sində yeni texnika və texnologiya- Bankın əlaqəli (afilə olunmuş) nın kəş fi; şəxsinə verilmiş kreditdir. 2) Biznes fəaliyyətinə yeni texni ka və texnologiyanın tətbiqi əsas ında iq- y İnsayder tisadiyyata kapital qoyuluşu. Insider Mənfəətin artırılması, xərclərin Vəzifəsi və ya qohumluq əla- azaldılması, riskin aşağı salınması qə l ərinə görə şirkətin məxfi mə- məq sədi ilə yeni maliyyə alətlərinin lu mat larına daxil olmaq imka- yaradılması, yeni maliyyə əməliy- nı olan əməkdaşıdır, xidməti yat larının aparılmas ı, yeni hesab- məlumat ümumi qaydada əldə laşma formalarının tətbiqi və s. ilə edilə bilməyən, qiymətli ka- əlaqədar innovasiya maliyyə inno- ğızlar bazarının iştirakçısı olan vasiyası adlanır. təşkilatlarda, yaxud müvafiq dövlət orqanlarında tutduğu vəzifə ilə əlaqədar olaraq əldə edilə n və ya y İnsayder əməliyyatları emitentlə bağlanmış müqaviləyə (insayder ticarəti) əsasən, qiymətli kağızlar bazarı- Insider dealings nın subyektləri, qiymətli kağızlar, onlarla əməliyyatlar, qiymətlər və (insider tradings) digər xüsusiyyətlər üzrə açıqlan- Geniş ictimaiyyətə çatdırılma- mamalı olan və istifadə edildikdə yan emitent şirkətin fəaliyyəti haq- məlumat sahibinə qiymətli kağız- qında informasiyadan istifadə edil- larla əməliyyatların aparılmasın- məklə qiymətli kağızlarla qanun- da digər iştirakçılardan daha üs- suz əməliyyatlar. Bu informasiyaya tün mövqe təmin edən məlumata malik olan şəxs insayder adlanır. malik şəxsdir. Məsələn, şirkətin

111 idarə heyəti və yüksək vəzifəli y İnterpolyasiya əməkdaşları insayder sayılır. Şirkət Interpolation barəsində investorlara məlum ol- Sıranın qiyməti məlum olan ele- mayan, ictimaiyyətə açıqlanmamış mentləri əsasında digər element- dəyərli məlumata malik və ya bu lə rinin qiymətinin hesablanması məlumatlara çıxışı olan şirkət işçisi üsu lu. Xəi və eksponensial inter- olmayan vəzifəli və ya digər şəxslər polyasiyadan daha geniş istifadə də insayder sayılır. olunur. y İnstitusional investor y İntersessiya Institutional investor Intercession Bu və ya digər maliyyə-borc Müştərilərinin adından maliyyə münasibətlərində hər hansı tərəfin bazarı alətlərinə böyük həcmdə in- borc öhdəliklərini qismən, yaxud vestisiya edən maliyyə institutları. tam öz üzərinə götürməsi. Məsələn, pensiya fondları, investi- siya fondları. y İnvestisiya "barometri" Investment barometer y İnteqrasiya Qiymətli kağızlar bazarında Integration səhm lərin, istiqrazların və digər maliy yə alətlərinin məzənnə dəyiş- Bu və ya digər səviyyədə bir- mə l ərini əks etdirən göstəricilər və ləş m ə, yaxud ayrı-ayrılıqda ele- ya göstəricilər sistemi. mentlərin tam şəkildə birləşməsi. Dövlətin üzərinə düşən daxili y İnvestisiya bankı və xarici iqtisadi siyasətin bu və ya Investment bank digər formada istiqamətləndirilməsi məqsədilə maliyyə münasibətləri Uzunmüddətli borc kapitalını və maliyyə alətlərinin qarşılıqlı əla- səfərbərliyə alan və onu qiymətli qələndirilməsi prosesi maliyyə in- kağızlara qoyuluş formasında borc teqrasiyası adlan ır. Məsələn, öl kə- alanlara (dövlətə və şirkətlərə) ve- nin mərkəzi bankı tərəfindən yerli rən, onların emissiyasını və yerl əş- kredit institutlarının fəaliy yətinin məsini, eləcə də, birjada və birjadan tənzimlənməsi, büdcə sisteminin kənarda qiymətli kağızların alqı- təşkili və s. Maliyyə inteqrasiya- satqısını təşkil edən bank. Başqa sı milli iqtisadiyyatın vahid me- sözlə, investisiya bankı, əsasən, xanizm kimi formalaşmasının ən yeni əsas fondların yaradılması ümdə şərtlərindən biridir. sferasında uzunmüddətli kapital 112 qoyuluşları ilə əməliyyatlarda ixti- porativ qiymətli kağızlara in ves - saslaşan maliyyə idarəsidir. tisiya edən, banklara de po zit kimi yatıran, eləcə də di gər investisiya y İnvestisiya bankiri istiqamətlərinə yön əl dən investisiya Investment banker institutu. Hüquqi təşkilati formasına görə investisiya fondu səhmdar İnvestisiya bank işi ilə məşğul cəmiyyət kimi fəaliyyət göstərir ki, olan şəxs. bunlar da açıq tipli investisiya fondu y İnvestisiya dərəcəsi və qapalı tipli investisiya fondla r ı- na bölünür. Birincisi özü nün qiy- Investment grade mətli kağı zlarını yeni inves torlar Müflisləşmə riskinin aşağı olma- arasında yerləşdirdiyi halda, ikin cisi sını əks etdirən reytinq dərəcəsi. qiymətli kağız buraxılışını (emis- siyasını) bir dəfə və təsbit olunmuş y İnvestisiya etmək həcmdə həyata keçirir. Səhmin yeni Investing alıcısı, yəni investorlar bu qiymətli kağızları yalnız bazar qiymətləri ilə Gələcəkdə mənfəət əldə etmək ilkin sahibindən əldə edə bilər. üçün qiymətli kağızlara və digər aktivlərə vəsait qoyuluşu. y İnvestisiya formulası Formula investing y İnvestisiya fəaliyyəti Investing activities (investment İnvestorun müəyyən bazar gös- operations, investment activity) təricilərinin də yiş m əsindən ası l ı ola raq vəsaitlərini müxtəlif inves- Maddi qiymətlilərin, o cümlədən ti siya maliyyə alətləri arasında ye- pul vəsaitinin, əmlakın, qiymətli ni dən bölüşdürməsinə əsaslanan kağızların və s.-nin mənfəət əldə investisiya strategiyası. etmək məqsədi ilə biznes fəaliyyəti obyektinə yönəldilməsi, yatırılması y İnvestisiya institutu ilə bağlı iqtisadi fəaliyyət. Bilavasitə Investment institute investisiya fəaliyyətini həyata keçi- rən şəxs investor adlanır. İnvestisiya münasibətləri, xü- su si lə qiymətli kağızlarla bağlı va- y İnvestisiya fondu sitəçilik xidməti göstərən konsal- Investment fund tinq fəaliyyəti üzrə ixtisaslaşan ma- liy yə qurumu. Göstərdiyi xidmət Qiymətli kağızlarını investorlar növ lərindən asılı olaraq investisiya ara sında yerləşdirərək cəlb etdi- şirkətləri, investisiya fondları, in- yi sərbəst vəsaitləri dövlət və kor- vestisiya vasitəçiləri, investisiya 113 məs ləhətçiləri kimi investisiya ins- Bu xərclərə, istiqrazların alın- titutları mövcuddur. ma sında istifadə olunan borca görə ödənilən faiz xərcləri kim maliyyə y İnvestisiya qiymətli kağızları xərcləri ilə yanaşı, bu vəsaitin risksiz Investment securities aktivə qoyulması nəticəsində əldə oluna biləcək imkan xərcləri də Buraxılışlarla yerləşdirilən və daxildir. qiymətli kağızların əldə edilməsi vaxtından asılı olmayaraq, bir bu- raxılış daxilində hüquqların həyata y İnvestisiya portfeli keçirilməsinin həcmi və müddəti (qiymətli kağızlar portfeli) eyni olan qiymətli kağızlar. Investment portfolio (securities portfolio, holding of securities) y İnvestisiya meneceri Şəxs və ya müəssisənin sahib Fund manager olduğu müxtəlif qiymətli kağızlar. Öz hesabı üçün və ya başqalarının adından investisiya fondlarına cəlb y İnvestisiya sertifikatı olunmuş şəxs və ya təşkilat. Investment certificate y İnvestisiya məsləhətçisi 1) Bir səhmdən az olmayan gə- (konsultantı) li ri təmin edən, lakin səhmdar cə- Investment counsel miyy ətinin ümumi yığıncağında səs hüquqi verməyən qiymətli ka- İnvestisiya fəaliyyəti ilə bağlı, ğız. Səhmlərin bölgüsü, ona verilən xüsusilə qiymətli kağızlar baza rın - hüquqların xırdalanması, yalnız di- da məsləhət (konsultasiya) xidm ət - videntlərə, bölünməyən mənfəətə l əri üzrə ixtisaslaşan in ves tisi ya və ləğv edilən qalığa şamil olunan institutu. İnvestisiya bazar ı, o cüm- əmlak hüququnun qiymətli kağız- lədən qiymətli ka ğızlar bazarının ların sahibində qalması nəticəsidir. tədqiqi ilə bağlı məh sulların satıl- Sertifikat səhmdən fərqli olaraq ma sı investisiya məs lə h ətçisinin müəy yən minimum gəlirə zəmanət fəa liy yətinin əsasını təş kil edir. verir; y İnvestisiya mövqeyinin 2) təsbit olunmuş məbləğin in- saxlanması xərcləri vestisiyası kimi sığorta haqqının Cost of carry eyni vaxtda ödənilməsi ilə həyat sığortası polisi. Faizin ödənilməsi İnvestisiya mövqeyinin alınması razılaşdırılmış dərəcə üzrə aparılır və saxlanmasına görə ortaya çıxan və investisiyalaşma dövrünün so- xərclər. nunda artımla geri qayıdır. 114 y İnvestisiya səviyyəli istiqraz ka ğız ların ı idarə edir. O, konyunk- Investment grade bond tura bələd olduğuna görə qiymətli kağızlar müxtəlif şirkətlərin inves- Kredit reytinqi “Moody”s” tisiya planlarına sərmayə qoyur. agent liyinin Baa və “Standard & Bu cür sərmayə qoyuluşlarından Poor’s” şirkətinin BBB reytinqindən yaranan gəlirlər və zərərlər tam aşağı olmayan nisbətən daha eti- həcmdə səhmdarların hesabına aid barlı olan istiqrazlar. edilir və trast-fondun səhmlərinin bazar qiymətlərində öz əksini tapır. y İnvestisiya şirkəti İnvestisiya trast-fondu ona etibar Investment company edilmiş kapitalın məhdud hissəsini Ölkə daxilində, yaxud beynəl- (5%-dən 20%-ə qədər) səhmlər alın- xalq səviyyədə investisiya fəaliyyə- masına sərf etmək hüququna ma- ti nin həyata keçirilməsi üzrə ixti- likdir. saslaşan maliyyə-kredit institutu. Göstərilən əməliyyat növləri in- Bu şirkət özünəməxsus qiymətli vestisiya trast-fondun müstəsna ka ğızları investorların arasında fəaliy yət növləridir, onun başqa yer ləş dirərək fərdi investorların fəaliy yət növləri ilə məşğul olması sər bəst pul vəsaitlərini cəlb edir və qadağan edilmişdir. hə min vəsaitlərlə həm birbaşa in- Bir qayda olaraq investisiya trast- vestisiya şəklində, həm də müxtəlif fondu kreditoru olduğu şir kətin müəssisələrin səhmlərinin əldə uzun müddətli inkişaf pers pek tiv - edil məsi yolu ilə kapital qoyuluşu- lə rinə təsir göstərmək və onun nu həyata keçirir. Bunlar açıq və qa- ida rə olunmasına müdaxilə et mək palı tipli olurlar. im kanına malik olmur. Bu cür məh- dudiyyətlər antitrest (antiinhisar) y İnvestisiya trast fondu qanunvericilik tədbirləri qisminə Investment trust fund aiddir. Müasir dövrdə investisiya trast- Qiymətli kağızların saxlayıcısı fondu dividentlərin təkrar inves- və əmanətçisi olan maliyyə-kredit tisiya proqramlarında fəal iştirak müəssisəsidir. Bir qayda olaraq, xır- edirlər. Bu halda trast fondun tə sis- da investorların qiymətli kağızları- çiləri ilə əvvəlcədən əldə edilmiş ra- nın etimad əsasında birləşdirilməsi zılaşmaya əsasən onun idarə heyəti yolu ilə onların pul vəsaitlərini kreditoru həmin trast fond olan səfərbər etmək məqsədilə yaradılır. şir kət tərəfindən ödənilən di vi- İnvestisiya trast-fondu institu- dent lərin müqabilində əlavə səhm- sional investordur, yəni trastın lər alır. Beləliklə, fondun etibar tə sisis çilərinin çoxsaylı qiymətli edilmiş kapitalı, yəni təsisçilərin 115 mül kiyyəti artır. Xırda səhm saxla- yönəldilən ma liyyə vəsaitl əri, elə- yıcılarının səhmlərinin idarə edil- cə də digər maddi qiymətlilərin məsi ilə məşğul olan investisiya hə r əkətini tənzim l ə m ək, onların trast-fondu, xüsusən, ABŞ-da geniş iqtisadi-sosial sə m ə r əyə çevrilən yayılmışdır. ABŞ-ın maliyyə fond- amilləri düzgün inkişaf etdirməkdən ları arasında investisiya və pensiya ibarətdir. İnvestisiya istər makro, trastları mühüm yer tutur. Bu fond- istərsə də mikro səviyyədə iqtisadi lar Nyu-York fond birjasının işti- artımın ilkin şərtidir. rakçısı olan şirkətlərin səhmlərinin təqribən 50%-ə malikdirlər. y İnvestor Investor y İnvestisiya Mənfəət əldə etmək məqsədi Investment ilə şəxsi və ya cəlb etdiyi maddi Mənfəət, və ya başqa bir forma- qiy mətliləri – pul vəsaitlərini, qiy- da sosial-iqtisadi səmərə əldə etmək mətli kağızları, əmlakı, mül kiy yəti məqsədi, pul vəsaitlərinin, qiymətli və s.-ni investisiya layihələrinə yö- kağızların, əmlakın, intellektual nəld ən hüquqi və ya fiziki şəxs dir. mülkiyy ətin, eləcə də digər mad- İnvestorlar investisiya qoyuluş un- di qiym ətlilərin biznes fəaliyyətinə dan mənfəət əldə etməklə yanaşı, cəlb edilməsi, yatırılması, qoyul- bu və ya digər sahələrin in ves ti- ması. Dəyərinin həcmindən asılı ol - siya ehtiyacını da qarşılayır lar və mayaraq istənilən məbləğdə pul bununla da iqtisadi inkişa fın tə- vəsaitinin, maliyyə alətinin, ya xud min edilməsində mühüm rol oy- digər qiymətlilərin istehsala və ya nayırlar. İnvestor investisiya qo - müxtəlif biznes sahəsinə yö nəl- yu luşu riskini minimuma endir- dilm əsi i. hesab olunur. İnvesti- mək və yüksək gəlirliliyi təmin et- siya fəaliyyətinə başlamamışdan mək maraqlarını rəhbər tutaraq önc ə investisiya layihəsinin qiy- qiy mətli kağızlar alırlar. İnves- mətləndirilməsi aparılır. İnvestisi- tisiya layihələrini reallaşmasını ya layihəsinin qiymətləndirilməsi büdcədən maliyyələşdirən dövlət, maliyyə imkanlarının təhlili, investi- dövlətin subyektləri, peşəkar və siyanın sosial-iqtisadi effektivliyinin institusional investorlar adlanan hesablanması, investisiya riskinin maliyyə-kredit idarələri də investor qiymətləndirilməsi, eləcə d ə inves- ola bilərlər. İnvestorlar, bir qayda tisiya layihəsinin digər üstünlük və olaraq vergi və digər güzəştlərdən çatışmazlıqlarının araşdırılmasını istifadə edir. tələb edir. İnvestisiya prosesinin Nisbətən yüksək risk dərəcəsi idarə edilməsi biz nes fəaliyyətinə zamanı qiymətli kağızların yüksək

116 gəlirliliyinə üstünlük verən inves- 2) Qanunvericiliyə görə müəy- torlar aqressiv investorlar adlanır. yən təşkilatlarda müəyyən və zifə l əri Öz ölkəsinin hüdudlarından kə- tutan şəxslər. Məsələn, rəs mi qanun- narda investisiya yatırımı həyata vericiliyə əsasən, ban kın mü şahidə keçir ən investorlar xarici investor- şurasının, audit ko mi tə si nin və ida- lar adlanır. Xarici dövlət, xarici rə heyətinin üzvl əri, habelə bank ın şirkət, xarici fiziki şəxs, beynəlxalq baş mühasibi (mühasibat xidmətinin maliyyə-kredit institutu xarici in- rəhbəri), daxili audit böl məsinin vestor kimi çıxış edə bilər. Xarici əməkdaşları, bank filialının, şöbəsinin investorun investisiya fəaliyyəti ka- və nü mayəndəliyinin rəhbərləri və baş pital yatırımı həyata keçirdiyi öl- mühasibləri inzibatçı hesab olunurlar. kənin müvafiq qanunvericiliyi ilə tənzimlənir. Xarici investor xarici y İpoteka (girov) təminatlı kapitalı ölkə iqtisadiyyatına gətir- qiymətli kağızlar məklə yerli iqtisadi potensialı artırır Mortgage-backed security (MBS) ki, buna görə də dövlət adətən xarici investorların investisiya fəaliyy ətin ə Təminatı ipotekaya (girova) müxtəlif səviyyələrdə sti mullaşdırıcı əsas lanan qiymətli kağızlar. siyasət, o cümlədən səmərəli vergi Aktivlərlə təmin edilmiş istiq- güzəştləri tətbiq edir. raz ların bir növü olub daşınmaz Rəsmi olaraq qiymətli kağızın əm lakın maliyyələşməsində istifa- sahibi sayılan (qeydiyyata alınan), də olunur. lakin faktiki olaraq ondan istifadə hüququna malik olmayan, yəni y İpoteka (girov) həmin maliyyə alətindən bilavasitə Hypothecation əldə etməyən investor nominal in- Borca zəmanət kimi müəyyən vestor adlan ır. Məsələn, bank öz aktivlərin, o cümlədən qiymətli ka- adından qiymətli kağız cəlb edir, ğızların girov qoyulması. lakin onun istifadəçisi kimi müştəri çıxış edir. Burada bank nominal in- y İpoteka bankı vestora çevrilir. Mortgage bank y İnzibatçı (administrator) Daşınmaz əmlakın girovu kimi uzunmüddətli ssudalar verən ixti- Administrator saslaşmış bank. Əsas xüsusiyyətləri 1) Məhkəmənin qərarı və ya aşağıdakılardan ibarətdir: ssu- şəxsi razılaşma əsasında digər dalara görə dərəcələr borc alınan şəxsin əmlakını idarə etmək üçün maliyyə və ziyyətindən asılıdır; təyin olunmuş şəxs. borcun vaxtında qaytarılmaması 117 əmlakın iti rilm əsinə səbəb olur; ipo- na təmin olunan istiqraz. CMO-lar, teka krediti, ipotekaların yenidən adətən, onları formalaşdıran ins- satışı, müxtəlif texniki xidmətlərə titutun balansında deyil, ayrıca ixtisaslaşan qeyri-depozit institu- fəaliyyət göstərir. tudur; investor tərəfindən yenidən Bu istiqrazlar şirkətin, emiten- satış üçün ipoteka mənbəyidir; da- tin, müəyyən əmlakın zərərdən şınmaz əmlakın girovu ilə təmin müdafiə üstünlüyünə malikdirlər. olunan girov kağızı buraxır. Şirkətin ləğvi zamanı bu cür istiq- raz sahibləri başqa kreditorlar kimi y İpoteka bazarı girov aktivlərinə iddialı olurlar. Mortgage market y İpoteka istiqrazı Daşınmaz əmlakın girov qoyul- Mortgage bond ması nəticəsində verilən ssuda ka- pitalı bazarının bir hissəsidir. On- İpoteka girovu qoyulmuş istiq- lara dövlət və özəl maliyyə-kredit razlar. İpoteka örtüyü ilə (ipoteka təşkilatları, sığorta şirkətləri, ssu- hovuzunun girov qoyulması ilə) da əmanət assosiasiyaları, ipoteka, təmin olunan istiqraz. Defolt halın- kommersiya və əmanət bankları da istiqraz sahibləri örtüyə sahiblik aiddir. Burada alət kimi ticarət- hüququna malikdir və örtükdəki sənaye şirkətləri tərəfindən bura- əmlakın satılması yolu ilə kompen- xılan ipoteka istiqrazları istifadə sasiya edilə bilərlər. olunur. Bu istiqrazlar isə maliyyə- kredit institutları tərəfindən alınır. y İpoteka kağızı Mortgage deed y İpoteka hüququ Mortgage interests İpoteka hüququnu təsbit edən adlı qiymətli kağız. Borclu əsas öhdəliyi icra etmə- dikdə, ipoteka saxlayanın ipoteka y İpoteka krediti predmetinə tutmanın yönəldilməsi Mortgage credit hüququdur. Əmlakın girov qoyulması əsa- y İpoteka ilə təmin olunmuş sında verilən kreditdir. Kredit ve- istiqrazlar rən lərin mənafeyini təmin etmək Collateralized mortgage məqsədilə girov qoyulmuş əmlakın, obligations (CMO) alınmış borc ödənilənə qədər, sa- tılmasına qadağan qoyulur və bu Dəyəri və ödənişləri ipoteka haqda ipoteka kitabında qeydiyyat borc larının girov qoyulması hesabı- aparılır. Alınmış borc və onun faizi 118 vaxtında ödənilməzsə, girov qoyul- y İpoteka şəhadətnaməsi muş əmlak üzərində mülkiyyət hü- Mortgage certificate ququ kreditora keçir. İpoteka şəhadətnaməsi qanu- ni sahibinə ipoteka müqaviləsində y İpoteka qoyan göstərilən, əmlakın ipotekası ilə təmin Mortgagor edilən başqa sübut və dəlillər təqdim etmədən pul və başqa öh dəliklərin Ipoteka predmeti olan əşyanı mövcudluğunu və bu öhdəliklər girov qoyan şəxsdir. İpoteka qoyan üzrə icranın tələb edil məsi hüququ- həm borclu, həm də üçüncü şəxs nu və əmlakın ipotekası haqqında ola bilər. müqavilədə göstərilən girov hüququ- nu təsdiq edən adlı qiymətli kağız. y İpoteka müqaviləsi Mortgage contract y İrad məktubu Əsas öhdəliyin icrasının təmin Deficiency letter edilməsi üçün ipoteka saxlayan və Qiymətli kağızlar üzrə tən zim ləyici ipoteka qoyan arasında bağlanılan orqanın yeni buraxılış etməyə hazırla- əqddir. şan emitentə təqdim etdiyi və qeydiy- yata verilmiş emissiya prospektində y İpoteka portfeli (hovuzu) müəyyən boşluq, yanlış l ıq və çatışma- Mortgage pool mazlıqların olduğunu bildirən yazılı xəbərdarlıq məktubu. Fərdi ipotekaların bir yerə topla- nılması yolu ilə formalaşan hovuz. y ISE NATIONAL-100 indeksi Adətən, ipoteka təminatlı qiymətli kağızların buraxılışı zamanı girov ISE NATIONAL-100 kimi istifadə olunur. İstanbul Fond Birjası tərəfindən hesablanan indeksdir. Yalnız yerli şir- y İpoteka saxlayan kətləri əhatə edir (investisi ya şirkətləri Mortgagee istisna olmaqla) və Türkiyə iqtisadiy- yatının əsas göstəricilərindən biridir. Ipoteka hüququ olan və ipo- teka qoyanın digər kreditorlarına y İstehlakçı (istehlak) qiymət nisbətən üstün qaydada ipoteka indeksi (İQİ) predmeti hesabına əsas öhdəliyin Consumer price index (CPI) icrasını tələb etmək hüququ olan şəxs, o cümlədən, ipoteka kağızının İstehlak mal və xidmətlərinin qanuni sahibidir. qiymət səviyyəsinin göstəricisi. 119 Müəyyən məhsul və xidmətlərdən hüquq və öhdəliklərini, o cümlədən yaradılmış sabit bazar səbətinin buraxılan istiqrazın ödəniş tari- qiymətinin dəyişməsini göstərir. xini, vaxtından əvvəl ödənilə bil- İndeksin faiz dəyişməsi inflyasiya- mə imkanını, faiz dərəcəsini, faiz nın göstəricisi kimi istifadə olunur. ödənişlərinin dövrülüyünü və di- gər bu kimi şərtləri əks etdirən y İstehsalçı qiymət indeksi yazılı razılaşma. Başqa sözlə, istiq- Producer price index (PPI) raz buraxılışının bütün şərtlərini özündə əks etdirən müqavilə. İstehsalçıların satdıqları mal və xidmətləri üzrə qiymətlərin dəyiş- məsini göstərən indeks. y İstiqraz Obligation (bond, loan securities) y İstifadə (icra) etmək Borc qiymətli kağızlarının bir Exercise növü olmaqla, sahibinin müəyyən Opsion alıcısının opsion hü- olunmuş müddətdə emitentdən ququndan istifadə etməsi. Opsion həmin kağızın nominal dəyərini istifadə edildikdə opsion satıcısı (əmlak ekvivalentini) və nominal- alıcıya qarşı olan öhdəliyini yerinə dan faiz və ya diskont şəklində yetirmək məcburiyyətindədir. təs bit olunmuş gəlir əldə etmək hüququna təminat verən sənəddir y İstifadə (icra) qiyməti (müqavilədir). Faiz ödənişlərini nə- Exercise price Exercise prise/ zərdə tutmayan istiqraz faizsiz is- Strike price tiqraz hesab olunur. Dövlət orqanları tərəfindən büd- Opsion istifadə olunduqda op- cə kəsirini örtmək üçün və səhm- sion alıcısının baza aktivini ala dar cəmiyyətlər tərəfindən kapi- (“Koll” opsion olduqda) və ya sata tal toplamaq məqsədilə buraxılır. (“Put” opsion olduqda) biləcəyi Səhmlərdən fərqli olaraq istiqrazlar- qiymət. da onun ödənilməsi vaxtı göstərilir. İstifadə (icra) qiyməti opsion Nəzəri baxımdan istiqrazlar adi kontraktının hazırlanması zamanı səhmlərdən daha təhlükəsizdir. müəyyən olunur. Çün ki onlar təsbit olunmuş ödəniş müddət inə malikdir və səhmdara y İstiqraz emissiyası müqaviləsi hər hansı ödəniş edilməzdən əvvəl Bond indenture qaytarılır (ödənilir). Lakin şirkət müflis olduqda, onun istiqraz sa- İstiqraz buraxılışı zamanı emi- hib ləri səhmdarları qədər itkiyə tentin və investorların (alıcıların) məruz qala bilərlər. 120 y İstiqraz-barometr Eks, payların alıcısının cari kapital- Bellwether bond laşma buraxılışını, cari dividentləri və ya cari səhmlərin emissiyalarını Davranışı vasitəsilə istiqraz ba- almamasını göstərir. Bu cum divi- zarını bütövlükdə istiqam ət lən dir- dentin əksidir. mək və eyni zamanda, qiymətinə baş qa istiqrazların qiy mət lərinin y İzləyici səhm istinad etməsi üçün nəzərdə tutul- Tracking stock (share) muş dövlət istiqrazı. Dividenti şirkətin müəyyən y İstiqrazların yuyulması böl məsinin (və ya törəmə müəs- Bond washing sisəsinin) fəaliyyətinin nəticə l ə rinə bağlanmış adi və ya imtiyazlı səhm. Faiz gəlirini kapital artımına çevirmək üçün kupon ödənişindən sonra istiqrazın lazımi faizlə satışı və yenidən satın alınması. Bəzi in- vestorlar üçün bu vergidən yayın- mağın bir yoludur. y İstismar xərcləri (cari xərclər) Operating expenses Şirkətin öz biznesini normal davam etdirməsi üçün zəruri olan işgüzar əməliyyatların yerinə yetir- mə si nəticəsində mər uz qaldı- ğı xərclər. Şirkətin öz rəqibləri ilə rəqabət aparma qabiliyyət inə əhə miyyət li dərəcədə təsir göstər- mədən cari əməliyyat xərclərini mümkün qədər azaldılması menec- ment qarşısında duran əsas vəzifə- lərdən biridir. y İstisna etməklə Ex İstisna edilmiş, çıxılmış, dem ək- dir. Bunlara eks-kapitalla ş ma, eks- divident, eks-hüquqlar da xil dir. 121 y Kapital bazarı Capital market Uzunmüddətli maliyyə alət ləri- K nin ticarətinin aparıldığı bazar sis- temidir.

y Kapital xərcləri Capital expenditure y Kağız bareli Uzun müddətli aktivin əldə Paper barrel edilməsi üçün çəkilən xərclər. Ne və ya ne məhsulları üzrə fyuçers, forvard və ya opsion mü- y Kapital qoyuluşu üzərində qa viləsidir. nəzarət barədə qanunvericilik Blue sky laws y Kambio İnvestorları də ləduz və ya prin- Cambio sipsiz sövdə l əşmələrə cəlb ol un- Borc öhdəlikli maliyyə sənədi, maqdan qorumaq məqsədi ilə qiy- veksel, istiqraz və s. mət li kağızların satışını və qarş ılıqlı fondların fəaliyyətini tənzimləyən y Kambist qanunvericilik aktları və qaydalar Cambist toplusu. Veksellərlə əməliyyat aparan y Kapital zərəri hü quqi və ya fiziki şəxs. Bəzi hal- Capital loss larda xarici valyutalarla əməliyyat aparan şəxslərə də bu ifadə şamil Qiymətli kağızların və ya ümu- edilir. mi likdə aktivlərin ilkin xərcindən aşağı qiymətə satılması və ya öt- y Kapital (investisiya) ürülməsi nə ticəsində yaranan zərər. qoyuluşlarının diversifikasiyası Kapital artımından yaranan Diversification of investments zərər lər aktivlər satılmayana qədər tanınmır. İnvestisiyaların mümkün isti- qamətlər üzrə şaxələndirilməsi. Bu y Kapital zaman müəyyən bazar göstər icilə- Capital ri nə əsaslanaraq müxtəlif maliyyə alətləri arasında investisiyanın ye- 1) gəlir gətirmək qabiliyyəti olan ni dən bölgüsü də nəzərdə tutulur. hər şey və ya əmtəə xidmətlərin is- 122 tehsalı üçün insanların yaratdığı ki nəzərə alınmaqla təshih edil- resurslar; miş aktivlərin ümumi məbləğinə 2) istehsal vasitələri formasında nisb ətinin yolverilən həddi kimi hər hansı bir işə qoyulan fəaliyyətdə müəyyən edilir. olan mənbə; y Kapitalın artımından gəlirlər 3) izafi dəyər, gətirən dəyər öz- özünə artan dəyərdir; Capital gain 4) investorun, yaxud digər pay- Qiymətli kağızların və ya ümu- çı ların, şirkətin, müəssisənin ak tiv- milikd ə ak tivlərin ilkin xərcindən in də öhdəliklər çıxılmaqla, pul ifa- yuxar ı qiym ətə satılması və ya ötü r- dəsində payı; ülməsi nəticəsində yaranan mənf əət. 5) fiziki və hüquqi şəxsin xalis Kapital artımından yaranan gə lirlər aktivlərinin məcmusu, yəni öhd ə- aktivlər satılmayana qədər tanınmır. likləri çıxılmaqla ümumi aktivl ərin məcmusu; y Kapitalın hibrid elementləri 6) əsas istehsal amilindən biri Hybrid elements of capital (əmək, torpaq, sahibkarlıq qabi liy- Səhmlərin və borc öhdəliklərinin yəti və kapital). Burada kapital an- xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən layışı özündə maşın və avadanlıqla- maliyyə alətləri, o cümlədən qey- rı, istehsal binasını, eləcə də, pul və ri—ku mul yativ müddətsiz imtiyaz- maliyyə aktivləri şəklində olan, is- lı səhmlər, kumulyativ müddətsiz tehsala qoyulmaqla onun bir amilinə im ti yazlı səhmlər, subordinasiya çevrilən vəsaitlər nəzərdə tutur. borc öhdəlikləri və ya oxşar digər qiymətli kağızlar. y Kapitalın adekvatlıq əmsalları Capital adequacy ratios y Kapitalın orta çəkili dəyəri Birinci dərəcəli kapitalın və məc- Weighted average cost of capital mu kapitalın ayrılıqda risk də r əcəsi (WACC) üzrə ölçülmüş aktivlərə olan nisbəti. Şirkətin kapital cəlb etməsi üçün bura xacağı qiymətli kağızların sa- y Kapitalın adekvatlığı hib lərinə ödəməli olduğu orta çəkili (kapitalın kafilik norması) faiz dərəcəsi. Capital adequacy y Kapitallaşma Maliyyə təşkilatları üçün mü- Capitalization vafiq Nəzarət orqanı tərəfindən təsdiq edil ən normativ. Maliyyə 1) izafi dəyərin, mənfəətin, gəli- təşkilatının xü susi vəsaitlərinin rin kapitala çevrilməsi, onun geniş- (ka pitalının) kon tragentlərin ris- lənməsi üçün istifadə edilməsidir; 123 2) orta borc faizi kimi sahibkar- y Kənar satış lıq fəaliyyətindən gələn gəlir nəzərə Selling away alınmaqla müəssisənin dəyərinin Broker şirkətinin işçisi tərəfindən qiymətləndirilməsi metodudur; müştərilərə öz şirkətlərində olma- 3) xalis cari dəyərə gələcək xalis yan fond bazarı məhsullarının alın- mənfəətin əlavə edilməsi yolu ilə ması üzrə məsləhətin verilməsidir. iq tisadi dəyərin qiym ət lən di ril mə- Bu cür praktika ağılsız və etik nor- si dir. malarına uyğun gəlməyən hərəkət 4) Şirkətin ümumi səhm kapita- kimi qiymətləndirilir. lının bazar dəyəridir. Səhmin bazar qiymətinin səhmlərin ümumi sayı- na hasili formasında hesablanır. y Kənarlaşma y Kastodian Deviation Custodian Statistik ölçü aləti olmaqla hər Qiymətli kağızların cavabdehlik hansı bir təsadüfi kəmiyyətin mü- əsasında saxlanması və qorunma- əyyən bir qiymətinin həmin kə- sı xidmətini göstərən hüquqi şəxs. miyyətin orta qiyməti kimi təsbit Adətən, kastodian funksiyasını olunmuş qiymətdən nə qədər kənar- bank lar, bəzi hallarda isə broker laşmasını göstərir. Maliyyə bazar- şir kətləri daşıyır. larının təhlillərində daha çox stan- dart kənarlaşmadan istifadə olu- nur. Standart kənarlaşma təsadüfi y Kerb kəmiyyətin orta qiymətindən ortala- Kerb ma kənarlaşmasını səciyyələndirir və dispersiyadan kvadrat kök al- Birja bağlandıqdan, alqı-sat- maqla hesablanır. Dispersiyadan qı se ssiyaları qurtardıqdan sonra fərqli olaraq, təsadüfi kəmiyyətlə aparı lan ticarət əməliyyatları. eyni tərtibli ölçüyə malik olur. Stan- dart kənarlaşmadan təsadüfi gəlir y Kəmiyyət təhlili gətirən investisiyaların riskliliyinin Quantitative analysis (standart kənarlaşmanın qiyməti nə qədər böyük olarsa, investisiyaların Maliyyə bazarlarında dəyişik- riskliliyinin də bir o qədər böyük ol- liklər in mürəkkəb riyazi və statistik duğunu söyləmək olar) və maliyyə mo dellərdən istifadə edərək araşdı- alətlərinin məzənnələrinin volatil- rılması üçün maliyyə təhlili meto- liliyinin qiymətləndirilməsində ge- dologiyası. niş istifadə olunur. 124 y “Kəpənək” spredi y Kiçik metallar Butterfly spread Minor metals İstifadə müddəti və istifadə Kobalt, tantal, volfram, antimo- qiyməti eyni olan “Koll” və “Put” ni, civə və molibden kimi metallar. opsionlarının satışı (“At The Mo- ney Straddle” şərti) və istifadə y “Kiu” planı müddəti eyni, lakin istifadə qiyməti Keogh plan müxtəlif olan (“Koll” opsionunun Özlərinin gələcək pensiya təmi- istifadə qiymətinin “Put” opsio- natı üçün kiçik firmalar və fərdi nun istifadə qiymətindən yüksək əmək fəaliyyəti ilə məşğul olan olması nəzərdə tutulmaqla) “Koll” şəxs lər tərəfindən yaradılan pensi- və “Put” opsionlarının alışı (“Out ya planı. Of The Money Strangle” şərtilə) proseslərinin eyni vaxtda apaılma- y Klassik fond birjası sını əhatə edən opsion strategiyası- nın tətbiqi zamanı yaranan spred. Classical stock exchange Opsionun əs aslandığı aktivlərin Treyderlər arasında şifahi təli- bazar dəyəri sabit qaldıqda po- mat ların mübadiləsi vasitəsilə tica- tensial gəlir əldə etmək mümkün- rət aparılan birja. Ən iri klassik fond dür və aktivlərin də yərində ciddi birjası – Nyu-York Fond birjasıdır. dəyişiklik olduqda isə risklər mini- Bu cür birjalar dünyanın 60-dan çox mum səviyyədə olur. ölkəsində fəaliyyət göstərir.

y Klassik qiymətli kağızlar y Kəsmə Classic equity securities Haircut Səhmdar cəmiyyətlər və dövlət Qiymətli kağızlar üzrə REPO tərəfindən buraxılan istiqrazlar və sazişində brokerin öz xidmət haq- səhmlər. qını almaq üçün saxladığı əlavə vəsait. y Klauzula Clausula y Kiçik kapitallaşma Hər hansı müqavilədə (xüsusilə, Small cap bey nəlxalq müqavilələrdə və möv - cud şəraitin dəyişməsi ehti ma lı Müəyyən bazarda kapitallaşma böyük olan hallarla bağlı mü qa vi - səviyyəsi nisbətən kiçik olan şirkət lə l ərdə, məsələn, sığorta mü qa vi- və ya belə şirkətin səhmləri. ləsində) edilən müəyyən qeyd-şərt- 125 lər və düzəlişlər. Bu qeyd-şərtlərə, sın da maliyyə əməliyyatları üzrə əsasən, müqavilənin bağ landığı an- qar şılıqlı əvəzləmə və hesablaş- dakı vəziyyətin də yişməməsi halın- ma xidmətlərini göstərən və bu da müqavilənin qü v vədə olması mü qavilələrin icrasına nəzarət şərti, müəyyən hallar baş verdikdə edən maliyyə institutu. Klirinq müqavilə öh də liklərindən azad olma evi birjanın bir qurumu kimi və şərtləri və bu kimi digər şərtlər aiddir. ya müstəqil təşkilat kimi fəaliyyət göstərə bilər. y Klirinq Klirinq evi inzibati mərkəz kimi Clearing çıxış etməklə alıcı və satıcılar arasın- Öhdəliklərin qarşılıqlı əvəz ed- da müqavilə üzrə öhdəliklərin vaxt- ilməsi, ləğv edilməsi əsasında aparı- ında və tam həcmdə yerinə yetiril- lan nağdsız hesablaşma sistemi. Bu məsinə kömək etməklə onların işini zaman əmtəə və xidmətləri, qiy mət li as anlaşdırır və risklərini azaltmış kağızları və s. aktivləri alan tə r əf hə- olur. min məbləğ müqabilində satıcı tə r ə fin ona qarşı olan öhdəliyini ləğv edir. y Klirinq fəaliyyəti Beynəlxalq ticarət və ya maliyyə- Clearing activity kre dit münasibətlərində dəyərin Klirinq fəaliyyəti qiymətli ka- ö h d əliklərin ləğvi ilə əvəz edilməsi, ğız larla əqdlər üzrə qarşılıqlı öh- ya xud öhdəliklərin qarşılıqlı əvəz dəliklərin müəyyən edilməsi (mə- edilməsi əsasında hökumətlərarası lu matların toplanması, yoxlan- ra zılaşmaya valyuta klirinqi deyilir. ması, üzləşdirilməsi, mühasibat sə n ədlərinin hazırlanması), he- y Klirinq bankı sab laşmaların aparılması və öh də- Clearing bank lik lərin qarşılıqlı icrasının təmin Fəaliyyəti öhdəliklərin qarşılıqlı edilməsi üzrə peşəkar fəaliyyətdir. əvəz edilməsi üzrə aparılan hesab- laşma sistemi əsasında formalaşan y Klirinq sistemi kommersiya bankı. Klirinq ban- Clearing system kı alıcı ilə satıcı arasında klirinq Qiymətli kağızların alqı-satqı- mü nasibətləri üzrə hesablaşma sı üzrə hesablaşmalar aparılma sı, xidməti həyata keçirir. onlara sahiblik hüququnun ötü- y Klirinq evi rülməsi, onların saxlanması, çeklər Clearing house üzrə hesablaşmalar kimi əmə- liyyatların hə yata keçirilməsi məq- Fyuçers və ya fond bazarların- sə dilə bir qrup maliyyə təşkilatları da bağlanmış müqavilələrə əsa- tərəfindən yaradılan sistem. 126 y Kollektiv iddia Brokerlərin göstərdikləri xidmət Class action suit mü qabilində aldıqları məbləğ.

