Rathenau Instituut Onderzoek & dialoog | wetenschap, technologie en innovatie

Jaarbericht 2014

Publieke kennisinstellingen en veiligheidsbeleid Verstand op veilig?

Onthullingen Snowden Samen leven in een kerker? 2 Voorwoord Rathenau Instituut

VERBINDING

We hebben behoefte aan dat andere geluid. Aan de kennis en het inzicht van burgers die tegen praktische problemen aanlopen en op zoek zijn naar concrete oplossingen. Ook het Rathenau Instituut gebruikt vormen van burgerparticipatie. Bij de onderwerpkeuze voor het Werkprogramma 2015-2016 lanceerden we afgelopen jaar een goed bezochte online ideeënbus en hielden we focusgroepen met burgers in Amsterdam en Amersfoort.

De Nazomerborrel 2014 – met gastspreker Jamil Onze roerige tijd vraagt om verbinding en Salmi – ging over de publieke rol van het hoger interactie. Als voorzitter van het Rathenau Instituut onderwijs. Veel universiteiten richten zich op het zet ik mij ervoor in om samenleving, wetenschap opleiden van excellente studenten en weten­ en politiek bijeen te brengen. Dit doen we door schappers. Maar kunnen we niet beter uitgaan politiek en beleid tijdig te voorzien van actuele van publieke excellentie? Voor mij is de ideale inzichten en cijfers over de wetenschap. En met universiteit of hogeschool een plek waar studenten onderzoek over technologische ontwikkelingen moedig en mondig worden. Waar ze niet alleen die in de samenleving tot beroering leiden. werken aan hun eigen flitsende carrière, Na de onthullingen van Edward Snowden maar waar ze zich ontplooien tot kritische en organiseerde het Rathenau Instituut in september verantwoordelijke burgers. Burgers die samen 2014 bijvoorbeeld samen met de Eerste Kamer mét de politiek, de samenleving willen verrijken, een expertmeeting over privacy en de herijken en verder brengen. veiligheidsdiensten en maakte het de notitie ‘Cyberintelligence en publiek belang’. Rest me u te vertellen dat het bestuur van het Rathenau Instituut in 2014 veel tijd en energie heeft Misschien nóg wel belangrijker vind ik dat de gestoken in het vinden van een goede opvolger politiek, de wetenschap en de burger elkaar beter voor directeur Jan Staman, die met pensioen is. vinden. De politiek zou daarbij meer gebruik We zien uit naar de samenwerking met moeten maken van de wijsheid van mensen. Melanie Peters en vertrouwen erop dat zij, met We hebben nieuwe vormen van democratie haar achtergrond als directeur van Studium nodig, waarbij we gebruikmaken van de wisdom Generale – het podium voor lezing en debat van of the crowds. Onze samenleving verandert in de Universiteit Utrecht – een belangrijke impuls zal rap tempo. Maar in de politiek gaat het nog geven aan het organiseren van het goede gesprek net zo als tweehonderd jaar geleden: het land tussen wetenschap, politiek en maatschappij. wordt geregeerd door een klein groepje hoog­ opgeleiden; het volk kleurt eens in de vier jaar Gerdi Verbeet, voorzitter Rathenau Instituut een vakje rood. Jaarbericht 2014 3

INHOUDSOPGAVE

Dit jaarbericht bevat de highlights van 2014. Het complete jaar­ verslag over 2014 vindt u op www.rathenau.nl/jaarverslag2014

4 Eerlijk advies? Gezondheidscoaches en -apps 4 5 Intieme technologie

6 Verstand op veilig? Publieke kennisinstellingen en veiligheidsbeleid

9 Sterke verhalen: Leren van 5 6 patiënten ervaringen in de zorg

10 De kracht van platformen

11 Melanie Peters nieuwe directeur

10 11 12 Impact: 2014 in cijfers

14 Samen leven in een kerker? Onthullingen Snowden edward Snowden Assange Protester #324 Arda gerkens 06 04 2013 CAM 1 hONg KONg 08 01 2012 CAM 14 lONDON 22 09 2014 CAM 12 The hAgue 16 Eendagshaantjes

Monitor System #927 Klaas de Vries google Mark Zuckerberg 28 12 2013 CAM 10 The hAgue 22 09 2014 CAM 23 The hAgue 14 11 2012 CAM 11 FrISCO 17 Toekomst van de universiteit? 17 18 De top 5 van Jan Staman ANONYMuS #1284 Interception System #54 Tineke Strik 28 12 2013 CAM 24 NeW YOrK 27 06 2014 CAM 3 BAD AIBlINg 22 09 2014 CAM 9 The hAgue