Eyni tələb ilə çıxış edən bir y Komissiyasız fond qrupun adından bir və ya daha No-load (no-load fund) çox şəxs tərəfindən qaldırılan id- dia. Məsələn, müəyyən məsələ ilə Səhmlərin komissiyasız və əlavə əlaqədar olaraq səhmdarların adın- satış xərci olmadan satıldığı qarşı- dan şirkətə qarşı irəli sürülən iddia. lıqlı fond. Bunun səbəbi səhmlərin ikinci tərəfə keçmədən birbaşa ola- y Komissiya brokeri raq investisiya şirkəti tərəfindən Commission broker satılmasıdır. Bu səhmin alışı za- manı, onun satışı zamanı və ya Qiymətli kağızların və ya əm- “level load” kimi investorun səhmi təə l ərin satışı üçün əhalinin sifa- saxladığı müddətdən asılı olaraq rişlərini yerinə yetirən agent. komissiy aların tutulduğu “load fund”un tərsidir. y Komissiya müqaviləsi Contract of commission y Kommersiya sənədi (vərəqəsi) Komissiya müqaviləsinə görə bir Commercial paper tərəf (komisyonçu) digər tərəfin (ko- Korporasiya tərəfindən debitor mitentin) tapşırığı ilə müəyyən haqq borcların, mal-materialların və qısa müqabilində öz adından, lakin komi- müddətli öhdəliklərin ma liyyə l əş - tentin hesabına bir və ya bir neçə əqd dirilməsi məqsədi ilə buraxılan tə- bağlamağı öhdəsinə götü rür.Komis- mi natsız qısa müddətli borc aləti. yonçunun üçüncü şəxsl ə bağladığı əqd üzrə hüquqları, əqddə komitent y Konqlomerat adlandırılmış olduqda və ya əqdin Conglomerate icrası üzrə üçüncü şəxslə bilavasitə münasibətlərə girdikd ə belə, ko- Konqlomerat (biznesin bir bi ri ilə misyonçu əldə ed ir və komisyonçu əlaqəsi olmayan müxtəlif sah ə l ərində mükəlləfiyyətli olur. fəaliyyət göstərən müxt əlif şirkətlərə nəzarət edir (tənzim l əyir)). y Komissiya Commission y Konsali Consaly Komissiya - vasitəçiliyə, agent əmə liyyatlarına və s. xidmətlərə Böyük Britaniyada dövlət uzun- görə razılaşma məbləği ilə birgə alı- müddətli istiqrazların növlərindən nan ödənişdir birinin qısaldılmış adı. 127 y Konsorsium y Konto Consortium Conto Bu və ya digər sahədə ortaq ma - Bank hesabı. raq ların birgə təmin edilməsi məq - sədilə iqtisadi subyektlərin mü- y Kontragent (tərəf-müqabil) vəqqəti rəsmi iifaqı. Konsorsium Counterpart (counteragent, iifaq üzvlərinin arasında qarşılıqlı cosignatory) razılaşmalarla rəsmiləşdirilir və hər bir üzv qəbul olunan fəaliyyət prin- Müqavilə şərtlərinə görə üzərinə sip lərinə tabe olmalıdır. bila va sitə müəyyən öhdəliklər göt- Bank konsorsiumu – iri miqyaslı ür ən hüquqi və ya fiziki şəxs. kredit, investisiya, zəmanət, yaxud digər bank əməliyyatlarının (adətən y Kontrakt ayı beynəlxalq maliyyə bazarlarında) Contract month hə yata keçirilməsi məqsədilə bank- Fyuçers müqaviləsinin müddət- ların müvəqqəti birləşməsi, birgə inin sona yetmə və ya fyuçers mü- fə aliyyəti. Çox zaman bank konsor- qaviləsi üzrə aktivin çatdırılma ayı. si umlarına konsorsiumun lideri ki- mi çıxış edən bir bank başçılıq edir. y Konvergensiya Maliyyə konsorsiumu – iri miq- Convergence yas lı maliyyə əməliyyatlarının ap- a r ılması məqsədilə maliyyə ins- Baza aktivi üzrə fyuçers qiym ə- titut lar ının (banklar, investisiya ti nin nağd qiymətə yaxınlaşması. ins ti tutları və s.) müvəqqəti birgə Fyuçers kontraktının son günündə fəaliy yəti. ba za aktivinin fyuçers qiyməti ilə nağd qiyməti təqribən bərabərləşir.

y Konversiya y Kontanqo Conversion Contango İqtisadi münasibətlərdə hər 1) Qiymətli kağızlar bazarında han s ı razılaşma üzrə şərtlərin də- sa tın alınmış səhmlərin dəyərinin yiş dirilməsi. Bu üsuldan maliyyə öd ən işinin növbəti hesablaşma sahəsində də istifadə olunur: döv rünə qədər təxirə salınması im- 1) Dövlət borcu münasibətləri za- kanı; manı kredit şərtlərinin, o cümlədən 2) Qiymətli kağızlar bazarında borc faizinin və ya borc müddətinin iştirakçı subyektlərin mükafatlan- dəyişdirilməsi. Borc faizlərinin də- dırılması. yiş dirilməsi möhkəmləndirmə, 128 faiz lərin dəyişdirilməsi isə əvəz- kağızlar bazarında maliyyə aktivi etmə ad lanır; almaq istəyən şəxslər, adətən for- 2) Səhmdar cəmiyyət tərəfindən vard kontraktları bağlamış və on- tə da vülə buraxılan istiqraz vər əq- ları yerinə yetirmək üçün müəyyən əl ərinin müəyyən olunmuş dəyər say da qiymətli kağız almalı olan nisbəti əsasında həmin müəssisənin fond iştirakçıları daha yüksək qiy- səhmləri ilə dəyişdirilməsi, əv əz- mət ödəməyə məcbur olurlar. Bu ləş di rilməsi; və ziyyət adətən fond bazarında 3) İmtiyazlı səhmlərin adi səhm- inhi sarçılıq kimi də adlanır. lərlə əvəzləşdirilməsi; 4) Eyni bazar dəyərinə malik iki y Korporasiya müx təlif müəssisələrin səhmlərinin Corporation də y i şdirilməsi; 5) Satıcı opsionunun alıcı opsio- Payçılıq prinsipi əsasında fəali- nuna çevrilməsi; yy ət göstərən hüquqi şəxs statusu- 6) Cari valyuta məzənnəsi ilə bir na ma lik sahibkarlıq fəaliyyəti üzr ə val yutanın digəri ilə mübadilə edil- təş kilat forması.Korporasiya həm məsi. döv l ət, həm də özəl mülkiyyətə malik ola bilər. y Konvertasiya (konversiya) Maliyyə bazarında vasitəçilik əmsalı fəaliy y əti ilə məşğul olan, yaxud Conversion ratio başlıca fəaliyyəti maliyyə müna si- (conversion rate) bətl ərindən ibarət olan müə ssisə, təşkilat maliyyə korporasiya adlanır. Bir imtiyazlı səhmə və ya istiqra za Beynəlxalq səviyyədə korpo- konvertə olunan adi səhmlərin sa yı. rasiyaya misal kimi Beynəlxalq y Korner Ma liy yə Korporasiyasını (BMK) göstərmək olar. BMK üzv ölkələrin Korner sə naye sahələrinə investisiya qoy - Bazar iştirakçısı tərəfindən ba- uluşunu stimullaşdırmaq, eləcə zarda mövcud vəziyyətə nəzarət də həmin ölkələrdə özəl sek - etmək, lazımi şəraitdə qiymət sə- to ru möhkəmləndirmək və ge- vi y yəsini öz maraqlarına uyğun nişləndirmək məqsədilə 1956-cı səviyyədə qaldırmaq, bununla da ildə Dünya Bankı Qrupuna daxil ol- mənfəət əldə etmək məqsədilə tək- an Beynəlxalq Yenidənqurma və İn- lif olunan bütün müvafiq malları, kişaf Bankının filialı kimi yaradılan ak tivlərin alınması cəhdi. Bu ifadə beynəlxalq maliyyə-kredit institu- daha çox qiymətli kağızlar baza- tudur. BYİB-in əsas fəaliyyətindən rına aid olunur. Bu halda qiymətli fərqli olaraq, BMK üzv ölkələrə 129 yönəltdiyi kreditlər üçün hökumət y Kotirovka zəmanəti tələb etmir, beləcə bütün Quotation (quota) kredit riskini öz üzərinə götürür. Birjada faktiki vəziyyətdən ası- BMK-nın BYİB-dən daha bir fərqi lı olaraq, qanunvericilik normala- ondadır ki, bu maliyyə qurumunun rı daxilind ə məhsul, xidmət, qiy- kreditləşdirdiyi sahələr içərisində mət li kağızlar və valyutaların qiy- sənaye əsas yer tutur. Bu maliyyə mətlərinin/məzənnələrinin mü əyy- institutu tərəfindən təqdim olu- ən edilməsi. Məsələn, səhmin bazar nan kreditlərin orta müddəti 7-8 qiy mətinin müəyyən edilməsi üçün il, maksimal müddəti isə 15 ildir. fond birjasında satıcı və alıcıların Ha zırda 170-dən çox ölkə bu quru- qiy mət təkliflərinin qarşılaşdırılma- mun üzvlüyünə daxildir. BMK sı səhmin kotirovkası adlanır. BYİB ilə vahid rəhbərlik altında bir- ləşm.əmişdir y Kotirovkada olan səhm Listed stock y Korporativ səhmlər Corporate stocks Fond birjalarında listinqindən ke çərək birjada ticarət edilən səhm. 1) Şirkətlər tərəfindən buraxılan Şir kətlər adətən səhmlərinin səhmlər. yük sək likvidliyini təmin etmək 2) Kommunal xidmətlərdən isti- üç ün əsas birjalarda listinqdən keç- fadə hüququna dair şəhadətnamə mə y ə çalışırlar. Listinq qaydalarına (istiqrazlar). Kommunal xidmətlərə əm əl etməyən şirkətlərin səhmləri görə gələcək ödənişlərin əvvəlcədən lis tinqdən çıxarılır. yığılması məqsədilə müvafiq təş ki- latlar tərəfindən buraxılır. y Kotirovkaya əsaslanan Quote driven y Kotirovka olunan valyuta Quoted currency Alış və satış həcmlərinin və onlara uyğun maksimum qiymət Foreksdə valyuta cütlüyündə hədlərinin təklif olunması əsasında ko tirovka olunan ikinci valyuta. qeydiyyatdan keçmiş market mey- Bir başa kotirovkada kotirovka olu- kerlər və iri dilerlər tərəfindən qiy- nan valyuta xarici valyutadır. Dola- mətlərin müəyyən olunduğu bazar. yı kotirovkada isə kotirovka olunan Başqa sözlə, belə bazarda qiymətlər valyuta daxili valyutadır. qeydiyyatdan keçmiş market mey- Həmçinin “ikinci dərəcəli val- kerlər və iri dilerlərin təşkil etdiyi yuta” və ya “əks valyuta” kimi də kotirovka əsasında müəyyən ol- tanınır. unur. 130 y Köçürmə (transfer) agenti ti cəsində valyutanın, əmtəənin, ma- Transfer agent liyyə alətlərinin və digər qiym ət li- lərin dəyərini itirməsi. 1) Emitentin tapşırığı ilə onun qiymətli kağızlarının qeydiyyatının y Köməkçi menecer aparılması, qiymətli kağızların ser- Co-manager tifikatlarının buraxılması və ödə nil- məsi, itmiş və məhv olmuş serti fi- Qiymətli kağızların bazara təklif katlarla əlaqədar problemlərin tən- olunması zamanı anderraytinqdə i ş- zimlənməsi və qiymətli kağızlara tirak edən anderrayter şirkətlərdən mül kiyyət hüququnun keçməsi ilə bi ri aparıcı, digərləri isə köməkçi əla qədar digər işlə ri yerinə yetirən me necer olur. bank və ya digər şəxs; 2) Şirkət və ya qarşılıqlı-ümumi y Köpürdülmüş (fırıldaqçı) fond tərəfindən onun qiymətli ka- müəssisə (“sabun köpüyü”, ğız larının və onların sahiblərinin qondarma müəssisə) qey diyyatının aparılması məqsəd Bubble ilə işə götürülmüş şəxs. 1) Uğursuz, baş tutmamış maliy- y Köhnə buraxılış yə əməliyyatı; 2) Müflis olmuş müəssisə; Off-the-run issue 3) Maliyyə fırıldaqları aparmaq Periodik emissiya olunan qiy- mə q sədi ilə yaradılan qondarma mət li kağızın (əsasən, istiqraz) keç- mü əssisə. miş (ən son buraxılış olmayan) se- riyası. Adətən, likvidliyi daha aşağı y Kredit (borc) marjası olduğu üçün son buraxılmış seriya- Lending margin ya nəzərən diskontla satılır. Banka cəlb olunmuş vəsaitlərin dəyəri və verilmiş kreditlərdən da- y Köhnəlmə (qiymətdən düşmə, xil olan gəlirlər arasındakı fərq. dəyər itirmə) Depreciation y Kredit dayağı Leverage 1) Zaman keçdikcə və istifadə ol un duqca aktivlərin fiziki və ya İnvestisiyanın gəlirliyini artır- mə n ə vi köh nəlməsi və bunun nə- maq məqsədilə borcdan istifadə t i c əsində də y ərini itirməsi (bax: olunması. Leverec adi maliyyə bor- amortizasiya); cundan başqa törəmə qiymətli ka- 2) Açıq bazarda tələb və təklif ğızlar, qiymətli kağızların marja ar asın da yaranan nisbətin təsiri nə - ilə ticarəti və başqa formalarda ola 131 bilər. Leverec gəlirliyi artırmaqla ya- təşkilatı. Kredit iifaqında top- naşı, investisiyanın riskini də artırır. lanan pul vəsaitləri üzvlərinin tə- sərrüfat və sosial ehtiyaclarının y Kredit derivativləri ö də nilməsi üçün qısa və uzun Credit derivatives müddətli kreditlər verilməsinə sərf olunur. Kredit iifaqı öz əmlakına Bir və ya bir neçə kredit müqa- ma likdir, öz adından əmlak və qey- viləsi üzrə kreditlərin riskdən mü- ri-əmlak hü quqları əldə edə bilər, dafiəsi məqsədilə istifadə olunan tö- məh kəmədə iddiaçı və cavabdeh rəmə maliyyə aləti. Bu alət debito run ola bilər. kredit riskini ümumi ba zar riskindən ayırmaq üçün yarad ılmışdır. İstiqra- y Kredit qıtlığı (sıxıntısı) zın alıcısı istiqrazın debitor defoltu Credit squeeze (crunch) riskini qarşılamaq üçün kredit deriva- tivini alır. Kre dit derivativinin satıcısı Pul təchizatının tələblə ayaqlaş- defolta qarşı effektiv sığorta siyasətini maması faizlərin qalxmasına və həyata keçirir. Kredit derivativləri borc lanmanın kəskinləşməsinə gə - xəzin ə istiqrazının gəlirlilik fərqinin ti rib çıxarır ki, bu da kreditin məh- qə fil genişlənməsinə, qiymət disk- dudlaşdırılmasının baş ver mə si nə ontunun dərinləşməsinə, iflasa, müf- səbəb olur. lisləşməyə və defolta qarşı müha - y Kredit nəzarəti fizəni təmin edə bilir. Credit watch y Kredit dəyəri Kredit reytinqi agentliyi tə r ə- Loan value find ən elanlarda istifadə olunan bu termin onu göstərir ki, agent- Borc verənin borc alana vermək lik adı çəkilən borc götürənin mü- is tədiyi maksimum kredit məbləği. əyyən məsələlərlə əlaqədar olaraq (məsələn, həmin borc götürən üçün y Kredit ittifaqı arzuolunmaz hadisənin baş verməsi) Credit union kredit reytinqini artırmaq və ya azalt- maq istiqamətində yeni d ən nəzərdən Kredit iifaqı mənafe ümumi- keçirməyə başlamışdır. li yi əsasında könüllü birləşən fizi- ki şəxslərin və (və ya) kiçik sa- y Kredit reytinqi hib kar lıq subyekti olan hüquqi Credit rating şəxslərin sərbəst pul vəsaitlərini cəm ləşdirmək yolu ilə özlərinin Borclunun (fərd, şirkət və ya qarşılıqlı kreditləşdirilməsi üçün dövlət) borcunu geri ödəmə qa bi - ya ratdıqları bank olmayan kredit liyyətini ölçən mexanizm. Daha 132 yüksək reytinqə malik şirkətlər sonra kredit münasibətlərinin ya- daha ucuz borcalma qabiliyyətinə ran ması iqtisadi münasibətlər siste- malikdirlər. Şirkət və dövlətlərə mi nin daha da inkişafına səbəb ol- kredit reytinqi verən əsas şirkətlər muşdur. Bəşəriyyətin bütün dövr - Moody’s, Standart&Poors və Fitch lərində maliyyə resursları iqtisa di Ratings şirkətləridir. sub yektlər arasında qeyri-bə rabər böl ünmüşdür. Belə ki, bir qi sim y Kredit riski insanların, müəssisələrin və ya Credit risk dövlətin sərəncamında sərbəst və- Borclunun borc müqabilində ödə - sa it toplanır, digər subyektlər isə niş edə bilməməsi və ya likvida siya bu vəsaitlərin qıtlığı ilə qarşılaşır. riski. Kredit riski borc alan şəxsin Kre dit münasibətləri bu iki qütb ümumi ödəmə qabiliyyəti əsas ında arasında körpü rolunu oynayaraq, hesablanır. Kredit riski artd ıqca in- sərbəst pul vəsaitlərinin, eləcə mal vestorların borc mü qabilində tələb və xidmətlərin bölgüsünü həyata etdikləri gəlir faizi də artır. ke çirir. Kredit mü nasibətlərində ya- ranan bu bölgü kreditin əsas prin- y Kredit zərəri ehtiyatı siplərinə uy ğun olaraq müv ə qqəti Loan loss provisions xarakter da şıyır. Kredit adə t ən qay- tarmaqlıq, müddətlilik, tə minatlılıq Borc götürənlər tərəfindən kre- və ödəniclilik şər ti ilə verilir. La- ditin ödə n ə bilinməməsi nəti c əsində kin, həmin şərtlərin hər hansı biri yarana biləcək zərərin qarş ısını almaq təmin edilmədiyi halda da kredit məqsədi ilə xüsusi ehtiyat hesabında mü nasibətləri yarana bilər. Məs, saxlanan vəsait. Vəsaitin ölçüsü veril- fa iz siz kreditdə ödənclilik, gi rov- miş kreditlərin həcmindən asılıdır və suz kreditdə təminatlılıq, davamlı özündə kredit portfelindən müəyyən (əbədi) kreditdə müddətlilik şərti faiz saxlayır. Ehtiyat vəsaiti kredit mövcud olmur. Sərbəst resursla- zərərini bağlamaq üzrə faktiki bank ra malik kreditorlar onların borc təcrübəsi, potensial kredit zərəri üzrə al anlara mü vəqqəti verilməsi va- rəhbərliyin gözləntiləri və həmçinin si təsilə əlavə pul və saitini əldə et- gözlənilən iqtisadi şərtlər kimi fak- mə y ə nail olurlar. Kre ditdən ən torlar əsas ında cari gəlirlərdən tutul- iri müəssisə və birliklər ilə yanaşı, malar hesab ına formalaşır. xırda istehsalçılar və ta cir lər; dövlət y Kredit və hökumət ilə yanaşı, müxtəlif və- Credit təndaşlar da geniş istifadə edirlər. Müdd ətinə görə kreditlər 3 qrupa Pul və ya natural formada verilən bölünür: qısamüddətli (1 ilə qə d ər); borc. Pulun meydana gəlməsindən ortamüddətli (1 ildən 5 ilə qədər); 133 uzunmüddətli (5 ildən yuxar ı). lara qiymətli kağız lar la ticarəti bir neçə Kre dit münasibətləri müxtəlif əla - məkanda, o cümlədən xarici ölkələrdə mət lərinə görə təsnifləşdirilir və də hə yata keçirmək üçün əlavə im- bu nun əsasında kredit aşağıdakı kanlar yaradır. Nəzərə alınmalıdır ki, növ ləri fərqləndirilir: dövlət kredi- digər ölkələrin birjalarında lis tin qin- ti, bank krediti, vətəndaş krediti, də olmaq üçün şirkət h ə min öl kələrin bey nəlxalq kredit, portfel krediti, qanunvericiliyində nə z ər də tu tulmuş kommersiya krediti, vergi krediti, və müvafiq birjalar tə r ə findən qoyul- ipo teka krediti və s. muş tələblərə cavab ver məlidir. Bundan əlavə, mühasibat uçotu hesabının sağ tərəfi də kredit termi- y Kumulyativ (toplanan) illik ni ilə ifadə olunur. artım tempi Compound annual growth rate y Kreditin ümumi dəyəri (CAGR) Total amount of credit Müəyyən vaxt ərzində inves- Kreditin “qeyd olunmuş dəyər”i tisi ya nın dəyərinin və ya gəlirin ilə bu kredit üzrə bütün hesablanıb həcminin orta illik artım sürətini alınmamış faizlər, komissiyon haq- xarakterizə edən göstərici. ları və digər ödənişlər daxil olmaqla ödənilməmiş məbləğlərin cəmidir. y Kumulyativ imtiyazlı səhmlər Cumulative preference shares y Krek-spred (“neft-neft (Cumulative preferred stocks) məhsulları” spredi) Crack spread Emissiya şərtlərinə görə, vəsait çatışmazlığı halında dividentləri Əmtəə bazarında xam ne fyu- toplanan və sonrakı dövrlərdə çersləri ilə, ne məhsulları fyu çers- qeyri-kumulyativ müddətsiz imti- lərinin (benzin və s.) qiymətləri ara- yazlı və adi səhmlərin di vi dentləri sında fərq. ödənilməzdən əv vəl ödə n i l ən, ha- Ne məhsulları emal edən şir- belə emitentə di vi dent lər in ödə- kət lər hedcinq üçün istifadə ed ir lər. nilməsi vaxtının müə y yən müdd ətə təxirə salma hüququ verən imtiyaz- y Kross-listinq (ikitərəfli listinq) lı səhmlər. Cross-listing (dual listing) y Kumulyativ səsvermə Şirkətin qiymətli kağızlarının iki və Cumulative voting ya daha çox birjada listinqdə olması. Bu kimi hal müvafiq qiymətli kağızların Şirkətin direktorlarının seçil- likvidliyini artırmaqla ya naşı, investor- mə sin də istifadə olunan səsvermə

134 metodlardan biri olub hər bir və həmin istiqrazların və onların səhmdarın hər səh mə görə seçiləcək kuponlarının müstəqil qiymətli ka- direktorların sayı qə d ər səsi oldu- ğızlar kimi ayrılıqda satılması. ğunu göstərir. Məsələn, 3 direkto- run seçiləcəyi halda, 100 səhmi olan y Kuponlu istiqraz səhmdar 300 sə s ə malik olur. Bu Coupon bond səhmdarlara imkan verir ki, bütün Kupon ödəyən borc qiymətli ka- səslərini bir şəxs ə versinlər. ğız ları (istiqraz). Kuponlar adətən il də bir və ya iki dəfə ödənilir. İstiq- y Kumulyativ ra z ın kupon ödəmələri onun nomi- Cumulative nal dəyərindən hesablanır. İmtiyazlı səhmlərə və istiqrazla- Məsələn, nominal dəyəri 1000 ra görə keçmiş dövrlər üzrə hesab- ma nat, illik kupon faizi 5% olan is- lanmış, lakin ödənilməmiş divident tiq razın illik kupon ödəməsi 50 ma- və faiz məbləğlərinin toplanması. nat dır. y Küçə adı y Kupon Street name Coupon Bu termin investorun sahibi ol- İstiqraz üzrə ödənilən faiz. İs tiq- duğu qiymətli kağızlarının onun öz ra zın nominalının faizi formasında adına deyil, broker firması, bank və ifa də olunur. ya bu kimi digər nominal saxlayıcı- Məsələn, nominal dəyəri 1000 nın (sahibin) adına qeydiyyata alın- ma nat, illik kupon faizi 5% olan dığı halı göstərir. istiq raz ildə 50 manat gəlir gətirir. y Küçə ticarəti (qara bazar, y Kupon gəliri qeyri-rəsmi birja) Coupon yield Kerb market İstiqrazlarda və digər borc alət- Rəsmi birjalardan kənarda tica- lərind ə illik faiz məbləğinin qiym ətli rət əməliyyatlarının aparıldığı yer. kağızın nominal dəyərinə nis bətidir. y Kvantos y Kuponların ayrılması Quanto Coupon stripping Forvard valyuta müqaviləsi İstiqrazların əsas məbləğlərindən üzrə opsionun bir növü. Bu zaman kuponlarının ayrılması yolu ilə on- mü qa vilənin məbləği məzənnənin ların kuponsuz istiqraza çevrilməsi də yiş m əsindən asılı olaraq dəyişir 135 və opsion mükafatı isə forvard mə- zən nə sinə daxil olur. y Kvazi pul Quasi-money (near money) Q Qanuni ödəniş vasitəsi kimi is- ti fadə oluna bilinməyən, yalnız ma liyyə öhdəliklərinin icrası üçün y Qabaqlayıcı sövdələşmə is tifadə oluna bilən yüksək likvid- Front running li maliyyə aktivləri. Kvazi pulun Bazar sui-istifadələrinin bir nö- tə yin edilməsi üzrə müxtəlif meto- vüdür. Mənfəət əldə etmək məqsədi do lo giyalar mövcuddur. Əksər ilə müvafiq əmtəələr üzrə potensi- bey nəlxalq maliyyə institutlarının al böyük sövdələşməyə dair elan metodologiyalarına görə bankın olunmamış məlumat əsasında op- mü ddətli və yığım hesabları, eləcə sion müqavilələrinin bağlanması. də daha likvid xarakterə malik ma- Qabaqlayıcı opsion sövdələşməsi liyyə alətləri kvazi pul hesab olu- op sion bazarında potensial sövd ə- nur. Kvazi pul ölkədə tədavüldə ləş m ənin yerinə yetirilməsi qiyməti olan pul kütləsinin əsas hissəsini müəyyənləşdikdə bağlanır. təş kil edir. y Qabarıqlıq (konveksiya) y Kоnosament Convexity Bill of lading Kuponlu istiqrazın qiymətinin (letter of consignment) faiz dərəcələrinin dəyişməsinə olan Sahibinə yüklənmiş mallar üzə- həssaslığının göstəricisi. rin də mülkiyyət hüququ verən Qabarıqlıq yüksək olduqda, is- qiymətli kağız. Dəniz nəqliyyatı tiq razın qiyməti faiz də r əcələrinin üzrə yükda şı malarda konosament də yiş m əsinə daha az həssas olur. gəmi ka pitanı, onun köməkçisi və Ris kin idarəolunması aləti kimi is- ya gə mi yükdaşımaları üzrə şirkət tifadə olunur və istiqrazlar portfeli- tə r ə findən imzalanır və malların nin bazar ris kinin dəyər lən dir il mə- nəql ol unmaq məqsədilə qəbul sinə kömək edir. edildiyi ni, təyinat yerinə çatdırı- y Qabarma lacağını, elə c ə də yükdaşıma üzrə Bulge digər şərt lə ri təsdiq edir. Bazarda qiymətlərin qəfil qalx- masını izah etmək üçün istifadə edilən jarqon termindir. 136 y Qamma ves torlar dairəsinə birbaşa tək li- Gamma fi(satışı). Başqa sözlə, qiymətli ka- ğız lar ın hər kəsə açıq şəkildə deyil, Baza aktivinin bir vahid də yiş- az sayda investora satılması. mə si nəticəsində bu aktiv üzrə op- Adətən, qapalı yerləşdirmə ins- si onun deltasının nə qədər də yi şə- titusional investorlar (bank, qar şılıqlı- cə yini gös tərən əmsal. ümumi fond, sığorta şirkəti, pen siya fondu və s.) arasında aparı l ır. y Qanuni siyahı Legal list y Qapanış məzənnəsi Əmanət bankları və trast fondla- (son məzənnə) rı üçün qanuni investisiya qoyuluş- Closing rate larının siyahısı. Balans hesabatı tarixinə spot y Qapalı fond (qapalı tipli fond) mü badilə məzənnəsidir. Closed end fund (closed-end fund) y “Qara cəngavər” Black knight Müəyyən olunmuş sayda səhm buraxan, başqa sözlə, xüsusi ka- Müəyyən şirkətin udulması pitalını təsbit edən investisiya fon- haq qında həmin şirkətin özü üçün du. Belə fondların səhmləri fond ar zuolunmaz təkliflə çıxış edən hü- birjasın da dövriy yə y ə buraxıla qu qi və ya fiziki şəxs. bilər. Səhm lər in qiyməti tələb və təklif əsasında müə yyən edilir. y Qarşılıqlı /müştərək/ümumi fond y Qapalı səhmdar cəmiyyəti Mutual fund/Unit trust Close corporation İnvestorlardan vəsait cəlb edib Səhmləri yalnız onun təsisçiləri səhm, istiqraz və digər qiymətli ka - ara sında və ya qabaqcadan müəy- ğızlara investisiya edən kollektiv yən ləşdirilmiş digər şəxslər dai rə- investisiya fondu. Fond me necer sin də yayılan səhmdar cəmiyyət. tərəfindən idarə olunur və gəlir və ya xərclər adətən ilin sonunda in- y Qapalı yerləşdirmə vestorlar arasında paylanılır. Qar- Closed distribution (private şılıqlı fond qapalı və açı q tipli ola placement) bilər. Digər səhmlər kimi, qapalı tipli fondların səhmləri aç ıq bazar- Qiymətli kağızların əvvəlcədən da alınıb və ya satıla bi lər lər. Bu cür mü əyyənləşdirilmiş məhdud in- fondlar investorlar tə r əfindən yeni 137 yerləşdirilən kapitalı qəbul etmirlər y Qarşı-veksel və ancaq əldə edilən gəliri portfelə (əks-iddia, rekambio) yenidən investisiya edirlər. Açıq Cross-bill (recambio) tipli fondlar yeni şəxsi səhmlərini investorlara satırlar, keçmiş 1) Veksel üzrə ödəniş etmiş şəxs səhmlərini yenidən almağa hazır- tərəfindən veksel üzrə öhdəlik da- dırlar və fond birjasında listinqə şıyan digər subyektlərə protest elan düşmürlər. Tələb artdıqca daha çox etməklə ona faizlər, cərimələr və səhm lər buraxılır. çək diyi digər xərclərlə birlikdə ödədiyi məbləğin qaytarılması ilə bağlı irəli sürülən rəsmi tələb (əks- y Qarşılıqlı əvəzlənə bilən iddia), yaxud bu tələbə görə təqdim Fungible olunan qarşı-veksel adlanan rəsmi Bu termin bir alətin digəri ilə sənəd; eyni xüsusiyyətlərə malik olduğu- 2) Veksel üzrə öhdəliyin vax- nu və digəri ilə əvəz oluna bilin- tında yerinə yetirilməməsinə görə diyini təsvir etmək üçün istifadə tətbiq edilən cərimə; olunur. Məsələn, yeni buraxılan 3) Bank tərəfindən inkasso is tiqrazın əvvəl buraxılan mövcud yolu ilə qəbul etdiyi veksele pro- is tiqrazla qarşılıqlı əvəzlənə bilən test edilməsi ilə əlaqədar çəkdiyi ol ması üçün onun qiymətindən xərclərin ödə nil məsi üzrə müştəriyə baş qa digər bütün xüsusiyyətləri təqdim olunan hesab. möv cud istiqrazın xüsusiyyətləri ilə eyni olmalıdır. Əgər istiqraz qar- y Qeydiyyat kitabı (jurnalı) şı l ıqlı əvəzlənə biləndirsə, bu eyni Blotter xüsusiyyətlərə malik mövcud istiq- Birjada baş verən hadisələr və raza mübadilə edilə bilər. həyata keçirilən əməliyyatlar üzrə ilkin məlumatların qeyd olun- y Qarşılıqlı kredit fondu duğu kitab (jurnal). Sonradan bu Mutual loan fund məlumatlar sistemləşdirilir və təhlil olunur. Bax: Qarşılıqlı fond. y Qeydiyyat aparan (qeydçi) y Qar şılıqlı-ümumi fond əlavəsi Book runner Load Yeni buraxılmış qiymətli kağız- Qarşılıqlı-ümumi fondların səh m - ların yerləşdirilməsi ilə əlaqədar ləri nin alınmasına və ya sa tılma s ına bütün əməliyyatların qeydiyyatına görə alınan ticarət əlav əsi dir. cavabdeh olan anderrayter. Qey- 138 diyyat aparan şirkət başqalarını y Qeydiyyata alınmış yaz ılışa abunə olmağa dəvət etmək nümayəndə və qiymətli kağızları abunəçilərə Registered representative paylamaq kimi vəzifələri də həyata keçirir. İnvestisiya şirkətinin müş t ə ri- lə r ə investisiya barədə məsləhətlər ver mək səlahiyyəti olan əməkdaşı. y Qeydiyyat ərizəsi Registration statement Yeni buraxılışa hazırlıq zama- y Qeyri-diskresion hesab nı şirkət tə r əfindən Qiymətli ka- Nondiscretionary account ğızlar üzrə tənzimləyici quruma Brokerin müştərisinin tam ixti- göndərilən sənəd. Bu sə n əd də emi- yarında olan hesab; bu halda, müş- tent şirkət, borclanmanın məqsədi təri apardığı əməliyyatlara görə bir- və şərtləri ha q qın da məlumatlar başa özü məsuliyyət daşıyır. əks olunur. y Qeydiyyat tarixi y Qeyri-işlək kredit Record date Non-performing loan 1) Emitentin növbəti dividentləri Faizinin hesablanması dayandı- almaq hüququ olan səhm saxlayı c ı- rı l mış, yaxud əsas məbləğinin və larının və qeydiyyatda olan səhm ya faizinin ödənişi müqavilədə nə- sa hiblərinin siyahısını tərtib etmək zərdə tutulmuş müddətlərdən 90 üçün təyin etdiyi gün; gün və ya daha çox gecikdirilmiş, 2) Səhmdarların ümumi icla- fai zi kapitallaşdırılmış və ya yeni sında səs vermə və yeni buraxılışa kre dit kimi rəsmiləşdirilmiş, yaxud yazılış məqsədilə səhm saxlayıcıla- faizinin ödəniş müddəti uzadılmış rının qeydiyyatdan keçməsi üçün kre ditlər, habelə faizinin ödəniş təyin edilmiş son tarix. müd dəti 90 gün və ya daha çox y Qeydiyyata alınmış market- gecik dirilmiş overdralar. meyker (bazar iştirakçısı) Registered competitive market y Qeyri-işlək kreditin məbləği maker Non-performing loan amount Mövcud qaydalara uyğun ola- raq, birjada rəsmi qeydiyyatdan Ödənilməmiş faiz məbləği istis- keç miş market-meyker (bazar işti- na olmaqla kreditin əsas məbləğinin rakçısı). ödənilməmiş qalığı. 139 y Qeyri-kumulyativ imtiyazlı y Qeyri-maddi aktivlər səhmlər Intangible assets Noncumulative preference share Maddi ifadəsi olmayan, lakin Emissiya şərtlərində geri alın ma sa hibinə gəlir gətirə bilən aktivlər. tarixi olmayan, sahibinin tələbi ilə Mə sələn: qudvil (firmanın işgüzar ödənilməyən, ona gələ c ək də bu hü- re putasiyası), rəqabət üstünlükləri, quqları verməyən, emitent ə s əhm sa- ti carət nişanı, icarə müqavilələri, hiblərinə divi dent lərin verilm əməsi fran çayzları, patent və müəlliflik barədə qə rar qəbul et mək hüququ hü ququ kimi aktivlər. ve rən, habelə səhm sa hiblərinə əv vəl ki ödənilməmiş di videntlər y Qeyri-məhdud məsuliyyət üzrə ödə n i şlərin alın ma sını tələb Unlimited liability etmək hüququnu ver məyən im- Müəssisədə sahibin itkilərinin tiyazlı səhmlər. Emissiya şərt - üzərinə heç bir məhdudiyyət qo- lərində dividentlərinin məbləği yulmaması halı. Qanunvericilikdə ba zar şəraitindən və emitentin sahiblər və ya səhmdarların itki- ma liyyə vəziyyətindən asılı olaraq lə rinin sərmayə olaraq qoyduqla rı dəyişilməsi nəzərdə tutulursa, bu kapitalla məhdudlaşdırıldığı məh- səhmlər qeyri—kumulyativ müd- dud məsuliyyət anlayışının mənaca dətsiz imtiyazlı səhm lərə aid edil- əksidir. mir. y Qeyri-kumulyativ y Qeyri-normal əqd Noncumulative Odd lot Sahibinə ödənilməmiş və ya ötü- 100 səhmdən az sayda qiymətli rülmüş (buraxılmış) dividentə görə kağız üzrə əqdlərin bağlanması. heç bir haqq ödəməyən imtiyazlı Fond birjasında hər hansı qiy- səh min bir növüdür. Əgər şirkət di- mət li kağız üzrə qəbul olunmuş vi dentləri verilən ildə ödəməmək stan dard əqdlərin sayından az say- qə rarına gələrsə, gələcəkdə inves- da əqdlərin bağlanması. torun həmin imtina olunmuş divi- dent lərin heç birini tələb etmək y Qeyri-rezident bank hüqu qu yoxdur. Non-resident bank y Qeyri-likvid Bir ölkənin ərazisindən kə na- rında yerləşməklə xarici dövlətlərin Illiquid qa nunvericiliyinə uyğun olaraq Aktivin nəğd pula asanlıqla bank və ya digər kredit təşkilatı olan dəyişdirilə və ya satıla bilməməsi. qeyri-rezident – hüquqi şəxsdir. 140 y Qeyri-rezidentlər si ya borc öhdəliklərindən əvvəl Non-residents ödə nilən cəlb edilmiş borclar (məsələn, banklararası kreditlər). 1) Müəyyən ölkəyə münasibətdə on un hüdudlarından kənarda da- imi yaşayış yeri olan, o cümlədən y Qəbul edən (adresat) bu ölkədə müvəqqəti qalan fiziki Addressat (addressee) şəxs lər; Hər hansı göndərişi, o c ümlədən 2) Müəyyən ölkəyə münasibətdə maliyyə və pul sənədini qəbul edən xarici dövlətlərin qanunvericiliyinə (alan) tərəf. müva fiq surətdə yaradılmış və bu ölk ənin hüdudlarından kənarda yer - y Qəbz ləşən hüquqi şəxslər və hüquqi şəxs Quittance (receipt) olmayan müəssisə və təşki lat lar; 3) Ölkədə yerləşən xarici dip- Pulun, sənədin, habelə digər lomatik və digər rəsmi nü ma- qiy mət lilərin qəbul edilməsini, təh- yəndəliklər, habelə beynəl xalq vil alınmasını təsdiq edən sənəd. təşki latlar, onların nü ma yən də lik- ləri və filialları; y Qərəzli təklif 4) Müəyyən ölkəyə münasibətdə Hostile bid qeyri-rezidentlərin bu ölkə d ə yerlə- şən filial ları və nümayən dəlik ləri Şirkətə başqa bir şirkət və ya (büro və agentlikləri). şəxs tə rəfindən edilən və idarə heyəti tə r ə findən dəstəklənməyən y Qeyri-rəqabətli sifariş qərəzli al ış təklifi. Noncompetitive bid y Qəti alış İlkin yerləşdirmənin orta çəkili Outright purchase qiyməti ilə sifarişdə göstərilən pul vəsaiti məbləğində qiymətli ka- Tam alış qiymətinin nəğd ödən- ğızların alqı-satqısı müqaviləsinin mə si. bağ lan ması barədə investorun emitentə et diyi təklifdir. y Qısa hedc Short hedge y Qeyri-subordinasiya borc öhdəlikləri Gələcəkdə satılacaq əmtəə və ya Non-subordinated debenture qiy mətli kağızın qiymətinin düş - məsinə qarşı sığortalanmaq məq sə- Qanunla müəyyən olunmuş di lə bu əmtəə və ya qiymətli kağız- qay dada və növbəliliklə subordina- lar üzrə törəmə alətlərin satışı. 141 y Qısa marja hesabı qiy mətli kağızı yüksək qiymətə Short margin account sataraq sonradan onu ucuz qiymətə geri almaqla gəlir əldə olunur. “Qısa” satışlara cəlb olunan in ves - torların onlardan tələb olunan mar ja depozitlərini qoyduqları hesab. y Qısamüddətli borclanma Short-term borrowing y Qısa mövqe Short position Borc alanın 12 ay ərzində geri ödə m əli ol duğu borc (kredit). 1) Qiymətli kağızların qiymə- tinin dü şə c əyini guman edərək bu y Qısamüddətli istiqraz qiy mət li kağızların borca götür- ülərək sa tılması. Short term bonds 2) Opsion və fyuçers konteks- Dövriyyə müddəti 1 ilədək olan tin də baza aktivinin gələcəkdə istiqrazlar. müəyyən qiy mətə satılması. y Qısa ödəmə (bağlama) y Qismən ödəmə Short covering (short cover) Paydown Ödənilməmiş kredit balansına Öncədən borca götürülərək sa- görə edilmiş qismən ödəniş. tılmış qiymətli kağızların geri qay- tarılması üçün bazardan alınması. Qısa ticarət pozisiyasını bağla- y Qismən təminatlı kredit maq üçün əvvəllər satılmış istiqra zın Partly secured credit və ya aktivin geriyə alınması. “Ayı” Bazar dəyəri kreditin ödə nil- bağlaması adı ilə də məşhur dur. məmiş məbləğindən aşağı olan gi- y Qısa satış rovla və ya digər təminatla təmin edilmiş kreditdir. Short sale

İnvestorun sahib olmadığı və y Qiymət göstəriciləri ya borca aldığı qiymətli kağızın sa- (indiqatorları) tışı. Bu proses müəyyən qiymətli ka ğızların qiymətinin düşəcəyini Price indicators gü man edərək bu qiymətli kağızla- Texniki analizdə istifadə olunan rı borca götürülərək satılması və qiymət göstəriciləri. Bunlara sat ış qiy mət düşdükdən sonra isə satış həcmləri, təklifin və tələbin də yiş- qiymətindən daha ucuz alaraq sa- mə si və s. bu kimi göstəricilər aid - hibinə qaytarılması. Borca alınmış dir. 142 y Qiymət uçurumu larının qiymətli kağızlarla əqdlər Gap üzrə qiymətli kağızların bazar qiymətinin hər hansı bir üsulla Birja qiymətlərinin kəskin şə kil- əvvəlcədən razılaşdırılmış, qəsdən də art ımı və azalması. Bu halda gün edilmiş əməllər ilə süni olaraq də- ərzində qiymət səviyyəsi o qədər yiş dirilməsidir. artmış olur ki, minimum qiymət səviyyəsi ötən birja gününün y Qiymətli kağızın dövlət qeydə alınmış maksimum qiymət qeydiyyat nömrəsi səviyyəsini geridə qoyur və əksinə, gün ərzində maksimum qiymət State registration number of səviyyəsi ötən gün qeydə alınmış security minimum qiymət səviyyəsindən Müvafiq dövlət orqanı tə r ə- daha çox azalmaya məruz qalır. findən emissiya qiymətli kağız- larının konkret buraxılışının eyni- y Qiymətin minimal dəyişikliyi ləşdirilməsi məq sədilə verilən kod. Tick Bu kod müvafiq qanun ve ri ciliyə Maliyyə alətinin qiym ə tin də baş uyğun olaraq tərtib olunur və verməsi mümkün olan mi nimal dövlət reyestrinə da xil edilir. dəyişiklik. Qiymətin mi nimal dəyişikliyi müvafiq alətin gə lir - y Qiymətli kağızın həqiqi sahibi liliyinin və faiz dərəcələrinin faiz Beneficial owner bəndinin 1/100-ni təşkil edir. 1) Qiymətli kağızın verdiyi hü- quqlardan faydalanan şəxs; y Qiymətləndirmə 2) Qiymətli kağızlara dair (qiymətqoyma) müəy yən əməliyyat qərarlarının Evaluation təsdiqinə bir başa və ya dolayısı ilə səs vermək və ya təsir göstərmək Qiymətləndirmə, qiymətqoyma. gücünə malik olan hər hansı bir Əmlak ın, məhsulun və digər qiy mət- şəxs və ya şəxs lər dən ibarət qrup. lilərin dəyərinin müəyyən edil məsi. y Qiymətlərlə manipulyasiya y Qiymətli kağızın sertifikatı Price manipulation Scrip Qiymətli kağızlar bazarında Müvafiq qanunvericiliyə uy- qiymətlərlə manipulyasiya qiy mət- ğun olaraq, bilavasitə emitent li kağızlar bazarının stabilliyinin tərəfindən, yaxud emitentin sifa- pozulmasına səbəb ola bilən, qiy- rişi əsasında müvafiq depozitar mətli kağızlar bazarının iştirakçı- tərəfindən buraxılan və qiymətli 143 kağızların sertifikatda göstərilən nan şirkətdir. İnvestorlara ödə n i l ən sayına bütün hüquqları təsdiqləyən kompensasiyanın məb ləği məh- maliyyə sənədi. Bu sertifikat əsa- du ddur. Kompensasiya fondu bir- sında qiymətli kağızın sahibi, o ja üzvlərinin və digər fond bazarı cümlədən investor emitentin öh- iş tirakçılarının ödədikləri üzvlük dəliklərini yerinə yetirməsini tələb haqqın dan formalaşır. etmək hüququna malikdir. y Qiymətli Kağızlar üzrə y Qiymətli kağızlar bazarı Komissiyaların Beynəlxalq (fond bazarı) Təşkilatı Securities market (stock market) International Organization Qiymətli kağızlar bazarı qiymətli of Securities Commissions kağızların emissiyası, buraxılması, (IOSCO) tədavülü, ödənilməsi, sahibliyi, sax- Qiymətli kağızlar bazarının lanılması, onlarla əqdlərin bağlan- tən zimləyicilərinin beynəlxalq təş - ması, digər əməliyyatların aparıl- kilatı. Təşkilatın əsas məqsədi qiy - ması üzrə subyektlər arasında olan mətli kağızlar bazarlarının ədal ət li, hü quqi və iqtisadi münasibətlərin səmərəli və şəffaf fəa liy yətini tə- məc musudur. min edən beynəlxalq standartla- y Qiymətli kağızlar bazarının rın müəyyənləşdirilməsi və onlara riayət edilməsinə nəzarət edilməsi peşəkar iştirakçıları sistemlərinin qurulmasıdır. Professional market participants y Qiymətli Kağızlar üzrə Milli Qiymətli kağızlar bazarında Klirinq Şirkəti xüsusi razılıq (lisenziya) əsasında National Clearing Corporation sahibkarlıq fəaliyyətini hə yata ABŞ-ın Qiy m ətli kağızlar üz- keçirən hüquqi və ya fiziki şəxslər. rə dilerlərin mil li assosiasiyası tə- rəfindən yaradılmış klirinq şir kəti. y Qiymətli Kağızlar üzrə Bu şirkət öz üzvləri ara s ında qiy- İnvestorların Müdafiəsi Şirkəti mətli kağızlar üzrə bütün klirinq Securities Investor Protection əməliyyatlarını aparır. Corporation y Qiymətli kağızların buraxılışı Brokerin müflisləşməsi vaxtı Issue of securities müştərilərin pul və qiymətli kağız- ları n ın itirilməsinin qabağını al maq Qiymətli kağızların buraxılışı üçün dövlətin təminatına əsas la- emi tentin qiymətli kağızların bir 144 nö vünə aid olan və eyni dövlət qey- y Qiymətli kağızların diy yat nömrəsi olan qiymətli kağız- yerləşdirilməsi larının toplusudur. Distribution of securities Qiymətli kağızların yerləş di ril- y Qiymətli kağızların emissiyası məsi emitentin qiymətli ka ğız la rı- Paper issue nın ilk sahiblərinə öz gənin ki ləş di- Emitentin qiymətli kağızların ril məsidir. emissiyası haqqında qərarının qə bu- y Qiymətli metallar lundan başlayaraq, qanunvericiliyə Precious metals uyğun olaraq, em is si ya prospek- tinin tərtibi, qiym ət li kağızların İstənilən şəkild ə, vəziyyətdə, o buraxılışı, yer ləş dirilməsi və digər cüml ədən külçə və affinaj olunmuş təd bir lə ri n məcmusu. (saflaşdırılmış, təmizlənmiş halda), habelə xammalda, xəli t ə l ərdə, yarım- fabrikatlarda, səna ye məhsullarında, y Qiymətli kağızların kimyəvi birl əş m ə l ərdə, zərgərlik gözləniləndən daha az və digər məişət məmulatlar ında, satınalınması sikkələrdə , qırıntılarda, istehsal və Undersubscribed məişət tullantılarında olan qızıl, gü- müş, pla tin və platin qrupu metalları Yeni qiymətli kağızın investorlar (palladium, iridium, osmium, rodi- tərəfindən tam alınmaması. um və rutenium). y Qiymətli kağızların listinqi y Qiymət-mənfəət nisbəti Listing of securities Price-to-earnings ratio (P/E ratio, PE ratio, PER) Fond birjasının şərtlərinə və tə- ləblərinə uyğun gələn qiymətli ka- Şirkətin səhminin cari ğız lar ın kotirovka vərəqəsinə daxil qiymətinin hər səhmə düşən xalis ol ma prosedurası. mənfəətə nis b əti. Məsələn, əgər 10 min səhmə ma- y Qiymətli kağızların tədavülü lik şirkətin səhmi hazırda 10 mana- ta tədavül olunursa və son ildə xalis Circulation of securities mənfəət 5 min manata bərabərdisə, Qiymətli kağızların yerləş diril- P/E nisbətini aşağıdakı qaydada mə sindən sonra onlarla mülki-hü- tap maq olar: qu qi əqdlərin bağlanması nə ti cə sin- Hər səhmə düşən xalis mənfəət də mülkiyyət hüquqlarının keçm ə si = 10 000/5 000 = 2 və qeydiyyatı prosesidir. P/E = 10 / 2 = 5. 145 y Qızılın qiymətinin y Qonorat müəyyənləşdirilməsi Referee in case of need Gold fix Vekseli təqdim etməklə qono- Qızıl külçəsinin, qızıl məmu- rantın zəmanəti əsasında borc əldə latlarının və qızıl tərkibli məh- edən şəxs. sul ların dəyərini formalaşdırmaq üç ün dilerlər tərəfindən qızılın y “Qoruyucu” qiy mətinin təyin edilməsidir. Qızı- Circuit breaker lın qiyməti dün yanın bütün qızıl Birjada səhmlərin qiymət lə- mərkəzlərində günd ə iki dəfə təyin rinin göz lənilməz və kəskin də- edilir. yişməsinin qarş ısının alınması üçün tətbiq edi lən nəzarət mexa- y Qlobal depozitar qəbzləri (QDQ) nizmidir. Belə hal larda nəzarətdən Global depositary receipts (GDR) çıxmış bazar ın çökməsinin qar şı- Xarici şirkətlərin bir neçə s əhmini sı n ı almaq üç ün ticarətin mü vəq- təmsil edən və müxtəlif ölkələrdəki qəti dayandı r ılması, gün ər zin də banklar tərəfindən buraxılan ser- qiymətlərin də yiş m əsi nin müəy yən tifikat. QDQ yerli səhmlər kimi ti- limitlər (aşağı və yuxarı hədlər) ca rət olunur, lakin müxtəlif bank qoyulmaqla məh dudlaşdırılması nü mayəndəlikləri vasitəsilə qlobal və s. bu kimi təd birlərdən istifadə satış üçün təklif olunur. QDQ-lərlə olunur. ticarət həm şirkət, həm də investor- lar üçün administrativ və ticarət y Qudvil xərc lərini azaltmağa kömək edir. Goodwill Firmanın işgüzar reputasiyası y Qlobal səhm təklifi və ya onun bazar qiyməti ilə balans Global share offering dəyərinin fərqi.

Səhmlərin eyni zamanda bir y Qüvvəyə minmə günü neçə ölkənin bazarında yer ləş di- Effective date rilməsi. Səhmlərin qiymətli kağızlar üz- y Qonorant rə tənzimləyici orqanın icazə si ilə Payer for honor (payer for honour) alqı-sat qısına başlanıldığı gün. Vekselin üzərində imzası ilə təs- diq etməklə veksel məbləğinin ödə- nişinə zəmanət verən şəxs. 146 y Ləğv olunma dəyəri Liquidating value (liquidation value, residual L value, salvage value) Ləğv etmədən sonra əsas və sa it- lərin və digər aktivlərin satışından əl də olunan dəyər. y Ləğv etmə mükafatı Liquidation premium y Likvid aktiv Liquid asset Ləğv olunmuş müəssisənin (available asset, quick asset) borc ları, səhmdar kapitalı üzrə ödə- niş l əri və digər ödəmələri həyata Ehtiyac yarandığı zaman sərbəst ke çirildikdən sonra sərəncamında və rahat şəkildə nağd pul vəsaitinə qalan vəsaitlərin məcmusu. Bu çevril ən, reallaşdırıla bilən vəsait, hal da mü vafiq qanunvericilik əsa- ak tiv. Pul özlüyündə likvid aktiv sın da, adə t ən, həmin qalıq vəsaiti he sab olunur. müəs sisənin sahibləri arasında bölüşdürü lür. y Likvidant Liquidante y Ləğv etmə Hər hansı borc alan subyektə Liquidation qar şı özünün borc tələbini ləğv ed- 1) Ləğv etmə, fəaliyyətini da- ən kreditor. yandırma və s.; 2) Müqavilə müddətinin sona y Likvidat çat-ma sı, müqavilə üzrə münasi- Liquidate bət lər in başa çatdırılması; Xeyrinə hər hansı borc tələbi 3) Əsas istehsal fondların real- ləğv olunan, qüvvədən düşmüş he- laşdırılması; sab olu nan borc alan, yaxud borclu 4) Məhkəmə qərarları əsasında, ya- sub yekt. L. likvidantın qarşı sub- xud idarə heyətinin və ya tə sis çilərin yektidir. razılığı (öncədən və ya sonradan) ilə müəssisənin, təşkilatın fəaliyyətinin y Likvidator tam şəkildə dayandırılması, ləğv Liquidator (receiver) edilməsi. Dövlət mül kiyyətində ol an mü əs si sə nin likvidasiyası üzrə qə rar 1) Sığorta münasibətləri za- əsas etibarilə yüksək müvafiq döv lət manı sığorta halları üzrə dəymiş orqanı tərə fin dən verilir. zə r ərin səbəblərini həcmini ölçən 147 şəxs, sığorta şirkətinin ixtisaslaş- 2) İnvestisiyanın müddəti bi- mış işçisi; tə nədək investisiya olunmuş və- 2) Bu və ya digər iqtisadi mü- saitlərin ciddi itkiyə yol ver mə d ən na si bət zamanı hər hansı ləğvetmə qaytarılmasının mümkün olmama- pro sesini həyata ke çir məklə, rəs mi - sı ehtimalı; ləşdirməklə bağlı mü əyyən ləş di- 3) qiymətli kağızların təkrar ba- rilmiş (adətən məh kə m ə tərə findən zarda müvafiq qiymətə satılması- təyin olunmuş) hüquqi və ya fiziki nın mümkün olmaması ehtimalı. şəxs. y Likvidlik tələsi y Likvid qiymətli kağızlar Liquidity trap Liquidity securities Dövriyyədəki likvid formada 1) İnvestor tərəfindən sahibi oldu- pul kütləsinin həcminin artması, ğu qiymətli kağızları (səhmləri, is ti- uç ot faiz dərəcələrinin isə adekvat qrazları və s.) əldə etdiyindən da ha dəyişməməsi ilə müşayiət olunan yüksək dəyərə, yəni mənfəət əl d ə və ziy yət. Belə olan halda insan- etməklə reallaşdıra bilməsi im kanları, lar pul larını banklarda saxlamaq- qabiliyyəti. Başqa sözlə, qiy mətli da maraqlı olmurlar və yığımlar kağızların likvidliyi onlara ba zar investi si ya ya çevrilmir. tələbinin yüksək olmasını ifa də edir; 2) istənilən növ qiymətli kağızın y Likvidlik nağd pul vəsaitinə çevrilə bilinməsi Liquidity im kanları, qabiliyyəti. Bu zaman 1) Şirkətin, bankın və ya ölkənin gə lir liyin təmin olunması şərti tələb öhdəliklərini vaxtında yerinə yetirə ol unmur. bilməsi qabiliyyəti; y Likvidlik riski 2) Bazarın ticarətin yüksək fəallı- ğı, müxtəlif maliyyə alətlərinin, alı- Liquidity risk cı və satıcıların çoxluğu ilə xarak- 1) Hər hansı şirkətin və ya terizə olunan vəziyyəti. maliyyə qurumunun öhdəliklərini vaxtında qarşılaması üçün lazımi y LİMEAN miqdarda likvid vəsaitlərə sahib ol- London Interbank Median maması ehtimalı ilə şərtlənən risk. Average Rate (LIMEAN) Məsələn, bankın depozit sahibləri və ya kreditorların tələblərini vax- London banklararası kredit tında və lazımi dərəcədə qarşılaya bazarında şərti faiz hesablaş- bi lə c ək ma liyyə vəsaitinə (adətən, ma dərəcəsi. LİMEAN bu ba- nağd pul) sahib olmaması riski; zar üzrə hesablanan digər faiz 148 dərəcələri olan LİBİD və LİBOR dövlət borcunun limiti ayrı-ayrılıq- göstəricilərinin orta kə miy yə ti kimi da müəyyənləşdirilir. Hökumətin müəyyən olunur. müvafiq maliyyə orqanı tərəfindən bilavasitə özünün istifadəsi, yaxud y Limit (sərhəd, hədd) öz adından cəlb edərək istifadəçiyə ötürmək məq sədilə və ya dövlət Limit zəmanəti əsasında alınan kreditlərin Hədd, sərhəd, məhdudiyyət, həcmi həmin limiti aşa bilməz. (ii) nor ma və bu kimi bir sıra sinonimləri Döv lətin faktiki borc öhdəliklərinin olan bu termin maliyyə bazarların- əsas makro-iqtisadi göstəricilərə da, əsasən, hər hansı bir kəmiyyətə nis bətinin limitləşdirilməsi. Bu hal- müəyyən məhdudiyyətlər qoyul- da dövlət borcu limiti bilavasitə ma sı n ı ifadə edir. Bu baxımdan, dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyinin aşağıdakıları misal gətirmək olar: təmin olunmasına xidmət edir. Broker limiti - fond bazarında in- Müxtəlif iqtisadi nəzəriyyələrdə vestorun, müştərinin öz brokerinə döv lət borcu limiti ilə bağlı fərqli ya- bazarda əməliyyat aparmaqla bağ- naşmalar mövcuddur. Hal-hazırda lı müəyyənləşdirdiyi ən yüksək və apa rıcı beynəlxalq maliyyə institut- ən aşağı qiymət səviyyəsi. Bu limit ları (BVF, DB və s.) tərəfindən töv- brokerə investorun sahib olduğu si yə olunan normalara əsasən xari- maliyyə alətləri ilə, bir qayda ola- ci dövl ət borcunun limiti hesabat raq, həmin qiymət aralığında alqı- ilində ÜDM-nin 40%-i, əmtəə və xid - satqı əməliyyatları aparmağa im- mətlər ixracının 250%-i, xarici döv- kan verir. lət borcunun ödənişləri üzrə xərc l- Valyuta əməliyyatları limi- ərin məbləği ixracın 25%-i həc mi nə ti banka hər hansı xarici valyu- qədər qənaətbəxş hesab olunur. tada əməliyyat aparmaqla bağ- Kredit limiti – bir qrup ölkələrdə lı müəyyənləşdirilmiş hədd. Bu bankın yerləşdirdiyi kredit vəsaitl əri hədd xaricində əməliyyat qeydə ilə bağlı hədd, limit. Bu limitə gö rə al ındıqda bank müvafiq institutlar adətən hər hansı müştəri bankın şəxsi tə r əfindən sanksiya və cərimələrə vəsaitlərinin 10%-dən çox həcmdə məruz qala bilər. kredit vəsaiti əldə edə bil məz. Dövlət borcunun limiti – (i) Bir maliyyə ili ərzində dövlətin daxili y Listinq və xarici iqtisadi subyektlərdən cəlb Listing etdiyi borc vəsaitlərinin həc minin müvafiq hökumət orqanı tərəfindən 1) Fond birjasına təklif edilən müəyyənləşdirilən yuxarı həddi. qiy mətli kağızların birja ekspertləri Beləliklə, həm daxili, həm də xarici tə r ə findən keyfiyyət göstəricilərinə 149 və etibarlılıq səviyyəsinə görə qiy- y Lodinq mət ləndirilməsi; Loading 2) Səhmdar cəmiyyətin səhm- Bank tərəfindən banka təqdim lərinin birjada kotirovka olunan olu nan borc öhdəlikli qiymətli ka- səhmlərin siyahısına daxil edilməsi. ğızla rın (əsasən, köçürmə vek sel lə- rin) risklilik səviyyəsi nə z ə r ə alın- y Listinq tələbləri maqla, faiz və aksept ödə niş l ər in- Listing requirements dən əlavə haqq alınması. Fond birjalarında səhmlərin yer- ləşdirilməsi üçün listinqindən keç- mə standartları və tələbləri. Hər bir y London Banklararası Depozit fond birjasının öz listinq tələbləri var. Məsələn, bu tələblər siyahısın- Bazarında Alış Faiz Dərəcəsi da səhmdarların sayını, dövriyyədə (LİBİD) ol an səhmlərin sayını göstərmək London Interbank Bid Rate olar. (LIBID) London banklararası depozit y Listinq üçün məlumatlar bazarında bankların bir-birindən Listing particulars depo zi tə (kreditə) götürdü- yü vəsaitlərə tətbiq olunan faiz Fond birjasında listinqdən keç- dərəcəsidir. Bu faiz dərəcəsi LİBOR- mək üçün iddiaçı şirkətin özü la sıx əlaqəli olsa da (LİBİD = Lİ- haqqın da hazırlamalı və yayma- BOR – 0,25%), adə t ən, ondan baza lı olduğu ətraflı məlumatlar. Bu- faiz dərəcəsi kimi istifadə olunmur. ra ya şirkətin fəaliyyətinin əs as mə qamları, malik olduğu aktiv- lərin dəyəri, səhmlərinin və səhm- darlarının sayı, gəlirləri və s. bu y London Banklararası Təklif kimi məlumatlar aiddir. Adətən, bu üzrə Faiz Dərəcəsi (LIBOR) mə lumatlar emissiya prospektində London Interbank Offered Rate əks olunur. (LIBOR) y Listinqdən keçməmiş səhm London banklararası bazarında bank ların borclanma faizi. LİBOR Unlisted stock qısa müddətli kreditlər üzrə faiz də- Listinq tələblərinə cavab ver mə- rəcəsinin müəyyənləşdirilməsi üç - di yinə görə fond birjasında ticarət ün dünyada ən çox istifadə olunan ol unmayan səhm. faiz dərəcəsidir. 150 y Lot Lot Ticarət sövdələşməsi həcmini xa rakterizə edən minimum ölçü va- M hididir. Ticarət həcmi hər zaman tam lot ölçüsü ilə xarakterizə edilir. y LÜKSİBOR Luxembourg Interbank Offered y Maxinasiya Rate (LUXIBOR) Machination (exchange fraud) Lüksemburq pul bazarında Qanunsuz iqtisadi fəaliyyət, ma- banklararası depozit təklifinin orta liy yə fırıldaqçılığı. dərəcəsi. y Maliyyə bazarı Financial market Maliyyə münasibətləri sferasın- da alqı-satqı münasibətlərinin məc - musu. Borc bazarı, kapital bazar ı, val yuta bazarı, pul bazarı, sığorta bazarı, qiymətli kağızlar bazar ı və s. maliyyə bazarının tər kib his sə l ə- ri dir.

y Maliyyə Xidmətləri İdarəsi Financial Services Authority (FSA) Böyük Britaniyada maliyyə sek - toruna nəzarət edən dövlət or qa nı.

y Maliyyə ili Financial year 1) Hökumətin rəsmi şəkildə dövlət büdcəsinin uçotunu həyata keçirdiyi dövr. Əsas etibarilə bu dövr bir il müddətini əhatə edir, əksər ölkələrdə o cümlədən 151 Azərbaycanda təqvim ili ilə üst- y Maliyyə riskinə məruz qalma üstə düşür; Exposure 2) Maliyyə və uçot hesabatları- Debitora və ya ölkəyə verilmiş nın təqdim edildiyi standart dövr. kreditin ümumi məbləği. Defolt ha- Bu zaman maliyyə ilinin təqvim ili lında tam risk altında olmaq. Bank- ilə üst-üstə düşməsi, habelə bir il lar maliyyə riskinin qarşısını almaq müddətini əhatə etməsi əhəmiyyət məqsədi ilə hər bir borc alana bor- kəsb etmir. cun miqdarına görə məhdudiyyət qoya bilər. Ticarət əməliyyatlarında, y Maliyyə mərkəzi maliyyə riskinin yaranması təh lü - kə si bazar qiymətlərindəki də yişik- Financial centre lik lərdən gəlir güdmək və ya itki Beynəlxalq və yerli, kommersiya üç ün bir potensialdır. və dövlət maliyyə əməliyyatlarının həyata keçirilməsi üçün ölkənin y Maliyyə vasitəçiliyi əsas məkanı. Bu məkan adətən Financial intermediation ölkənin paytaxtında yerləşir. Mə- Biznes və dövl ət təşkilatları kimi sələn, Tokio, Lüksemburq, London. kapital isti fa dəçilərini və pensiya fondları və şəxsi investorlar kimi ka- y Maliyyə öhdəliyi pital tə da rükçülərini əlaqələndirən vasitəçilik fəaliyyəti. Bu ter min, Financial liability adətən, kommersiya və inves ti siya Maliyyə öhdəçiliyinə əsasən banklarının fəaliyyətlərini təs vir (i) debitorun kreditor ilə bağlanı- etmək üçün istifadə olunur. lan müqavilədə müəyyən olunan şərtlər əsasında ona ödəniş və ya y Manipulyasiya ödənişlər etməsini tələb edir və Manipulation ya (ii) iki tərəf arasında maliyyə Qiymətli kağızların qiymətinin xarakterinə malik müəyyən hüquq- sü ni olaraq qaldırılması və ya en di- ları və ya öhdəlikləri müəyyən edir. rilm əsi. Adətən qeyri-qanuni sayı l ır. Kiçik və az likvid olan şirkətlərin y Maliyyə riski səhm lərini manipulyasiya etmək, adə tən, daha asandır. Financial risk Məsələn, səhmin cari ticarət qiy- Maliyyə öhdəliyini yerinə yetir- mətindən aşağı çoxlu sayda kiçik məsi üçün şirkətin lazım olan nağd si farişlərin qoyulması investorları pul kütləsinə malik olmaması riski. şir kətlə bağlı problemlər olduğuna

152 inan dıra bilər və nəticədə kütləvi nent ləş di rilməli olan müəyyən sa tışa gətirib çıxara bilər ki, bu da məb l əğdə pul və saiti. qiy mətləri daha da aşağı salar. y Marjin ticarət y Maraq sifarişi Margin trading Indication of interest Digər qiymətli kağızları girov İnvestorlar tərəfindən yeni təklif qoy maqla brokerdən alınan borc olunan qiymətli kağızlar üçün veri- he sabına qiymətli kağızları almaq. lən sifariş. Bu, sadəcə investorun al- İnvestorlara öz vəsaitlərindən daha maq marağını göstərir və investora ar tıq mövqe götürməyə imkan ve- heç bir hüquqi səlahiyyət vermir. rir və nəticədə riski artırmış olur. Marjin səviyyəsi müxtəlif qiy- y Marja çağırışı mət li kağızlar üçün riskdən asılı Margin call ola raq fərqli ola bilər. Klirinq evi və ya broker tərə- findən, marja hesabı minimal tə l əb- y Market-meyker dən daha aşağı düşən əks-tərəfdən (bazar iştirakçısı) (mə s ələn, müştəri) əlavə vəsait tə l əbi. Market-maker İnvestor, sahib olduğu qiymətli ka ğızların dəyəri aşağı düşdükdə, Ticarətə buraxılmış qiymətli mar ja çağırışı ala bilər. Bu halda o, ka ğızların likvidliyinin artırılması ya ticarət hesabına əlavə vəsait qoy- öh də liklərini üzərinə götürmüş di- maq, ya da aktivlərinin bir hissəsini lerdir. sat maq məcburiyyətində qala bilər. y Mavi kristal (mavi fişka) y Marja hesabı səhmləri Margin account Blue chip stocks Müştərinin broker şirkətində ol- Gəlirliyi və divident ödənişləri an və ona maliyyə alətlərini kre di tə yü k sək olan etibarlı şirkətlərin almaq imkanını verən hesab; bu za- səhm ləri. Adətən, bu səhmlər sağ- man hesaba yalnız marja (müəy yən lam (yaxşı) maliyyə vəziyyətində məbləğdə pul vəsaiti) da xil edilir. olan böyük şirkətlərə aid olur. Mavi kristal səhmlər uzun müddətli və y Marja stabil artım nümayiş etdirirlər. Bu - Margin na görə də, digər səhmlərlə mü- Birja əməliyyatı üzrə təminat qayisədə mavi kristal səhmlərin də- qis min də marja hesabında depo- yəri daha az dəyişkən olurlar. 153 y Metal pullarla (qızıl və gümüş göstərilən qiymətdə qiymətli kağızı sikkə və külçə formasında) ala və ya sata bilər. investisiya Hard money investments y Məhdudlaşdırılmış qiymətli kağızlar Adətən qiymətli metal külçələr, Restricted Securities külçə sertifikatları və külçə sikkələri (xüsusilə qızılın və gümüş) forma- Qiymətli kağızlar və birjalar üz - sında qoyulan investisiyalar. rə tənzimləyici qurum tə r ə findən sər bəst alqı-satqısı məh dudlaş d ırıl- y Meydança brokeri mış qiymətli kağızlar. Floor broker y Məqsədli kredit Birja üzvü olan şirkətin müş t ə- Purpose loan rilərinin sifarişlərini birjada icra edən (special purpose credit) broker. Fond birjalarında alqı-satqı zamanı qiymətli kağızlar üzrə birba- Qiymətli kağızla təmin olunmuş şa saziş bağlayan treyder/tica rətçi. və qiymətli kağız almaq məqsədini daşıyan kredit. y Məhdud məsuliyyətli cəmiyyət (MMC) y Mənfəət marjası Limited liability company (LLC) Profit margin Bir və ya bir neçə şəxs tərəfindən Xalis mənfəətin satış və ya kapi- təsis edilən, nizamnamə kapitalı tala nisbəti. Bəzən satışdan gəlir və nizamnamə ilə müəyyənləşdirilmiş ya kapitalın gəlirliliyi kimi tanınır. miqdarda paylara bölünən cə miyyət. MMC-nin firma adında «məh dud y Mənfəət və zərər haqqında məsuliyyətli cəmiyyət» sözl əri mütləq hesabat (gəlirlər və xərclər göstərilir. MMC-nin iş tirakçıları onun haqqında hesabat) öhdəlikləri üzrə mə suliyyət daşımır Income statemen və cəmiyyət in fəaliy yəti ilə bağlı zərər üçün qoy duq la rı mayanın dəyəri həd- Şirkətin müəyyən dövrə aid gə- dində risk daşıyırlar. lirləri və xərcləri haqqında hesabat. y Məhdud sifariş y Mənfəət Limit order Profit Müştəri tərəfindən brokerə Müəssisənin mənfəəti ümumi sa- verilən sifariş növüdür. Bu sifarişlə tışdan ümumi xərclər çıxıldıqdan sonra broker ancaq göstərilən sayda və qalan məbləğdir. Mən fə ət adətən daha 154 konkret, yəni fəa liy yət dən mənfəət və və buraxılmasında əsas məqsəd xalis mən fə ət ki mi müəyyən edilir. dövriyy ədə olan pul kütləsinin tənzimlənməsi olan adlı sənədsiz y Mənfəətin reallaşdırılması dövlət qiymətli kağızlar. Profit-taking Mövcud mövqenin bağlanması y “Məsrəflər üstəgəl” vasitəsilə mənfəətin reallaşdırılma- (“maya dəyəri üsğəgəl”) sı (məsələn, payın satılması və ya prinsipi üzrə müqavilə op sionun istifadəsi). Cost plus contract y Mənfi qudvil İcraçıya müqavilə ilə icazə Negative goodwill verilən və ya başqa yolla müəyyən edilən məsrəflərin əvəzi ilə yanaşı, Şirkətin satış dəyəri ilə onun xa- həmin məsrəflərin faiz nisbətində lis aktivlərinin balans dəyəri arasın- olan əlavə məbləğin və ya sabit da yaranan mənfi fərq. məb ləğli qonorarın ödənilməsini nə z ər də tutan müqavilədir. y Mərkəzi Bank (“Banklar bankı”) y Məzənnə Central Bank (banker’s bank) Course Ölkənin bank kredit sistemində 1) Məhsulların, həmçinin qiy- hakim mövqeyə malik, digər bank- mət li ka ğızların alış və ya satış qiy- ların fəaliyyətini tənzimləyən, onla- mə ti; ra kreditlər təqdim edən, onların 2) Bir ölkənin milli pul vahidinin və saitlərini müvəqqəti cəlb edən (mil li valyutasının) başqa ölkənin mərkəzi bank. Mərkəzi bank ölkə milli pul vahidi ilə (xarici valyuta iqtisadiyyatındakı yerinə və roluna ilə) ifa də olunmuş qiyməti. görə bütün digər banklardan üstün mövqeyə malik olduğuna, eləcə də y MİBOR digər banklara mərkəzləşmiş qay- Moscow Interbank Offered Rate dada bank xidmətləri göstərdiyinə (MIBOR) görə banklar bankı adını almışdır. Moskva banklararası kredit ba- y Mərkəzi Bankın za rın da iri bank-dilerlər tərə findən qısamüddətli notları kre dit vəsaitlərin yerl əş dirilməsi üz r ə müəyyən olunan orta faiz də- Central bank notes rə c əsi. Bu göstərici kreditlərin orta Mərkəzi Banklar tərəfindən il lik dərəcələrinin orta çəkili ölçüsü bir ilədək müddətə buraxılan əsa sında hesablanır. 155 y Minimal ilkin alış və Rusiyanın 30 ən likvid səhmini Minimum initial purchase əhatə edən real zaman indeksidir. Minimal alış yeni hesab yarat- maq üçün fondun qəbul etdiyi ən y Möhtəkirlər (alverçilər) ki çik investisiya miqdarını göstərir. Speculators y Minimum qiymət dəyişikliyi Qiymət dəyişikliyindən yüksək Minimum price movement gəlir əldə etmək gözləntisilə yüksək riskli qiymətli kağızların ticarəti ilə Müqavilənin və ya qiymətli ka- məşğul olan şəxs. ğızın qiymətində mümkün olan ən kiçik dəyişiklik. y Möhtəkirlik (alverçilik) y Minoritar səhm paketi Speculation Minority interest Qiymət dəyişikliyindən yüksək Şirkətin səhmlərinin nəzarət pa- gəlir əldə etmək gözləntisilə yük- ketinə nisbətdə çox az bir his sə si nə sək riskli investisiya yatırılması sa hib olmaq. pro sesi. y Monetar aktiv y Mövqe Monetary asset Position Hesabda göstərilən miqdar üzrə Treyderlərin maliyyə aləti üzrə satıla bilən debitor hesab, nağd pul müəy yən vəziyyəti (uzun və ya vəsaiti və bank balans aktivi üçün qısa). Alınmış müəyyən valyuta nö- işlədilən ümumi termin. Maşın və vü n ün xalis həcmidir. avadanlıqlar, inventar və tez satı- lan qiymətli kağızılar kimi digər aktivlər mütləq olaraq şirkətin mü- y Mövqeni (pozisiyanı) hasibat balansında göstərilən qiy- bağlamaq mət də satılmayacaqdır. Closing a position y Moskva Banklararası Valyuta Qiymətli kağız üzrə mövcud po- və Fond Birjasının Real zisiyaya əks pozisiya götürməklə Zaman İndeksi mövcud pozisiyadan çıxmaq. INDEXCF Məsələn, uzun fyuçers mövqeyi- nə malik investor, bu pozisiya həc- Moskva Banklararası Valyuta və mində qısa pozisiya götürməklə öz Fond Birjası tərəfindən hesablanan po zisiyasını bağlaya bilər. 156 y Mövqeni açmaq y Müdaxilə (intervensiya) Taking a position Intervention Uzun və ya qısamüddətli mövqe Qiymətin, məzənnənin iqtisadi tutmaqla alqı-satqı aktı. Müddətli vasitələrlə artırılması, yaxud azal- kontraktları almaq və ya satmaq. dılması məqsədilə bu və ya digər orqan tərəfindən maliyyə bazarının y Mövqeyin saxlanması tənzimlənməsi. Müdaxilə iqtisadiy- yatın dövlət tənzimlənməsinin baş- Position keeping lıca alətlərindən biridir. Dilerin mövqeyinin daim mo- Birja müdaxiləsi - böyük həcm - nitorinq olunması və saxlanması də qiymətli kağızların satın al- üçün zəruri tədbirlər görülməsi. ın mas ı, yaxud satılması, yer ləş - dirilməsi yo lu ilə onların birja mə - y Mübadilə məzənnəsi haqqında zənnələrinin tən zim lənməsi (artı- forvard razılaşması rıl ması və ya azaldılması). Adə - tən birja intervensiyası birja da Forward exchange agreement möhtəkir əməliyyatlarının məh- (FXA) dud laşdırılması məqsədilə həya ta Törəmə valyuta maliyyə aləti ol- ke çirilir. maqla müəyyən edilmiş vaxtda bir Forvard müdaxiləsi – ölkənin valyutanın digərinə mübadiləsinin mərkəzi bankı tərəfindən forvard əvvəlcədən razılaşdırılmış məzənnə bazarında milli valyutanın nağd üzrə aparılması haqqında forvard ödənişləri nəticəsində məzənnənin müqaviləsidir. İcra vaxtı onun də- tənzimlənəsi istiqamətində aparı- yə ri müqavilə bağlandığı andakı lan əməliyyatlar. for vard məzənnəsi ilə hesablaşma “İntramarqinal” müdaxilə – Av- apa rılan andakı svop məzənnəsi ro pa valyuta sisteminə daxil ol an ara sındakı fərq əsasında müəyyən ölkələrin mərkəzi bankla rı tə r ə- olu nur. findən vahidlik prinsipi əsa sın da həya ta keçirilən valyuta müdaxiləsi. y Mübadilə olunan istiqraz Valyuta müdaxiləsi – mərkəzi Exchangeable bonds bank qismində hökumət tərəfindən valyuta bazarının tənzimlənməsi Dönərli istiqrazlara oxşardır, la- tədbirləri. Mərkəzi bank ölkənin kin emitentin paylarına bağlı deyil. val yuta birjasında xarici valyutanın Onlar artıq emitentin də sahibi ol- iri həcmdə yığılması, alınması, ya- duğu başqa şirkətdə səhmlərə mü- xud yerləşdirilməsi, satılması yolu ba dilə edilə bilirlər. ilə milli valyutanın məzənnəsini

157 tən zimləyir. Adətən, mərkəzi bank y Müddətin bitməsi bey nəlxalq maliyyə institutları, xü- (ekspirasiya) susilə də BVF tərəfindən təqdim Expiration date (expiry date) olu nan məqsədli kreditlər vasitəsilə val yuta intervensiyası həyata keçi- Opsion və ya fyuçers kontraktı- rir. İEÖ-lərdən fərqli olaraq İEOÖ nın vaxtının bitdiyi tarix və ya qüv- və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə vədə olma müddətinin başa çat ma- val yuta intervensiyasına tez-tez sı . Başqa sözlə, opsion və ya fyuçers mü ra ciət olunur. kontraktının son istifadə tarixi. Razılaşdırılmış müdaxilə – val- yuta kurslarını korrektə etmək y Müddətli birja müqaviləsi məqsədilə bir neçə Mərkəzi bankın Exchange-traded contract bir gə fəaliyyətidir. Mütəşəkkil ticarət meydançala- rında alınıb-satılan bütün növ tör ə- y Müdaxilə dəhlizi mə qiymətli kağızlar üzrə bağlanan Intervention band mü qa vi lə l ər. Dövlətin və ya Mərkəzi Bankın valyuta məzənnəsini saxlamağ a ça- y Müddətli depozit (əmanət) lışdığı ən yuxarı və ən aşağı li mit Time deposit çərçivəsidir. Əgər məzənnə çərçivə- Tələb olunanadək depozitindən dən çıxarsa, bu zaman dövlət və ya fərq li olaraq müəyyən müddətə mərkəzi bank mümkün tədbirləri açı lan depozit hesabı. görərək onu geri qaytarmağa çalı- şır. Bunlara rəsmi faiz dərəcələrinin y Müddətli müqavilə qaldırılıb- endirilməsi, valyuta ba- Fixed-term contract zar larında valyutanın alınıb-sa tıl- ma sı və s. bu kimi tədbirlər aiddir. Müəyyən müddət üçün bağla- nan və bu müddət sona çatdıqda y Müddəti keçmiş borc uzadılması və ya yenidən bağlanıl- Arrearage ma sı na dair heç bir öhdəliyin gö tü- rül mədiyi müqavilədir. 1) Ödəniş müddəti keçmiş borc məbləği. y Müəssisənin alınması 2) Müəyyən ödənişlər (kre- Purchase of enterprise dit alətləri və istiqrazlar üzrə faiz ödənişləri və ya imtiyazlı səhmlərə Müəssisənin aktivlərinə və biznes görə divident ödənişləri və s. bu əməliyyatları üzrə idarəetməyə sahib kimi digər ödənişlər) üzrə yaran- olmaq məqsədilə müəssisənin nəza- mış və ya vaxtı keçmiş borc. rət səhm paketinin əldə edil məsi. 158 y Müflisləşmə (iflas) y Mükafat (premiya) Bankruptcy Premium Müəssisə və ya şəxsin kreditor- Adətən, nəyinsə nominal qiym ə- larına olan borcunu ödəyə bilmə- tindən yuxarı qiymətə ticarət olun- mə si ilə əlaqədar hüquqi proses. masını ifadə edir. Qiymətli kağızlar Bu proses zamanı debitorun aktiv- bazarında bu anlayış səhm və istiq- ləri qiymətləndirilir və borcla rın razların nominal qiymətindən artıq ödənilməsinə yönəldilir. Mü flis ləş- satıldığı məbləği ifadə edir. Eyni mə prosesi tam bitdikdə de bi torun zamanda opsion alıcısının satıcıya borcları tam ödənilir. Müflis ləşmə ödədiyi məbləğ də mükafat adlanır. prosesi debitorun tə şəb bü sü ilə (ək- sər hallarda) və ya kreditorun adı n- y Müqavilə (emissiya müqaviləsi dan başlanır. Indenture 1) Tərəf-müqabillərin imzaları y Mühasibat yazılışı və möhürlə təsdiq olunmuş mü- qavilə sənədi; (hesabaalma) 2) Qiymətli kağızların emitenti Book entry (accounting entry) ilə investorlar arasında bağlanan və Emitent tərəfindən qiymətli ka- razılaşdırılmış emissiya şərtlərini ğızların qeydə alınması. Bu, adə- əks etdirən yazılı müqavilə. tən, kompüterl əşdirilmiş formada baş verir ki, bu da sənədləşməni və y Müqayisə üsulu xərcləri az al dır və mülkiyyət hüqu- Comparables method qunun ötü rül məsi prosesini asan- Cari aktivin dəyərləndiril məsin- laşdırır. də (o cümlədən ilkin yerləşdirilən qiy mətli kağızların qiymətinin müəy yənləşdirilməsində) təzəlikdə y Mühüm iştirak payı sa tıl mış oxşar (müqayisə oluna bi- Considerable proportion lən) aktivlərin (qiymətli kağızlar ın) Səhmdar kapitalının və ya səs- istifadə edilməsi üsulu. Bu za man ver mə hüququnun 10 və ya da ha müqayisə olunan aktivlərə oxşar- çox faizini təşkil edən, yaxud mü- lar deyilir. Müqayisə üsulun dan qavilə əsasında iştirakçısı ol duğ u şir kətlərin cari dəyərinin qiy mət- hü quqi şəxsin qərarlarının qə bul lən dirilməsində də istifadə olunur. edil məsinə mühüm təsir gös tər mə- Bu zaman oxşarlar kimi müva fiq yə imkan verən paya birbaşa və ya sahədə fəaliyyət göstərən, gə lirləri, do layı yolla sahiblik. aktivləri, artım tempi və di gər bu

159 kimi göstəriciləri qiym ət lən dirilən şirkətlə müqayisə ol una bi lən şir- kətlər götürülür. y Mürəkkəb faizin N hesablanması Compounding İnvestisiyanın dəyərinin mürək- kəb faiz mexanizminə əsasən y Nağd hesablaşma ekspo nen sial artması. Cash settlement y Müsbət sahibolma Bəzi fyuçerslər və opsionlar üzrə Positive carry mövqelərin baza aktivinin çatdırıl- ması yolu ilə deyil, nağd pul va si- Aktivin gətirdiyi gəlirin ona sa- təsilə bağlanılması. hibliyə, saxlanmasına və ya birja da Baza aktivinə sahib olmaq istə- mövqeyin maliyyələşməsinə gö rə mə y ən satıcılar üçün nəğd hesablaş- çəkilən xərclərin cəmindən çox ol- ma fyuçers və opsion əməliyyatları duğu hal. Mənfi sahibolma isə bu- ke çirmək üçün daha əlverişli üsul- nun tərsidir. dur. y Müstəqil broker y Nağd ödəniş Independent broker Payment in cash (cash payment) Aktivliyin çox olduğu dövrlərdə 1) Bir iqtisadi subyektdən digə- ticarət zalında digər üzvlərin sifa- rinə nağd şəkildə təqdim edilən riş l ərini vasitəsiz olaraq yerinə ye- ödə niş əməliyyatı. Bu halda məbləğ ti rən broker. müəssisənin, təşkilatın hesabına de yil, nağd pul nişanları şəklində y Müstəsna hüquq kassas ına daxil olur. Əsasən nağd Preemptive right he sablaşma fiziki şəxslər arasın- (pre-emptive rights) da əm təə və xidmətlər bazarında geniş istifadə olunur. Bank siste- Cari səhmdarların şirkətin gələ- mi yüksək inkişaf etmiş ölkələrdə cək də buraxacağı səhmləri ilkin al- ümumi hesablaşmaların çox az maq hüququ. hissəsi nağd formada həyata keçi- rilir. 2) Fond birjasında qiymətli kağızla rın alqı-satqısının nağd for- 160 mada hə yata keçirilməsi. Bu hal- qısa müddətli dövlət istiqrazları, da ödəniş qısa müddətdə həyata pul bazarı alətləri. keçirilməklə maliyyə aləti alıcıya – investora və ya fond vasitəçisinə təqdim edilir. y Nağd pul formasında divident 3) Xarici valyuta ticarətində (pul dividenti) əmə liy yatların nağd formada və qısa müdd ət ərzində həyata ke- Cash dividend çirilməsi. Bu əməliyyat spot əmə- Şirkətin səhmdarlarına nağd pul liyyatı adlanır. formasında ödənilən divident. y Nağd pul axını (pul vəsaitləri axını) y Nağd pula satış Cash flow (dərhal ödəniş əsasında satış) Cash sale İqtisadi subyektə, o cümlədən müəssisə və təşkilata və ya iqti- Fond birjasının meydançasında sadi subyektdən başqa bir iqtisa- qiymətli kağızların eyni gündə çat- di subyektə nəğd pul ödənişləri. dırmasını tələb edən saziş. Adi fond Adətən müəyyən dövr ərzində ticarətində, satıcı qiymətli kağızları müəssisədən nağd pul axını üçüncü iş günündə çatdırmalıdır. İs- əmək haqqı ödənişləri, investisi- tiqrazlar ticarət baş verdikdən sonra ya qoyuluşu, vergi ödənişi, divi- növbəti gündə çatdırılmalıdır. dent verilməsi ilə bağlı nağd pul ödənişlərinin məc musunu təşkil edir. Müəssisədə kon kret layihə üzrə nağd pul axını əsas etibarilə y NASD (Qiymətli Kağızlar vergi ödənişləri və istismar üzrə Dilerlərin Milli xərclərinə əsasən hesablanır. Assosiasiyası) NASD (National Association of Securities Dealers) y Nağd pul ekvivalenti (pul vəsaitləri ekvivalenti, Nasdaq fond birjasının və birja- pul ekvivalenti) dan kənar qiymətli ka ğızlar bazarı- nın fəaliyyətinin tən zimlənəsi üçün Cash equivalent məsul olan özü nütənzimləyən Nağd pula asanlıqla çevrilə bilən təşkilat. O, həm çinin, investisiya aktiv. Bu cürə aktivlərin müddəti 3 üzrə mütə x əs sislər üçün qəbul im- aydan artıq olmur. Məsələn, ABŞ tahanlarını keçirir. 161 y NASDAQ (Qiymətli Kağızlar kun tələb və öhdəliklərinin müəy- üzrə Dilerlərin Milli Assosia- yən edilməsi. siyasının Avtomatlaşdırılmış Kotirovkası) y Neytral NASDAQ (National Association Neutral of Securities Dealers Automated Nə yüksəlmə nə də enmə meyili Quotations) olmayan investisiya qoyuluşu fiki- ridir. Fərdi səhm üçün neytral fikir Broker və dilerləri birjadan kə- ümu miyyətlə səhmin alınıb satıl- nar satılan kotirovka qiymətləri ilə mamasını göstərir. təmin edən avtomatlaşdırılmış mə- lumat şəbəkəsi. y Nəzarət (majoritar) səhm y NASDAQ Toplu İndeksi paketi NASDAQ Composite Majority interest Qiymətli kağızlar üzrə dilerlərin Şirkətin səsvermə hüququna ma- Milli Assosiasiyasında listinqdə ol- lik səhmlərinin onun fəaliyyətinə an bütün şirkətlərin səhmlərinin nəzarət etməyə imkan verən hissəsi. mə z ənnələri haqqında məlumatlar Adətən, hesab olunur ki, şirkətin əsa sında hesablanan kapitallaşma fəaliyyətinə nəzarət etmək üçün üzrə çəkili indeks. onun səhmlərinin yarıdan çoxuna sahib olmaq lazımdır. Lakin şirkətin y Neofit səhmləri xırda hissələrlə çoxlu sayda Neophyte səhmdarlar arasında bölündüyü hal- larda effektiv nəzarət üçün 20-30%- 1) Hər hansı fəaliyyətlə yenicə də kifayət edə bilər. məş ğul olan şəxs; 2) Qiymətli kağızlar bazarında y Nəzəri (şərti) istiqrazlar ye ni cə tədavülə buraxılan maliyyə Notional bonds alə ti (səhm, istiqraz və s.); 3) Yeni yaranan bank. İstiqrazlar üzrə müddətli mü qa- vil ələr bağlanarkən əsas kimi qəbul y Nettinq edilən hipotetik ödəmə müddətinə, Netting kupon (faiz) ödənişinə və digər şərt- lərə malik standartlaşdırılmış nəzəri Qiymətli kağızlarla bağlanmış (xəyali) istiqraz. Hər bir birjanın stan- əqdlər üzrə eyni tipli qarşılıqlı tələb dart istiqraz haqqında öz anlayışı və öhdəliklərin əvəzləşdirilməsi və real istiqrazların nəzəri standarta yolu ilə klirinq iştirakçılarının ye- konvertə qaydaları ola bilər. 162 y Nikei 225 fond indeksi dılması məq sədilə buraxılır və keçmiş Nikkei 225 borcun aşağ ı faiz dərəcəsinə və ya uzun ödəniş müddətinə malik yeni Yaponiyanın 225 ən iri şirkət- nominal istiqraz ilə dəyişdirilə bilməsi lərinin Tokio Fond Birjasındakı üç ün alternativ imkan yaradır. səhm lərinin indeksi. y Nominal qiymətləndirmə y Nominal dəyərsiz (kotirovka) No par value Nominal quotation Heç bir nominalı olmadan bu- Qiymətli kağızın dəyərini gös- raxılan səhmlər. Nominal dəyər tərmək üçün (əməliyyat həyata ke- təmsil etdikləri satış dəyərinə və çirm ək məqsədi ilə deyil) qeyd olu- ya baza aktivlərinə heç bir aidiyyə- nan qiymət. ti olmayan səhmlərin nomi nal və ya üzərində göstərilən də y əridir. y Nominal Səhmin dəyərinin nominal dəyərdən aşağı düşməsi kimi xoşag əlməz Nominal hallarda nominal dəyərli səhmlər Qiymətli kağızın, kağız pulun, səhmdarlara qarşı məsu liy y ətin ya- yaxud sikkənin üzərində göstərilən ranması imkanının qarşı s ı n ı almır. dəyəri, ilkin dəyəri. Qiymətli ka- ğızın nominal dəyəri, adətən, onun y Nominal faiz dərəcəsi bazar də yərindən fərqli olur. Bazar Nominal interest rates dəyəri nominal dəyərdən yuxarı olan qiymətli kağızlar acio (ajio), İnflyasiya nəzərə alınmadan he- əks halda isə disacio (disajio) adla- sablanmamış cari faiz dərəcəsi. nır. Bir sıra ölkələrdə (Kanada, ABŞ İnflyasiya nəzərə alındıqda no- və s.) qiymətli kağızların nominal minal faiz dərəcəsindən real faiz dəyəri göstərilmədən emissiya olu- də r əcəsini əldə etmək olar: na bilər. Bəzi ölkələrdə isə qiymətli (1 + r)(1 + i) = (1 + R) kağızın minimum no mi nal dəyəri R – nominal faiz dərəcəsi müvafiq qanunvericilik əsasında r – real faiz dərəcəsi müəyyənləşdirilir. i – inflyasiya səviyyəsi. y Nominal istiqraz y Normal (müsbət) gəlirlik Par bond əyrisi Normal yield curve Nominal dəyəri ilə yerləşdirilən və ya təkrar bazarda satılan istiqraz. Eyni kredit keyfiyyətinə malik Adətən, belə istiqrazlar borcun azal- qısamüddətli borc alətlərinin uz un 163 müddətli borc alətlərindən daha y NYSE (Nyu York Fond aşa ğı gəlirliliyə malik olduğu gə- Birjasının Toplu İndeksi) lirlilik əyrisi. Bu mənfəət əyrisinə NYSE Composite Index yu xarı qalxma meyili verir. Bu gəlirlilik əyrisinin ən çox müşahidə Nyu-York fond birjasında özl ə- edi lən formasıdır. Bəzən «müsbət rinin qiymətli kağızlarını qey diy- gəlirlilik əyrisi» də adlandırılır. yatdan keçirmiş bü tün şir kətlərin səhmlərinin mə z ən nə l ərinin dəyiş- məsinin bazar dəyəri ilə çəkili y Normal bazar həcmi göstəricisi. Bu göstərici dollarla Normal market size ifa də olunur. Nyu-York fond birja- sında opsion və fyuçerslərlə əmə- 1991-ci ildən etibarən səhmlərin liyyatlar bu indeks əsasında həyata alfa, beta, qamma və delta kimi kate- keçirilir. qoriyalara bölünməsi sistemini əvəz edən yeni təsnifat sistemidir. Bu sis- y Nyu York Fond Birjası tem hər bir qiymətli kağız üçün nor- New York Stock Exchange mal sayılan satış həcmi n ə əsaslanan (NYSE) 12 kateqoriyadan iba rətdir. ABŞ-ın Nyu York şəhərində yer- ləşən və bazar kapitallaşmasına gö- y Notifikasiya rə dünyanın ən böyük səhm birja sı. Notification y Nyu York Fyuçers Birjası Vekselin sahibi tərəfindən borc məbləğinin ödənilməməsi, veksel New York Futures Exchange öhdəliyinin icra edilməməsi bar ə- (NYFE) sində indossanta, vekseli təq dim Xəzinə istiqrazı fyuçersləri və edən şəxsə göndərilən rəsmi xə- bə zi valyuta fyuçersləri üzrə ti ca rə- bər darlıq və ya təqdim edilən xə- tin aparıldığı birja. bərdarlıq məktubu. y Növbədənkənar (fövqəladə) ümumi yığıncaq Extraordinary general meeting Səhmdarların birləşmə və kapi- tal artımı kimi fövqəladə məqsədlər üçün çağırılan növbədənkənar ümumi iclası. 164 y Opsion mükafatı Option premium Opsiona görə ödənilən məbləğ. O Baza aktivinin qiyməti və opsionun müddətindən asılıdır.

y Opsion növü Option type y Ofşor fond Offshore fund Opsionun 2 növü var: “Koll” (almaq hüququ verir) və “Put” (sat- Ofşor zonada (məs., Kayman maq hüququ verir). Adaları) qeydiyyatdan keçmiş in- vestisiya fondu. Ofşor zonalarda tənzimləmə və vergi səviyyəsi daha y Opsion sahibi aşağı olduğu üçün fondları özlərinə Option holder cəlb edə bilir. Opsionu almış lakin onu icra y Opsion dividenti etməmiş və satmamış şəxs. Həm- çinin, opsionun alıcısı da adla nır. Optional dividend Həm pul və həmdə səhm forma- sında ödənilə bilən divident. Səhm- y Opsion seriyası da rın seçim imkanı var. Option series Müəyyən qiymətli kağız üzrə y Opsion klirinq şirkəti eyni qiymətə və eyni müddətə ma- Options clearing corporation lik bir sinifə aid olan (məsələn, bü- Birjada fond opsionları üzrə kli- tün “Put” opsionları) opsionlar. rinq hesablaşmaları ilə məşğul olan şirkət. Bu şirkət opsionların icrası- y Opsion spred na təmanət da verir. “Koll” opsion- Option spread ları alıcıları öz opsionlarının icrası zamanı şirkətdən onlara məxsus Bir maliyyə alətinə eyni za- qiymətli kağızları alırlar və analoji manda iki opsionun alınması və olaraq, “Put” opsionlarının alıcıları, satılma sı. Bu zaman alınan və satı- opsionlarının icrası zamanı onlara lan op si onlar ya fərqli qiymətlərə, məxsus qiym ət li kağızları şirkətə ya da fərqli icra müddətlərinə ma- satırlar. lik olur. 165 y Opsion strategiyaları asılı olaraq, hansı aktivi satıb və ya Option strategies alacağı öhdəliyini öz üzərinə gö- türür. Opsion satıcısı aktivi bazar Hedcinq və ya spekulyasiya qiymətlərindən aşağı qiymətə al- məqsədilə “Koll” və “Put” opsion- maq və aktivi bazar qiymətlərindən larının kombinasiyasından istifadə yuxarı qiymətə satmaq öhdəliyini edilməsi. Məsələn, straddle, strangle. öz üzərinə götürür. Məsələn, “Koll” opsionunda, əgər opsion sa- y Opsion hibi opsionu icra etməyi qərara alır- Option sa, opsion satıcısı opsion sahibinə Opsion sahibinə müəyyən edil- əsas aktivi satmalıdır. Əgər op- miş tarixdə müəyyən baza aktivi- sion satıcısı əsas aktivlə əlaqədar nin əvvəlcədən razılaşdırılmış qiy- uz unmüddətli mövqeyə malik mətlərlə almaq və ya satmaq hüqu- deyilsə, o mövqeni satmaq üçün ilk qunu ifadə edən qiymətli kağız . növbədə əldə etməli və müqaviləni yerinə yetirməlidir. y Opsionun daxili (real) dəyəri Intrinsic value y Order klauzulası Order clause Opsionun icra (istifadə) qiyməti ilə baza aktivlərinin cari qiyməti Sənəddə benefisiarın adından arasında fərq. “Pulla olan” opsion- sonra xüsusi qeydin yazılması ilə lar üçün müsbətdir, “pulsuz olan” köçürülməsi və ya alqı-satqısının opsionlar üçün mənfidir, “pulda indossament vasitəsilə aparılması olan” opsionlar üçün isə sıfırdır. mümkün olan qiymətli kağız, order. Bu zaman klauzula vasitəsilə həmin maliyyə aləti tapşırıq vasitəsinə çev- y Opsionun istifadəsi (icrası) rilir. Ön cədən tapşırıq məqsədilə ya- Exercise of option zılmış hüquqi vasitələrdə klauzula Opsion satıcısının müqavilənin qeydinin aparılması vacib deyildir. şərtlərini yerinə yetirmək məqsədi Çünki, bu qiymətli kağızlar həmin ilə opsion sahibi tərəfindən görülən qeyd olmadan da indossament tədbirlər. hüqu qu na malikdir. y Opsionun satıcısı y Orta cəmi aktivlər Option writer Average total assets Opsion müqaviləsi ilə satışı hə- İki illik dövr ərzində cəmi aktiv- ya ta keçirən şəxsdir. Opsion satı- lə rin orta göstəricisi. Bu göstərici cısı opsion sahibinin qərarından aşa ğıdakı kimi hesablanır: 166 Tam aktivlər (cari il) + Tam ak- çirilir, faiz dərəcələrinin aşağı tiv lər (əvvəlki il) ÷ 2. düşməsi və ya yüksəlməsi üçün bö- yük imkanlar yaradır və portfeldə y Orta çəkili bazar indeksi öhdəliklərin icrasına təsir göstərir. Market-value weighted index Əgər faiz dərəcələri yüksələrsə is tiqrazların dəyəri azalır, çün- Hər bir aktivin kapitallaşma ki bazarda daha çox marağı (fai- səviyyəsi ilə ölçüldüyü fond indek- zi) ödəyən və buna görə də daha si. Kapitallaşma üzrə qiymətlən di- cazibədar istiqrazlar mövcuddur. ri lən indeks də adlanır. y Orta çəkili kupon Weighted average coupon y Ortalama (averaj) Averaging Girovların birləşməsində (ho- vuzunda) orta kupondur ( faiz 1) Müəyyən dövr ərzində eyni ödənişi). Orta çəkili kupon hər buraxılışdan olan və məzənnələri ayın sonunda girovun verilməmiş sabit olmayan səhmlərin orta alış əsas balansının kupon dərəcəsini qiymətini aşağı salmaq məqsədilə çəkmək vasitəsi ilə hesablanır. onların davamlı olaraq alınıb-sa tıl- Orta çəki hesablamasında, hər masından ibarət olan birja oyunu bir qeyd edilmiş girovun əsas ba- strategiyası; lansı çəki faktoru kimi istifadə 2) Treyderin portfelində olan edilir. qiymətli kağızların orta qiymət nisbətini optimallaşdırılması məq- y Orta çəkili ödəmə müddəti sə di ilə onların birja dəyərində baş verən dəyişikliklər (artma və Weighted average maturity azalma) nəzərə alınmaqla müvafiq Sərmayə kimi portfelə qoyu- qiy mət li kağızlardan əlavə olaraq lan dollar miqdarına uyğun olaraq alınma sı strategiyası; çəkilmiş, portfeldə olan aktivlərin 3) Qiymətli kağızların və ya ödəniş vaxtının çatması üçün lazım əmtəələrin qiymətləri aşağı düşər- olan orta vaxt. Orta çəkili ödəmə kən qiymətli kağızlar portfelinin müddəti qarışıq gəlir portfellərinin və ya əmtəə ehtiyatlarının orta alış faiz dərəcə dəyişikliklərinə olan qiymətini aşağı salmaq məqsədilə həssaslığını ölçür. Daha uzun orta əlavə alışların həyata keçirilməsi; çəkili ödəmə müddətli portfellər 4) Müəyyən göstəricinin faiz dərəcələrində baş verən də- (məsələn, gəlir, xərc, faiz dərəcəsi yişikliklərə çox həssasdır, çünki və s.) müəy yən dövrlər (aylar, daha uzun öhdəliklər həyata ke- rublər, illər) üzrə orta kəmiyyəti. 167 y Ortamüddətli istiqraz Medium-term bond Dövriyyə müddəti 1 ildən 3 ilə- dək olan istiqrazlar. Þ y Overbout Overbought

Müəyyən zaman ərzində bazara y “Ödə və apar” ticarəti məhsulun, aktivin daxil olmaması Cash and carry trade (məqsədli və ya məqsədsiz şəkildə), yaxud yüksək tələb nətic əsində Bax: Baza ticarəti. qiymətin ciddi şəkildə qalxmas ı vəziyyəti. Bu ifadə daha çox qiymətli y Ödəmə müddəti (ödəniş vaxtı) kağızlar bazarında işlədilir. Maturity 1) Borcun son ödəniş tarixi; y Overnayt 2) Borc qiymətli kağızları üzrə Overnight öh dəliyin müddəti, əsas borc 1) Növbəti bank günü ödənilməli məbl ə ğin in, toplanmış və son faiz olan banklararası qısamüddətli kre- gəlirinin ödənildiyi tarix. dit müqaviləsi. y Ödəmə nisbəti 2) Kontrakt günündən sonra- kı birinci iş günü həyata keçiril- Payout ratio miş xarici valyuta mübadiləsi üzrə Gəlirin səhmdarlara divident əməliyyat. şək lində ödənilən hissəsini əks edir. 3) Bir iş günü ərzində aparılmış Ödəmə nisbəti = Divident/Xalis ma liyyə əməliyyatları. Hesabatlar- gəlir da overnayt, adətən, ON kimi ifadə Ödəmə nisbətinin aşağı olması olunur. şirkətin mənfəətini divident forma- sında ödəmə yerinə saxlamaq (mə- y Oversold sələn, investisiya məqsədilə) istə yi- Oversold ni göstərir. Bazara qısa zaman ərzində bö- y Ödəmə zamanı gəlirlilik yük həcmdə məhsulun, aktivin daxil olması, dolması nəticəsində Redemption yield (yield to qiymətin ciddi şəkildə düşməsi maturity) vəziyyəti. Bu ifadə daha çox qiy- Borc qiymətli kağızların ödəmə mətli kağızlar bazarında işlə dilir. zamanı gəlirliliyi. 168 y Ödənilmiş kapital ya digər maliyyə-kredit institutu. Paid-up capital Sərbəst üzən faiz dərəcəsinə malik notlar üzrə ödəyici agent hər rübdə Ödənilmiş kapital ödənişdə tam əvvəlcədən müəyyən olunmuş gün- nominal dəyəri ald ığı şirkət tərə- dəki baza faiz dərəcəsi əsasında sabit findən buraxılan səhm lərə əsas- gəlir səviyyəsini də müəyyən edir. lanır. y Öhdəliyin bağlanma qiyməti y Ödəniş qabiliyyəti olmayan (gerialma qiyməti) Insolvent Redemption price Öhdəliyini yerinə yetirə bil mə- Borc qiymətli kağızlarının və yən borclu. im tiyazlı səhmlərin emitenti tə r ə- findən onların müddəti bitdiyi vaxt y Ödəniş müddəti çatmış veksel və ya vaxtından əvvəl geri al ın - Due bill dığı qiymət. Gerialma qiyməti borc Ödəniş müddəti çatdığına görə qiymətli kağızının nominalı ilə nə- ödə n i şə təqdim olunmalı olan veksel. zərdə tutulmuş mükafatın cə mi nə bə rabər olur. y Ödənişə qarşı tədarük (ÖQT) y Öhdəliyin bağlanması Delivery versus payment (DVP) (geri alma ödənişi) Qiymətli kağızların tədarükü nün Redemption yalnız alıcı tərəfindən sat ı c ı n ın pul hesabına müvafiq məb ləğ köçürül- Borc qiymətli kağızlarının emi- dük dən sonra həya ta keçirilməsini tenti tərəfindən müddəti bitdiyi nə z ərdə tutan ti ca rət mexanizmi. vaxt həmin qiymətli kağızları geri Baş qa sözlə, qiy mətli kağızların alınması və investorun qiymətli ka- təda rükü ilə nəğd ödənişin eyni ğıza ödədiyi nominal dəyərin qay- vaxtda həyata keçirilməsi. tarılması. y “Öküz” bazarı y Ödəyici agent Bull market Paying agent Qiymətlərin uzun müddət ər- Səhmdarlara dividentlərin, istiq- zin də yüksəlişi müşahidə olunan raz sahiblərinə isə əsas məbl əğlərin bazar. Öküz bazarının göstəriciləri və faizlərin ödənişini müəyy ən optimizm, investor inamının yük- haqq əvəzində bu səhm və istiqraz- sək olması və qiymətlərin qalx ma- ları buraxanla rın adından və onla- sının gələcəkdə də davam edə c əyi rın hesabına həyata keçirən bank və gözləntiləridir. 169 y “Öküzlər” əsaslandığı baza qiymətli kağızı- Bull nı əvvəlcədən təsbit olunmuş icra qiymətinə satmağa (“Koll” opsionu Bazarda müəyyən qiymətli ka- halında) və ya almağa (“Put” opsi- ğızların qiymətlərinin və ya ümu- onu halında). milikdə qiymətlərin qalxacağına 3) İlkin sahibinin razılığı ilə svop ina nan və bundan yararlanmağa üzrə müqavilənin satılması. ça lışan bazar oyunçuları. 4) Qiymətli kağızın üzərində ona sahiblik hüququnun başqa y “Ölü pişiyin sıçrayışı” şəxsə keçməsi haqqında ötürücü Dead cat bounce qeydlər edilməsi. Maliyyə alətinin qiymətində və ya ümumilikdə bazarda qiy mət_lə- y Ötürülmüş divident rin uzun müddət davam edən dü- Passed dividend şüşündən sonra birdən baş verən artım. Adətən, belə hal mövqelərin Direktorlar şurasının qərarı ilə qısa qapanması nəticəsində baş ver- əvvəlcədən planlaşdırılmış və ya di yindən qısamüddətli xarakterə müəy y ən edilmiş dövrdə ödə nil- malik olur və düşmə meyilinin art- mə miş divident. ma meyili ilə əvəz olunması demək deyildir. y Özəl investisiya şirkəti y Ön ofis Private equity firm Front office Biznesi genişləndirmək üçün ma liy yə vəsaitinə ehtiyacı olan özəl Şirkətdə müştərilərlə təmasda şir kət lərə investisiya edən şirkət. olan departamentlər – marketinq, İnvestor şirkət üstünlük təşkil edən sa tış, xidmət kimi bölmələr. pa yı alır və idarə heyətində iştirak y Ötürmə (satma, həvalə etmə) edir. Assignment y Özəlləşdirmə çeki 1) Bir şəxsin ona məxsus müəy- Voucher yən hüquqları və ya əmlakı başqa şəx sə ötürməsi (satması, həvalə et- Özəlləşdirmə islahatı zamanı mə si). döv l ət tərəfindən emissiya edilən, 2) Opsion satıcısının opsionun hər bir ölkə vətəndaşına paylanan, sahibinin öz hüquqlarını istifadə və t əndaşların özəlləşdirilən dövlət etmək niyyətini əks etdirən bildi- əm lakında payını təsdiq edən riş alması nəticəsində opsionun qiymətli kağız. 170 İki və ya daha çox valyutaların konkret müəyyənləşdirilmiş əmtəə və xidmətləri almaq qabiliy y ətinə gö rə müqayisə əsasında müəy- P yən ləşən paritet alıcılıq qabiliyyəti pari teti adlanır.

y Passiv idarəetmə Passive management y Paket (blok) ticarəti Block trading Verilmiş bazar, yaxud sektorun strukturunun elə şəkildə nəzərə Adətən institusional investorlar alınmasına yönəldilmiş investisiya tərəfindən aparılan böyük həcmli strategiyasıdır ki, bu investorun alqı-satqı əməliyyatları. Beynəlxalq gəlir və risk xarakteristikalarına uy- təcrübədə, adətən, 10 min səhm və ğun gəlsin. İnvestisiya portfelinin o ya 200 min ABŞ dolları dəyərində şəkildə idarə edilməsidir ki, bu za- is tiqraz üzrə sabit dəyərli alqı-satqı man investor portfelin strukturunu pa ket (blok) ticarəti sayılır. hər hansı bazar indeksinin struktu- runa uyğun formalaşdırır və portfe- y Paket (blok, qiymətli kağızlar lin strukturunun aktiv korreksiyası toplusu) yolu ilə verilmiş indeksə uyğun Block gələn gəlirlilikdən yüksək gəlirlilik Böyük miqdarda təklif edilmiş əldə etməyə çalışmır. və ya satılmış səhmlər və ya böyük dəyərə malik istiqrazlar. Bir qay- y Passiv da olaraq, sayı 10 000 paydan çox Passive olan səhmlər və dəyəri 200 000 ABŞ dolla rından daha çox olan istiqraz- 1) Müəssisənin mühasibat uçotu lar blo ka alınmış kimi göstərilir. ba lan sının bir hissəsi; 2) İnvestorun investisiya qoydu- y Paritet ğu müəssisənin idarə edilməsində Parity fəal iştrak etmədiyi vəziyyət.

1) Qiymətli kağızların ba- y Pay almaq zar dəyəri ilə nominal dəyərinin Takedown bərabər olma sı vəziyyəti; 2) Tərəflərin bərabərliyi, uyğun İlkin bazarda qiymətli kağızların vəziyyəti. bir hissəsini almaq və qəbul etmək. 171 y Pay investisiya fondu (PİF) y Portfel investisiya Unit investment trust Portfolio investment Ayrı-ayrı xırda sahibkarlar Divident və faizdən və kapita- tərəfindən etibarlılıq əsasında ka- lın artımından gəlir əldə edilməsi pitalın investisiya fondu şəklində məqsədilə qiymətli kağızlara, o birləşdirilməsi nəticəsində yaranan cümlədən səhmlərə, istiqrazlara, investisiya fondu (trastı). veksellərə, xəzinə bonlarına, kö- çürmə depozit sertifikatlarına, bank y Pay qiymətli kağızı akseptlərinə və s.-yə yatırılan inves- Equity security tisiya. Birbaşa investisiyalardan (real aktivlərə və digər müəssisə üzərində Şirkətin xüsusi kapitalına pay idarə etməni əldə etmək və almaq qo yu luşunu təsdiq edən qiy mətli üçün qiymətli kağızlara yatırılan in- kağız. Sadə və imtiyazlı səhm lər, vestisiyalardan) fərqli olaraq port- səhm varrantı və s. belə qiymətli fel investisiya qoyuluşlarının əsas kağız nümunələridir. məqsədi passiv gəlir əldə etməkdir. y Pip (pips) Fond bazarının inkişaf etdiyi öl- Pip kələrdə ümumi investisiyaların bö- yük hissəsi portfel investisiyaların Valyuta məzənnəsində ən mi- payına düşür. nimal dəyişikliyi əks edən anlayış. Adətən, 0.01%-ə bərabərdir. y Portfel meneceri Məsələn, USD/CAD valyuta Portfolio manager cütlüyü (ABŞ dolları/Kanada dol- ları) ən az 0.0001 ABŞ dolları qədər İnvestor adından onun investi- dəyişə bilər. siya portfelini idarə edən maliyyə məsləhətçisi. Fonda investisiya za- y Piramida sxemi (Ponzi sxemi) ma nı nəzərə alınacaq ən önəmli Pyramid scheme (Ponzi scheme) fak torlardan biridir. Yüksək gəlirlilik vəd edən alda- y Portfel dıcı (fırıldaqçı) investisiya sxemi. Portfolio Bu gəlir əsaslandırılmış investi- yalardan deyil, yeni investorların İnvestorun maliyyə alətləri vəsaitlərindən əldə edilir. Köhnə dəsti. Portfel birbaşa olaraq inves- investorlara vəsait ödəmək üçün torlar tərəfindən və ya maliyyə yeni investorların sayı kifayət qədər vasitəçiləri tərəfindən qurula bilər. olmadıqda sistem dağılır. Ponzi Portfelin qurulması zamanı in- sxemi kimi də məlumdur. vestor gəlirlikdən əlavə riskə də 172 fikir verməlidir. Portfelin ümumi y Problemli qiymətli kağızlar riskini azaltmaq məqsədilə diversi- Distressed securities fikasiyadan istifadə olunur. Hal hazırda müflisləşmə pro- Az risk tələb edən investorlar- sesində olan və ya müflislik ehti- ın portfelləri adətən sabit gə- ma lı böyük olan müəssisələrin qiy- lir li qiymətli kağızlar və pul mətli kağızları ekvivalentlərindən, yüksək risklə Bu hal adətən müəssisələrin ma- yüksək gəlir etmək istəyən inves- liy yə öhdəliklərini qarşılaya bil- torların portfelləri isə səhmlər, məməsi ilə nəticələnir. Nəticədə, deri vativlər və alternativ investisi- bu kimi şirkətlərin qiymətli kağız- yalardan ibarət olur. larının dəyərində ciddi azalma mü- y Portfelin formalaşdırılması şa hidə olunur. Book-building y Problemli şirkətlərin borcu Emitentlə müqavilə bağlama- Distressed debt mış dan əvvəl anderrayter tərəfin- dən yeni buraxılış qiymətli kağız- Hal hazırda müflisləşmə pro- lara tələbi öyrənmək və optimal sesində olan və ya müflislik ehti- qiyməti müəyyənləşdirmək üçün malı böyük olan müəssisələr tə- potensial alıcılardan nə qədər qiy- rəfindən əldə olunmuş borc. Bu mətli kağız almaq arzunda ol- hal, adətən, müflisləşmə əsnasında duq ları və onları hansı qiymətə olan şirkətlərin öz borclarını qay- al maq istədikləri barəsində ilkin tara bilməməsi ilə nəticələnir və sifarişlərin toplanaraq müvafiq ki- nəticədə borc qiymətli kağızlar də- tabda qeydiyyata alınması (sifa- yər dən düşür. riş portfelinin formalaşdırılması). Andarrayter bu sifari şlərin təhlili y Proqnoz əsasında müvafiq qiymətli kağı za Forecast bazar tələbinin sə viyyəsini və op- Iqtisadi proseslərin, hadisələrin, timal yerl əşdirmə qiymətini mü əy- və münasibətlərin gələcək inkişafı- yən ləş dirdikdən sonra yer ləşdirmə nı irəli sürən elmi əsaslandırılmış üz rə qəti razılığa gəlir və mü qavilə hipotez. Proqnoz keçmiş faktiki bağ layır. göstəricilərin tendensiyasının təhlili y Prinsipal (əsas məbləğ) əsasında irəli sürülür. Proqnozlaş- dırma prosesi müxtəlif amillərin Principal (capital amount) təsirinin proqnozlaşdırılan prosesə Borc alınmış və ya investisiya təsirlərini ölçür. Bu amillər en- edilmiş ümumi məbləğ. dogen və ekzogen amillərə ayrı- 173 lır. Bilavasitə proqnozlaşdırılan y Prudensial proseslə bağlı olan təsirlər endo- Prudential gen, kənar hadisələrdən gələn təsir- Maliyyə qurumlarının (bankla- lər isə ekzogen amillər kimi qəbul rın) təhlükəsiz fəaliyyətinin tə min edilir. edilməsinə istiqamətlənmiş nor- mativlərə, qaydalara, tələblərə və y Proqnozlaşdırma göstərişlərə əsaslanan düşünülmüş Prognostication (forecasting) (ehtiyatlı) davranış, idarəetmə və Proqnozun irəli sürülməsi ilə nə zarət üsuludur. bağlı istifadə olunan elmi prakti- ki metodların məcmusu və ya hər hansı bir prosesi, yaxud proseslər y Pul axınları üzrə sis teminin inkişaf meyillərinə və investisiyaların gəlirliliyi pers pektivlərinə yönəldilmiş el- mi tədqiqat. Bax. Proqnoz. Proq- Cash flow return on investment noz laşdırma proseslərin kə miy- CFROI (%) yətcə öyrənilməsindən key fiyyət Cari əməliyyatlar üzrə pul axın- qiymətləndirilməsinə isti qa mət lə- la-rının inflyasiya nəzərə alınmaqla nir. Sosial-iqtisadi sa hə d ə proqnoz təshih olunmuş ümumi məbləğinin makro iqtisadi tən zim ləməyə, plan- qoyulmuş investisiyaların (investi- laşdırmaya, eləcə də idarəetmənin siya xərclərinin) inflyasiya nəzərə digər həlqələrinə xid mət edir. alınmaqla təshih olunmuş ümu- Müd dətinə görə proq nozlaşdırma mi məbləğinə nisbəti. Bu göstərici aşağıdakı kimi təs nifləşdirilir: cari, daxili gəlirlilik dərəcəsi kimi çıxış qısamüddətli, orta müddətli və edir. Bu göstəricinin hesablanması uzun müddətli. aşağıdakılara əsaslanır: - aktivlərin istismar müddətində y Proqramlı ticarət ca ri əməliyyatlarla əlaqədar hər il Program trading təkrarlanan pul axınlarının ver gi yə cəlb edildikdən sonra qalan məb lə- Fundamental məlumatlara de- ği nə; yil, ticarət və qiymət səviyyəsinin - aktivlərin istismar müddətinin hərəkətinə əsaslanan kompüter sonuna kimi istifadə olunan döv- üzərindən ticarət metodu. Paket ti- riy yə kapitalı və digər bu kimi ak- ca rət birja indeksinin fyuçersi, ya- tivlərin dəyərinə; xud opsionlar və baza marjalar ara- - əsas vəsaitlərin inflyasiya nə z ə- sında arbitraj imkanlarından fayda- rə alınmaqla təshih olunmuş ümu- lanmaq məqsədi güdür. mi məbləğinə. 174 y Pul bazarı alətləri təklifi. Pul təklifinin həcminin art- Money market instruments masının pula tələbin sabit qaldı- ğı şəraitdə yalnız inflyasiya ilə Pul bazarı alətlərinə əsasən nəticələnməsi qənaətində olan iq- aşa ğıdakılar aid edilir: xəzinə tisadçılar üçün pul təklifi inflyasi- vek selləri, bank akseptləri, kom- yaya nəzarət etmək üçün mühüm mersiya kağızları, repolar, söv- alət hesab olunur. Pul təklifinə dələşmə depozit sertifikatları və s. nəzarət etmək üçün tənzimləyicilər pul təklifinin hansı konkret gös- y Pul bazarı fondu təricisinin hədəfə alınmasına dair Money market fund qərar qəbul etməlidirlər. Lakin, hə- Qısa müddətli pul bazarı alət- dəf göstəricisi nə qədər geniş olar- lərinə investisiya edən fond. Pul sa sözügedən hədəfə nəzarət edil- bazarı fondu qısa müddətli pul ba- məsi bir o qədər çətin olacaqdır. zarı alətlərinə investisiya etdiyinə Lakin, məqsədəuyğun olmayan görə riski və gəlirliyi az olur. Fon- dar pul kütləsinin hədəfə alınma- dun portfelini yüksək keyfiyyətli sı da ölkədə mövcud olan ümumi və likvid qısamüddətli (1 ildən az) pul kütləsinə qeyri-adekvat nəzarət qiymətli kağızlar təşkil edir. olunmasına gətirib çıxara bilər. y Pul bazarı y Pul vəsaitləri hesabı Money market (nağd hesab, kassa hesabı) Cash account Qısamüddətli borc alətləri ba- zarı. Müştərilər tərə findən yalnız tam ödənilmək şərti ilə aparılan qiymətli y Pul emissiyası kağızların alışı üçün hesab. Printing money y Pulda olmaq Ölkədə pul təklifinin artırılması (öz dəyərində qalmaq) üçün yeni banknotların nəşri, ya- At the money xud yeni dövlət borc kağız larının buraxılışı. Opsionun istifadə qiymətinin baza aktivinin qiymətinə bərabər y Pul təklifi olduğu hal. Məsələn, XYZ şirkətinin Money supply səhminin cari bazar qiyməti 75 ABŞ dollarına bərabərdirsə və bu səhm Müəyyən dövr ərzində hər üzrə opsionun istifadə qiyməti də hansı ölkənin iqtisadiyyatında 75 ABŞ dolları olarsa, bu opsion dövriyyədə olan ümumi pul kütləsi pulda sayılır. 175 y Pusluz səhmlərin buraxılışı çox olması investorların qiymətin Scrip issue dü şəcəyinə olan inamını göstərir.

Şirkət ehtiyatda olan pul və- y “Put-Koll” pariteti saitlərini kapitallaşdıran zaman Put-call parity səhmdarlar üçün pulsuz səhmlərin bu ra xılışı. Biznesin uzunmüddətli Eyni xüsusiyyətlərə (eyni is- maliyyələşməsinin tərkib hissəsi ti fadə qiyməti və müddət) malik kimi ehtiyatların kapitallaşdırılma- “Koll” və “Put” opsionları arasın- sı və ya yeni səhmlərə çevrilməsi da münasibət. Bu münasibət Av- ehtiyatları səhm kapitalının daha ropa opsionları (və ya son istifadə aydın və hesabatlı hissəsinə çe- tarixindən əvvəl istifad ə olunma- virir. Yeni səhmlər cari paylarına yan Amerikan opsionları) üçün mütənasib olaraq mövcud səhm düzdür və bu münasibətin pozul- sahiblərinə paylanıl ır. Həmçinin, ması arbitraj imkanları yaradır. kapitallaşma emissiyası kimi də ta- C + PV(X) = P + S nınır. C – “Koll” opsion P – “Put” opsion y “Put” opsionu PV(X) – istifadə qiymətinin cari Put option dəyəri S – səhmin qiyməti. Sahibinə qiymətli kağızı gös- tərilən dövr ərzində və öncədən razılaşdırılmış qiymətə satmaq hü- ququ verən opsion. “Put” opsio- nun alıcısı opsionu istifadə etmək istədikdə opsionun satıcısı müvafiq baza qiymətli kağızı almaq öhdəliyi daşıyır. y “Put-koll” nisbəti Put-call ratio “Put” opsionlarının həcminin “Koll” opsionlarının həcminə nisbəti. İnvestorun bazar haqqın- da sentimentini (düşüncələrini) ölçmək üçün istifadə olunur. Məsələn, “Put” opsionların “Koll” opsionların kifayət qədər 176 y Real (fiziki) əmtəə bazarı Physical market Real əmtəələrlə ticarət edilən ba- R zar. Bax: spot bazarı.

y Real faiz dərəcələri Real interest rates y Rantye Nominal faiz dərəcəsinin inflya- Rentier si ya nəzərə alınmaqla təhsis ed il- Maliyyə gəliri ilə yaşayan şəxs. mə si nəticəsində əldə olunan faiz Gə liri yalnız dividentdən, kredit fa- də r əcəsi. izindən, qiymətli kağızlardan iba- İnflyasiya nəzərə alındıqda no- rət olan iqtisadi subyekt. mi nal faiz dərəcəsindən real faiz də rəcəsini əldə etmək olar: y Rassel indeksləri (1 + r)(1 + i) = (1 + R) Russell indexes R – nominal faiz dərəcəsi r – real faiz dərəcəsi ABŞ şirkətlərinin “Frank Rus- i – in flyasiya səviyyəsi. sel” Şirkəti (Takoma, Vaşinqton) tərəfindən hesablanan və dərc edil ən bazar kapitallaşmasının y Realizə edilmiş çəkili indeksləri (hesablamaya (reallaşmış) gəlir cəlb edilən şirkətlərin sayına və Realized Gain səhml ərinə görə Rassel 3000, 2000, 1) Aktivin satışından əldə olu- 2500, 1000, 200 və s. indeksləri he- nan nəğd gəlir; sablanır). 2) Mövqenin likvidləş dirilməsin- dən əldə olunan nəğd gəlir. y Razılaşdırılmış qiymətləndirmələr Consensus estimates y Realizə edilmiş (reallaşmış) zərər İqtisadiyyatın vəziyyətinin və ya şirkətin gələcək nəticələrinin ra- Realized loss zılaşma əsasında proqnozu. Müəy- 1) Aktivin satışından yaranan yən sayda ekspertin göz lən tilərinin zərər; razılaşdırılması formasında hesab- 2) Mövqenin likvidləşdirilməsin- lanır. dən yaranan zərər. 177 y Reallaşdırılmamış gəlir/ şərtlərini, tərəflərin hüquq, vəzifə mənfəət/zərər və məsuliyyətini müəyyənləşdirən Unrealized (paper) gain/profit/loss çərçivə sazişi. İnvestisiya qoyuluşu ilə əlaqədar y Repo əməliyyatı re allaşdırılmamış gəlir/mənfəət/zə r ər. REPO transaction Qiymətli kağızlara investisiya zamanı reallaşdırılmamış gəlir/ mən fəət/zərər Satıcısı tərəfindən qiymətli ka- qiymətli kağızın bazar qiymətini ğızların müştərilərə satışı (REPO- onun əsl alış qiyməti ilə müqayisə nun açılması) və eyni za man- etməklə hesablanır. Gə lir və ya zərər da müştərilər tərəfindən hə min yalnız qiymətli kağız satıldıqda realla- qiymətli kağızları emitentə satmaq, şır. Mövqe ləğv olunduqda, reallaşdı- emitentin isə onları müş t ə rilərdən rılmamış gəlir/mənfəət/zərər haqqın- geri satın almaq öh də liyini (REPO- da məlumat verilməlidir. nun bağlanması) rəs miləşdirən maliyyə əmə liy ya tıdır. y Reallaşma (satış) qiyməti Realization price y REPO sazişi (əqdi) Repurchase agreement 1) Aktivin satış qiyməti; (REPO, RP) 2) Opsion müqaviləsində nəzər- də tutulmuş və opsion istifadə olu- Qiymətli kağızların satıcısının nanda tətbiq olunan qiymət. (emitentinin) müəyyən olunmuş müddətdə və müəyyən olunmuş y Rekvirent qiymətdə həmin qiymətli kağızla- rı geri alacağı barədə öhdəliyi əks Requirent edən saziş (əqd). Vekseli üzrə öhdəlik daşıyan subyektə protest elan etmək üçün y REPO-nun açılma tarixi notariat konturuna müraciət edən REPO opening date şəxs, veksel sahibi. REPO Şəhadətnaməsinə uyğun olaraq emitent tərəfindən qiymətli y REPO Baş sazişi ka ğızların müştərilərə satıldığı General REPO agreement gün dür. REPO və əks-REPO əməliyyatları y REPO-nun bağlanma tarixi aparılan zaman tərəflər arasın- dakı qarşılıqlı münasibətləri tən- REPO closing date zim ləyən və REPO və əks-REPO REPO Şəhadətnaməsinə uyğun əməliyyatlarının aparılmasının əsas olaraq emitent tərəfindən qiymətli 178 kağızların müştərilərdən satın alın- problemlər olduqda edilir. Məsə- dığı gündür. lən, şirkət borcunu ödəməklə bağlı problemlə üzləşdikdə, borcu rest- y Resessiya rukturlaşdıraraq daha uyğun for- (iqtisadi geriləmə, tənəzzül) maya sala bilər. Recession y Revalvasiya İşgüzar dövrün yüksəliş (pik) Revaluation fazasından sonra gələn və iqtisadi fəallığın bir müddət davamlı olaraq Ölkənin valyuta məzənnəsinin geriləməsi ilə müşayiət olunan fa- digər ölkələrin valyutasına nisbətdə zası. Texniki olaraq, adətən, ardıcıl rəsmi yüksəldilməsi. Devalvasiya- iki rüb ərzində iqtisadi artım tempi- nın tərsidir. nin mənfi olması (ÜDM və ÜMM- in səviyyəsinin azalması) halı reses- y Reyestr saxlayıcısı siya sayılır. Resessiya istehsal həc- Registrar minin, o cümlədən sənaye istehsalı İstiqraz və səhm sahiblərinin həcminin, birja indekslərinin, real qey diyyatını (reyestrini) aparan gəlirlərin və tələbin azalması, kapi- təş kilat. talın xaricə axınının güclənməsi və işsizlik səviyyəsinin artımı kimi y Rəqabətli sifariş pro seslərlə müşayiət olunur. Competitive bid y Restrukturizasiya Sifarişdə göstərilən şərtlərlə (də- olunmuş kredit qiq qiymət və miqdar) qiymətli ka- Rescheduled loan ğızların alqı-satqısı müqaviləsinin (Restructured credit) bağlanması barədə investorun emi- ten tə etdiyi təklifdir. Ödəniş vaxtının uzadılması, faiz dərəcələrinin aşağı salınması və bir y Rəqabətli təkliflər auksionu hissəsinin və ya hamısının bağış- Competitive bid auction lanması kimi tədbirlərə məruz qa- Anderrayterlərin emitentə öz lan kreditlər. qiy mət təkliflərini irəli sürdükləri y Restrukturlaşdırma və ən yaxşı qiyməti təklif edən an- Restructuring derrayterin seçildiyi hərrac. Bu metod əsasən dövlət qiy- Şirkətin borcu, əməliyyatları və mətli kağızlarının buraxılışında is- strukturunda edilən ciddi dəyi- tifadə olunur. İstiqrazlar ilk öncə şik lik. Adətən şirkətlə bağlı ciddi ən yüksək qiyməti təklif edən an- 179 derrayterlə, bu kifayət etmədikdə 3) Cüt ticarət arbitrajı – tarixən sonrakı ən yaxşı qiymət təklif edən bir-biri ilə sıx əlaqəli olan eyni anderrayterlərlə yerləşdirilir. sahənin çox oxşar şirkətləri ara- sındakı fər qə əsaslanan arbitraj. y Rəqabətsiz sifariş hərracı Tarixən iki şir kətin dəyəri arasında Non-competitive bid auction fərq yüksək sə viyyədə qalırsa, onda onların hər biri üzrə bir-birini kom- Qiymət üzrə deyil, həcm üzrə pensasiya edə n mövqelər (məsələn, sifarişlərə imkan verən hərrac növü. biri üzrə uzun mövqe, digəri üzrə Bu tip hərraclarda sifarişçilər adə - qısa mövqe) götürülməsi özünü tən rəqabətli hərraclardakı orta qiy- doğrulda bilər. məti ödəyirlər. Əsasən dövlət istiq- razlarının satışında istifadə olu nur. y Risk mükafatı Risk premium y Rəmzi pul Fiat money Risksiz aktiv gəlirindən (dövlət istiqrazları) çox əldə olunan gəlir. Dövlət tərəfindən buraxılan və qızıla və ya gümüşə konvertasi- y Risk ya ol un mayan kağız pullar. O öz Risk alıcı l ıq qabiliyyətini sadəcə olaraq dövlət təşkilatından və dövlət adın- Hər hansı fəaliyyətin, yaxud ha- dan əldə edir. di sənin mənfi istiqamətdə inkişaf et məsi və ya mənfi nəticələnməsi y Risk arbitrajı eh timalı. Risk arbitrage y Riskin idarə olunması Riskə əsaslanan arbitraj sövd ə- Risk management ləş m ələri. 1) Birləşmə və udulma arbitra- İnvestisiya qərarlarının qəbulu jı – Bir ləşdirilən (alınan) şirkətin za manı qeyri-müəyyənliklərin səhmlərinin alınması və birləşdirən (risk l ərin) müəyyən olunması, təh- (alan) şirkətin səhmlərinin satılma- li li və ya bu risklərin qəbul olunma- sının (qısa satılmasının) eyni za- sı (nəzərə alınması) və ya da yum- manda həyata keçirilməsi; şaldılması prosesi. 2) Ləğvetmə arbitrajı - ləğv olu- y Riskin önlənməsi nan şirkətin cari dəyəri və qiy mət- ləndirilən ləğvetmə dəyəri ara - Risk reversal sındakı fərqə əsaslanan arbitraj “Put” opsionun alınması və söv dələşməsi; “Koll” opsionun satılması və ya ək- 180 sinə əməliyyatı əhatə edən opsion rində qururlar. Bu halda yüksək strategiyası. Opsionun satılması gəlirlər əldə etmə istəyi risklərin nə ticəsində əldə olunan gəlir opsi- artması ilə də müşayiət də olunur. onun alınması üçün çəkilən xərcləri qismən və ya tam olaraq ödəyə bi lər. y Riskli kapital Venture capital y Riskli (qarşılıqlı) artım Kiçik və ilkin inkişaf mərh ələ- fondu (kapital gəlirliliyini sində olan şirkətlərə yatırılan və- (maksimum) artırmağa sait. çalışan (qarşılıqlı) fond, kapitalını artırmağa çalışan (qarşılıqlı) fond) Aggressive growth mutual fund (aggressive growth fund, maximum capital gains mutual fund, maximum capital gains fund, capital appreciation fund, capital appreciation mutual fund) Kapitalın uzunmüddətli dövrdə maksimal artımına nail olmağı qar şısına məqsəd qoyan və bu- nun üçün, əsasən, sürətli inki- şaf potensial ına malik olan kiçik şirkətlərin və dar sahələrin səhm lə- rinə yatı r ım edən qarşılıqlı investi- siya fondu. Belə fondlar hər hansı bir şirkətin səhminə investisiya edər kən bu şirkətin böyük və ya ki- çik olmasını deyil, onun müəyyən müddətdən sonra yüksək gəlir ar- tımına nail olma perspektivlərinə əsaslanırlar. Dividentlərdən az gə- lir əldə edildiyinə və ya heç gəlir əldə edilmədiyinə görə aqressiv artım fondları öz işlərini kapitalın dəyərinin artması ehtimalları üzə- 181 etmək üçün “sabit gəlir” termini işlədilir. y Sabit xərclər S Fixed charges Amortiza siya ayırma ları, faiz, icarə haq qı ödənişləri və s. bu kimi y S&P500 fond indeksi xərclər. S&P500 y Sabit qiymətli təkli ABŞ fond bazarının əsas ba- Fixed price offer rometrlərindən olub “Standard and Sabit qiymət əsasında təklif edi- Poor’s” agentliyi tərəfindən Nyu lən yeni emissiyalardır. Son vaxtlar- York Fond Birjasında listinqdə olan da emissiya qabaqcadan müəyyən bü tün şirkətlərin bazar dəyərinin edilmi ş sabit qiymətə və kupona sa- təqribən 80%-ni təmsil edən 500 tıl mışdır. Əksər yeni istiqraz bura- şirkətin (400 sənaye, 20 nəqliyyat, xı l ışları bu əsasda təklif edilir. 40 maliyyə və 40 kommunal şirkəti) bazar kapitallaşması (səhmlərin sa - y Sabit valyuta məzənnəsi yının bazar qiymətinə olan hasili) Fixed exchange rate əsasında hesablanan fond indeksi- dir. Çikaqo Əmtəə Birjasında fyu- Hökumətin və ya Mərkəzi Ban- çers lər və fyuçers opsionları ilə ti- kın milli valyutanı digər ölkələrin ca rət bu indeksə əsaslanır. val yutasına, valyutalar səbətinə və ya qızıl kimi digər dəyər ölçüsünə y Sabit faizli istiqraz bağ ladığı valyuta rejimi. Fixed rate bonds y Sabit/üzən istiqrazlar Kupon ödəmələri sabit olan is ti- Fixed/floating bonds q razlar. Tədavüldə olduğu müddətin y Sabit gəlir müx təlif dövrlərində sabit və üzən Fixed income fa iz dərəcələrinin hər ikisini ödəyən is tiqrazlar. Faizi kupon formasında ödə- nilən borc alətləri (istiqrazlar, y Sabitləşdirmə kreditl ər və s.) üçün istifadə olu- Stabilization nan ümumi termindir. Bu hal- larda əsasən sabit faiz dərəcəsi Yeni yerləşdirilmiş qiymətli ka- tətbiq olunduğundan onları ifadə ğızın təklif olunan qiymətdən aşa- 182 ğı düşməsinin qarşısını almaq üç ün rinə nəzərən hesablanan çəkisiz or- anderrayter tərəfindən bir az yük- ta kəmiyyət. sək qiymətlə alqı sifarişlərinin ve- ril məsidir. y Sadə veksel (solo-veksel) y Sadə faiz Promissory note (one-name Simple interest paper, note of hand, PN, P/N) Borc almanın doğurduğu xərc Borclu tərəfindən təqdim edilən və ya pul borc verilməsi nəti cə- və borcun ödəniləcəyi vədini əks sində əl də edilən gəlirdir. Borc gö- et dirən sənəd. türülən və ya borc verilən məbləğ (əsas məb ləğ), vəsaitlərin borc ola- raq gö tü rül dü yü müd dət və baza- y Sahibliyin (saxlamanın) rın ümumi faiz də r ə cə si səviyyəsi mənfi nəticəsi əsasında he sab la nır. Negative carry y Sadə maliyyə aləti 1) Aktivlərin, o cümlədən qiy- Plain vanilla mətli kağızların və maliyyə fyu- çers opsionlarının maliyyələşmə Özünəməxsus xüsusiyyətləri ol- xərc lərinin əldə ediləcək gəlirdən mayan standart maliyyə alətləri və yüksək olması ilə səciyyələnən bir ya derivativlər. vəziyyət; Sadə səs çoxluğu prinsipi ilə 2) Mövqenin saxlanmasının ma- səsvermə. Majority voting. liy yələşmə xərclərinin gə l ən gəlir- Bir səhm bir səs prinsipi ilə səs- lər dən yüksək olması vəziy yəti. vermə metodu. y Sadə səs çoxluğu prinsipi ilə y Saxlama xərcləri (ehtiyatların səsvermə saxlanılması dəyəri, kreditin Majority voting dəyəri, sabit xərclər) Bir səhm bir səs prinsipi ilə Carrying charge səsvermə metodu. Qiymətli kağızın və ya əmtəənin y Sadə sürüşən orta müəyyən müddətə saxlanılması ilə Simple moving average (an əlaqədar xərclər. Bu xərclərə sığor- unweighted moving average) ta, saxlanma və digər xərclər aiddir. Xərclər adətən fyuçers kontraktının Müşahidə aparılan dövrdən əv- və ya əmtəənin qiymətində əks olu- vəl müəyyən sayda zaman dövr lə- nur. 183 y Saxlanc y “Samuray” istiqrazı Custody Samurai bond Qiymətli kağızların cavabdeh- Xarici borcalan tərəfindən Yapo- lik əsasında saxlanması və qorun- niyada buraxılan yen ilə ifadə olu- ması üzrə xidmət. Adətən ix ti sas- nan istiqraz. laşmış banklar tərəfindən göst ərilir. Müasir dövrdə, məhsul saxlanc y Satan tərəf müqavilələri əsas xidmət nö vü Sell-side ilə yanaşı əlaqəli xidmətlərin gös- Bu termin əsas işi birjada ticarət tərilməsini də nəzərdə tutur. Sax- etməkdən ibarət olan maliyyə insti- lanc xidməti həm sənədli, həm də tutlarını təsvir etmək üçün istifadə sənədsiz (elektron) qiymətli kağız- olunur. Ya öz adından, ya da digər in- lar üzrə göstərilə bilər. vestorların adından investisiya edən y “Saxta” sövdələşmə maliyyə institutlarını təsvir et mək üçün işlədilən alan tərəfin ək sidir. (səhmlərin yalandan alqı- satqısı, “yuyulma” satışı) y “Satandan sonra almaq” şərtli Wash sale (sham transaction) sifariş (sərəncam) 1) “Saxta” sövdələşmə. Eyni Buy after sell limit order (B/S) adamın bir hesabından digər he- “Satmaq” və “almaq” kimi iki sifa- sabına və ya ərin hesabından arva- rişin birincinin yerinə yeti rilməsindən dın hesabına qiymətli kağızlar üzrə sonra ikincinin yerinə yetirilməsi şərti mülkiyyətin dəyişməsi (alqı-satqı) ilə bir sifari şdə birl əşdirilməsi. Başqa, əməliyyatının aparılması. Eyni za- sözlə, sa tış baş tutarsa, “aımaq” sifari- manda, çox qısa müddət ərzində şi qüv vəyə mi nir. qiymətli kağızların alınaraq satıl- ması (və ya tərsinə, satılaraq alın- y Satıcı opsionu ması). Bu halda fəal ticarət görün- Seller's option tüsü yaratmaqla potensial invostor- Satıcıya səhm və ya istiqrazları ları cəlb etmək və beləliklə, bazar müəyyən edilmiş müddət ərzində qiymətlərinə təsir etməklə mənfəət istənilən vaxt təqdim etmək hüqu- əldə etmək məqsədi güdülür. qunu verən xüsusi əməliyyat. 2) “Yuyulma” satışı (praktikada qadağan olunmuş hal). Vergi ödə- y Satın alınmış sövdələşmə nişlərinin məbləğinin azaldılması Bought deal məqsədi ilə qiymətli kağızların zə- rər lə satılması və onların geri alın- Təkrar bazarda yenidən satmaq ması. məqsədilə qiymətli kağızın bütün 184 emissiyalarını almaq üçün sığorta y Satışın həcmi edənlə və ya aparıcı menecerlə ra- Sales zılaşma. Bu metod tələb edilən qiy- Firmanın əmtəə və xidmətlərin mətə bütün emissiyaların satılma- satışından əldə etdiyi vəsait. Bu masına görə riski emitentdən sığor- məb ləğə həmçinin icarə haqqı da ta edənə keçirir. daxil ola bilər. y Satış təklifi y Satqı sifarişi Offer for sale Sell order Hər hansı bir şirkətin yeni Qiymətli kağızın satılmasına da - səhm lərini satışa çıxarması üzrə ir brokerə verilən sifariş. təklif verm əsi. Bunun üçün, əsa sən, aşağı dakı iki yoldan istifadə edilir: y Sektor indeksi 1) İnvestisiya bankı kimi bu sahə- də ixtisaslaşmış və sponsorluq edə bi- Sector index lən vasitəçi qurumları dəvət etməklə Fond birjasının müəyyən isteh- kütləvi satış üçün təklif verilməsi; sal sahəsinin bazar fəaliyyətini əks 2) Səhmlərə yazılış üzrə və ya etdirən toplu indeks. şirkətin özü tərəfindən emissiya şirkətlərini kütləvi şəkildə də vət y Sektor təhlilçiləri etməklə birbaşa təklif verilməsi. Sectoral analysts Bu təklif əvvəlcədən müəyyən ləş- dirilmiş qiymətə də əsas lana bilər Əsas diqqəti məxsusi bir sənaye və ya investorlar arasın da təşkil sahəsinə yönəldən bazar təh lil çi lə- olunan tender vasitəsilə formala şan ridir. Həmin sektorda fəaliy yət gös- qiymətə də. Tenderdə qiym ət üzrə tərən spesifik şirkətləri təd qiq edir və bütün təkliflər toplandıqdan sonra aparılmış tədqiqatlar nə ticəsində alqı- investorların hamısının ödə m əyə satqıya dair töv siyə l ər təqdim edirlər. hazır olduqları qiymətlər əsa sında təklif qiyməti formalaşdırılır. y Sektor üzrə fondlar Sector funds y Satışa buraxmaq (endirimlə) Müəyyən istehsal sahəsinə Selloff (mə s ələn, dağ-mədən sənayesinə) Bazar şərtlərinin qiymətləri sıxa- inves tisiya qoyuluşu edən qarşılıq- cağı ehtimalına əsaslanaraq gələcək lı in vestisiya fondlarının bir növü- ziyandan qaçmaq üçün malların və dür. Bu cür fondların fəaliyyəti tam ya maliyyə alətlərinin endirimlə sa- və ya qismən müvafiq sektorun tışa buraxılması. şir k ətlərinin qiymətli kağızlarına 185 in vestisiya qoyuluşlarını həyata y Səhm kapitalı/Emissiya keçir mək dən ibarətdir. kapitalı Share capital/Issued capital y Sekuritizasiya Securitization Faktiki olaraq emissiya edilən və ya səhmdarlara paylanılan Qeyri-likvid aktivlərin (ipoteka səhm lər. Öz nizamnaməsinə və ya və s.) likvid aktivlərə (alınıb-sa tıla əsasnaməsinə uyğun olaraq mü- bilən) çevrilməsi məqsədilə müx- əssisəyə emissiya imkanı verilən təlif növ borclardan yaradılan ho- mak simum həcmdə səhmləri əks vuzun (portfelin) girov qoyulması et dirən nizamnamə kapitalından ilə qiymətli kağızlar buraxılışı. fərq li ola bilər. y Senyoraj y Səhm opsionu Seignorage Stock option (equity options) Dövlətin pul çap etməsindən Müəyyən səhmlərlə müəyyən əldə etdiyi gəlir. Bu gəlir pulun no- müddət ərzində razılaşdırılmış qiy- minal dəyəri ilə onun çap edilməsi mətlə alqı satqı əməliyyatı aparmaq üçün sərf olunan vəsait arasındakı hüququ verən törəmə alət. fərq ilə ifadə olunur. y Səhm svopu y Seriyalı istiqraz Equity swap Serial bond Mübadilə olunan pul vəsait- Eyni vaxtda buraxılan, lakin bit- lərinin biri və ya hər ikisi hər hansı mə müddəti müxtəlif olan istiqraz. bir səhmin gəlirliliyinə və ya fond in - y Sertifikat deksinin qiymətinə əsaslanan svop. Certificate y Səhm şəklində divident Hər hansı faktı və ya hüququ Stock dividend təs diq edən sənəd, vəsiqə. Səhm Nəğd pul əvəzinə səhmlərlə üz rə mülkiyyət hüququnu təsdiq ödə nilən divident ödəməsi. ed ən sənəd. y Sessiya y Səhm Cession Share (stock) Şəxsin, müəssisənin və ya ölk ə- Sahibinə hər hansı bir mü əssi- nin mülkiyyəti, torpağı və ya hü- sənin aktivlərində müəyyən bir pa- quqları rəs mən başqasına ver məsi. ya sahiblik və payına uyğun olaraq 186 müəssisənin gəlirinin bir hissəsini di- min etmək qabiliyyətini göstərir. vident şəklində əldə etmək hüququ Bu zaman səhmdarlar əsas diqqəti verən qiymətli kağız Eyni zamanda, şirkətin sərmayələri və öz kapitalın- səhm sahibinin səhmdar cəmiyyətin dan nağd vəsait axını yaratmaq işlərinin idarə olunmasında iştirak baca rığ ı na yönəldir. etmək hüququnu və cəmiyyətin ləğvindən sonra qalan əmlak ın bir y Səhmdar kapital hissəsinə hüququnu təsdiql əyir. (sahibkar kapitalı) Equity y Səhm-barometr Bellwether stock 1) Sahibkarlıq payını göstərən adi səhm və ya hər hansı başqa (barometer stock) qiymətli kağız. Qiymətlərinin dəyişməsi bazar 2) Müəssisənin balansında müəs- konyukturasının dəyişməsinin indi- sisə nin sahibləri tərəfindən yatırı- qatoru hesab olunan səhm. Adətən, lan məbləğlə bölüşdürülməmiş barometr kimi yaxşı tanınmış iri mən f əət məbləğinin cəmidir. şirkətlərin səhmləri çıxış edir. 3) Səhmdarların şirkətdəki payı- dır. Qiymətli kağızlar bazarı payla- y Səhmdar (payçı) rın və ya səhmlərin buraxıldığı və Shareholder alqı-satqı əməliyyatlarında iştirak etdiyi bazarlardır. Təşkilat və ya şirkətdə paya və ya səhmlərə sahib olan fərddir. y Səhmdar kapitalı (əsas fondlar) y Səhmdar cəmiyyət Capital stock (shareholders’ Joint-stock company equity) Nizamnamə kapitalı müəyyən Şirkətin adi və imtiyazlı səhmlər sayda səhmlərə bölünmüş cəmiyyət vasitəsilə maliyyələşməsinin məb- səhmdar cəmiyyəti sayılır. lə ğini göstərir. Səhmdar kapitalı = Məcmu ak- y Səhmdar dəyəri tiv lər – Məcmu passivlər. Shareholder value y Səhmdar kapitalın riskinə Səhmdar nöqteyi-nəzərindən görə mükafat şir kətin dəyəri. Bu dəyər həm divi- Equity risk premium dent lər, həm də şirkətinin səhm lə- rinin qiymətində artım baxımından Bazar risklərinin kompensasiya şirkətin öz səhmdarlarına gəliri tə- edilməsi üçün xəzinə vekselləri ilə 187 müqayisədə ümumi fond bazarı- y Səhmdarların vəsaitləri nın və ya müəyyən birjanın təmin Shareholders’ funds etməli olduğu əlavə gəlir. Xəzinə Şirkətin xalis aktivlərindən veksellərinə dövlət tərəfindən tə mi- (səhm darların vəsaitləri ilə bölüş- nat verildiyi üçün onlar risksiz qiy- dü rül məmiş ehtiyatların cəmi) mi- mətli kağız hesab olunur. no ritar paketin çıxılması yolu ilə mü əy yən edilir. Həmçinin, səhm y Səhmdar maliyyələşməsi ka pitalı və ya istifadə olunan kapi- tal kimi də tanınır. Equity financing Kapitalı artırmaq məqsədi ilə sadə və ya imtiyazlı səhmin inves- tora satılması. y Səhmə dəyişdirilə bilən uzunmüddətli qiymətli kağızlar y Səhmdarların Long-term equity anticipation Ümumi Yığıncağı securities (LEAPS) (İllik Ümumi Yığıncaq) Annual General Meeting (AGM) Səhmə dəyişdirilə bilən bu qiy- mətli kağızları (səhm və ya indeks Səhmdarların məcburi illik yı- opsionları) “Put” və “Koll” tipində ğıncağı. Bu yığıncaqlar səhm darlara buraxırlar. Bu qiymətli kağ ız lar şirkətin fəaliyyəti və qə rarları haq- Çi kaqo opsion və Amerika fond qında məlumat əl də etmək imkanı birjalarında və birjadankənar ba- ya radır. Səhm darların Ümumi Yığı- zar larda dövriyyədədirlər. Bu cür n ca ğı səhm darların bir yerdə topla- qiymətli kağızların müddəti 2-5 ilə na raq direktorlar şurasına şirkətin bərabər olur. və ziy yəti və strategiyası haqqında suallar ünvanlamaq üçün yegan ə vasitədir. Həmçinin bu yığıncaqda səhmdarların məlu matlandırılması y Səhmin balans dəyəri ilə bərabər direktorların seçilməsi Book value per share (BVPS) kimi önəmli qərarların müzakirəsi də aparılır. Səhmdarların Ümumi Balans dəyəri ümumi aktivlərlə Yığıncağı n ın keçirilməsi vaxtı, yeri ümu mi passivlərin fərqinə bəra- və gündəliyi haqqında dəqiq məlu- bərdir. Səhmin balans dəyəri matlar mütləq şəkildə müəyyən (BVPS) isə balans dəyərinin ödə- olunmuş vaxt ərzində səhmdarlara nilməmiş səhm lərin sayına nisb ə- çatdırılmalıdır. tinə bəra bər dir. 188 y Səhmin geri alınması y Səhmlərin (səhmdarların) Share repurchase reyestri (qeydiyyat jurnalı) Şirkətin səhmlərinin qiymə ti- Share register nin yüksəldilməsi məqsədilə öz Müəyyən tarixə qeydə alın- səhm lərini bazardan geri almaqla mış qiymətli kağız sahiblərinin, döv riyyədə olan səhmlərin sayının on lara məxsus qiymətli kağız la- azal dılması. rın sayının və növünün eyni ləş- di rilməsini təmin edən siyahı. y Səhmin qeydiyyatdan keçmiş Adə t ən, reyestr lərin aparılması sahibi ix ti saslaşdırılmış mərkəzi qurum, Holder of record fərdi reyestrsaxlayı c ı lar və ya emi- tent lərin özü tərə fin dən həyata ke- Emitent şirkətin reystrində adı çirilir. qeyd olunmuş səhmdar. Yalnız belə səhm darlar divident alma hüququ- y Səhmlərin xırdalanması na malikdirlər. (bölünməsi) Stock split y Səhmin ucuzlaşması Share discount Şirkətin mövcud səhmlərinin ümumi dəyərini dəyişmədən sayı- Səhmin bazar dəyərinin nominal nın artırılması. Başqa sözlə, möv- dəyərindən aşağı düşdüyü məbləğ. cud dövriyyədə olan səhmlərin bir neçə hissəyə bölünməsi. Bu cür y Səhmlər üzrə mükafat əməliyyatın məqsədi bir səhmin Share premium qiymətini azaldaraq ticarətinin da- ha da asanlaşdırılmasıdır. Beləcə Səhmlərin nominal dəyərindən səhmlərin sayı artır, lakin ümumi yüksək olan bazar dəyəri. dəyərdə heç bir artım olmur. y Səhmlər üzrə ödənilməmiş y Səhmlərin listinqi dividentlər Stock listing Unpaid dividends Müxtəlif şirkətlərin fond birja- Adi səhmlər üzrə ödənişdən larının müvafiq tələblərinə cavab qa baq imtiyazlı səhmlər üzrə elan verən səhmlərinin siyahısı. Listinqə edilməmiş və ödənilməmiş divi- düşmüş səhmlər fond bijasında dentlər. Bu termin həmçinin fa iz lə- ticarətə və kotirovkaya buraxılır. ri ödənilməmiş bəzi gəlirli istiqraz- Müx təlif fond birjalarında fərqli lis- lara da şamil edilir. tinq standartları mövcud ola bilər. 189 y Səlahiyyətli broker y Sərbəst dövriyyədə (səlahiyyətli treyder) olan səhmlər Authorized broker Free float (authorized trader) Səhmdar cəmiyyətin səhmləri- Hərrac iştirakçısının ştat işçisi nin iri səhmdarların (səhmlərin olan, QKDK tərəfindən verilmiş ix- 5%-dən çoxuna sahib olan) və tisas şəhadətnaməsinə malik olan, insayderlərin əlində olmayan, eləcə hərrac iştirakçısının adından fond də ticarəti məhdudlaşdırılmayan birjasında sifarişlərin elan edilməsi hiss əsi. “Free-float” səviyyəsinin və əqdlərin həyata keçirilməsi üç ün yük sək ol ma sı səhmlərin likvidlik hərrac iştirakçısı tərəfindən səla- səviy yə si nə təsir edir. hiy yət verilmiş şəxsdir.

y Sərbəst pul axını gəlirliliyi y Səmərəli bazar hipotezi Free cash flow yield Efficient market hypothesis Şirkətin dividentləri ödəmək Bütün əldə olan məlumatın artıq üçün bütün sərbəst vəsaitindən is- aktivlərin qiymətində əks olundu- tifadə etdiyi halda səhmin divident ğunu iddia edən hipotez. gəlirinin nə qədər yüksək ola bi- Bu hipotezə görə, bazarın artıq ləcəyinin ölçüsüdür. Müəssisənin “bildiyi” məlumatdan istifadə edə- sər bəst pul axınınının gəlirliliyini rək, uzun müddət ümumi bazar- müəy yən etmək üçün dövriyyə və- dan daha yaxşı nəticə göstərmək saitləri balansından əsas kapitala mümkün deyil. çəkdiyi xərclərini çıxmaq və sonra alınmış fərqi onun cari səhmlərinin y Sənaye inkişafı istiqrazı sayına bölmək lazımdır. Industrial development bond Yerli icra hakimiyyəti tərəfindən müxtəlif sənaye obyektlərinin tikin- y Sərbəst pul axını tisinin maliyyələşdirilməsi məqsə- Free cash flow dilə buraxılan istiqrazlardır. Son- Şirkətin fəaliyyətindən yaranan radan bu obyektlər icarəyə verilir nağd pul axını ilə onun əsas kapi- və istiqrazlar üzrə ödənişlər həmin tala çəkdiyi xərclərin fərqi. Sərbəst obyektlərin fəaliyyəti nəticəsində nağd pul axını, sadəcə olaraq, veril- büd cəyə daxil olan ödənişlərdən və miş ticarət dövrü ərzində şir kətin ya icarə haqlarından tutularaq ödə- xalis kassa mövqeyindəki də yi şik- nilir. liyi ifadə edir.

190 y Sərbəst üzən valyuta da alış və satış üzrə təkliflər ucadan məzənnəsi səsləndirilir. Free floating exchange rate y Səsvermə (ballot) Sərbəst bazarda valyutaya olan Ballot tələb və təklifə əsasən təyin edilən üzən valyuta məzənnəsinin bir for- Açıq və ya gizli səsvermə yolu ilə masıdır. Bu formada Mərkəzi Bankın bir ja əməliyyatları ilə bağlı mübahi- müdaxilələri mümkündür, lakin bu sə li məsələlərin həlli variantı. müdaxilələr çox nadir hallarda baş ve- rir və qeyri-müntəzəmdir. Bu, əsasən, y Səsvermə hüququ məzənnənin kəskin aşağı düşməsini Voting right sığortalamaq məqsədi daşıyır. Şirkətin idarə edilməsi ilə əla qə- dar qərarların qəbul ol un ma sın da y Sərbəst və açıq bazar səs vermə hüququ. Free and open market Tələb və təklifin qiymət baxım dan y SİBOR sərbəst ifadə olunduğu bazar. Tək lif, Singapore İnterbank Offered tələb və qiymətin hamısının tən zim- Rate (SIBOR) ləndiyi idarə olunan bazarın əksi. Sinqapur banklararası depozit y Səs hüququna malik ba za rında təklifin faiz dərəcəsi. olmayan səhm y Sifariş (tapşırıq) Non-voting stock Order Sahibinə korporativ məsələlərdə Opsionun ifadə etdiyi qiymətli səs vermə hüququnu təmin etməyən kağızı müəyyənləşdirilmiş icra qiy- səhm. İmtiyazlı səhmlər adətən səs mətinə satmaq (“Koll”) və yaxud vermə hüququna malik olmur. Bun- almaq (“Put”) öhdəsini qoyan opsi- dan başqa şirkət sahibləri şirkətin on satıcısı tərəfindən icra haqqında başqalar ının əlinə keçməsini önlə- bildiriş. mək üçün yeni səhmdarlara bu tip 1) Sahibinə müəyyən olunmuş səhml ər sata bilərlər. zaman ərzində, müəyyən olunmuş y Səsli ticarət qiy mətlərlə qiymətli kağızlar alma- (açıq yüksək səslə) ğa hüquq verən sertifikat, rəsmi Open outcry mək tub. 2) Səhmdar cəmiyyət tərəfindən Alıcı və satıcının birbaşa təması ona məxsus olan səhmlərin alın- yolu ilə birja ticarəti üsulu. Bu hal- ması ilə bağlı buraxılan opsion, 191 qiymətli kağız. 3) Hər hansı işin naldan aşağı qiymətə (diskontla) görülməsi, məhsulun göndərilməsi satılır və öhdəlik müddəti bitdikdə və s. ilə bağlı bir şəxsi tərəfindən nominal üzrə ödənilir. digər şəxsə göndərilən rəsmi y Sığorta məktub, sə n əd, əmr. Qiymətli kağızın alınması və ya Insurance (assurance) satılması üzrə müştəri tərəfindən Müxtəlif formalarda və müxt əlif brokerə instruksiyanın verilməsi. həcmdə dəymiş ziyanın ödə nilməsi Əq din mühüm şərtlərini nəzərdə məqsədilə sığorta haqları vasitəsilə tu tan fond birjasının qaydaları- sığorta fondu şəklində pul fondla- na uyğ un elan edilmiş qiymətli rının yaradılması və sığorta ödə- kağızlar la əqdin həyata keçirilməsi nişləri kimi istifadəsi üzrə iqtisadi haqqında sərəncam. münasib ətlərin məc musu. y Sifariş üzrə bölgü (abunə y Sığortaçı (yazılış) əsasında bölgü) Insurant Allotment Mövcud qanunvericiliyə uyğun Qiymətli kağızların əvvəlcədən şəkildə sığorta fondu yaradaraq sifariş (yazılma, abunə) əsasında onun qanunauyğun bölgüsünü hə- bilavasitə yeni səhmdarlar və ya ya ta keçirməklə sığorta əməliyyatı qiy mətli kağızların yeni buraxılışı- apa ran müəssisə, təşkilat, qurum. na yazılışı və yerləşdirməni həyata ke çirmək üçün yaradılmış sindikat y Sığortalı (sığorta olunan) üzv ləri arasında bölüşdürülməsi. Insured y Sifarişlər (təkliflər) əsasında Sığorta fonduna sığorta haqla- Order driven rı köçürməklə bu və ya digər sı- Alış və satış təkliflərinin elan ol- ğorta münasibətlərinin bir tərəfinə un ması yolu ilə qiymətlərin müəy- çevrilən hüquqi və ya fiziki şəxs. yən olunduğu bazar. Fond birja- la rının çoxu bu formada fəaliyyət y Sınanmış təklif gös tərir. Seasoned offer y Sıfır kuponlu istiqraz Fond birjasında artıq listinqdə (kuponsuz istiqraz) olan şirkət tərəfindən səhmlərin və Zero coupon bond ya istiqrazların təklifi. İlk dəfə olaraq listinqə daxil olan şirkət tərəfindən Kupon ödənişləri olmayan istiq- həyata keçirilən ilkin kütləvi raz. Sıfır kuponlu istiqrazlar nomi- təklifin əksidir. Ümumilikdə, belə 192 təklif həm küt ləvi satış üçün təklif, y Sistem riski həm də institusional investorlar (ödəniş sistemi riski) üçün məh dud yerləşdirmə forma- Systemic risk sında ola bilər. Bütövlükdə maliyyə sisteminin və ya bazarın çökmə riski. Ödəniş y Sindikat borcu sisteminə daxil olan maliyyə qurum- Syndicated loan larından birinin və ya bir neçəsinin Bir neçə şirkətin (sindikat) bir öhdəliklərini yerinə yetirə bilm ə m ə- borc alana kifayət qədər vəsait si zəncirvari olaraq digər iştirakşıla- təmin etmək üçün birgə təklif rın da öz öhdəliklərini yerinə ye tirə etdikləri borc. bilməməsinə və beləliklə də ümu- milikdə maliyyə sisteminin böhra- y Sindikat nına gətirib çıxarır. Syndicate y Sistematik risk Eyni fəaliyyət sferası üzrə bir neçə təsərrüfat subyektinin, o cüm- Systematic risk lədən müəssisənin, təşkilatın hər Bütövlükdə iqtisadi vəziyyətin hans ı sahədə vahid istiqamətdə dəyişməsi və bazarda qiymətlərin fəaliy y ət göstərməsi məqsədilə bir - ümumi səviyyəsinin azalması və ləş m əsi. Məsələn, bank sindika tı – ya artması nəticəsində şirkətin emitentə tədavülə buraxılan qiy mətli qiy mətli kağızlarının qiymətinin kağızların birdəfəlik (topdan) alışı dəyiş m əsi riski. Bu riskə bazar riski və yerləşdirilməsi ilə bağlı zəman ət də deyilir və bu riski portfelin di- təqdim edən investisiya bankları qru- versifikasiyası yolu ilə aradan qal- pu və ya maliyyə institutları qrupu- dırmaq mümkün olmur. dur. Bank sindikatı beynəlxalq və da- xili maliyyə bazarında borc öhdəlikli y Siyasi risk qiymətli kağızlarının tədavülünü Political risk sürətləndirməyə xidmət edən başlıca vasitələrdən biridir. Siyasi cəhətdən qeyri-stabil olan ölkələrə investisiya etmək riski. Bu y “Sınmış” ilkin yerləşdirmə risk hakimiyyətin dəyişməsi, hərbi Broken IPO müdaxilə kimi faktorlardan yaranır. İlkin yerləşdirilmədən sonra y Skeyt qiy mətli kağızlar ilkin yerləşdirmə Scathing qiy mətindən aşağı satılırsa, belə il- kin yerləşdirmə “sınmış” ilkin yer- Fond birjasında dilerlərin qa- ləşdirmə adlanır. baqcadan kütləvi informasiya 193 vasitə l ə rində nəşr etdikləri səhm- y Son ödəmə tarixi lərin kotirovkas ından imtina etmə- Maturity date si. Bu hal da həmin dilerə qarşı id- Borc qiymətli kağızlarının əsas dia qal dı r ıla bilər. məbləğinin ödənilməsinin son y Skripofiliya tari xi. Bəzi borc qiymətli kağızları “çağrı la bilən” olduqları üçün emi- Scripophily tent borcu son ödəmə tarixindən Köhnəlmiş qiymətli kağızların əv v əl də qaytara bilər. (səhmlərin, sertifikatların, istiqraz vərəqələrinin və s.) kolleksiyası, y Son prospekt top lanılması. Final prospectus y Süst (qeyri-fəal) bazar Potensial investorlar arasın- da yayılan və ilkin emissiya pros- Thin market pektindən fərqli olaraq, yeni emis- Alış və ya satış üzrə faizlər aşa ğı siya haqqında qiymət, çatdırıl ma olan, kiçik həcmli və ya zəif fəaliy- müddəti və anderrayterlərin mü- yət göstərən bazardır. Bu termin ka fatlarının məbləği kimi bütün bü tövlükdə bazara və ya ayrı-ayrı təf silatlı məlumatları özündə əks ma liyyə alətlərinə aid edilə bilər. et dirən emissya prospektinin son va riantı. y Solo-veksel Sola bill y Son ticarət günü Last trading day Üzərində veksel məbləğinin ödə nişinə öhdəlik daşıyan yalnız Fyuçers və ya opsion müqaviləsi bir şəxsin imzası olan sadə veksel. üzrə əqd bağlana biləcəyi son gün- dür. Bu gündən sonra həmin mü- y Son instansiya qavilə üzrə baza aktivinin (müvafiq (məqam) kreditoru əmtəə və ya maliyyə alətinin) çatdı- Lender of last resort rılması və ya nəğd hesablaşma tə- Likvidlik çatışmamazlığı olan min edilməlidir. və ödənişlər üzrə öz öhdəliklərini y Spot yerinə yetirə bilməyən kommer- Spot siya bankları üçün Mərkəzi Bank tə r əfindən maliyyə vəsaitlərinin Əmtəə və xidmətlərin, eləcə də (kreditlərin) təklif olunmasıdır. maliyyə alətlərinin, valyutanın nağd Mər kəzi Bankın funksiyalarından pula satılması və təcili gön - bi ridir. dərilməsi, təqdim edilməsi sa ziş- 194 ləri. Spot əmə liyyatları üzrə mü- y Spred (marja) na sibətlərin məc musu spot baza- Spread rını təşkil edir. Spot bazarları üzrə Qiymətli kağız üzrə təklif olu- münasibətlər bazara təqdim etdiyi nan qiymətlə tələb olunan qiymət qiy mətlini təcili sur ət də satma- arasındakı fərqdir. ğa cəhd göstərən satıcı subyektl ər və alınmış qiymətlinin təcili gön- y Staqflyasiya dərilməsini tələb edən alıcı sub- yektlər tərəfindən reallaşdırılır. Stagfilation Milli istehsalın ciddi şəkildə y Spot bazarı aşa ğı düşməsi nəticəsində makro- Spot market iqtisadi qeyri-tarazlıq, o cümlədən yüksək işsizlik və inflyasiya səviy- Qiymətli kağızların və əmtəə- yəsi ilə müşahidə olunan iqtisadi lərin alqı-satqısının nəğd pulla hə- durum, vəziyyət. yata keçirildiyi və tərəflərarası mü- badil ənin qısa müddət ərzində ye- y Staqnasiya rinə yetirildiyi bazar. Stagnation y Spot qiyməti Müəyyən sahələrdə, maliyyə ba- Spot price zarlarında və ya ümumilikdə iqtisa- diyyatda durğunluq vəziyyəti (çox Müəyyən bir əmtəənin cari alqı- kiçik, sıfır səviyyəli artım sürəti). satqı qiyməti. y Spot məzənnə y Standard & Poor’s Spot exchange rate Standard & Poor’s Aparıcı kredit reytinqi agen tlik- Əməliyyatın həyata keçirildiyi lə rindən biri. anda bir valyutanın digər valyu- taya nəzərən müəyyən olunan məzən nəsi. y Stellaj Stellage y Spred ticarəti Qiymətli kağızların alqı-satqısı Spread trading əməliyyatlarının bir növü. Burada Gözlənilən qiymət fərqindən alqı-satqı münasibətlərinin tə r əflə- gəlir əldə etmək məqsədilə bir fyu- rindən biri əməliyyat anında bir- çers müqaviləsinin alınması və eyni tərəfli qaydada ticarət mövqeyinin zamanda, digərinin satılması ilə seçilməsi hüququna malik olur. Mə- əlaqədar olan ticarət. sələn, alış və ya satış mövqeyi və s. 195 y STİBOR qiy məti olan opsion üzrə “Koll” və Stockholm İnterbank Offered “Put” mövqelərinin götürməsi stra- Rate (STIBOR) tegiyası. Bu strategiya yalnız baza ak- Stokholm pul bazarında bankla- tivində böyük qiymət dəyişikliyi rarası təklif dərəcəsi, məzənnəsi. olduğu halda mənfəətli olur. Bu strategiya yaxın gələcəkdə böyük y Stredl qiymət dəyişikliyi gözlədikdə lakin Straddle bu dəyişikliyin hansı istiqamətdə İnvestorun eyni öhdəlik müd dəti, olacağına əminlik olmadıqda effek- baza aktivi və istifadə qiyməti ol an tiv hesab edilir. opsion üzrə “Koll” və “Put” möv- qelərinin götürməsi strategiyası. y Strukturlaşmış məhsul Bu strategiya istənilən istiqa- Structured product mətdə böyük qiymət dəyişikliyi Adi səhm, səhm səbəti, indeks, olduğu halda investora qiymətlərin əmtəə, borc qiymətli kağızların qalxdığı bazarda “Koll” opsionu- emis siyası və ya xarici valyuta ki- nu, qiymətlərin düşdüyü bazarda mi ilkin (fyuçers müqavilələrinin isə “Put” opsionunu istifadə edərək əsa sında duran) qiymətli kağızlara yaranmış vəziyyətdən istifadə əsas lanan investisiya məhsulu. etmək imkanı yaradır. Aşaəıdakı hal lar mümkün ola bilər: y Subanderrayter 1) Fond bazarında səhmin Subunderwriter müəy yən qiymətə alınması və ya satılma sı ilə bağlı səhm sahibi ilə Yeni tədavülə buraxılan borc öh- əldə olunan razılıq; dəlikli qiymətli kağızların ikinci zə- 2) Qiymətli kağız sahibinə müəy- manətçisi kimi çıxış edən birja va- yən qiymət əsasında alqı-satq ı apar- sitəçisi. maq hüququ verən ikiqat opsion; 3) Əmtəə və xidmətlər baza- y Subemitent rında eyni zamanda bir əmtəə və Subborrower xidmətin satılması ilə başqa birinin alınması. Bilavasitə rəsmi emitent kimi çı x ış etməyən, lakin emitentin öh- y Strenql dəliyinin bir hissəsini üzərinə gö- Strangle türən bank və ya istənilən hüquqi şəxs. Subemitentə əsas etibarilə İnvestorun eyni öhdəlik müddəti borc öhdəlikli qiymətli kağızların və baza aktivi, lakin fərqli istifadə emissiyası zamanı ehtiyac yaranır. 196 y Suveren risk sunda tədrici qiymətdən düşməyə Sovereign risk və ya qiymətləndirməyə imkan ve- rən valyuta sistemi. Hər hansı bir ölkəyə borc vermək və ya investisiya yatırmaq y Sürüşən satış qiymətli opsion riskləri (ölkə riski). Moving strike option y Suveren buraxılış Satış qiymətinin opsionun döv- Sovereign issue riy yədə olduğu müddətə uyğun ola raq müəyyən edildiyi deyil, za- Dövlət zəmanətli şirkət tərə fin- mandan asılı olaraq dəyişən opsi- dən buraxılan borc qiymətli kağız- on. la rı. y Svop y Süst (qeyri-fəal) bazar Swap Thin market Faiz dərəcəsi və ya valyuta riski- Alış və ya satış üzrə faizlər aşa ğı ni aradan qaldırmaq üçün iki tərəf olan, kiçik həcmli və ya zəif fəaliy- mü qabili arasında pul axınının mü- yət göstərən bazardır. Bu termin badiləsi. bü tövlükdə bazara və ya ayrı-ayrı Misal üçün bir şirkətin xərcləri ma liyyə alətlərinə aid edilə bilər. avro gəlirləri isə ABŞ dolları ilə, di- gər şirkətin isə xərcləri ABŞ dolla- y Sürüşən orta rı gəlirləri isə avro ilə olduqda bu Moving average şirkətlər pul axınlarını mübadilə etməklə özlərini effektiv şəkildə Müəyyən dövr ərzində qiymətli valyuta riskinə qarşı qorumuş olur- kağızın orta dəyərini göstərmək lar. (valyuta svopları) üçün texniki təhlillər zamanı tez- İki tərəf müqabili sabit və üzən tez istifadə edilən göstərici Sürüşən faiz dərəcələrini mübadilə etdikdə orta göstəricidən, bir qayda olaraq, isə özlərini faiz dərəcəsi riskinə qar- hərəkətlərin sayını və mümkün şı qorumuş olurlar. (faiz dərəcəsi dəs tək və müqavimət sahələrini svop ları). müəy yən etmək məqsədilə istifadə olu nur. y Sürüşən sarıq Crawling peg Adətən inflyasiyanı t ənzimləmək üçün istifadə olunan, mübadilə kur- 197 Şarp nisbəti portfel gəlirinin mü- vəffəqiyyətli investisiya strategiya- sı nəticəsində və ya gəlirin yüksək risk nəticəsində əldə olunduğunu Ø əks edir. Sharp nisbəti = (Rp - Rf)/(Op) Rp = Portfelin gözlənilən gəlirliyi Rf = Risksiz aktivin (dövlət istiq- y Şaquli spred razı) gəlirliyi Vertical spread Op = Portfelin standart kənar- laşması (riskin ölçü vahidi). Eyni tipdən olan və eyni son icra tarixinə malik, lakin müxtəlif qiymətləri olan opsionların eyni za- manda və eyni sayda satışı və alı- y Şərti əsas məbləğ şından ibarət opsion strategiyası. (kredit öhdəliyinin) Notional principal y Şaxələnmə (törəmə şirkət yaratma) Faiz dərəcəsinin svop saziş l ə- Spin-off (spinoff) rində baza borc qiymətli kağızı- nın əsas məbləği. Bu məbləğ faizi Şirkətin yeni bir şirkət (törəmə ödəmək üçün is tiqraz dan ayrıldıq- şirkət) yaratmaqla öz əməliyyatları da, svop sazişində dövriyyə səhmi və aktivlərini bölmək üçün istifadə əmələ gə ti rən nəzəri (xəyali) və ya etdiyi üsul. Bu zaman ana şirkət yeni fiktiv məbləğə çevrilir. şirkətin səhmlərini öz səhmdarları Həmçinin, “nəzəri (xəyali, mü- arasında onların paylarına mütənasib cər rəd) məbləğ” də adlanır. surətdə bölür. Şaxələnmə zamanı ana şirkətin səhmdarlarına çatacaq dividentləri törəmə şirkətin səhmləri ilə ödəməsi təcrübəsi də geniş istifadə y Şərti öhdəlik olunur. Contingent liability y Şarp nisbəti Şirkətin keçmişdəki fəaliyyəti Sharpe ratio ilə əlaqədar olan, lakin gələcəkdə müəy yən hadisələrin baş verməsi Nobel mükafatçısı William Shar- və ya baş verməməsindən (mə s ə- pe tərəfindən müəyyən olunan riski lən, məhkəmə qərarlarının nəti cə l ə- nəzərə almaqla portfel fəaliyyətini r indən) asılı olaraq, yaranması eh - əks edən nisbət timal olunan öhdəliyi. 198 y Şərtli opsion y “Şoqun” istiqrazı Contingent option Shogun bond Sahibinin yalnız mükafat ödə di- Qeyri-rezidentlər tərəfindən Ya- yi opsion (əgər opsion reallaşarsa). poniyanın milli bazarında xarici Nə qədər ki, şərtli opsionlar reallaş- val yutada kütləvi satışa buraxılan dı r ıl mayıb onların qiyməti sıfıra bə- (tək lif olunan) istiqraz. Adətən, ra bərdir. bu termin xarici borc alanların Yaponi ya da yerləşdirdikləri dollar y Şirkətlərin listinqi istiqraz la rına aid edilir. Listing companies Səhmləri hərraca çıxarılan şirkət lər. y Şişirdilmə və boşaldılma Pump and Dump Fırıldaqçıların səhmin qiymə ti- nin yanlış və aldadıcı vədlərlə artı- ra raq, qiymət yüksək səviyyəyə çıx dıqda öz mövqelərini bağlama- sı. Fırıldaqçılar bazardan çıxdıq- dan sonra qiymətlərin kəskin aşa- ğı düşməsi nəticəsində bu sxemin qur banları böyük miqdarda vəsait it ir miş olurlar. Buna görə də bu tip sxem lər qanunla qadağandır və bö- yük məbləğdə cərimələrlə cə za lan- dı r ılır. y Şişirdilmiş qiymət Overvalued Qiymətli kağızların fundamen- tal amillərə əsaslanan qiymətlərdən da ha yüksək qiymətlə ticarəti. Məsələn, mənfəət gözləntiləri zə if olan bir şirkətin səhminin yük- sək qiymətə ticarət olunması. 199 y Tarixi volatillik Historical volatility Keçmişdə qiymətin və ya gə- T li rin davranışına əsaslanaraq də- yiş k ənliyin qiy mət ləndi ril mə si dir. Be lə qiy mət ləndirmə bazar ın sa kit vax tı dəyiş k ənliyi qiy mət lən dir mə- yin yaxşı üsuludur. y Taksa Statutory price y Tayminq Timing Qiymətin, tarifin, ödəniş məb- lə ğinin dəqiq müəyyənləşmiş və Fond birjasında alışın və ya satı- yaxud müəyyənləşdirilmiş səviy- şın həyata keçirilməsi üçün daha əl- yəsi. ve rişli, münasib vaxt. y TED spredi y Tam lot TED spread Round lot Xəzinə kağızları ilə Avrodollar Birjada dövriyyədə olan səhm ara s ındakı spred. və istiqrazların standard ticarət va- y Texniki araşdırma hidi. Adə t ən, standard ticarət va- hid kimi 100 ədəd səhm götürülür. (texniki təhlil) Amma 10, 25, 50 ədəd səhmdə stan- Technical research dard tica rət vahid kimi götürülə (technical analysis) bilər. Tələb və təklif əsasında bazar konyunkturasının təhlili. Bu Belə təhlil zamanı qiymətlərin dina- y Tam seyrəltmə mikası, bazarın həcmi və inkişaf Fully diluted EPS meyilləri öyrənilir və cari bazar Bir səhmə görə gəlirin hazırda fəa liyyətinin mümkün nəticələri və ödənilməmiş olan səhmlərə de yil, gələcəkdə qiymətli kağızlar üzrə daha böyük miqdarda səhm lərə müm kün ola bilən tələb və təklifin bö lünməsilə hesablanan göstə ri ci- qiy mətləndirilməsi aparıl ır. dir. Bu göstərici bütün qiymətli ka- y Texniki investisiya təhlili ğız ların tam emissiyasını nəzərə al- ır ki, bu da bir səhmə düşən gə li rin Technical investment analysis azal masına gətirir. Bax: Texniki araşdırma. 200 y Tender qiyməti aktivlərin miqdarına əsaslanan gə- Tender price lir ilə müqayisədə xərcləri əhatə ed- ir. Mühasibat daxil etmələri heç bir Şirkətin səhmdarlarının səhm- nağd xərcləri və ya bu məqsəd üç- lərinin bir hissəsinin və ya tam həc- ün ayrılmış vəsaitləri təmsil etmir. minin alqısı üçün təklif olunan qiymət. Təklif olunan qiymət səhm- y Tədavül lə rin bazar qiymətindən yüksək ol ur. Circulation y Tender təklifi Əmtəələrin, qiymətli kağızların, Tender offer habelə pul vəsaitinin hərəkəti, mü- ba diləsi, alqı-satqısı. Şirkətin səhmdarlarının səhm lə- rinin bir hissəsinin və ya tam həc- y Tədbirli insan qaydası mi nin alqısı üçün verilən təklifi. Prudent man rule y Tertiya (vekselin üçüncü Səlahiyyət verilmiş şəxsin digər nüsxəsi) şəxs adından vəsaitləri investisiya Third bill etməsinin ümumi hüquqi qayda- sı. Bu qaydaya əsasən səlahiyyət Köçürmə vekselin üçüncü nüs- ve rilmiş şəxs tədbirli və düşünül- xə si. müş hərəkət etməli, etibar edilmiş vəsaitlərin və onlardan əldə edil- y Teta miş gəlirlərin təhlükəsizliyini tə- Theta min etmək üçün bütün tədbirləri Opsionun müddətinin bitmə ta- gör məlidir. rixi yaxınlaşdıqca opsionun də y ə- y Tədricən (zaman keçdikcə) rin də dəyişmə. dağılma y Təbii resursların Time decay tükənməsinin uçotu Zaman keçdikcə opsionun qiy- Depletion accounting mətinin davamlı olaraq düş mə si. Metal, ne, qaz, ağac və s. bu Bax: Teta. ki mi il ərzində tamamilə tükənə bi- y Təhlükəsiz valyuta lən təbii ehtiyatlar kapitalın idarə edil məsində problemlər yaradır. Safe haven currency Tü kənmə uçot prosesidir və uço- Bazarda qarışıqlıq zamanı öz və- tun aparıldığı dövr ərzində ümumi saitlərinin təhlükəsiz saxlanması- eh tiyatlar arasından istifadə edilən nı təmin etmək üçün investorlar və 201 fond menecerləri tərəfindən istifad ə y Təklif qiyməti (satış qiyməti) olunan ABŞ dolları və ya İsveç r ə Ask (offer price, selling price) frank ı kimi etibarlı tədavül valyuta sı. 1) Sifarişin şərtlərindən biri olan y Təxirə salınmış kupon və qiymətli kağızlar hərracı işti- rakçısı tərəfindən satış üçün təklif Deferred coupon etdiyi qiymətli kağızı satmağa razı İlk bir neçə il ərzində kuponun olduğu qiymətdir; ödənilməsinin vaxtını təxirə salan 2) İl kin investorların buraxılan və vaxt çatanda birdəfəlik ödənişi qiymətli kağızı ala biləcəkləri ilkin tə min edən istiqraz. O, nağd pul qiymət; hə r əkətinin vaxtını dəyişdirmək və 3) Market-meykerin tələb etdiyi ilk illərdə vergilərin həcmini azalt- satış qiyməti. maq və ödənişləri gəlirlərin daha çox olacağı ehtimal edilən növbəti y Təklif il lərə saxlamaq istəyən investorlar Offer üç ün nəzərdə tutulmuşdur. Qiymətli kağız, valyuta və ya y Təxirə salmaya (möhlətə) görə digər maliyyə alətinin alqı və ya satqı təklifi. haqq (bakvordasiya) Backwardation y Təkrar Bazar (birjadankənar Əmtəə bazarlarında əmtəənin bazar, qeydiyyatdan keçməmiş nağd və ya ilkin çatdırılma ayı qiymətli kağızların bazarı) üzrə qiymətinin sonrakı aylarda- Aftermarket (after-market, after kı qiy mətdən yüksək olması. For- market, over-the-counter market) vard qiym əti saxlanma xərclərinə görə adə t ən əmtəənin nağd qiy- 1) İlkin yerləşdirmədən sonra mətindən yüks ək olur. Əmtəə qıtlı- qiy mət li kağızların birjada vasitəçi ğı şəraitində nağd və ya ilkin ayda sub yektlər, o cümlədən brokerlər çatdırılacaq əm təəyə tələb artdığı və dilerlər tərəfindən alqı-satqısı üçün bakvor da siya baş verir. (təkrar bazar). 2) İlkin yerləşdirilmədən sonra y Təklif aralığı qiy mətli kağızların birjadankənar qey ri-mütəşəkkil alqı-satqısı (birja- Offering range dan kənar bazar). Şirkət qiymətli kağızı hansı qiy- 3) Qeydiyyatdan keçməmiş qiy- mə t ə satacağını gözlədiyi qiymət mət li kağızların alqı-satqısı (qey- ara lığı. Bu qiymət aralığını şirkət diy yat dan keçməmiş qiymətli ka- il kin prospektdə göstərir. ğızlar bazar ı). 202 y Təkrar bazar sifarişi y Təkrar qiymətli kağızlar (Birjadankənar bazar sifarişi) bazarı Aftermarket order Secondary securities market 1) İlkin yerləşdirmədən sonra İlkin yerləşdirilməsindən sonra inves tor ların qiymətli kağızla rın in vestorlar arasında qiymətli ka ğız- alınması üzrə əlavə sifariş ver- ların ticarəti həyata keçirildiyi ma- mələri. liyyə bazarı. 2) Birjadan kənar bazarda inves- tor ların qiymətli kağızların alınma- sı üz rə sifariş vermələri. y Təkrar sığorta Reinsurance y Təkrar fondlaşdırma Sığorta bazarında risklərin bö- (maliyyələşdirmə) lüş dürülməsi üsulu. Şirkət riski Refunding sığorta edir və məruz qaldığı riskin bir hissəsini digər şirkətlərlə təkrar Mövcud borc qiymətli kağızlar sığorta müqavilələri bağlamaqla (is tiqrazlar) üzrə borcun yeni borc onlara ötürür. Nəzərə almaq lazım- qiy mətli kağızlarının (istiqrazların) dır ki, bu halda risklərin əldən-ələ buraxılması (adətən, daha aşağı ötürülməsi ilə əlaqədar olaraq on- faiz dərəcəsi və ya daha uzun ödə- ların etibarsız şirkətlərin əlinə keç- niş müddətli) yolu ilə cəlb olunan mtəə si hlükəsi və yaxud, həa, tə- borc vəsaitlərinin köməyi ilə ödə- sa düfən, ilkin sığortaçının özünə nil məsi. qa yıtması ehtimalı mövcuddur. y Təkrar girov Remortgaging (Repawning) y Təkrar təklif (yerləşdirmə) Broker şirkəti tərəfindən müş t ə- Secondary offering rinin marja hesabında olan qiymətli (secondary distribution) ka ğız ları girov qoymaqla kreditin Səhmlərini ilkin kütləvi təklif gö türülməsi. yo lu ilə yerləşdirmiş şirkətin yeni səhm emissiyası. Şirkətlərin tək- y Təkrar kapitallaşma rar təklif etməkdə məqsədi yeni (yenidən kapitallaşma) vəsaitin cəlb olunmasıdır. Həm çi- Recapitalization nin təkrar təklif adlanır. Emitent şir kət tərəfindən satılandan bir Şirkətin borc və sahibkarlıq müd dət sonra səhmlərin yenidən kapi ta lı nisbətinin dəyişdirilməsi. yer ləşdirilməsi. 203 y Təqvim spredi formaya malik sənəd və ya sə n ədl ər Calendar spread toplusu. Məsələn, görülmüş işə görə ödənişin aparılması üçün si farişçiyə Müxtəlif müddətlərə icrası nə- təqdim olunan ödəniş sə n ədi. zər də tutulan, eyni qiymətli və Tələbnamənin aşağıdakı növlə- bir tipli opsionların (“Put” və ya ri ni qeyd etmək olar: “Koll”) eyni zamanda alqı-satqısını ◦ borc tələbnaməsi – kreditor, nə z ərdə tutan opsion strategiyası. yaxud malgöndərən tərəfindən qarşı tə r əfə öhdəliyin icrası ilə bağlı y Tələb olunanadək təq dim olunan ödəniş sənədi; On demand (on sight) ◦ qarşılıqlı tələbnamə – borclu 1) İstənilən pul ödənişi sənədləri, subyektin kreditora ona olan borcu- xüsusilə vekselin üzərində ödənişin nu hər hansı başqa öhdəlik məbləği təqdim olunan anda aparılacağını ilə qarşılıqlı əvəzləşdirilməsi barədə təsdiq edən imza; rəsmi təklifini ifadə edən sənəd. 2) İstənilən zaman ödəniş üçün ◦ ödəniş tələbnaməsi – kreditor, təqdim edilə bilən, üzərində ödəniş mal göndərən, yaxud ödəniş almaq müddəti göstərilməyən veksel. hüququ olan subyektin, borc alana, yaxud ödəniş etməklə bağlı borcu y Tələb olunan gəlirlik olan subyektə bank vasitəsilə ödə- Required return nişi həyata keçirməklə bağlı təqdim etdiyi hesablaşma sənədi. İnvestorlar tərəfindən investisi ya- nın cəlbedici olub olmamasına qərar y Təminat marjası verməkdə istifadə olunan gəlir lik. Məsələn, müəyyən səhmə inves- (təminatlı marja) tisiya etdikdə investorun tələb et- Maintenance margin diyi gəlirlik səviyyəsi illik 12% ola Marja hesabında saxlanmalı olan bi lər. Səhmin gözlənilən gəlirliyi mi nimum həcmdə səhmdar kapita- bun dan aşağı olduqda investor lı. NYSE və NASD kontekstində, in- daha az riskli başqa qiymətli kağız- vestor marja üzrə qiymətli kağızlar lara (mə s ələn istiqrazlara) investisi- al dıqdan sonra marja üçün tələb ya edə bilər. olu nan minimum səviyyə marja hesabında olan ümumi qiymətli y Tələbnamə kağızların bazar dəyərinin 25%-dir. Claim Nəzərə almaq lazımdır ki, bu mini- Hər hansı bir formada müəyyən mum səviyyədir və əksər maklerlər obyektlə bağlı bir subyektin başqa 30-40% civarında olan daha yüksək subyektə tələbini təsdiq edən xü susi saxlama tələblərinə malikdirlər. 204 Eyni zamanda, “minimum sax- tə minatlı istiqrazların emitentin ba- lama” və ya “saxlama tələbi” da lansında qalması, aktivlərlə təmin adlan dırılır. olunmuş qiymətli kağızların isə sekuritizasiya yolu ilə balansdan y Təminatlı “Koll” opsionu satışı çıxarılmasıdır. Covered call writing y Təminatsız borc istiqrazları İnvestorun baza aktivi üzrə uzun (borc iltizamı) pozisiya saxlaması və bu aktivlər üzrə “Koll” opsionu satması. Debenture bond (debentures) Baza aktivinin qiymətinin arta- Təminatsız (girova əsas lan- cağına və ya stabil qalacağına inan mayan) borc qiymətli kağızları. investor, bu aktivi saxlamadan Emiten tin ümumi krediti hesabına əlavə gəlir əldə etmək üçün bu stra- qarşı buraxılmış, müəssisənin heç tegiyadan istifadə edir və opsion bir xüsusi əmlakı ilə təmin edilm ə- premiumu əldə edir. Qiymətin aşa- miş borc öhdəliyi. Bu kimi borc alət- ğı düşməsi halında net pozisiya zə- lərinin təminatı emitentin etibarlılı- rər edə bilər. ğı (nüfuzu) və borclanma tarixçəsi sa yılır. Məsələn: dövlət istiqrazları. y Təminatlı “Koll” opsionu Covered call option y Təminatsiz kredit Satıcının opsion müqaviləsində Unsecured credit göstərilmiş sahib olduğu əsas səhm (unsecured loan) pay larının qısa “Koll” opsionu Girov təminatı olmadan verilən möv qeyinə verilməsi. kredit. Bu cür kredit borcverən qar- şısında etibara əsaslanır. y Təminatlı istiqraz Covered bond y Təmiz oyun Pure play Dəyəri və ödənişləri müvafiq baza aktivlərindən gələn vəsaitlər Konqlomeratdan və fəaliyyətini hesabına formalaşan istiqraz. şaxələndirmiş şirkətlərdən fərqli Bu tip qiymətli kağızlar, adətən, olaraq şirkətin bir fəaliyyət növü ilə maşın kreditləri və kredit kart ödə- məş ğul olması. nişləri kimi kiçik və qeyri-likvid ak- y Tənəzzül tivlər hovuzunun sekuritizasiyası Downturn yo lu ilə yaradılır. Aktivlərlə təmin olunmuş qiy- İqtisadi və ya fond birjası tsiklinin mət li kağızlara bənzəyir. Əsas fərqi artımdan enişə doğru dəyi ş m əsi. 205 y Tənzimləyici y Ticarət (qiymət) diapazonu (təsisedici) istiqraz Trading (price) range Adjustment bond Müəyyən müddət (gün, ay, Müflisləşmə riski altında olan il) ərzində müəyyən maliyyə alə- şirkətin yenidən kapitallaşması za- tinin birjada ən yüksək və ən aşa- manı, kreditorların qarşılıqlı razı- ğı qiymətləri arasındakı fərq. Bir ja lığı əsasında, dövriyyədə olan ist- təhlilçiləri maliyyə alətinin qiy - iqrazların əvəzlənməsi üçün bura- mətinin dəyişmə meyillərini proq- xılan istiqraz. Adətən, bu istiqraz noz laşdırmaq üçün bu göst ə ricinin şirkət mənfəət əldə edən dövrlərdə necə dəyişdiyini daimi müş ahidə faiz ödənişlərini nəzərdə tutur. altında saxlay ırlar. Mahiyyətinə görə bu istiqrazlar gəlir istiqrazlarının bir növüdür. y Ticarət evi Trading house y Təsbit etmək Müştərilərin və ya öz adından Fix fyuçerslərin və əmtəələrin alqı sat- Valyuta və ya əmtəə üçün rəsmi qısı ilə məşğul olan müəssisə. qiymətin qoyulması (müəyyən edil mə si), adətən gündəlik əsasda. y Ticarət həcmi Trading volume y Təsdiqləmə (affirmasiya) Qiymətli kağızlar bazarında tica - Affirmation rət olunan qiymətli kağızların sa yı.

Sənədlərin, o cümlədən ma liy- y Ticarət meydançası yə sə n ədlərinin, hesabların təsdiq Floor edil məsi, düzgünlüyünə təminat ve rilm əsi. Ticarət meydançası. Treydinq fəa liyyətinin həyata keçirildiyi y Təzə buraxılış mey dança. Ticarət meydançası bir- On-the-run issue ja la rın binasında yerləşir.

Periodik emissiya olunan qiy- y Ticarət meydançası mət li kağızın (əsasən istiqraz) ən Trading floor son buraxılmış seriyası. Daha likvid olduğu üçün, adə- Treydinq fəaliyyətinin həyata tən, digər qiymətli kağızlara nis- ke çirildiyi meydança bə t ən mükafatla (əlavə gəlirlə) Ti carət meydançası birjaların satılır. bina sında yerləşir. 206 y Ticarət sessiyası y Tiraj Trading session Tirage (circulation) Birjada rəsmi ticarət üçün müəy - 1) Bir müəllif, və ya bir qrup yən olunmuş vaxt. Birjada si fa riş l ə- müəlli flər tərəfindən, yaxud bir ad- rin elanı və qiymətli ka ğız lar la əqd- da nəş rin çap olunmuş nüsx ələrinin lər bağlanması bu müddət ər zində sa yı; həyata keçirilir. 2) Lotereya biletlərinin, uduşlu is tiqrazların növbəti uduşunun ke- çi rilməsi prosesi; y Ticarət yeri (postu) 3) İstənilən formalı gəlir ödəni- Trading post şinə malik istiqrazların dəyərinin ödənil məsi, pula dəyişdirilməsi. Fond birjasının ticarət zalında ox şar xüsusiyyətlərə malik qiymətli ka ğızların satıldığı yer. y Toxunulan bazar Market if touched y Tiker simvolu Qiymətli kağız müəyyən edil- Ticker symbol miş qiymətə çatdıqda şərti sifarişin Fond birjasında satılan səhmləri ba zar sifarişinə çevrilməsi. Toxunu- ifa də edən hərflərdir. Səhmi ifadə lan bazar sifarişi əsasında alış edən et məyin qısa və asan üsuludur. broker aktivi almaq üçün qiymətli ka ğızın qiymətinin müəyyən sə- viy yəyə qədər aşağı düşməsini y Tiker göz ləyəcəkdir. Qiymətli kağızın Ticker (ticker tape) qiy məti müəyyən səviyyəyə qədər 1) Cari maliyyə məlumatlarını qalxdıqda toxunulan bazar sifarişi operativ surətdə kağız lent və əsasında satış həyata keçiriləcəkdir. ya ekranda verən teleqraf və ya ”Sərhəd sifarişi” də adlanır. elektron aparat; ilk dəfə 1867-ci ildə ABŞ bir jalarında istifadə edil- mişdir. y TOPİKS 2) Ekran və ya monitorda qaçan Tokio Stock Price Index sə tir formasında ekranın aşağısın- (TOPIX) da səhmlərin simvollarının, əmə- liyyatların həcminin və yerinə ye- Tokio fond birjasında opsion və ti ril diyi qiymətlərin ardıcıl olaraq fyuçerslər üçün hesablanan qiymət da vam lı şəkildə təqdim olunması. indeksi. 207 y Toplanan (mürəkkəb) faiz 3) Bir büdcə həlqəsindən başqa Compound interest bi rinə, əsas etibarilə aşağı büdcə həlq əsinə onun gəlir və xərclərinin İlkin vəsait və onun faizinin cəmi sə viyyəsini, eyni zamanda kassa ic- üzrə faiz. Məsələn, ildə 10% gəlir rasını təmin etmək məqsədilə və sa- gətirən 100 manatlıq deposit, ilin itin əvəzsiz təqdim olunması, kö çü- sonunda 110 manat olacaq. İkinci il rülməsi. üzrə faiz artıq 100 manatdan deyil, 4) Müxtəlif məqsədlər üçün bir 110 manat üzərindən hesablana- he sabdan başqa hesaba, yaxud bir caq və nəticədə ikinci ilin sonunda büdcə həlqəsindən başqa büdcəyə depozitdə 121 manat vəsait olacaq. əvəz siz köçürülən vəsait. 5) Qiymətli kağızların bir sa hi bin- y Toplanmış (yığılmış) faizlər dən digərinə keçməsi, ötürül m əsi. Accrued interest 6) Hər hansı maliyyə fondundan, Axırıncı faiz ödənişindən sonra əsasən dövlət maliyyəsi fondların- qiy mətli kağız üzrə yığılmış faiz dan digər fondlara, yaxud müəssisə gə lirləridir. Əgər qiymətli kağız iki hesablarına əvəzsiz və məqsədli faiz ödənişi tarixinin arasında satı- pul vəsaitlərinin köçürülməsi. larsa, adətən, alıcı yığılmış faizi sa- 7) Xarici subyektlər tərəfindən tıcıyla qiymətə əlavə olunmaqla ya ölk ədaxili hüquqi və fiziki şəxslərə nağd formada və ya da digər ödəniş iqtisadi yardım və digər məqsədlər formasında əvəzləşdirir. Ödəmə üçün təqdim edilən, köçürələn pul müd dəti çatdıqda isə alıcı ödədiyi vəsaitləri. Vergilər və kreditlər bu faiz gəlirlərini də əldə edir. trans fertlər kimi xarakterizə olun- mur. Transfer, adətən, köçürmə ya- zısının – indossamentin köməyi ilə y Törəmə şirkət icra olunur. Subsidiary Nəzarət səhm paketinin 50 faiz- y Tranş dən çoxu digər şirkətə məxsus olan Tranche (tranch) şir kət. 1) Xüsusi, ayrıca buraxılış üzrə y Transfer yer ləşdirilən qiymətli kağızlar, is- Transfer tiqrazlar seriyası; 2) Borcalan subyektə bir ödənişlə, 1) Pul vəsaitlərinin, valyutanın yəni birdəfəlik təqdim edilən kre- bir öl kədən digərinə keçirilməsi. dit məbləği. Bir müqavilə üzrə kre- 2) Pulun bir hesabdan başqa he- dit məbləği bir neçə kredit tran- saba köçürülməsi. şı ilə təqdim oluna bilər. Kredit 208 məbləğinin tranşlar üzrə təqdim nəlxalq hesablaşmaların, bu hesab- edilməsində başlıca məqsəd ilkin laşmalar üzrə müqavilələrin tərkib tranşların icrası səviyyəsindən ası- hissəsi. lı olaraq sonrakı ödəmələrin həyata keçirilib-keçirilməməsi ilə bağ- y Trast lı qərarların qəbul edilməsindən Trust ibarətdir. Borc müqaviləsi əsasında 1) İşgüzar müstəvidə, əmək- əvvəlki tranşlar məqsədli şəkildə daşları, kreditorları arasında yüksək istifadə olunmadıqda növbəti tranş- imicə və etibarlıq səviyyəsinə malik lar kreditor tərəfindən dayandırılır. mü əs sisə, təşkilat; y Trassant (veksel verən) 2) Etibarlığın qorunması, inamlı idarəetmə barəsində tərəflər arasın- Drawer da razılaşma, müqavilə, müqavilə Köçürmə vekselinin sahibi. sənədi; T. Veksel üzrə borc məbləğinin 3) Xüsusi şərtlər əsasında banka, ödənişi və aksepti üçün cavabdeh- kredit təşkilatına və ya başqa təş- lik daşıyır. T.-nin imzası traa üçün kilata idarə olunması məqsədilə ve- başlıca göstərici sayılır. ri lən əmlak. Hüquqi və fiziki şəxslərin əm- y Trassat (ödəyici la kını etibarlı idarəetmə məqsədilə (köçürmə vekseli üzrə)) müvəqqəti cəlb edən subyekt, Drawee təşkilat trast-təşkilat, trast-şirkət adlan ır. ayrı-ayrı xırda sahibkarlar Köçürmə veksel üzrə borc məb- tə rəfindən etibarlılıq əsasında kapi- ləğinin ödəyicisi. Köçürmə vekselin talın investisiya fondu şəklində son sahibinin borc məbləğinin təsbit birləşdirilməsi nəticəsində İnvesti- olunmuş müddətdə ödənilməsi ilə siya trastı yaranır. bağlı müraciətindən sonra t. Ödə- nişi həyata keçirməyə borcludur. y Trast-istiqraz Trust-obligation y Trasslaşdırma Tracing (drawing) Emitent subyektin mülkiy yə tin- də olan əmlakın və qiymətlilərin Kreditorla borcalan arasında bor- təminatı əsasında buraxılan istiq- cu ödənilmə qaydasının, şərtlərinin raz vərəqələri. Təminatlılıq xü- müəyy ənləşdirilməsi. Traanın kö - susiy yə tinə görə t.-i.-nin bazar tə- çürm ə vekselinin qoyulması, vek- ləbi yüksək, bundan irəli gələrək sel dövriyyəsinin, valyuta əməliy - gə lirlilik səviy yəsi nisbətən aşağı yatlarının, müxtəlif formalı bey- olur. 209 y Trast-şirkət zaman sahibinə üzərində göstərilən Trust company məbləğdə ödəniş almaq hüququ verən köçürmə veksel. Bank traa- Etibarlılıq, yüksək inam əsa- sı çox etibarlı pul sənədi olduğuna sında müxtəlif istiqamətdə iqti- görə nağd pul vəsaiti ilə bərabər sadi fəaliyyətlə məşğul olan şir- tutulur. Adətən, bank traası bank kət, müəssisə. Əsas etibarilə bu daxilində pul hesablaşmaları üçün şirkətlər əhali əmanətlərinin və istifadə olunur. Bank filialından qiy mətlilərinin idarə olunmasını bank traası əldə edən müştəri həyata keçirir. Bu zaman cəlb olu- mərkəzi ofisdən, yaxud digər filial- nan əmlak və qiymətlilərə gör ə lardan ödəniş almaq imkanı qaza- məsuliyyət trast-şirkətin üzə rinə nır. Eyni zamanda, bank traasın- düşür. Trast şirkət maliyyə mü- dan xarici ticarət münasibətlərində nasibətlərində başlıca vasitəçi, o geniş istifadə olunur. cümlədən pul köçürmələri üzrə va- 2) Faiz traası – rəsmiləşdirildiyi sitəçi kimi də fəaliyyət göstərə bi- gündən ödəniş müddətinə qədərki lər. Bəzi ölkələrdə ayrı-ayrı müəss- dövr ərzində borclu subyekt – tra- isələrin pensiya fondlarının idarə s sat tərəfindən müəyyən faiz ödə- edil məsi üzrə trast şirkətlər möv- mələri şərtilə razılaşdırılan traa cud dur. – köçürmə veksel. Faiz traa sın- y Tratta (köçürmə veksel) dan, əsasən, xarici ticarət mü na- Bill of exchange sibətlərində istifadə olunur. 3) Sənədli traa – ticarət mü na- Bir şəxsin (kreditorun) digərinə sibətləri zamanı əmtəə sənədləri ilə müəyyən məbləğin üçüncü şəxsə bir gə təqdim olunan köçürmə vek- verilməsi haqqında yazılı tapşırı- sel. ğını özündə əks etdirir. Köçürmə vekseli verən şəxs - trassant, ödənişi həyata keçirməli olan şəxs - trassat, y Trend xətti pulu almaq hüququ verilən şəxs isə Trendline remitent adlanır. Köçürmə vekselin obyekti əmtəə kapitalıdır. Köçürmə Texniki təhlildə trend xəi baza- veksel istər daxili, istərsə də bey- rın istiqamətini müəyyənləşdirmək nəlxalq ticarət münasibətlərində üçün spesifik qiymət nöqtələrini əsas hesablaşma sənədi hesab olu- bir ləşdirən xədir. Trend xəi nur. Onun aşağıdakı növlərini ayır- nə qədər böyük müddət ərzində maq olar: iş l əyərsə, yoxlanılarsa, lakin 1) Bank traası – bilavasitə bank qırılmaz sa, onun əhəmiyyəti də bir tərəfindən verilən və təqdim etdiyi o qədər ar tar. 210 y Trend Trend Müəyyən dövrdə iqtisadi gös tə- ricilərin, hadisələrin tendensiyası. U y Treyder Trader

1) Fond birjasında əməliyyat y Uçot qiyməti hüququ olan istənilən hüquqi və Book price fiziki şəxs. 2) Ticarət fəaliyyəti ilə məşğul Aktivlərin şirkətin mühasibat olan istənilən şəxs, tacir. 3) Broker balansı kitablarına ilkin daxil edil- firmasının ixtisaslı işçisi. miş dəyəri. y Treyderlərin öhdəlikləri y Udulma təklifi Commitments of traders Takeover bid ABŞ-ın tənzimləyici orqanların- Bir şirkətin digər şirkətə sahiblik dan olan Əmtəə Fyuçersləri üzrə hüququnu (nəzarət paketini) əldə Ticarət Komissiyası tərəfindən ha- etmək məqsədilə onun səhm dar la- zır lanan və iriölçülü ticarətçilər, rı na səhmlərini almaq üçün təklif möh təkirlər, hedcerlər və kiçik ti- olu nan qiymət. carətçilər tərəfindən tutulan ümu- Adətən, bu halda təklif olunan mi açı q yerləri göstərən aylıq hesa- qiymət səhmlərin bazar qiym ə tin- bat. dən yüksək olur.

y Udulma Takeover Şirkətin səhmlərinin (nəzarət paketinin) alqısı yolu ilə şirkətə sahib li yi (nəzarəti) əldə etmək.

y Uduşlu opsion In the money Opsionun istifadə qiymətinin ba za qiymətli kağızın qiymətindən ki çik olduğu hal.

211 y Uoll strit kapital, yaxud başqa maliyyə qoyu- Wall street luşları, qeyri-maddi aktivlər).

Nyu York Fond Birjasının danı- y Uzunmüddətli borc (öhdəlik) şıq dilində adıdır, geniş istifadədə, Long-term debt ümumiyyətlə, ABŞ-da istiqrazlarla ticarət əməliyyatlarının aparılması Ödəniş müddəti 5 ildən çox olan, mənası kəsb etməyə başlamışdır. kreditlər və qiymətli kağızlar da da- xil olmaqla, bütün maliyyələşdirmə y Uzun hedc mənbələri üzrə borclar. Long hedge y Uzunmüddətli gəlir və zərər Aktivin qiymətinin gələcəkdə Long-term gain & long-term yük səlməsi riskindən sığortalan- maq məqsədilə fyuçers və ya opsi- loss on vasitəsilə hedcinq. 12 aydan çox müddətdə eyni Məsələn, müəyyən əmtəəni ni- şəx sə məxsus olan aktivlərin zamlı alan şirkət, fyuçers üzrə uz un satışından gəlir və ya zərərlər. mövqe götürməklə gələcəkdə qiym ət artmasına qarşı sığortalana bi lər. y Uzunmüddətli xəzinə y Uzun mövqe istiqrazları Long (long position) Treasury bond Səhm və ya istiqraz üzrə uzun Öhdəlik müddəti 10 il və ya da- mövqe, investorun qiymətli kağı- ha uzun müddətli olan dövlət borc za sahib olması və nəticədə qiymət qiymətli kağızları. artdıqda mənfəət qazanacağını ifa də edir. Fyuçers müqaviləsi y Uzunmüddətli investisiyalar uzun mövqe investorun, fyçers Long-range investment kontraktı n ın qiyməti artdıqda mən- (long-term investment) fəət qazana cağını göstərir. Iqtisadiyyatın müxtəlif sahə l ə- Məsələn, Apple şirkətinin səhm- rinə uzunmüddətli kapital qoyulu- lərinə malik olan şəxs Apple-da şudur, başqa sözlə, sənayeyə, kənd uzun mövqeyə sahibdir. təsərrüfatına, nəqliyyata və digər y Uzunmüddətli aktivlər tə sərrüfat sahələrinə uzunmüddətli kapital qoyuluşu formasında re- Long-term assets allaşan məsrəflərin məcmusudur. İstifadəsi bir neçə il nəzərdə Uzunmüddətli investisiyalar isteh- tutulan aktivlərdir (əsas vəsaitlər, sal amillərinin alınmasına istifadə 212 olunur və uzun müddət ərzində öz xərcini ödəyirlər. Ümumi (məcmu) və xalis investisiyalar fərqləndirilir. Ümumi investisiyalar amortizasiya ayırmalarından və xalis investisi- Ö yalardan ibarətdir. Amortizasiya ayırmaları istehsala qoyulmuş ka- pitalın ödənilməsini əks etdirir. Xalis investisiyalar istehsala əlavə qoyuluşlar hesabına kapitalın artı- y Üçüncü dərəcəli bazar mını əks etdirir. Third market Əgər istehsalın genişlənməsi üç- ün xüsusi gəlirlər çatışmırsa, müəs- Fond birjasının üzvü olmayan si sə əlavə pul vəsaitləri axtarmalı brokerlərin, dilerlərin və institusi- olur. onal investorların birjada kotirov- Beləliklə investisiya iki mən- kada olan qiymətli kağızlarla alqı- bə d ən: (i) müəssisələrin xü- satqı etdikləri birjadan kənar bazar. susi yığımların dan (mənfəət, ABŞ-da belə bazar 1950-ci illərdə amortizasi ya ayırmaları) və yaranmışdır. (ii) borc yığımlarından (digər müəssisələrin, əhalinin mü vəq qəti sərbəst vəsaitləri) formalaşır. y Üfüqi spred Horizontal spread y Uzunmüddətli istiqraz Alış və satış müqavilələrini ey- Long-term (long) bond ni qiymətə, lakin valetlilikdə göz- Dövriyyə müddəti 3 ildən artıq lənilən dəyişikliklər baxımından olan istiqrazlardır. müxtəlif müddətlərdə həyata ke- çirilməsini ehtiva edən opsion strate giyası.

y Ümidsiz borc Bad debt Borclu subyektin maliyyə du- rumundan, o cümlədən borc öh də- liyini icra etmək qabiliyyəti aşağı olmas ından asılı olaraq qaytarıl- maq eh timalı az olan debitor borc.

213 y Ümumi (məcmu) faiz y Ümumi aktivlər Gross interest Total assets Gəlirdən vergili xərclər çıxılma- Hər hansı bir təşkilatın (bankın, dan hesablanmış faiz dərəcəsi və ya şirkətin və s.) büün aktivlərinin faiz məbləği. dəyəri (mühasibat balansının ye- kunu).

y Ümumi balans y Ümumi (məcmu) gəlir General balance Gross-profit (gross profit) Müəyyən edilmiş tarixə şirkətin Vergi ödənişləri də daxil olmaq- aktiv, passiv və kapital məbləğini la bütün xərclər nəzərə alınmaq- göstərən qısaldılmış maliyyə hesa- la investorun yatırdığı kapitaldan batı. Dollar məbləği ilə ümumi ba- əldə etdiyi gəlir. lans şirkətin nəyə sahib olduğunu və onun səhmdarlarının şirkət ka- pitalındakı payını əks etdirir. y Ümumi (məcmu) y Ümumi borc Gross Total debt 1) Tara və qablaşma ilə birlikdə Müəssisənin ümumi borcu. Kre- əmtəənin çəkisidir (neo çəkisi ilə dit, əməkhaqqı və digər ödənişlər, müqayisə et); kreditor borcları və digər borc 2) Müəssisənin fəaliyyətinin vergi- öhdəlikləri üzrə borcların ümumi lə rin ödənilməsinə qədər hesabla- məbləğidir. nan maliyyə göstəriciləridir. Mə s ə- lən, bruo gəlir – vergilər çıxılmadan y Ümumi daxili məhsul (ÜDM) ümumi gəlirdir; bruo mənfəət – Gross domestic product (GDP) vergilərin ödənilməsinə qədər balans mənfəətidir; bruo satış – müəssisənin İl ərzində ölkənin maddi istehsal satışının ümumi dəyəridir; bruo və qeyri-maddi xidmətlər sahəsində faizlər – tutulan vergilər ödənilənə iqtisadi vahidlərin – rezidentlərin qədər hesablanan faiz tədiyyələridir; istehsal fəaliyyətinin son nəticəsi 3) Sığorta əməliyyatlarının apa- olaraq son istehlak məqsədləri üçün rılması üzrə xərclərin ödənilməsi mal və xidmətlər istehsalı üzrə ya- üçün əla vələrin və neo-dərəcələrin ratdığı əlavə dəyərlərin məcmusu. cəmi kimi hesablanan sığorta tə diy- ÜDM milli hesablar sisteminin yələrinin tarif dər.əcəsidir ən mühüm göstəricilərindən biri

214 kimi ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf xidmətlərin ixracı- malların və xid- səviyyəsini xarakterizə etməyə im- mət lərin idxalı = bazar qiymətləri kan verir. ÜDM-nin hesablanma- üzrə ÜDM. sında bir neçə üsuldan istifadə olu- nur. ÜDM hesablanmasının gəlirlər y Ümumi ipoteka istiqrazı üsulunda istehsal olunan məhsul General mortgage bond və xidmətlərin istehsalçıları ara- Şirkətin mülkiyyətində ümu- sında bölüşdürülən ilkin gəlirlərin, mi girovla təmin edilmiş, lakin bir yəni muzdlu işçilərin əmək haqqı- və ya bir neçə digər ipotekalarla nın, istehsala və idxala görə xalis müqayisə oluna bilən istiqraz. vergilərin, ümumi mənfəətin və Borcalanın konkret aktivləri ilə ümumi qarışıq gəlirlərin məbləği deyil, bütün əmlakı ilə təmin edil- toplanır. Gəlirlər üsulu ilə ÜDM miş ipoteka istiqrazlarıdır. aşağıdakı kimi hesablanır: İşçilərin əmək haqqı ödənişləri y Üstün hüquqa malik + müəssisələrin əməliyyat qalığı, təminatlı borc o cümlədən amortizasiya = faktor Senior secured debt dəyəri üzrə ÜDM + subsidiyaları çıxmaqla mallar üzrə vergilər = ba- Müflislik halında ilk növbədə zar qiymətləri üzrə ÜDM +xaricdən ödənilən təminatlı borc. əldə olunan xalis gəlirlər = ümumi milli gəlir (ÜMG) y Üstün hüquqa malik + xalis mövcud xarici transfertlər təminatsız borc = mövcud milli gəlir (MMG) Senior unsecured debt - amortizasiya (a) = xalis mövcud milli gəlir (XMMG) Müflislik halında bütün təmi- ÜDM-dən istifadə edilməsi nat sız və subordinasiyalaşdırılmış (xərc lər üsulu) mal və xidmətlərin borclardan öncə ödənilən təminat- son istehlakını, əsas kapitalın sız borc. ümu mi yığımını, maddi döv- y Üstündən atma riyyə vəsaitləri ehtiyatlarının də- Flipping yişməsini, qiymətlilərin (sər vət lə- rin) xalis əldə edilməsini, habelə Bazar iştirakçılarının ilkin yer- mal və xidmətlərin ixrac və id- ləş dirilən qiymətli kağızı təklif olu- xal saldosunu özündə birləşdirir. nan qiymətdə alaraq və ilkin yer- Xərclər üsulu ilə ÜDM aşağıdakı ləşdirmə sonrasında həmin qiy mət- kimi hesablanır: li kağızın qiyməti çox artıqda onu Özəl sektorun istehlakı + ümu- dərhal satmaqla böyük mənfəət mi dövlət istehlakı + malların və əldə etmələridir. 215 y Üzən borc y Üzərində göstərilən Floating debt (nominal) dəyər Təsbit edilmiş faiz dərəcəsi ilə Face value (nominal value) borca əks olan üzən faiz dərəcəsi ilə Qiymətli kağızın emitent tərə- borc. fin dən müəyyənləşdirildiyi nomi- nal dəyəri. Səhm üçün bu səhm- y Üzən faiz dərəcəli not lərin üzərində əks olunan nomi- Floating rate note (FRN) nal qiymətdir. İstiqrazlar üçün Faizinin davamlı olaraq nəzərd ən bu istiqrazın müddəti bitmə tari- keçirildiyi istiqraz növlərindən biri- xində ödəniləcək məbləğdir. Emi- dir (məsələn, baza dəyəri LİBOR + tent tərəfindən qiymətli kağı za təsbit edilmiş marja). Baza dəyərinin verilən ilkin dəyər. Qiymətli ka- dəyişməsinin ardından bu istiqrazlar ğızın üzərində əks olunan və ba- üzrə faiz dərəcələri də dəyişir. Avro- zar dəyərindən fərqli olaraq də yiş- bazarda geniş istifadə olunur. məyən dəyər. y Üzən faizli istiqraz y Üzv korporasiya Floating rate bond Member corporation Kupon dərəcəsi sabit deyil də- Korporasiyanın əməkdaşı və ya yiş k ən olan istiqraz. işçisi olan Nyu York Fond Birjasının Bu istiqrazların kupon dərə c ə- ən azı bir üzvünün iştirakı ilə korpo- ləri adətən pul bazarının faiz də r ə- rasiya qismində yaradılan qiymətli cəsinə (məsələn LİBOR) bağlanır və kağızlar üzrə broker şirkəti. üzərinə spred əlavə olunur. Pul ba- zarının faiz dərəcəsi daim dəyişdiyi y Üzv şirkət üçün istiqrazın kupon dərəcəsi də Member firm dəyişir. Nyu York Fond Birjasının ən azı bir üzvü qismində əsas tərəfdaş y Üzən valyuta məzənnəsi və ya işçiyə malik və tərəfdaşlıq Floating exchange rates əsasında yaradılan qiymətli kağız- Xarici valyuta bazarında ölkənin lar üzrə broker şirkəti. valyutasının digər ölkələrin valyu- y Üzv təşkilat tasına nisbətdə məzənnəsinin tələb və təklif nəticəsində formalaşma- Member organization sı rejimi. Üzən valyuta məzənnəsi Termin Nyu York Fond Birjası- xarici valyuta bazarında sərbəst nın üzv şirkətlərini və üzv korpora- şəkildə dəyişir. siyalarını əhatə edir. 216 y Üzv Member 1) Hər hansı bir təşkilatın, birli- yin və ya qurumun üzvü; V 2) Fond Birjası tərəfindən təsdiq edilmiş və üzv olan şirkət tərəfindən ticarət zalında əməliyyatları həyata keçirməyə təyin edilmiş şəxs. y Vaxtı uzadıla bilən istiqraz Extendible bond Şərtləri ilkin ödəmə müd də tin- dən sonrakı dövr üçün yenidən də- yişdirilmiş istiqraz. Bir qayda ola- raq, həm debitorun və həm də in- vestorun bu dəyişdirilmiş şərtlərdə istiqrazları almaq hüquqları olur.

y Vaxtından əvvəl geri alına (ödənilə, geri çağrıla) bilən Callable Vaxtından əvvəl geri alına bilən istiqraz öz sahibinə onu göstərilən geri alma tarixində göstərilən geri alma qiyməti qarşılığında vaxtında əvvəl geri almaq hüququ verir.

y Vaxtından əvvəl geri alma (ödəmə, geri çağırma) şərtləri Call provision İstiqraza dair müqavilədə gös- tə rilən onu buraxmış tərəfə ödə- niş tarixindən əvvəl buraxılışı bü- tünlüklə və ya tam geri almaq hü- ququ verən şərtdir.

217 y Vaxtından əvvəl istifadə y Valyuta borcu Early exercise Currency debt Opsion və ya digər qiymətli ka- İqtisadi subyektin (dövlətin, ğızın son istifadə tarixindən əvvəl müəssisənin və s.-nin) xarici valyu- istifadə olunması. Avropa opsionla- ta ilə cəlb etdiyi borc vəsaiti. Əksər rı vaxtından əvvəl istifadə hüququ hallarda dövlətin xarici kreditorla- verməsə də, Amerika opsionları vax- ra olan borcu onun valyuta borcu- tında əvvəl istifadə hüququ verir. nu təşkil edir. y Vaxtından əvvəl ödəmə y Valyuta böhranı Early redemption Exchange crisis Emitent tərəfindən borc qiymətli Valyuta bazarında qəfil uyğun- kağızlarının müddəti bitmə tarixin- suzluqlar nəticəsində valyuta məzən- dən öncə geri alınması. nələrinin kəskin dəyiş m əsi, valyuta Emitent borca götürdüyü məb- riskinin artması, dövl ətin, eləcə də ləği vaxtından əvvəl ödəyərək borc digər iqtisadi subyektl ərin valyu- qiymətli kağızlarını geri alır. ta ehtiyatlarının də y ərsizləşməsi və ümumilikdə val yuta sferasında kri- y Valorizasiya tik vəziyyətin yaranması. Valorization Dövlətin müdaxiləsi nəticəsində y Valyuta kotirovkası əmtəə, xidmət, yaxud maliyyə Exchange quotation bazarında qiymətlərin qaldırıl- Ölkənin mərkəzi bankı, eləcə ması. V. iqtisadiyyatın dövlət də bir sıra hallarda iri kommersiya tənzimlənməsi alətlərindən biridir. bankları tərəfindən milli valyuta kur- suna nisbətdə hər hansı xarici valyu- y Valyuta (pul, pul tədavülü, ta kursunun müəyyən edilməsi. tədavül vasitəsi) Currency y Valyuta məzənnəsi haqqında müqavilə 1) Ölkənin pul vahidi (milli val- Exchange rate agreement yuta). Məsələn, manat (Azərbay- canda), dollar (ABŞ-da) və s.; Törəmə valyuta maliyyə aləti ol- 2) Ölkədə pul tədavülü. maqla, xarici valyutanın mübadilə 3) Xarici ölkələrin pul vahidi məzənnəsi üzrə razılaşmadır. Bu ra- (xarici valyuta), eləcə də beynəlxalq zılaşmaya görə ödəniş spot dərəcəsi hesablaşmalarda istifadə olunan ilə deyil, iki forvard məzənnəsi üzrə ödəniş, yaxud kredit vəsaitləri. fərqə əsaslanır (məsələn, 3 aylıq və 218 6 aylıq forvard məzənnələri arasın- mi məzənnəyə görə 1USD=0,80 da fərq). AZN, bazar məzənnəsinə görə isə 1USD=0.81 AZN təşkil edirsə, val- y Valyuta məzənnəsinin yuta mükafatı 0,01 AZN, yaxud fiksə edilməsi 1,25% -ə bərabər olacaqdır. Currency fixings Bəzi bazarlarda gündəlik gö- y Valyuta riski rüş l ər keçirməklə alış və satış sə- viy yələrini bazarın vəziyyətinə uy- Currency risk ğunlaşdırmaq məqsədilə müxtəlif Valyuta məzənnələrinin dəyiş- valyutalar üzrə sabit məzənnələr məsi nəticəsində zərər etmə riski. müəyyən edilir. Adətən, müvafiq İnvestorlar və ya şirkətlər öz doğma ölkənin mərkəzi bankları qiymət ölkələrindən kənarda əməliyyatlar qoyuluşuna təsir etmək üçün bu apardıqları zaman valyuta ris- prosesdə iştirak edirlər. ki ilə üzləşirlər. İnvestorlar və ya şirkətlər valyuta riskindən qorun- y Valyuta mövqeyi maq üçün bu riskə qarşı müxtəlif Currency position hedcinq üsullarından istifadə edə Bankın, yaxud digər kredit bilərlər. təşkilatının xarici valyutada öhdə- likləri ilə yerləşdirmələri arasında- kı nisbət. y Valyuta səbəti

Vm= Dx / Kx Currency basket Burada: V - valyuta mövqeyi; D m x Bir qrup valyutanın bir qrup - xarici valyutada olan öhdəliklər; digər valyutalara nisbətdə orta K - xarici valyutada yerləşdirilən x məzənnəsini hesablamaq üçün vəsaitlər. təsbit edilən ölçü vahidi. V.s.- V =1, yəni D = K olduqda qa- m x x dən beynəlxalq maliyyə-kredit palı valyuta mövqeyi, əks halda isə münasibətləri üzrə hesablaşma- açıq valyuta mövqeyi adlanır. larda, qiymətli kağız indekslərinin y Valyuta mükafatı hesablanmasında istifadə olunur. Exchange premium Məsələn, SDR BVF çərçivəsində istifadə olunan valyuta səbətidir. Müəyyən müddət ərzində val- Bu valyuta səbətinə 3 ölkənin milli yutanın bazar məzənnəsinin təs- valyutası – ABŞ dolları, funt ster- bit edilmiş rəsmi məzənnəyə nis- linq, Yapon yeni və bir kollektiv bətdə artım səviyyəsi. Məs, rəs- valyuta – avro daxildir.

219 y Valyuta siyasəti xarici valyutanın həcmindən çox Foreign exchange policy milli valyutada pul buraxa bilməz. Odur ki, bu ölkələr müstəqil pul Iqtisadiyyatın dövlət siyasəti həyata keçirmək imka- tənzimlənməsi, o cümlədən pul- nına malik olmurlar və milli pul kredit siyasətinin tərkib hissəsi kütləsinin həcmi ölkənin ma- olub dövlət tərəfindən ölkə daxili lik olduğu valyuta ehtiyatlarının valyuta bazarında xarici valyutanın həcmindən asılı olaraq avtomatik alqı-satqısı yolu ilə milli valyuta tənzimlənir. Milli valyutanın əlavə məzənnəsinin tənzimlənməsi. emissiyası Mərkəzi Bank tərəfindən xarici valyuta alınması halında y Valyuta svopu mümkün olur. Belə rejimdə Mil- Foreign exchange swap li Bank ın funksiyası kommersiya Bir valyutanın digərinə nəzərən banklarının fəaliyyətinə pruden- müxtəlif periodlar üzrə (adətən sial nəzarəti həyata keçirməklə nağd və forvard) eyni vaxtda alın- məhdudlaşır. Bu sistem əlavə ması və satılması. pul emissiyası yolu ilə müəyyən Bu növ svopda, iki tərəf ara- əməliyyatlar üzrə dövlət xərclərinin sında müəyyən gün üçün val- maliyyələşdirilməsinin və beləliklə yuta mübadiləsi üzrə məzənnə də, inflyasiyanın qarşısını alır. və gələcəkdə bir gün üçün əks mübadilə üzrə məzənnə razılaşdı- rılır. y Vanil istiqrazları Vanilla bond y Valyuta şurası Qeyri adi xüsusiyyətlərə malik Currency board olmayan, sabit kupon ödəmələri olan və son ödəmə tarixində öhdəlik Milli valyutasını digər bir val- üzrə tam məbləğdə ödənilən istiq- yutaya (məsələn, dollar və ya av- razlar. roya) bağlayan və təsbit olunmuş mübadilə məzənnəsi rejimi tətbiq edən ölkələrdə valyuta siyasətinə y Varrant məsul olan maliyyə qurumudur. Belə valyuta siyasəti həyata keçirən Warrant ölkələr milli valyutada pullarının Sahibinə qiymətli kağızları təsbit edilmiş mübadilə məzənnəsi müəy yən müddət ərzində əvvəl cə- üzrə istinad edilən valyutaya tam dən müəyyənləşdirilmiş qiymətlə dönərliliyinə zəmanət verir. Bu al maq hüququ verən törəmə alət- zəmanətə görə, ölkə sahib olduğu dir. 220 y Veksel krediti y Vekselin ikinci nüsxəsi Paper credit Second bill Bankın və ya digər kredit təş- Köçürmə vekselin ikinci nüsxəsi. kilatının veksel sahibinə, veksel Köçürmə vekselin itməsi və ya vax- təqdim etdiyi şəxsə borc müd- tında ödəniş yerinə çatmasını sığor- dəti bitməmişdən öncə vekselin talamaq məqsədilə yazılır. üzərində göstərilmiş məbləğ həc- mində təq dim etdiyi kredit vəsaiti. y Vekselin protesti Protestation of a bill (protest of a bill) y Veksel tədavülü Vekseli təqdim edən şəxsin – Paper circulation borc alan subyektin və ya akseptan- (circulation of bills) tın müəyyən olunmuş müddətdən sonra borc məbləğinin ödənişindən Vekselin pul sənədi formasın- qismən, yaxud tam imtina etməsi. da tədavül sferasında hərəkəti, o cümlədən bir iqtisadi subyektdən y Veqa digərinə verilməsi, təsbit olunmuş Vega müddətdən sonra geri qaytarılması və s. Baza aktivinin qiymətinin 1 faiz valetliliyi nəticəsində opsionun qiymətindəki dəyişilmə həcmi. y Veksel y Vençur əməliyyatlari Bill (promissory note, Venture operation commercial paper, bill of Yeni layihələrin, elmi-tex ni ki exchange, circulating notes) kəşflərin, ixtiraların maliyy ələş di- Veksellər müəyyən borc öhdə- ril məsi istiqamətində aparılan qiy- lik lərini əks etdirən orderli qiymətli mət li kağızlarla əməliyyatlar və kağızlardır. Veksel verən veksel va- pul-kredit əməliyyatları. sitəsi ilə müəyyən şəxsə müəyyən y Vergi bazası məbləğ ödəmək barəsində başqa şəxsə (ödəyiciyə) göstəriş verir Tax base (köçürmə vekseli) və ya hər han- Vergiqoyma obyektinin dəyər sı müəyyən şəxsə və ya bu şəxsin xarakteristikası, yaxud, vergi ob- sərəncamına müəyyən məbləğ yektinin ümumi məbləği. Məsələn, ödəməyi öhdəsinə götürür (sadə vergiyə cəlb edilən mənfəətin və ya veksel). əmlakın ümumi məbləği. 221 y Vergi ödənişindən öncəki gəlir y Vergidən azad qiymətli Earnings before tax (EBT) kağızlar Vergi ödənişindən öncəki gəlir Tax-exempt securities müəssisənin gəlirindən xərclərini Vergi yığmaq səlahiyyəti olan (vergi ödənişləri istisna olmaqla) ştat, şəhər, rayon və digər dövlət çıxmaq üsulu ilə hesablanır. orqanlarının munisipal istiqrazları. Vergi ödənişindən öncəki gəlir Bu istiqrazlar üzrə gəlirlər vergidən müxtəlif vergi qanunvericiliyinə azad edilir. Lakin bu cür istiqrazla- əsa sən fəaliyyət göstərən şirkətlərin ra satışdan əldə olunan əlavə kapi- fəaliyyətini müqayisə etmə imkanı tala, mülkiyyət və vərəsəlik üzrə verən göstəricidir. vergilər aid deyil. y Vərəqə y Vergi Sığınacağı Sheets Tax shelter Birjadan kənar dövriyyədə olan Vergi yükünün azaldılması və qiymətli kağızların kotirovkasının ya yox edilməsi vasitələri. Məsələn, rəsmi siyahısı. Siyahı üzrə vərəqələr vergiyə cəlb olunmayan qiymətli qırmızı, istiqrazlar isə sarı vərəqədə kağızlar və ya digər maliyyə alətləri dərc edilir. alınması, vergi güzəştlərindən, ver- gilərin ödənilməsinin təxirə sa lın- y Volatillik (dəyişkənlik) təhlili ması və sürətli amortizasiya sxem- (qeyri-sabitliyin təhlili) lərindən istifadə olunması. Volatility analysis Qeyri-sabitliyin təhlili bazar qiymətlərində təsadüfi dəyişiklik y Vergi və faiz xərclərindən dərəcəsini ölçür. öncəki gəlir Earnings before interest y Volatillik and tax (EBIT) (dəyişkənlik, qeyri-sabitlik) Volatility Müəssisənin gəlirlik göstəri ci- si olub onun gəlirindən xərc lərini Maliyyə alətinin risk göstəricisi. (vergi və faiz ödənişləri istisna Qiymətli kağızın müəyyən dövr olmaqla) çıxmaq üsulu ilə hesab- ərzində gəlirliklərinin standard lanır. Vergi və faiz ödənişlərini kənarlaşması kimi hesablanır. Alətin istisna etməklə şirkətin fəaliyyəti volatilliyinin az olması investorlara nəticəsində əldə etdiyi gəlir ortaya daha stabil gəlirlik vəd edir. Valetlilik çıxır. tarixi və ya nəzərdə tutulan ola bilər. 222 y “Yalın” varrant Naked warrant Müşayiətedici qiymətli ka- Y ğız olmadan buraxılan varrant. Adətən, banklar və qiymətli kağız anderayterləri tərəfindən buraxı- lır. Əsas qiymətli kağızın qəbul edilməsi və ya çatdırılması əvəzinə y Yaxşı tədarük nağd pul ödənişlərindən istifadə Good delivery olunur.

Bazarda satılmış qiymətli kağız- y Yastı gəlirli istiqraz ların çatdırılmasından öncə yerinə Flat income bond yetirilməli olan bəzi işlər. Qiymətli kağız alıcıya satış müqaviləsinə və Bu termin istiqrazın satıldı- transfer şərtlərinə uyğun formada ğı qiymətin bütün ödənilməmiş təqdim olunmalıdır. faizləri də daxil etməsini göstərir. Bu halda ödənilməmiş faizləri y Yaxşılaşma almaq hüququ da alıcıya keçir. Upgrade Adətən, belə istiqrazlar ödəniş Qiymətli kağızın reytinqində qabiliyyəti olmayan şirkətlərin is- müsbət dəyişikliklərin edilməsi. Bu tiqrazları olurlar. hal təhlil nəticəsində müəssisənin cari və ya gələcək fəaliyyətində və y Yastı ya müəssisənin fəaliyyət göstərdiyi Flat sektorda irəliləmələrin müəyyən 1) Bazarda müəyyən dövr olunması zamanı baş verir. ərzində qiymətlərin nisbi sabitliyi- y “Yalın” mövqe nin müşahidə olunduğu vəziyyət. Naked position Belə vəziyyət bazarda möhtəkirlik məqsədi daşıyan sövdələşmələrin Bazar (qiymət) riskinə qarşı qo- həyata keçirilməsinə imkan vermir. runmayan (hedc olunmamış) uzun Adətən, belə vəziyyətin qiymət və ya qısa mövqe. Məsələn, opsio- qrafikində təsviri üfiqi parça kimi nun əsaslandığı aktivə malik olma- görünür; yan “Koll” opsionunun satıcısının 2) Artımsız faizlə alınıb-satılan mövqeyi və ya Koka-kola şirkətinin istiqrazlar; 100 səhminə malik investorun möv- 3) İstiqraza görə faiz məbləğinin qeyi. istiqrazın məzənnəsinə daxil edil- 223 mə si. Dövri olaraq faiz ödə nişləri y Yeni səhmlərin emissiyası istiqrazın məzənnəsinə daxil edil- Rights issue diyi üçün sonda bu cür istiqrazlara Şirkətin əlavə vəsait əldə etməsi görə sonradan faiz hesablanmır. üçün yeni səhmlər buraxması. Bu 4) Bazar və ya maliyyə alətləri yeni səhmlər ilk növbədə möv- üzrə mövqelərin tarazlı vəziyyətdə cud səhmdarlara təklif olunur və olması, nə çox uzun, nə də çox qısa səhmdarlara malik olduqları hər bir mövqelərin olmaması. səhm müqabilində əlavə səhmlər y “Yaşıl poçt” (“yaşıl şantaj”) almaq imkanı verir. Məsələn, üçə- iki yeni səhmin emissiyası mövcud Greenmail səhmdarlara malik olduqları hər üç Şirkətin səhmlərinin böyük his- səhm müqabilində iki əlavə səhm sə sini əldə edərək bu şirkətə tam almaq imkanı verir. Yeni səhmlər sa hiblik id diasını irəli sürməklə bazarda da satıla bilər. şan taj edərək öz səhmlərini şirkətə daha yüksək qiym ətlə geri satıl- ması. Bu zaman səhmlərini yüksək y Yenidən investisiya riski qiymətə geri alan şirk ət qarşı tərəf. Reinvestment risk y Yekun divident İnvestisiyadan gələcək gəlirlərin Final dividend daha aşağı gəlirlik səviyyəsində in- vestisiya olunacağı riski. Reinves- Maliyyə ilinin son dövrü üzrə tisiya riski faiz dərəcələrinin aşağı Direktorlar Şurasının tövsiyyəsi düşdüyü dövrdə daha da qabarıq- və səhm darların illik ümumi yı- laşır. Məsələn, bu dövrdə istiqraz ğıncağının təsdiqi əsasında şirkət sahibləri istiqrazların vaxtı bitdikdə tərəfindən səhm darlara ödənilən daha aşağı gəlirlikli istiqrazlara in- divident. vestisiya etməli olurlar. y Yeni oferta New offer y Yenidən investisiya Oferta üçün gecikmiş aksept yeni oferta sayılır. Əgər cavabda Reinvestment müqaviləni ofertada nəzərdə tutul- Əməliyyatları artırmaq məqsədi duğundan fərqlənən başqa şərtlərlə ilə gəlirləri yenidən şirkətə ya- bağlamağa razılıq ifadə olunmuşsa, tırmaq. Səhm sahibi əldə edilən belə cavab ofertadan imtina və eyni dividentləri yeni səhmlər almaqla zamanda yeni təklif sayılır. yenidən yerləşdirə bilər.

224 y Yenidən kreditləşmə keçirmək məqsədilə kommersiya (maliyyələşmə) bankları tərəfindən pul vəsaitlərinin Roll over (rollover) mobilizasiyası, səfərbər edilməsi. 1) Ödəniş müddəti çatmış qiy- y Yenidən uçota alma mət li kağızların eyni və ya oxşar Rediscount qiymətli kağızlar buraxılması yolu ilə əvəz lənməsi əsasında fondların Bazarın canlanmasına, o cümlə- yenidən maliyyələşdirilməsi; dən likvidliyin artmasına və kreditə 2) Vergi nəticələri yaratmadan artan tələbin qarşılanmasına kö- (və ya vergi güzəştlərini saxlamaq- mək etmək məqsədilə artıq hər la) toplanmış vəsaitlərin bir inves- han sı maliyyə qurumları (adətən tisiya qoyuluşu formasından (və kom mersiya bankalrı) tərəfindən ya maliyyə qurumundan) digərinə uçota alınmış qısamüddətli sərbəst köçürülməsi. Bu mənada göstərilən dövr edən dövlət və ya digər borc termin, əsasən, vəsaitlərin bir pen- alətlərinin ödəniş müd dəti başa siya planından digərinə köçü rül- çatmazdan əvvəl Mərkəzi Bank məsini ifadə etmək üçün işlədilir; tərəfindən yenidən uçota alınması. 3) Açıq mövqelərini növbəti ticarət gününə keçirən Forex inves- y Yer (üzvlük) torlarının məruz qaldığı xərclər. Seat 1) Derivativlər bazarında isti- y Yenidən maliyyələşdirmə fa də edilən termindir. “Yer” bir- Refinancing jada əmə liyyatlar aparmağa icazə 1) Ödəniş vaxtı çatmış borc verən üzvlük hüququdur. “Yer” öhdəlikli qiymətli kağızların satın alına və ya satıla bilər və onun (veksellərin, xəzinə bonların və s.) qiyməti yüksəliş potensialı və birja- Yeni qiymətli kağızların tə da vü lə nın perspektivliyi ni əks etdirir; buraxılması yolu ilə ma liy yə l əş di- 2) Fond birjasında üzvlük. rilməsi. 2) Borc müddətinin uzadılması. y Yetərincə kapitallaşmamış 3) Borc öhdəlikli qiymətli ka- ğızların uçotu əsasında ölkənin Undercapitalized mərkəzi bankı tərəfindən həyata Müəssisə öz fəaliyyətini dəs- keçirilən pul-kredit siyasətinin tək ləmək və ehtiyac duyulan ist ə- alətlərindən biri. ni lən genişlənməni təmin etmək 4) Kreditləşdirmə, xüsusilə üçün sahibləri tərəfindən zəruri cari kredit əməliyyatlarını həyata vəsaitlərlə təmin edilməməsi. Bu 225 hal düzgün maliyyə siyasətinin apa- y Yuxarı hədd (limit) rılması və kapitala olan tələbin yan- Limit Up lış qiymətləndirilməsi nəticəsində Bir ticarət günü ərzində əm təə meydana çıxa bilər. fyuçersləri müqaviləsinin qiy mə ti- y Yığım (ödəmə) fondu nin maksimal irəliləməsi. Qiymət yuxarı həddə çatdıqda Sinking fund bəzi bazarlarda ticarət dayandırı- Alınmış borcun (və ya imtiyazlı lır. Bəzi digər bazarlarda qiymət səhmlərin) gələcəkdə sabit şəkildə yuxarı həddən aşağı qayıtdıqda və vaxtında ödənilməsi üçün ticarət təkrar başladılır. Əmtəənin müntəzəm sürətdə əlavə vəsaitlər qiymətinə əhəmiyyətli dərəcədə yığılan fond. təsir edəcək bir xəbər olduqda, fyuçers müqaviləsinin qiymətinin y Yığımlı (toplanan faizli, bu xəbəri əks etdirməsi bir neçə yığılan faizli) istiqraz gün çəkə bilər və nəticədə bazar Accrual bond bir neçə ticarət günü yuxarı hədd səviyyəsinə çata və bu günlər Faiz gəliri hesablanan, lakin əsas ərzində ticarət baş verməyə bilər. məbləğinin ödənilmə tarixinə kimi ödə nilməyən istiqraz. Bu istiqraz üzrə hesablanmış faiz gəlirləri onun əsas məbləğinin üzərinə toplanır və y “Yuxarı və son” opsionu ödəmə tarixində investora ödənilir. Up and out option Belə istiqrazlar sıfır kuponlu istiq- razlara oxşardır, lakin onlardan Əsası səhm olan, bazar qiymət- fərqli olaraq kupon dərəcəsinə ma- lərinin müəyyən həddən yuxarı likdir. qalxması ilə əlaqədar olaraq ic ra müddətinin sonuna qədər ödə- y Yuxardan aşağıya nilməyən opsionlar. Top down Ümumi iqtisadiyyatın və iqti- sadiyyatın müxtəlif sektorlarının y Yüksək risklə təhlilinə əsaslanan investisiya stra- təsnifləşdirilmiş aktivlər tegiyası. İnvestor ümumi iqtisadi Assets classified with high risk vəziyyəti təhlil etdikdən sonra sek- torları, daha sonra isə bu sektorda Qeyri-qənaətbəxş, təhlükəli və olan səhmləri təhlil edərək investi- ya ümidsiz təsnifləşdirmə kateqori- siya qərarı verir. yasına aid edilmiş aktivlər.

226 y Yüksəlmə meyili (artan, “öküzvari”) Bullish 1) Qiymətlərin artması meyili Z müşahidə olunan bazar; 2) Bazarda qiymətlərin artması- nı şərtləndirən amillər; y Zaman intervalı 3) Bazar iştirakçıları arasında (müddət (ödənişədək)) qiymətlərin artmasına inam yara- Duration dılması (adətən, bazar iştirakçıla- rı arasında belə əhval-ruhiyyənin 1) Hər hansı bir prosesin yaranması bazarda qiymətlərin sürəkliliyi (davam etdiyi müddət); artmasına səbəb olur ki, bu da 2) Müqavilənin qüvvədə olduğu möhtəkirlər üçün əlverişli şərait ya- müddət; radır). 3) Müəyyən zaman intervalı; 4) Müəyyən bir prosesin müddə- y Yüksəlmə-enmə ti nin uzandığı dövr; (artma-azalma) xətti 5) Maliyyə axınları və qiymətli kağızlar üzrə ödənişədək keşən orta Advance-decline line müddət. Bu müddət ödəniş riski- Texniki təhlildə bazarın fəallı- ni və qiymətli kağızların faiz riski- ğının müəyyənləşdirilməsi üçün ni xarakterizə edir. Bu kəmiyyəti is tifadə olunan əsas indiqatorlar- qiymətləndirmək üçün müxtəlif dan biri olan yüksəlmə-enmə əmsallardan istifadə olunur. İstiq- (art ma-azalma) indeksinin dina- razlar üçün belə bir əmsal onların mikasını əks etdirən xə. Başqa ödəniş tarixinədək müddətinin is- sözlə, qiymətləri artan səhmlərin tiqrazların dövriyyədə olan həcmin ə sayının (və ya kapitallaşmasının) görə ölçülməsidir. Bu göstərici nə qiymətləri aşağı düşən səhmlərin qədər yüksək olarsa, istiqraz üzrə sayına (kapitallaşmasına) nisbətinin faiz riski də o qədər yüksək olar. Bu (fərqinin) v ə ya qiymətləri artan məqsədlə ən çox istifadə olunan Ma- səhmlərin emitentlərinin sayının kulay əmsalıdır ki, onu da aşağıdakı qiymətləri aşağı düşən səhmlərin düstur vasitəsilə hesablayırlar: emitentlərinin sayına nisbətinin (fərqinin) dinamikasını əks etdirən xə. Burada:

◦ PVi — gələcək ödənişlərin (ku- pon və əsas) cari dəyərini; 227 ◦ Ti — ödənişlərin daxil olma y Zəmanətli anderraytinq dövrünü - 1,2,3,4…N; Standby underwriting ◦ N — dövrlərin sayını göstərir. Anderrayterin ilkin yerləşdir- mə d ən sonra yerdə qalan qiymətli y Zamin kağızların alacağına zəmanət verdi- Trustee yi anderraytinq prosesi. Emitent tərəfindən fondların sax- y Zəmanətli səhm la yıcısı və istiqraz sahibinin rəs mi Guaranteed stock nümayəndəsi kimi təyin edilən bank. Emitentdən fərqli üçüncü şəxs tə- rə findən (i) dividentlərinin ödənil- mə s i n ə zəmanət verilən səhmlər (xü- y Zebras susən də imtiyazlı səhmlər); (ii) faiz Zebras gəlirlərinin və əsas məbləğinin ödə- Böyük Britaniya hökuməti tərə- nilməsinə zəmanət verilən istiqrazlar. fin dən beynəlxalq maliyyə bazarın- da tə da vülə buraxılan, funt-sterlinq y Zərərsizlik nöqtəsi ilə ifadə olunmuş kuponsuz istiqraz (minimum gəlir səviyyəsi) vərəqələri (Sıfır Kuponlu Avroster- Break-even point (BEP)) linq Təqdimatçı Səhmi ifadəsinin İnvestisiyadan gələn gəlirin abreviaturası). xərclərə bərabər olduğu səviyyə. Bizneslər üçün minimum gəlir y Zəhər səviyyəsinə çatmaq gəlirli olmaq Toxic üçün ilkin addımdır. Defolta düşmək ehtimalının çox y Ziyanda olan opsion böyük olduğu olduqca yüksək risk- li sərmayə Out of the money Opsionun istifadə qiymətinin y “Zəhərli həb” baza aktivinin qiymətindən yük- Poison pill sək olduğu hal. Opsionun vaxtı bit- dikdə bu tip opsion dəyərsiz olur. Şirkət üçün arzuolunmaz alış tək lifinin qarşısının alınması məq- y 10-K forması sə dilə istifadə olunan strategiya. Məsələn, mövcud səhmdarlara Form 10-K əla və imtiyazların verilməsi (yeni Bütün səhmdar cəmiyyətlər səhm ləri daha ucuz əldə etmək im- tərəfindən büdcə ili başa çatdıq- kanı və s.). dan sonra Qiymətli Kağızlar və 228 Birjalar üzrə Komissiyaya təqdim kimi gəlirsiz təşkilatlar üçün dövlət edilən şirkətin illik fəaliyyəti haq- və ya yerli hakimiyyət orqanla- qında hərtərəfli yekun hesabatdır. rı tərəfindən buraxılan vergidən Adətən, 10-K forması illik hesabatdan azad istiqrazdır. İstiqrazın bu daha çox, şirkət haqqında təfsilatlı növündən daha çox aşağı gəliri məlumatları əks etdirən sənəd xarak- olan ali təhsil ocaqları, xəstəxanalar terinə malikdir. Bu formada şirkətin və s. təşkilatlar yararlanırlar. istiq- tarixi, təşkilati strukturu, aktivləri, razın bu növü vergidən azad oldu- holdinqləri, səhmə görə qazancı, filial- ğu üçün, onun dərəcələri, adətən, ları və s. kimi məlumatlar əks olunur. standart maliyyələşdirmə formala- 10-K forması büdcə ili başa çatdıqdan rından aşağı olur. sonra 60 gün (əvvəl 90 gün olmuşdur) müddətində təqdim edilməlidir. y 72 qaydası y 10-Q forması 72 rule (rule of 72) Form 10-Q Müxtəlif faizlər üzrə qoyulan pulun ikiqat artımı üçün lazım olan 10-Q hər rübdən sonra bütün illərin sayını hesablamaq qaydası- səhmdar cəmiyyətləri tərəfindən dır. 72 qaydasından istifadə etmək Qiy mətli Kağızlar və Birjalar üzr ə üçün, kapital qoyuluşundan gələn Ko missiyaya təqdim edilən şir kətin faizi 72-yə bölün. Cavab pulun iki- fəaliyyəti haqqında hər tə r əfli hesa- qat artımı üçün lazım olan illərin batdır. 10-Q formas ında şirkətlərdən sayını göstərəcəkdir. onların maliyyə vəziyyətlərinə dair müvafiq mə lu matları açıqlamaları tə- ləb olunur. Forma vaxtında təqdim y 8-K Forması edil məlidir və məlumat bütün maraql ı Form 8-K tərəflərə açıq olmalıdır. 10-Q formas ı 8-K Formasının bazara qiymətli ilin ilk üç maliyyə rübünün hər biri kağız buraxan istənilən şirkət tərə- üzrə həmin rüblərdən sonrakı 35 gün findən Qiymətli Kağızlar və Bir jalar (əvvəllər 45 gün olmuşdur) ərzində üzrə Komissiyaya təq dim olunması təqdim olunmalıdır. Dördüncü rübdən tələb olunur. Bu sənəddə şirkətin sonra 10-K təqdim edildiyi üçün 10-Q- mövqeyinin və ya onun səhmlərinin ni təqdim etməyə ehtiyac yoxdur. qiymətinin dəyişməsinə təsir edə y 501-(C)(3) istiqrazı bilən bütün əhəmiyyətli hadisələr (məsələn, birləşmə və ya udulma, 501-(C)(3) bond adının və ya ünvanının dəyişməsi, Təhsil müəssisələri, məscidlər, iflas, auditorlarının dəyişməsi) ba- kilsələr və digər xeyriyyə qrupları rə d ə ətraflı məlumat əks olunur. 229 SÖZLÜK

A2/P2 spread A2/P2 spredi Abandon (abandonment) Abandon (imtina etmək) Acceptance (accept) Aksept (qəbul etmə, təsdiq etmə, razılıq) Acceptance credit Aksept krediti Acceptance order Aksept tapşırığı Accepting house Aksept evi Acceptor Akseptant Accredited investor Akkreditə olunmuş investor Accrual bond Yığımlı (toplanan faizli, yığılan faizli) istiqraz Accrued interest Toplanmış (yığılmış) faizlər Acquisition Akvizisiya (əldə etmə, satın alma) Active market (tight market) Aktiv bazar (fəal bazar) Active operations Aktiv əməliyyatlar Actuarial calculations Aktuar hesablamalar Actuarial gains and losses Aktuar mənfəət və zərər Actuarial risk Aktuar risk Actuariat Aktuariat Addressant (addresser) Göndərən (adresant) Addressat (addressee) Qəbul edən (adresat) Adjustment bond Tənzimləyici (təsisedici) istiqraz Administrator İnzibatçı (administrator) Admonition Admonisiya (ehtiyat tədbiri) Advance-decline line Yüksəlmə-enmə (artma-azalma) xəi Affiliated persons (control persons) Əlaqəli (aidiyyəti, afilə edilmiş) şəxslər Affiliated persons of bank Bankın əlaqəli (afilə edilmiş) şəxsləri Affirmation Təsdiqləmə (affirmasiya) Aermarket (aer-market, aer Təkrar bazar (birjadankənar bazar, market, over-the-counter market) qeydiyyatdan keçməmiş qiymətli kağızların bazarı) Aermarket order Təkrar bazar sifarişi (birjadankənar bazar sifarişi) Agency cross (dual agency, put İkitərəfli agent (çarpaz agent, dual through) agent)

230 Agent Agent Agent-transfer Agent-transfer Aggressive growth mutual Riskli (qarşılıqlı) artım fondu (kapital fund (aggressive growth fund, gəlirliliyini (maksimum) artırmağa maximum capital gains mutual çalışan (qarşılıqlı) fond, kapitalını fund, maximum capital gains fund, artırmağa çalışan (qarşılıqlı) fond) capital appreciation fund, capital appreciation mutual fund) Agio Ajio Agio-conto Ajio – konto Agiotage Ajiotaj Allonge Allonj All-or-none offering “Hər şey və ya heç nə” prinsipi ilə təklif (“ol or nan” təklifi) All-or-none order “Hər şey və ya heç nə” prinsipi ilə sifariş (sərəncam) (“ol or nan” sifarişi (sərəncamı)) Allotment Sifariş üzrə bölgü (Abunə (yazılış) əsasında bölgü) Alpha Alfa (alfa əmsalı) American Depositary Receipt (ADR) Amerikan Depozitar Qəbzi (ADQ) American option (American-style Amerikan tipli opsion option) American Stock Exchange (AMEX) Amerika Fond Birjası Amortization Amortizasiya Amortization cost(s) Amortizasiya dəyəri Analyst Analitik (təhlilçi, təhlil üzrə mütəxəssis) Annual general meeting (AGM) Səhmdarların ümumi yığıncağı (İllik ümumi yığıncaq) Annual Rate İllik göstərici (səviyyə, dərəcə) Annual report İllik hesabat Annualized interest rate İllik hesablı faiz dərəcəsi Annualized rate İllik hesablı səviyyə (dərəcə) Annuity Annuitet (maliyyə rentası) Anticipation Antisipasiya Apportionment Aport Appreciation Aktivin dəyərinin artması (bahalaşması)

231 Arbitrage Arbitraj Arbitrage transaction Arbitraj sövdələşməsi Arrearage Müddəti keçmiş borc Artificial capital (fictitious capital) Fiktiv kapital Ask (offer price, selling price) Təklif qiyməti (satış qiyməti) Asset (holding) Avuar Asset allocation Aktivlərin yerləşdirilməsi (paylanması) Asset management Aktivlərin idarə edilməsi Asset stripping Aktivlərin bölünməsi (ayrılması) Asset-backed securities Aktivlərlə təmin edilmiş qiymətli (asset-based securities, ABS) kağızlar Assets Aktivlər Assets classified with high risk Yüksək risklə təsnifləşdirilmiş aktivlər Assignment Ötürmə (satma, həvalə etmə) Association of broker Broker assosiasiyası At best Ən yaxşı qiymətlə At par Alpari (nominal dəyər üzrə, paritet üzrə) At the money Pulda olmaq (öz dəyərində qalmaq) Auction Auksion (hərrac) Auction market Auksion bazarı (ikitərəfli auksion) Auditor Auditor Auditor's report Auditor hesabatı Authorized broker (authorized Səlahiyyətli broker trader) (səlahiyyətli treyder) Authorized capital (authorized Buraxılışa icazəli səhmdar kapital capital stock, authorized stock, (səhmlər) authorized shares) Aval (allonge, bank guarantee, surety, Aval collateral acceptance, collateral guarantee, collateral security) Average total assets Orta cəmi aktivlər Averaging Ortalama (averaj) Back office Arxa ofis (əməliyyat şöbəsi) Back-end load Çıxarış haqqı Backwardation Təxirə salmaya (möhlətə) görə haqq (bakvordasiya) Bad debt Ümidsiz borc

232 Baisse Bessa Balance sheet Balans (balans hesabatı, balans cədvəli) Ballot Səsvermə (ballot) Bank Bank Bank bill Bank bileti Bank branch (branch of a bank) Bankın filialı Bank certificate Bank sertifikatı Bank check Bank çeki Bank consortium Bank konsorsiumu Bank credit Bank krediti Bank department Bankın şöbəsi Bank diversification Bank diversifikasiyası Bank guarantee Bank zəmanəti Bank holding company Bank holdinq şirkəti (bank holdinqi) Bank risk Bank riski Bank syndicate Bank sindikatı Bankers’ acceptances (BA) Bank aksepti (bank tərəfindən akseptləşdirmə) Banking Bank işi (əməliyyatları) Banking capital Bank investisiyası Banking licence (licence of bank) Bank lisenziyası Banko Banko Bankruptcy Müflisləşmə (iflas) Base currency Baza valyutası Base metals Adi (oksidləşən, paslanan) metallar Base period Baza (bazis) dövrü Baseline Baza səviyyəsi Basis Bazis Basis point Baza dərəcəsi (baza dəyişmə bəndi) Basis risk Baza riski Basis trading Baza ticarəti Bear “Ay ılar” Bear market “Ay ı” bazarı Bearer bond Adsız istiqraz Bearer security Adsız qiymətli kağız Bearer shares Adsız səhmlər Bearish Enmə (“ayıvari”) meyili

233 Bellwether bond İstiqraz-barometr Bellwether stock (barometer stock) Səhm-barometr Benchmark Bençmark (müqayisə bazası) Beneficial owner Qiymətli kağızın həqiqi sahibi Beneficiary Benefisiar ( faydalanan şəxs) Best efforts offering “Ən yaxşı səylər” prinsipi üzrə təklif Beta Beta əmsalı BİBOR BİBOR Bid Alış üzrə sifariş (təklif) Bid and ask Alıcı və satıcı qiyməti Bid price Alıcının qiyməti Bid-ask quote Alqı-satqı kotirovkası Bid-ask spread Alqı-satqı spredi Big board “Böyük tablo” Bill (promissory note, commercial Veksel paper, circulating notes) Bill of exchange Traa (köçürmə veksel) Bill of lading (leer of consignment) Kоnosament Binomial model Binomial model Black & Scholes model Blek-Şulz modeli Black knight “Qara cəngavər” Blank Blank Blank credit Blank (etimad) krediti Blanko-bill Blanko-veksel Blank-voucher Blank-vauçer Block Paket (blok, qiymətli kağızlar toplusu) Block trading Paket (blok) ticarəti Bloer Qeydiyyat kitabı (jurnalı) Blue chip stocks Mavi kristal (mavi fişka) səhmləri Blue sky laws Kapital qoyuluşu üzərində nəzarət barədə qanunvericilik Board of directors Direktorlar Şurası (İdarə Heyəti) Bond indenture İstiqraz emissiyası müqaviləsi Bond variable redemption Dəyişən ödəniş dəyərli istiqraz Bond washing İstiqrazların yuyulması Bonded debt Borc istiqrazı

234 Bonifikation Bonifikasiya Bonus Bonus Book Hesab kitabı (mühasibat kitabı) Book entry (accounting entry) Mühasibat yazılışı (hesabaalma) Book price Uçot qiyməti Book runner Qeydiyyat aparan (qeydçi) Book value (balance sheet value, book Balans (hesabaalma) dəyəri cost, carrying value, carrying amount) Book value per share (BVPS) Səhmin balans dəyəri Book-building Portfelin formalaşdırılması Boom Bum Boom up Aşağıdan yuxarıya Bought deal Satın alınmış sövdələşmə Break-even point (BEP) Zərərsizlik nöqtəsi (minimum gəlir səviyyəsi) Break-point Dönmə (keçid) nöqtəsi Broken IPO “Sınmış” ilkin yerləşdirmə Broker Broker Brokerage Broker haqqı (brokerçilik) Brokers' loans Broker borcu (ssudası) Bubble Köpürdülmüş (fırıldaqçı) müəssisə (“sabun köpüyü”, qondarma müəssisə) Bucket shop “Baket-şop” (köşk) Bulge Qabarma Bull “Öküzlər” Bull market “Öküz” bazarı Bullish Yüksəlmə meyili (artan, “öküzvari”) Bunny bond “Dovşan” istiqrazı Buerfly spread “Kəpənək” spredi Buy aer sell limit order (B/S) “Satandan sonra almaq” şərtli sifariş (sərəncam) Buy back Geri almaq (bay-bek) Buydown Baydaun Buyer's market Alıcının bazarı Buy-side Alan tərəf CAC 40 index CAC 40 indeksi Calendar spread Təqvim spredi

235 Call Geri çağırma Call loan Geri çağırılan borc Call option Alıcı opsionu (“Koll” opsionu) Call provision Vaxtından əvvəl geri alma (ödəmə, geri çağırma) şərtləri Callable Vaxtından əvvəl geri alına (ödənilə, geri çağrıla) bilən Callable security Geri çağırıla bilən qiymətli kağız Cambio Kambio Cambist Kambist Capital Kapital Capital adequacy Kapitalın adekvatlığı (kapitalın kafilik norması) Capital adequacy ratios Kapitalın adekvatlıq əmsalları Capital assets Əsas kapital (əsas vəsaitlər (fondlar), uzunmüddətli maddi aktivlər) Capital expenditure Kapital xərcləri capital gain Kapitalın artımından gəlir Capital loss Kapital zərəri Capital market Kapital bazarı Capital stock (shareholders’ equity) Səhmdar kapitalı (əsas fondlar) Capitalization Kapitallaşma Capitalization of interest Faizin kapitallaşdırılması Carrying charge Saxlama xərcləri (ehtiyatların saxlanılması dəyəri, kreditin dəyəri, sabit xərclər) Carve out Ayrılma Cash account Pul vəsaitləri hesabı (nağd hesab, kassa hesabı) Cash and carry trade “Ödə və apar” ticarəti Cash dividend Nağd pul formasında divident (pul dividenti) Cash equivalent Nağd pul ekvivalenti (pul vəsaitləri ekvivalenti, pul ekvivalenti) Cash flow Nağd pul axını (pul (vəsaitləri) axını) Cash flow return on investment Pul axınları üzrə investisiyaların (CFROI (%)) gəlirliliyi

236 Cash flow statement Dövriyyə (pul) vəsaitləri balansı Cash sale Nağd pula satış (dərhal ödəniş əsasında satış) Cash selement Nağd hesablaşma Cash (spot) transaction (trade) Adi (nağd) birja sövdələşməsi (ticarəti) Central Bank (Banker’s Bank) Mərkəzi Bank (“Banklar Bankı”) Central bank notes Mərkəzi Bankın notları Certificate Sertifikat Certificate of deposit (CD) Depozit sertifikatı Cession Sessiya Chartered financial analyst (CFA) Diplomlu maliyyə analitiki Check (cheque) Çek Check-counter Çek-kaunter Cheque Investment Found Çek İnvestisiya Fondu (ÇIF) Chicago Board Options Exchange Çikaqo Opsion Birjası (CBOE) Chicago Mercantile Exchange (CME) Çikaqo Əmtəə Birjası Chief executive officer (CEO) İdarə Heyətinin Sədri (Baş icraçı direktor) Chinese wall Çin səddi Churning Dolama Circuit breaker “Qoruyucu” Circulation Tədavül Circulation of securities Qiymətli kağızların tədavülü Claim Tələbnamə Class action suit Kollektiv iddia Classic equity securities Klassik qiymətli kağızlar Classical stock exchange Klassik fond birjası Clausula Klauzula Clearing Klirinq Clearing activity Klirinq fəaliyyəti Clearing bank Klirinq bankı Clearing house Klirinq evi Clearing system Klirinq sistemi Clearstream “Clearstream” klirinq sistemi Close corporation Qapalı səhmdar cəmiyyəti Closed distribution Qapalı yerləşdirmə (private placement)

237 Closed end fund (closed-end fund) Qapalı fond (qapalı tipli fond) Closing a position Mövqeni (pozisiyanı) bağlamaq Closing purchase Bağlanış alışı Closing rate Qapanış məzənnəsi (son məzənnə) Collateral Girov Collateralized debt obligation Borc öhdəlikləri ilə təmin olunmuş (CDO) istiqraz Collateralized mortgage obligations İpoteka ilə təmin olunmuş istiqrazlar (CMO) Co-manager Köməkçi menecer Commercial paper Kommersiya sənədi (vərəqəsi) Commission Komissiya Commission broker Komissiya brokeri Commitments of traders Treyderlərin öhdəlikləri Commodities Əmtəələr Commodity exchange (COMEX) Əmtəə birjası Common stock (common share, Adi (sadə) səhm equity share, ordinary share) “Common” store for compensation Aktivlər üzrə zərərin ödənilməsi paid to assests üçün "adi” ehtiyatlar Comparables method Müqayisə üsulu Competitive bid Rəqabətli sifariş Competitive bid auction Rəqabətli təkliflər auksionu Compound annual growth rate Kumulyativ (toplanan) illik artım (CAGR) tempi Compound interest Toplanan (mürəkkəb) faiz Compounding Mürəkkəb faizin hesablanması Conglomerate Konqlomerat Consaly Konsali Consensus estimates Razılaşdırılmış qiymətləndirmələr Considerable proportion Mühüm iştirak payı Consolidated balance sheet İcmal mühasibat balansı Consolidated (summarized) İcmal maliyyə hesabatları financial statements Consolidated tape Birləşdirilmiş informasiya sistemi (birləşdirilmiş məlumat lenti, tiker) Consortium Konsorsium Consumer price index (CPI) İstehlak qiymətləri indeksi (İQİ)

238 Contango Kontanqo Contingent liability Şərti öhdəlik Contingent option Şərtli opsion Conto Konto Contract month Kontrakt ayı Contract of agency Agent müqaviləsi (sığorta üzrə) Contract of commission Komissiya müqaviləsi Contrarian (contrain investor) Əks istiqamətli investor (“qəribə” investor) Convergence Konvergensiya Conversion Konversiya (konvertasiya) Conversion ratio (conversion rate) Konvertasiya (konversiya) əmsalı Convertible bond Dönərli istiqraz Convertible preference share Dönərli imtiyazlı səhmlər Convexity Qabarıqlıq (konveksiya) Corporate stocks Korporativ səhmlər Corporation Korporasiya Cost of carry İnvestisiya mövqeyinin saxlanması xərcləri Cost plus contract “Məsrəflər üstəgəl” (“maya dəyəri üsğəgəl”) prinsipi üzrə müqavilə Cost, insurance and freight (CIF) Dəyər, sığorta və fraxt (SİF) Counterpart (counteragent, Kontragent (tərəf-müqabil) cosignatory) Coupon Kupon Coupon bond Kuponlu istiqraz Coupon stripping Kuponların ayrılması Coupon yield Kupon gəliri Course Məzənnə Covered bond Təminatlı istiqraz Covered call option Təminatlı “Koll” opsionu Covered call writing Təminatlı “Koll” opsionu satışı Crack spread Krek-spred (“ne-ne məhsulları” spredi) Crash İflas Crawling peg Sürüşən sarıq Credit Kredit

239 Credit derivatives Kredit derivativləri Credit rating Kredit reytinqi Credit risk Kredit riski Credit squeeze (crunch) Kredit qıtlığı (sıxıntısı) Credit union Kredit iifaqı Credit watch Kredit nəzarəti Cross rate (cross-course, cross Çarpaz məzənnə currency pairs) Cross-bill Qarşı-veksel (əks-iddia, rekambio) Cross-listing (dual listing) Kross-listinq (ikitərəfli listinq) Cum all Bütün hüquqlarla Cum dividend Divident daxil olmaqla Cumulative Kumulyativ Cumulative preference shares Kumulyativ imtiyazlı səhmlər (cumulative preferred stocks) Cumulative voting Kumulyativ səsvermə Currency Valyuta (pul, pul tədavülü, tədavül vasitəsi) Currency basket Valyuta səbəti Currency board Valyuta şurası Currency debt Valyuta borcu Currency fixings Valyuta məzənnəsinin fiksə edilməsi Currency position Valyuta mövqeyi Currency risk Valyuta riski Current assets Cari aktivlər Current coupon bond Cari kuponlu istiqraz Current currency transactions Cari valyuta əməliyyatları Current liabilities Cari borclar (passivlər) Current maturity Cari ödəmə müddəti Current ratio Cari likvidlik əmsalı Current yield Cari gəlirlilik Custodian Kastodian Custody Saxlanc Custody account Depo hesabı Cyclical stocks Dövri səhmlər Daily price limit Günlük qiymət limiti (həddi) Damno Damno

240 Data-bill Data-veksel Day order Günlük sifariş Day to day Günbəgün Day traders Günlük treyderlər Dead cat bounce “Ölü pişiyin sıçrayışı” Deal limit Əqd limiti Dealer Diler Debenture bond (debentures) Təminatsız borc istiqrazları (borc iltizamları) Debit Debet Debit balance Debet qalığı (balansı) Debt Borc Debt financing Borcla maliyyələşdirmə Debt instruments Borc öhdəlikləri (alətləri) Debt-equity ratio Borc-kapital nisbəti Debt-equity swap Borc-səhm svopu Deck holder Dekholder Default Defolt Defaulter Defolter Deferred coupon Təxirə salınmış kupon Deficiency leer İrad məktubu Deflation Deflyasiya Delayed opening Açılışın (ticarətin) ləngiməsi Delisting Delistinq Delivery price Çatdırılma qiyməti Delivery versus payment (DVP) Ödənişə qarşı tədarük (DVP) Delta Delta Delta hedging Delta hedcinq Depletion accounting Təbii resursların tükənməsinin uçotu Deponent Deponent Deport Deport Deposit Depozit Deposit bank (bank of deposit) Depozit (əmanət) bankı Deposit insurance Depozitlərin sığortalanması Depositary Depozitar Depositary activity Depozitar fəaliyyət Depositary system Depozitar sistemi

241 Depository Trust Company (DTC) Depozitar Trast Şirkəti Depreciation Köhnəlmə (qiymətdən düşmə, dəyər itirmə) Depression Depressiya Derivatives Derivativlər (törəmə qiymətli kağızlar) Deutsche Aktien (German Stock Alman Birja İndeksi (DAX) Exchange) Index (DAX) Devalvation Devalvasiya Development bond İnkişaf istiqrazı Deviation Kənarlaşma Dilution Azalma (gəlirliliyin) Direct public offering Birbaşa ilkin təklif Disagio Dizajio Discount Diskont (endirim) Discount rate Diskont dərəcəsi Discount window Diskont pəncərəsi Discount yield Diskont gəlirliliyi Discounted cash flow Diskontlaşdırılmış pul axını Discretionary account Diskresion (ixtiyar) hesab Discretionary order Diskresion (ixtiyar) sifariş Disintermediation Dezintermediasiya Distressed debt Problemli şirkətlərin borcu Distressed securities Problemli qiymətli kağızlar Distribution of securities Qiymətli kağızların yerləşdirilməsi Diversification Diversifikasiya Diversification of investments Kapital (investisiya) qoyuluşların diversifikasiyası Dividend Divident Dividend cover Dividentin ödənməsi Dividend discount model Divident diskontlaşdırma modeli Dividend reinvestment plan (DRIP) Dividentlərin təkrar (yenidən) investisiyası planı Dividend stripping Dividentlərin ayrılması Dividend yield Divident gəlirliliyi Dollar cost averaging Dollar dəyərinin ortalanması Dollarization Dollarlaşma

242 Domiciliation Domisilləşmə Double currency market İkili (ikiyaruslu) valyuta bazarı Double rate İkili məzənnə Double-barreled bond İkiqat təminatlı istiqraz Dow Jones Industrial Average (DJIA) Dou-Cons Sənaye (Səhmləri) Indeksi Dow theory Dou nəzəriyyəsi Down tick (downtick) “Daun-tik” (“mənfi-tik”, düşmə, enmə) Downgrade Aşağı salmaq (endirmək) Downstream Aşağı axın Downtrend Azalma meyili (qiymətlərin düşməsi meyili) Downturn Tənəzzül Drawee Trassat (ödəyici (köçürmə vekseli üzrə)) Drawer Trassant (veksel verən) Dual currency bond İkivalyutalı istiqraz Due bill Ödəniş müddəti çatmış veksel Duration Zaman intervalı (müddət (ödənişədək)) Dutch auction Holland hərracı Early exercise Vaxtından əvvəl istifadə Early redemption Vaxtından əvvəl ödəmə Earnings before interest and tax Vergi və faiz xərclərindən öncəki (EBIT) gəlir Earnings before tax (EBT) Vergi ödənişindən öncəki gəlir Earnings per share (EPS) Bir səhmə düşən mənfəət Earnings report Gəlirlik hesabatı Economic barometer İqtisadi "barometr" Economic indicators İqtisadi göstəricilər (indiqatorlar) Economic risk İqtisadi risk Economic value added Əlavə olunmuş iqtisadi dəyər Effective date Qüvvəyə minmə günü Effective exchange rate Effektiv valyuta məzənnəsi Effective interest method Effektiv faiz metodu Effective interest rate Effektiv faiz dərəcəsi Efficient market hypothesis Səmərəli bazar hipotezi E-manager İ-menecer

243 Endorsee İndossat Endorsement İndossament Endorser İndossant Equipment trust certificate Avadanlığın kreditləşdirilməsi sertifikatı Equity Səhmdar kapital (sahibkar kapitalı) Equity financing Səhmdar maliyyələşməsi Equity risk premium Səhmdar kapitalın riskinə görə mükafat Equity security Pay qiymətli kağızı Equity swap Səhm svopu Euro STOXX Avro STOXX Eurobond Avroistiqraz (Avrobond) Eurobor Avrobor Eurocard Avrokard Eurocheque Avroçek Euroclear Avroklir Eurocredit Avrokredit Eurocurrency Avrovalyuta Eurodollar Avrodollar European option Avropa tipli opsion Evaluation Qiymətləndirmə (qiymətqoyma) Ex İstisna etməklə Ex-all Bütün hüquqlar istisna olunmaqla Exchange Birja Exchange bank Birja bankı Exchange circulation Birja dövriyyəsi Exchange commiee Birja komitəsi Exchange crisis Valyuta böhranı Exchange duty Birja rüsumu Exchange hole Birja çökəkliyi (çalası) Exchange intervention Birja müdaxiləsi Exchange meeting Birja yığıncağı Exchange premium Valyuta mükafatı Exchange price (market price) Birja qiyməti (bazar qiyməti) Exchange quotation Valyuta kotirovkası Exchange rate agreement Valyuta məzənnəsi haqqında müqavilə

244 Exchange speculation Birja möhtəkirliyi Exchange transaction Birja əqdi Exchangeable bonds Mübadilə olunan istiqraz Exchange-traded contract Müddətli birja müqaviləsi Exchange-traded fund (ETF) Birja səhmli investisiya fondu Ex-dividend (Ex-dividend stock) Eks-divident (“dividentdən kənar” səhm) Exercise İstifadə (icra) etmək Exercise of option Opsionun istifadəsi (icrası) Exercise price / Strike price İstifadə (icra) qiyməti Exit bond Çıxış istiqrazı Exotic Ekzotik (qeyri-adi) Exotic currency Ekzotik valyuta Expense ratio Xərc (məsrəf) əmsalı Expiration date (expiry date) Müddətin bitməsi (ekspirasiya) Exponential moving average Eksponensial sürüşən orta Exposure Maliyyə riskinə məruz qalma Ex-rights Hüquqlar istisna olmaqla Extendible bond Vaxtı uzadıla bilən istiqraz Extra dividend Ekstra divident Extraordinary general meeting Növbədənkənar (fövqəladə) ümumi yığıncaq Extrapolation Ekstrapolyasiya Face value (nominal value) Üzərində göstərilən (nominal) dəyər Factor(ing)-bank Faktor-bank Factor(ing)-company Faktor-firma Fair value Ədalətli dəyər Fallen angels Düşmüş mələklər Fed funds Federal fondlar Federal funds rate Federal fondların uçot faiz dərəcəsi (qısamüddətli kreditlər üzrə) Federal Open Market Commiee Açıq Bazar Üzrə Federal Komitə (FOMC) Federal Reserve System Federal Rezerv Sistemi Fiat money Rəmzi pul Filiere Filyera Final dividend Yekun divident

245 Final prospectus Son prospekt Financial centre Maliyyə mərkəzi Financial intermediation Maliyyə vasitəçiliyi Financial liability Maliyyə öhdəliyi Financial market Maliyyə bazarı Financial risk Maliyyə riski Financial Services Authority (FSA) Maliyyə Xidmətləri İdarəsi Financial year Maliyyə ili First notice day Xəbərdarlığın birinci günü Fiscal year Büdcə ili Fix Təsbit etmək Fixed assets (permanent assets) Əsas vəsaitlər Fixed charges Sabit xərclər Fixed exchange rate Sabit valyuta məzənnəsi Fixed income Sabit gəlir Fixed price offer Sabit qiymətli təklif Fixed rate bonds Sabit faizli istiqraz Fixed/floating bonds Sabit/üzən istiqrazlar Fixed-term contract Müddətli müqavilə Fixing Fiksinq Flat Yastı Flat income bond Yastı gəlirli istiqraz “Flipper” Flipper Flipping Üstündən atma Float Flout Floating debt Üzən borc Floating exchange rates Üzən valyuta məzənnəsi Floating rate bond Üzən faizli istiqraz Floating rate note (FRN) Üzən faiz dərəcəli not Floor broker Meydança brokeri Fluctuation Enib-qalxma (fluktuasiya) Forecast Proqnoz Foreign bond Xarici istiqraz Foreign currency (foreign exchange) Xarici valyuta Foreign direct investment (FDI) Birbaşa xarici investisiyalar Foreign exchange market (FOREX Xarici valyuta bazarı (valyuta bazarı) market, FX market)

246 Foreign exchange policy Valyuta siyasəti Foreign exchange swap Valyuta svopu Forfeiter Forfeyter Forfeiting Forfeytinq Form 10-K 10-K forması Form 10-Q 10-Q forması Form 8-K 8-K forması Formula investing İnvestisiya formulası Forward exchange agreement (FXA) Mübadilə məzənnəsi haqqında forvard razılaşması Forward margin Forvard marjası Forward market Forvard bazarı Forward rate agreement (FRA) Gələcək faiz dərəcəsi haqqında razılaşma Forwards Forvard Fourth market Dördüncü dərəcəli bazar Frankfurt Interbank Offered Rate FİBOR (FIBOR) Free and open market Sərbəst və açıq bazar Free cash flow Sərbəst pul axını Free cash flow yield Sərbəst pul axını gəlirliliyi Free float Sərbəst dövriyyədə olan səhmlər Free foating exchange rate Sərbəst üzən valyuta məzənnəsi Free issue Bonus emissiyası Free on board (FOB) FOB Front office Ön ofis Front running Qabaqlayıcı sövdələşmə FTSE 100 (FTSE, Footsie) “Financial Times 100” fond indeksi (Futsi) Fully diluted EPS Tam seyrəltmə Fund Fond Fund manager İnvestisiya meneceri Fundamental analysis Fundamental (əsaslı) təhlillər Fundamental research Fundamental (əsaslı) tədqiqatlar Funded debt Fondlaşdırılmış borc Funded income Fondlaşdırılmış gəlir Funding Fondlaşdırma

247 Fungible Qarşılıqlı əvəzlənə bilən Future value Gələcək dəyər Futures Fyuçers Futures contract Fyuçers müqaviləsi Gambling Birjada oyun Gamma Qamma Gap Qiymət uçurumu Gearing Cirinq General balance Ümumi balans General mortgage bond Ümumi ipoteka istiqrazı General REPO agreement REPO Baş sazişi Gilt-edged bond Etibarlı istiqraz Give up (give-up) İmtina Global depositary receipts (GDR) Qlobal depozitar qəbzləri (QDQ) Global share offering Qlobal səhm təklifi Global share offering Qlobal səhm təklifi Going public Açıq səhmdar cəmiyyətə çevrilmə Gold fix Qızılın qiymətinin müəyyənləşdirilməsi Good delivery Yaxşı tədarük Good til canceled (GTC) “İmtinaya qədər” sifarişi (sərəncamı, əmri) Goodwill Qudvil Government bonds Dövlət istiqrazları Greenmail “Yaşıl poçt”( “Yaşıl şantaj”) Gross Ümumi (məcmu) Gross domestic product (GDP) Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM) Gross interest Ümumi (məcmu) faiz Gross-profit (gross profit) Ümumi (məcmu) gəlir Growth rate Artım sürəti Growth stock Artım səhmləri (artan səhmlər) Guaranteed stock Zəmanətli səhm Haircut Kəsmə Hang Seng Index (HSI) Hanq Senq İndeksi Hard money investments Metal pullarla (qızıl və gümüş sikkə və külçə formasında) investisiya Hedge Hedc

248 Hedge clause Hedc qeyd-şərti Hedge effectiveness Hedcinqin effektivliyi Hedge fund Hedc fondu Hedger Hedcer Hedging Hedcinq Hedging instrument Hedcinq aləti Historical volatility Tarixi volatillik Holder of record Səhmin qeydiyyatdan keçmiş sahibi Holding company Holdinq şirkəti Horizontal spread Üfüqi spred hostile bid Qərəzli təklif House call Daxili xəbərdarlıq Hybrid elements of capital Kapitalın hibrid elementləri Hybrid securities Hibrid qiymətli kağızlar Hypothecation İpoteka (girov) Identification Eyniləşdirmə (identifikasiya) Illiquid Qeyri-likvid Impairment loss Dəyərin azalmasına görə zərər Implied volatility Xüsusi (daxili) volatillik In the money Uduşlu opsion Income bond Gəlir istiqrazları Income shares (income stock) Gəlir səhmləri Income statement Mənfəət və zərər haqqında hesabat (gəlirlər və xərclər haqqında hesabat) Incoterms (International İnkoterms (Beynəlxalq Kommersiya Commercial Terms) Şərtləri) Indenture Müqavilə (emissiya müqaviləsi) Independent broker Müstəqil broker Index İndeks Index funds İndeks fondları INDEXCF Moskva Banklararası Valyuta və Fond Birjasının Real Zaman İndeksi Indexing İndeksləşdirmə Index-linked bonds İndekslə əlaqələndirilmiş istiqraz Indication of Interest Maraq sifarişi Indicator İndiqator (göstərici) Indirect quotation Dolayı kotirovka

249 Industrial development bond Sənaye inkişafı istiqrazları Inflation Inflyasiya Information collection İnformasiya toplusu (massivi) Information resources İnformasiya resursları Information security İnformasiya təhlükəsizliyi Information system İnformasiya sistemi Information technology (IT) İnformasiya texnologiyaları (İT) Infranchisement İnfranşizment Infrastructure Infrastruktur Initial margin İlkin marja Initial public offering (IPO) İlkin kütləvi təklif Innovation İnnovasiya Inscribed bill Adlı veksel Insider İnsayder Insider dealings (insider tradings) İnsayder əməliyyatları (insayder ticarəti) Insider information İnsayder informasiyası Insider loan İnsayder krediti Insolvent Ödəniş qabiliyyəti olmayan Institutional investor İnstitusional investor Insurance (assurance) Sığorta Insurant Sığortaçı Insured Sığortalı (sığorta olunan) Intangible asset Qeyri-maddi aktivlər Integration İnteqrasiya Interbank requests (needs) Banklararası tələblər Intercession İntersessiya Inter-dealer broker Dilerlərarası broker Interest bearing Faizli Interest cost Faiz xərcləri Interest rate differential Faiz dərəcəsinin diferensialı (faiz dərəcəsində fərq) Interest rate risk Faiz riski Interest rate swap Faizli svop Interest rates Faiz dərəcəsi Interim dividend Aralıq divident Intermarket Trading System (ITS) Bazarlararası Ticarət Sistemi

250 Internal rate of return Daxili gəlirlilik (rentabellik) səviyyəsi (norması) International credit Beynəlxalq kredit International Organization of Qiymətli Kağızlar üzrə Securities Commissions (IOSCO) Komissiyaların Beynəlxalq Təşkilatı Interpolation İnterpolyasiya Intervention Müdaxilə (intervensiya) Intervention band Müdaxilə dəhlizi Intraday Gün ərzində Intraday limit Günlük limit Intrinsic value Opsionun daxili (real) dəyəri Inverted yield curve Çevrilmiş gəlirlilik əyrisi (negative yield curve) Investing İnvestisiya etmək Investing activities (investment İnvestisiya fəaliyyəti operations, investment activity) Investment İnvestisiya Investment bank Investisiya bankı Investment banker İnvestisiya bankiri Investment barometer İnvestisiya "barometri" Investment certificate İnvestisiya sertifikatı Investment company İnvestisiya şirkəti Investment counsel İnvestisiya məsləhətçisi (konsultantı) Investment fund İnvestisiya fondu Investment grade İnvestisiya dərəcəsi Investment grade bond İnvestisiya səviyyəli istiqraz Investment institute İnvestisiya institutu Investment portfolio (securitys İnvestisiya portfeli portfolio, holding of securities) (qiymətli kağızlar portfeli) Investment securities İnvestisiya qiymətli kağızları Investment trust fund İnvestisiya trast fondu Investor İnvestor ISE NATIONAL-100 ISE NATIONAL-100 indeksi Issuance Buraxılış (emissiya) Issue Emissiya Issue date Buraxılış (emissiya) tarixi Issue of securities Qiymətli kağızların buraxılışı

251 Issue price Buraxılış (emissiya) qiyməti Issuer Emitent Joint-stock company Səhmdar cəmiyyət Junk bond Aşağı keyfiyyətli (keyfiyyətsiz)istiqraz Keogh plan “Kiu” planı Kerb Kerb Kerb market Küçə ticarəti (qara bazar, qeyri-rəsmi birja) Key indicators (leading indicators) Əsas (aparıcı) göstəricilər (indiqatorlar) Korner Korner Laddering Aktivlərin müddətlərinə görə sıralanması Last notice day Xəbərdarlığın son günü Last trading day Son ticarət günü Lay off Dayandırmaq Lead manager/underwriter Aparıcı menecer/anderrayter Legal list Qanuni siyahı Lender of last resort Son instansiya (məqam) kreditoru Lending margin Kredit (borc) marjası Leverage Kredit dayağı Leveraged buyout (LBO) Borcla alma Limit Limit (sərhəd, hədd) Limit down Aşağı hədd (limit) Limit order Məhdud sifariş Limit up Yuxarı hədd (limit) Limited liability company (LLC) Məhdud məsuliyyətli cəmiyyət (MMC) Liquid asset (available asset, quick Likvid aktiv asset) Liquidante Likvidant Liquidate Likvidat Liquidating value (liquidation value, Ləğv olunma dəyəri residual value, salvage value) Liquidation Ləğv etmə Liquidation premium Ləğvetmə mükafatı Liquidator (receiver) Likvidator Liquidity Likvidlik

252 Liquidity risk Likvidlik riski Liquidity securities Likvid qiymətli kağızlar Liquidity trap Likvidlik tələsi Listed stock Kotirovkada olan səhm Listing Listinq Listing companies Şirkətlərin listinqi Listing of securities Qiymətli kağızların listinqi Listing particulars Listinq üçün məlumatlar Listing requirements Listinq tələbləri Load Qarşılıqlı-ümumi fond əlavəsi Loading Lodinq Loan loss provisions Kredit zərəri ehtiyatı Loan value Kredit məbləği Loanable funds Borc kapitalı Lock up period (lock-up period) Bağlanma müddəti Locked in Bağlanmış (dondurulmuş) London Interbank Bid Rate (LIBID) London Banklararası Depozit Bazarında Alış Faiz Dərəcəsi (LİBİD) London Interbank Median Average LİMEAN Rate (LIMEAN) London Interbank Offered Rate London Banklararası Təklif Faiz (LIBOR) Dərəcəsi (LIBOR) Long (long position) Uzun mövqe Long hedge Uzun hedc Long-range investment (Long-term Uzunmüddətli investisiyalar investment) Long-term (long) bond Uzunmüddətli istiqraz Long-term assets Uzunmüddətli aktivlər Long-term debt Uzunmüddətli borc (öhdəlik) Long-term equity anticipation Səhmə dəyişdirilə bilən securities (LEAPS) uzunmüddətli qiymətli kağızlar Long-term gain & long-term loss Uzunmüddətli gəlir və zərər Lot Lot Luxembourg Interbank Offered Rate LÜKSİBOR (LUXIBOR) Machination (manipulation, Maxinasiya exchange fraud) Maintenance call Əlavə vəsait tələbi

253 Maintenance margin Təminat marjası (təminatlı marja) Majority interest Nəzarət (majoritar) səhm paketi Majority voting Sadə səs çoxluğu prinsipi ilə səsvermə Management buyout (MBO) Daxili idarəetmə alışı Manipulation Manipulyasiya Margin Marja Margin account Marja hesabı Margin call Marja çağırışı Margin trading Marjin ticarət Mark to market (MTM) Bazar qiymətləndirməsi Markdown Endirim (ucuzlaşdırma) Market capitalization Bazar kapitallaşması (kapitalı) Market if touched Toxunulan bazar Market liquidity Bazar likvidliyi Market order Bazar qiymətində sifariş (bazar sifarişi) Market price Bazar qiyməti (birja qiyməti, birja məzənnəsi) Market risk Bazar riski Market sector Bazar sektoru Market timing Bazar vaxtı Market trend Bazar meyilləri (bazarın inkişaf meyilləri) Market value Bazar dəyəri Market-maker Market-meyker (bazar iştirakçısı) Market-value weighted index Orta çəkili bazar indeksi Markup Bahalaşdırma (qiymət əlavəsi, marja) Master agreement Baş (çərçivə) sazişi Matched book Balanslaşdırılmış (tarazlaşdırılmış) portfel Matching Balanslaşdırma (tutuşdurma) Maturity Ödəmə müddəti (ödəniş vaxtı) Maturity date Son ödəmə tarixi Medium-term bond Ortamüddətli istiqraz Member Üzv Member corporation Üzv korporasiya Member firm Üzv şirkət Member organization Üzv təşkilat

254 Merger (fusion) Birləşmə Merger arbitrage Birləşmə üzrə arbitraj Mergers and acquisitions (M&A) Birləşmə və udulma Mezzanine finance Aralıq maliyyə Mezzanine financing Aralıq maliyyələşdirmə Middle office Aralıq ofis Minimum initial purchase Minimal ilkin alış Minimum price movement Minimum qiymət dəyişikliyi Minor metals Kiçik metallar Minority interest Minoritar səhm paketi Monetary asset Monetar aktiv Money market Pul bazarı Money market fund Pul bazarı fondu Money market instruments Pul bazarı alətləri Money supply Pul təklifi Moody’s Beynəlxalq reytinq agentliyi Moody’s Mortgage certificate İpoteka şəhadətnaməsi Mortgage bank İpoteka bankı Mortgage bond İpoteka istiqrazı Mortgage contract İpoteka müqaviləsi Mortgage credit İpoteka krediti Mortgage deed İpoteka kağızı Mortgage interests İpoteka hüququ Mortgage market İpoteka bazarı Mortgage pool İpoteka portfeli (hovuzu) Mortgage-backed security (MBS) İpoteka (girov) təminatlı qiymətli kağızlar Mortgagee İpoteka saxlayan Mortgaging certificate Girov kağızı Mortgagor İpoteka qoyan Moscow Interbank Offered Rate MİBOR (MIBOR) Movable property Daşınar əmlak Moving average Sürüşən orta Moving strike option Sürüşən satış qiymətli opsion Multinational Çoxmilli şirkət Multiplier bond Çoxalan istiqraz

255 Municipal bond insurance Bələdiyyə istiqrazlarının sığortalanması Municipal bonds (muni) Bələdiyyə istiqrazları Municipal securities Bələdiyyə qiymətli kağızları Mutual fund/unit trust Qarşılıqlı/müştərək/ümumi fond Mutual loan fund Qarşılıqlı kredit fondu Naked position "Yalın" mövqe Naked warrant "Yalın" varrant NASD (National Association of NASD (Qiymətli Kağızlar üzrə Securities Dealers) Dilerlərin Milli Assosiasiyası) NASDAQ (National Association NASDAQ (Qiymətli Kağızlar üzrə of Securities Dealers Automated Dilerlərin Milli Assosiasiyasının Quotations) Avtomatlaşdırılmış Kotirovkası) NASDAQ Composite NASDAQ Toplu İndeksi National Clearing Corporation Qiymətli Kağızlar üzrə Milli Klirinq Şirkəti National/government/public debt Dövlət borcu National/state bank Dövlət bankı Negative carry Sahibliyin (saxlamanın) mənfi nəticəsi Negative goodwill Mənfi qudvil Negative pledge clause Girovdan imtina ("mənfi girov") şərti Negotiable Dönərli Neophyte Neofit Net assets (net asset value, NAV, net Xalis aktivlər worth) (xalis aktivlərin dəyəri) Net cash flow Xalis pul axını Net change Xalis dəyişmə (fərq) Net earnings Xalis qazanc Net income Xalis gəlir Net position Xalis mövqe Net present value (NPV) Xalis cari dəyər Net profit Xalis mənfəət Neing Neinq Neutral Neytral New York Futures Exchange (NYFE) Nyu-York Fyuçers Birjası New York Stock Exchange (NYSE) Nyu-York Fond Birjası Nikkei 225 Nikei 225 fond indeksi

256 No par value Nominal dəyərsiz No-load (no-load fund) Komissiyasız fond Nominal Nominal Nominal interest rate Nominal faiz dərəcəsi Nominal quotation Nominal qiymətləndirmə (kotirovka) Non-bank credit organization Bank olmayan kredit təşkilatı Non-callable bond Geri çağırılmayan istiqraz Noncompetitive bid Qeyri rəqabətli sifariş Non-competitive bid auction Rəqabətsiz sifariş hərracı Noncumulative Qeyri-kumulyativ Noncumulative preference share Qeyri-kumulyativ imtiyazlı səhmlər Nondiscretionary account Qeyri-diskresion hesab Non-performing loan Qeyri-işlək kredit Non-performing loan amount Qeyri-işlək kreditin məbləği Non-resident bank Qeyri-rezident bank Non-residents Qeyri-rezidentlər Non-subordinated debenture Qeyri-subordinasiya borc öhdəlikləri Non-voting stock Səs hüququna malik olmayan səhm Normal market size Normal bazar həcmi Normal yield curve Normal (müsbət) gəlirlik əyrisi Notification Notifikasiya Notional bonds Nəzəri (şərti) istiqrazlar Notional principal Şərti əsas məbləğ (kredit öhdəliyinin) NYSE Composite Index Nyu-York Fond Birjasının Toplu İndeksi Obligation (bond, loan securities) İstiqraz Odd lot Qeyri-normal əqd Off balance sheet Balansarxası hesab Off-board Birjadankənar əməliyyatlar Offer Təklif Offer for sale Satış təklifi Offering range Təklif aralığı Offshore fund Ofşor fond Off-the-run issue Köhnə buraxılış On demand (on sight) Tələb olunanadək One-day order Bir günlük sifariş On-the-run issue Təzə buraxılış Open arder Açıq sifariş

257 Open autcry Səsli ticarət (açıq yüksək səslə) Open devaluation Açıq devalvasiya Open factoring Açiq faktorinq Open interest Açıq mövqelərin sayı Open market operations Açıq bazar əməliyyatları Open position Açıq mövqe Open-end fund (open-end investment Açıq fond (açıq investisiya fondu, fund, open-end mutual fund) açıq qarşılıqlı fond) Open-end investment company Açıq investisiya şirkəti Open-end management company Açıq idarəetmə şirkəti Operating cash flow (OCF) Cari əməliyyatlar üzrə pul axını Operating expenses İstismar xərcləri (cari xərclər) Operating profit Əməliyyat gəlirləri Operating profit margin (Operating Əməliyyat mənfəəti marjası margin) Opportunity cost Alternativ xərclər Option Opsion Option holder Opsion sahibi Option premium Opsion mükafatı Option series Opsion seriyası Option spread Opsion spred Option strategies Opsion strategiyaları Option type Opsion növü Option writer Opsionun satıcısı Optional dividend Opsion dividenti Options clearing corporation Opsion klirinq şirkəti Order Sifariş (tapşırıq) Order clause Order klauzulası Order driven Sifarişlər (təkliflər) əsasında Out of the money Ziyanda olan opsion Outright Autrayt Outright purchase Qəti alış Outsider Autsayder Ourade Aut-treyd Overbought Overbout Overbought & oversold Həddən artıq alış/satış Overnight Overnayt

258 Oversold Oversold Oversubscribed Həddən çox yazılma Over-the-counter Birjadankənar (over the counter, OTC) Overvalued Şişirdilmiş qiymət Paid-up capital Ödənilmiş kapital Paper barrel Kağız bareli Paper circulation (circulation of bills) Veksel tədavülü Paper credit Veksel krediti Paper issue Qiymətli kağızların emissiyası Par bond Nominal istiqraz Parity Paritet Participating preferred İmtiyazlı iştirak Partly secured credit Qismən təminatlı kredit Passed dividend Ötürülmüş divident Passing the dividend Dividentin ötürülməsi Passive Passiv Passive management Passiv idarəetmə Pay date Dividentin ödəniş günü Payback Xərcini ödəmə (qaytarma) Payback period Xərcini ödəmə (qaytarma) müddəti Paydown Qismən ödəmə Payer for honor (payer for honour) Qonorant Paying agent Ödəyici agent Payment in cash (cash payment) Nağd ödəniş Payment in-kind (PIK) Əmtəəli ödəniş Payout ratio Ödəmə nisbəti Penalty bid Cərimə qiyməti Penny stocks Xırda nominallı (qəpik) səhmlər Percent (percentage, rate) Faiz Percentage point Faiz bəndi Performing loan İcra edilən kredit Physical market Real (fiziki) əmtəə bazarı Pip Pip (pips) Plain vanilla Sadə maliyyə aləti Point Dərəcə (bənd) Poison pill “Zəhərli həb”

259 Political risk Siyasi risk Portfolio Portfel Portfolio investment Portfel investisiya Portfolio manager Portfel meneceri Position Mövqe Position keeping Mövqeyin saxlanması Positive carry Müsbət sahibolma Precious metals Qiymətli metallar Preemptive right (Pre-emptive rights) Müstəsna hüquq Preferred (chartered, privileged) share İmtiyazlı səhm Preliminary prospectus İlkin prospekt Pre-market trading Açılışa qədər ticarət Premium Mükafat (premiya) Present value (PV) Cari dəyər Price indicators Qiymət göstəriciləri (indiqatorları) Price manipulation Qiymətlərlə manipulyasiya Price-to-earnings ratio Qiymət-gəlir nisbəti (P/E ratio, PE ratio, PER) Primary dealer Əsas diler Primary distribution İlkin yerləşdirmə Primary security market İlkin qiymətli kağızlar bazarı Prime bank Birinci sinif bank Prime rate Baza dərəcəsi Principal (capital amount) Prinsipal (əsas məbləğ) Printing money Pul emissiyası Private equity firm Özəl investisiya şirkəti Private placement Özəl yerləşdirmə Producer price index (PPI) İstehsalçı qiymətləri indeksi Professional market participants Qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçıları Profit Mənfəət Profit margin Mənfəət marjası Profit-taking Mənfəətin reallaşdırılması Prognostication (forecasting) Proqnozlaşdırma Program trading Proqramlı ticarət Promissory note (one-name paper, Sadə veksel (Solo-veksel) note of hand, PN, P/N)

260 Prompt date Çatdırılma tarixi Property Əmlak Prospectus Emissiya prospekti Protestation of a bill (protest of a bill) Vekselin protesti Proxy Etibarnamə (etibarlı şəxs) Prudent man rule Tədbirli insan qaydası Prudential Prudensial Public corporation Açıq səhmdar cəmiyyəti Public offering price İlkin yerləşdirmə qiyməti Pump and dump Şişirtmə və boşaltma Purchase of enterprise Müəssisənin alınması Pure play Təmiz oyun “Purposeful” (special purpose) store Aktivlər üzrə zərərin ödənilməsi for compensation paid to assests üçün "məqsədli” ehtiyatlar Purpose loan (special purpose credit) Məqsədli kredit Put option “Put” opsionu Put-Call parity “Put-Koll” pariteti Put-Call ratio “Put-Koll” nisbəti Pyramid scheme (Ponzi scheme) Piramida sxemi (Ponzi sxemi) Quantitative analysis Kəmiyyət təhlili Quanto Kvanto Quasi-money (near money) Kvazi pul Quick ratio Cəldlik əmsalı Quiance (receipt) Qəbz Quotation (quota) Kotirovka Quote driven Kotirovkaya əsaslanan Quoted currency Kotirovka olunan valyuta Rainbow Göy qurşağı Rally Canlanma Rate of return Gəlirlilik səviyyəsi (dərəcəsi) Real Estate Investment Trust (REIT) Daşınmaz Əmlak üzrə İnvestisiya Fondu Real Interest rates Real faiz dərəcələri Real property Daşınmaz əmlak Realization price Reallaşma (satış) qiyməti Realized gain Realizə edilmiş (reallaşmış) gəlir Realized loss Realizə edilmiş (reallaşmış) zərər

261 Recapitalization Təkrar kapitallaşma (yenidən kapitallaşma) Recession Resessiya (iqtisadi geriləmə, tənəzzül) Record date Qeydiyyat tarixi Red herring (red herring prospectus) “Balıq” (səhm buraxılışı üçün ilkin prospekt) Redemption Öhdəliyin bağlanması (geri alma ödənişi) Redemption price Öhdəliyin bağlanma qiyməti (geri alma qiyməti) Redemption yield (yield to Ödəmə zamanı gəlirlilik maturity) Rediscount Yenidən uçota alma Referee in case of need Qonorat Refinancing Yenidən maliyyələşdirmə Refunding Təkrar fondlaşdırma (maliyyələşdirmə) Registered bond Adlı (qeydiyyatdan keçmiş) istiqraz Registered competitive market Qeydiyyata alınmış market-meyker maker (bazar iştirakçısı) Registered representative Qeydiyyata alınmış nümayəndə Registered securities Adlı qiymətli kağızlar (qeydiyyatdan (registered certificates) keçmiş qiymətli kağızlar) Registrar Reyestr saxlayıcısı Registration statement Qeydiyyat ərizəsi Reinsurance Təkrar sığorta Reinvestment Yenidən İnvestisiya Reinvestment risk Yenidən investisiya riski Remortgaging (repawning) Təkrar girov Rentier Rantye REPO closing date REPO-nun bağlanma tarixi REPO opening date REPO-nun açılma tarixi REPO transaction REPO ə məliyyatı Representative office Bankın nümayəndəliyi Repurchase agreement (REPO, RP) Repo saşişi (əqdi) Required return Tələb olunan gəlirlik Requirent Rekvirent

262 Rescheduled loan Restrukturizasiya olunmuş kredit (restructured credit) Reserve currency Baza (ehtiyat) valyutası Reserve fund Ehtiyat fondu Reserve requirements Ehtiyat tələbləri Restricted securities Məhdudlaşdırılmış qiymətli kağızlar Restructuring Restrukturlaşdırma Retained earnings Bölüşdürülməmiş mənfəət Return on net assets Xalis aktivlərin rentabelliliyi Return on total assets (ROA) Cəmi aktivlər üzrə rentabellik (gəlirlilik) Revaluation Revalvasiya Revenue Gəlir Reverse split (reverse stock split) Geriyə split (səhmlərin geriyə spliti) Reverse-repo contract Əks-REPO müqaviləsi Rights issue Yeni səhmlərin emissiyası Risk Risk Risk arbitrage Risk arbitrajı Risk management Riskin idarə olunması Risk premium Risk mükafatı Risk reversal Riskin önlənməsi Road show İlkin təqdimat Roll over (rollover) Yenidən kreditləşmə (maliyyələşmə) Rolling selement Cari hesablaşma Round lot Tam lot Russell indexes Rassel indeksləri S&P500 S&P500 fond indeksi Safe haven currency Təhlükəsiz valyuta Sales Satışın həcmi Samurai bond “Samuray” istiqrazı Scalp Xırda əməliyyat Scalper Xırda alverçisi (skalper) Scathing Skeyt Screen trading Elektron ticarət Scrip Qiymətli kağızın sertifikatı Scrip issue Pusluz səhmlərin buraxılışı Scripophily Skripofiliya

263 Seasoned offer. Sınanmış təklif Seat Yer (üzvlük) Second bill Vekselin ikinci nüsxəsi Secondary offering Təkrar təklif (yerləşdirmə) (secondary distribution) Secondary securities market Təkrar qiymətli kağızlar bazarı Sector funds Sektor üzrə fondlar Sector index Sektor indeksi Sectoral analysts Sektor təhlilçiləri Securities Qiymətli kağızlar Securities and Exchange Birja və Qiymətli Kağızlar üzrə Commission (SEC) Komissiya (SEC) Securities Investor Protection Qiymətli Kağızlar üzrə İnvestorların Corporation Müdafiəsi Şirkəti Securities market (stock market) Qiymətli kağızlar bazarı (fond bazarı) Securities underwriting Anderraytinq (qiymətli kağızlar üzrə) Securitization Sekuritizasiya Seignorage Senyoraj Sell order Satqı sifarişi Seller's option Satıcı opsionu Selling away Kənar satış Selloff Satışa buraxmaq (endirimlə) Sell-side Satan tərəf Senior secured debt Üstün hüquqa malik təminatlı borc Senior unsecured debt Üstün hüquqa malik təminatsız borc Serial bond Seriyalı istiqraz Selement Hesablaşma Selement date Hesablaşma tarixi Selement price Hesablaşma qiyməti Selement risk Hesablaşma riski Share (stock) Səhm Share capital/Issued capital Səhm kapitalı/Emissiya kapitalı Share discount Səhmin ucuzlaşması Share premium Səhmlər üzrə mükafat Share register Səhmlərin (səhmdarların) reyestri (qeydiyyat jurnalı)

264 Share repurchase Səhmin geri alınması Shareholder Səhmdar (payçı) Shareholder value Səhmdar dəyəri Shareholders’ equity Səhmdar kapitalı Shareholders’ funds Səhmdarların vəsaitləri Sharpe ratio Şarp nisbəti Sheets Vərəqə Shogun bond “Şoqun” istiqrazı Short covering (short cover) Qısa ödəmə (bağlama) Short hedge Qısa hedc Short margin account Qısa marja hesabı Short position Qısa mövqe Short sale Qısa satış Short term bonds Qısamüddətli istiqraz Short-term borrowing Qısamüddətli borclanma Simple interest Sadə faiz Simple moving average Sadə sürüşən orta (an unweighted moving average) Singapore İnterbank Offered Rate, SİBOR SİBOR Single tariff Baza tarifi Sinking fund Yığım (ödəmə) fondu Small cap Kiçik kapitallaşma Sola bill (sola bill) Solo-veksel Sovereign issue Suveren buraxılış Sovereign risk Suveren risk Special Drawing Rights (SDR) Xüsusi Borc Alma Hüququ (SDR) Special reserve fund Xüsusi ehtiyatlar fondu Speculation Möhtəkirlik (alverçilik) Speculators Möhtəkirlər (alverçilər) Spinning Informasiya manipulyasiyası Spin-off (spinoff) Şaxələnmə (törəmə şirkət yaratma) Spot Spot Spot exchange rate Spot məzənnə Spot market Spot bazarı Spot price Spot qiyməti Spread Spred (marja)

265 Spread trading Spred ticarəti Stabilization Sabitləşdirmə Stagfilation Staqflyasiya Stagnation Staqnasiya Standard & Poor’s Standard & Poor’s Standby underwriting Zəmanətli anderraytinq State Commiee for Securities of Azərbaycan Respublikasının the Republic of Azerbaijan (SCS) Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi (QKDK) State credit Dövlət krediti State guarantee Dövlət zəmanəti State registration number of security Qiymətli kağızın dövlət qeydiyyat nömrəsi Statutory price Taksa Stellage Stellaj Stock dividend Səhm şəklində divident Stock exchange Fond birjası Stock Exchange Automated Avtomatlaşdırılmış Fond Birjası Quotations (SEAQ) Kotirovka Sistemi Stock index Fond indeksi Stock index fund Fond indeksi üzrə fond Stock index futures Fond indeksi üzrə fyuçers Stock index option Fond indeksi üzrə opsion Stock listing Səhmlərin listinqi Stock option, equity options Səhm opsionu Stock split Səhmlərin xırdalanması (bölünməsi) Stockholm İnterbank Offered Rate STİBOR (STİBOR) Stop order “Dayan” sifarişi Stop-loss order (S/L) “Dayan-zərər” sifarişi (“dayan” əmri, “dayan-itki” sifarişi) Straddle Stredl Strangle Strenql Street name Küçə adı Structured product Strukturlaşmış məhsul Subborrower Subemitent Subscription right İmtiyazlı yazılış hüququ (subscription privelege)

266 Subsidiary Törəmə şirkət Subunderwriter Subanderrayter Swap Svop Syndicate Sindikat Syndicated loan Sindikat borcu Systematic risk Sistematik risk Systemic risk Sistem riski (ödəniş sistemi riski) Takedown Pay almaq Takeover Udulma Takeover bid Udulma təklifi Taking a position Mövqeni açmaq Tax base Vergi bazası Tax shelter Vergi sığınacağı Tax-exempt securities Vergidən azad qiymətli kağızlar Technical investment analysis Texniki investisiya təhlili Technical research (technical analysis) Texniki araşdırma (texniki təhlil) TED spread TED spredi Tender offer Tender təklifi Tender price Tender qiyməti Theta Teta Thin market Süst (qeyri-fəal) bazar Third bill Tertiya (vekselin üçüncü nüsxəsi) Third market Üçüncü dərəcəli bazar Tick Qiymətin minimal dəyişikliyi Ticker (ticker tape) Tiker Ticker symbol Tiker simvolu Time decay Tədricən (zaman keçdikcə) dağılma Time deposit Müddətli depozit (əmanət) Timing Tayminq Tirage (circulation) Tiraj Top down Yuxarıdan aşağıya TOPIX, Tokio Stock Price Index TOPİKS Total amount of credit Kreditin ümumi dəyəri Total assets Ümumi aktivlər Total capital of bank Bankın məcmu kapitalı (öz vəsaiti) Total debt Ümumi borc Toxic Zəhər

267 Tracing (drawing) Trasslaşdırma Tracking stock (share) İzləyici səhm Trader Treyder Trading band Alqı-satqı dəhlizi (diapazonu) Trading floor Ticarət meydançası Trading house Ticarət evi Trading post Ticarət yeri (postu) Trading (price) range Ticarət (qiymət) diapazonu Trading session Ticarət sessiyası Trading volume Ticarət həcmi Tranche (tranch) Tranş Transaction costs Əməliyyat xərcləri Transaction fees Əməliyyata görə əlavə ödənişlər Transfer Transfer Transfer agent Köçürmə (transfer) agenti Treasuries Xəzinə kağızları Treasury bill Xəzinə vekseli Treasury bond Uzunmüddətli xəzinə istiqrazları Treasury note Dövlət orta müddətli istiqrazları (xəzinə notu) Treasury stock Xəzinə səhmi Trend Trend Trendline Trend xəi Trust Trast Trust company Trast-şirkət Trustee Zamin Trust-obligation Trast-istiqraz Two-way market İkitərəfli bazar Undercapitalized Yetərincə kapitallaşmamış Underlying Anderlainq Underlying asset Baza aktivi Undersubscribed Qiymətli kağızların gözləniləndən daha az satın alınması Undervalued Aşağı qiymətləndirilmiş Underwriter Anderrayter Unit investment trust Pay investisiya fondu (PİF) Unlimited liability Qeyri-məhdud məsuliyyət

268 Unlisted stock Listinqdən keçməmiş səhm Unpaid dividends Səhmlər üzrə ödənilməmiş dividentlər Unrealized (paper) gain/profit/loss Reallaşdırılmamış gəlir/mənfəət/zərər Unseasoned security Xam qiymətli kağız Unsecured credit (unsecured loan) Təminatsız kredit Unweighted/weighted indices Çəkisiz/çəkili indekslər Up and out option “Yuxarı və son” opsionu Upgrade Yaxşılaşma Uptick (up tick, plus tick) Ap-tik (qiymətin qalxması, canlanma) Uptrend/downtrend Artma (“buğa”) meyili/azalma (“ayı”) meyili US treasury bill ABŞ xəzinə vekseli US treasury bond ABŞ uzunmüddətli xəzinə istiqrazları US treasury note ABŞ xəzinə notu Valorization Valorizasiya Value (cost) Dəyər Vanilla bond Vanil istiqrazları Variable rate Dəyişkən dərəcə Vega Veqa Venture capital Riskli kapital Venture operation Vençur əməliyyatları Vertical spread Şaquli spred Volatility Volatillik (dəyişkənlik, qeyri-sabitlik) Volatility analysis Volatillik (dəyişkənlik) təhlili (qeyri- sabitliyin təhlili) Volatility index Dəyişkənlik indeksi (qeyri-sabitlik indeksi) Volume Həcm Voting right Səsvermə hüququ Voucher Özəlləşdirmə çeki Wall street Uoll strit Warrant Varrant Wash sale (sham transaction) “Saxta” sövdələşmə (səhmlərin yalandan alqı-satqısı, “yuyulma” satışı)

269 Weighted average cost of capital Kapitalın orta çəkili dəyəri (kapitalın (WACC) cəlbinin orta çəkili xərci) Weighted average coupon Orta çəkili kupon Weighted average maturity Orta çəkili ödəmə müddəti Weighted/unweighted index Çəkili/çəkisiz indeks Weighting Çəkmək When issued (W/I) Emissiya edildikdə White knight “A ğ cəngavər” Working assets (circulating assets) Dövriyyə vəsaitləri (aktivləri) Working capital Dövriyyə kapitalı Working control Cari (işçi) nəzarət Yield Gəlirlik (qiymətli kağızların gəlirliliyi) Yield curve Gəlirlik əyrisi Zebras Zebras Zero coupon bond Sıfır kuponlu istiqraz (kuponsuz istiqraz) 501-(C)(3) bond 501-(C)(3) istiqrazı 72 rule (rule of 72) 72 qaydası

270 İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏLƏR

1. Англо-Русский словарь банковских и финансовых терминов (English – Russian glossary Banking and finance). Яков М.Миркин и др. Институт Всемирного Банка и Государственная Финансовая Академия, Москва, 1998. 2. Azərbaycan Respublikasının Mulki Məcəlləsi. 3. Azərbaycan Рespublikasnin Мilli Bankı haqqında Azərbaycan Рespublikasının Qanunu. 4. Banklar haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. 5. Investment Glossary KCI Investing, a division of Capitol Information Group, Inc hp://wwwkciinvestingcom/. 6. IPO Glossary_updated. 7. И.Ф.Жданова Англо-Русский экономический словарь. 2003 – 880 с. 8. Рынок ценных бумаг: учебник для студентов вузов, обучабщихся по экономическим специальностям / Под ред Е.Ф.Жукова – 2-е изд, перераб и доп – М: ЮНИТИ-ДАНА, 2006, - 463 с. 9. General Investment Glossary hp://wwwtaipanpublishinggroupcom/. 10. Glossary – BSE. 11. Glossary of Financial and Investment Terms hp://wwwgobcafundscom/. 12. Glossary of Investment Terms hp://wwwcraigsipcom/. 13. Glossary of Mortgage, Finance and Securitization Terms (Фи- нансовй Глоссарий: Ипотека и Секьюритаризация) 2007 hp://wwwifcorg/russia_mortgage/. 14. Government Finance Glossary NEWBOOK. 15. Valyuta tənzimi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. 16. hp://wwwbloombergcom/invest/glossary/bfglosahtm. 17. hp://wwwfinraorg/. 18. hp://wwwinvestopediacom/dictionary/defaultasp. 19. hp://wwwinvestortermscom/. 20. hp://wwwiseie/. 21. hp://wwwlondonstockexchangecom/global/glossary/ahtm. 22. hp://wwwnasdaqcom/reference/glossary. 23. hp://wwwnysecom/glossary/Glossaryhtml. 24. hps://wwweuroclearcom/site/public/EB/. 271 MALÈYYß БАЗАРЛАРЫ TERMÈNLßRÈNÈN ÈZAHLI LÖÜßTÈ

Няшриййат рedaktorу: Суьра ОСМАНОВА Техники редактор: Рауф КЯРИМОВ Бядии редактор: Елнур ЯЩМЯДОВ Сящифяляйиъи: Фяхри ВЯЛИЙЕВ

Йыьылмаьа верилмишдир: 03.08.2010 Чапа имзаланмышдыр: 12.08.2010 Няшрин юлчцсц: 70х100 1/16 Физики чап вяряги: 17,0 Сифариш: 102. Сайы: 500 ядяд.

НЯШРИЙЙАТ-ПОЛИГРАФИЙА МЯРКЯЗИ Бакы, Az1122, Зярдаби пр. 78 / Тел: 4977021 Faks: 4971295 / Е-почту: [email protected]