19 Kenniscoproductie, het nieuwe samenwerken

Data Center #9 Anne-Wil Duthler Protest #119 14 11 2013 CAM 7 DAllAS 22 09 2014 CAM 23 The hAgue 08 01 2014 CAM 14 BerlIN 20 Personeel 2014 in cijfers

hans Franken Interception System gChQ roger van Boxtel 1422 09 2014 CAM 6 The hAgue 31 08 2012 CAM 15 BuDe 22 09 2014 CAM 19 The hAgue 19 22 Publicaties 2014 p22 voor jrvrslg.indd 1 04-03-15 09:10 4 Projecten 2014 Rathenau Instituut

Eerlijk advies? Er zou een keurmerk moeten waarmee de betrouwbaarheid, komen voor de apps en e-coaches integriteit en privacyaspecten Gezondheidscoaches die ons adviezen geven via de van e-coaches kunnen worden en -apps mobiel of andere apparaatjes. beoordeeld. Toezichthouders Nu is er is geen garantie dat deze worden opgeroepen om de adviezen betrouwbaar zijn. Ook is verdienmodellen­ te onderzoeken. de privacy van de gebruikers van apps onvoldoende geborgd, en De bundel ‘Eerlijk Advies’ werd is vaak niet helder hoe een app gepresenteerd tijdens het gefinancierd wordt of hoe er geld internationale technologiefestival mee verdiend wordt. Dat zijn de Border Sessions in Den Haag belangrijkste conclusies van het en kreeg veel media-aandacht: rapport “Eerlijk advies. De opkomst artikelen in kranten en tijdschriften van de e-coach” van het Rathenau als Quest, Elsevier Juist, Instituut, dat half november Psychologie Magazine en de werd gepubliceerd. Het instituut Correspondent. Onderzoeker pleit voor een keurmerk, meer Jelte Timmer kwam aan het transparantie en inzicht in de woord in Editie NL (RTL4) en verdienmodellen achter de het programma Altijd Wat elektronische hulpjes. (KRO-NCRV). Hoofd Technology Assessment Frans Brom trad In het rapport bevelen de op in radioprogramma Spijkers onderzoekers aan om criteria met Koppen (Vara). te ontwikkelen en in te voeren Jaarbericht 2014 Projecten 2014 5

Intieme Met de ontwikkeling van Roxxxy, burgers intieme technologie de seksrobot, of met Paro, de gebruiken om ons te beïnvloeden. technologie therapeutische robotzeehond, of Daarom pleit het Rathenau Instituut met de hausse aan coachingsapps voor een rijkscommissie om onder­ op onze mobiele telefoon, lijkt de zoek te doen naar de gevolgen van slag om onze intimiteit begonnen. intieme technologie voor de grond­ Technologie omringt ons, nestelt rechten van de burger. Verder zou de zich in snel tempo tussen ons in, en overheid initiatieven moeten nemen zet de toekomst van intermenselijke­ om mediawijsheid en technologisch­ relaties op het spel. Een intiem- burgerschap te bevorderen. technologische revolutie noemt het Rathenau Instituut dit, in de Het rapport en Bericht kregen publicatie ‘Intieme technologie: veel (media) aandacht, o.a. in De slag om ons lichaam en gedrag’. het tv-programma Het Filosofisch Kwintet; in de motie Ester (CU, Volgens de onderzoekers levert Eerste Kamer) over ethische de intiem-technologische revolutie aspecten in het technologie- en niet alleen kansen op voor innovatiebeleid, in de lezingenreeks innovaties, maar ook mogelijk­ Niet te intiem van Studium Generale heden om meer grip te krijgen op Utrecht en in een special over ons leven. Tegelijkertijd kunnen privacy en technologie van de bedrijven, overheden en mede­ Teldersstichting.

Nederlandse De acht Nederlandse universitair komt van de zorgverzekeraars; medische centra (umc’s) scoren éénderde bestaat uit een rijks­ umc’s doen wetenschappelijk heel goed. bijdrage voor complexe zorg, Ze publiceren ook veel weten­ onderzoek, opleiding en innovatie het heel goed schappelijke­ artikelen: ongeveer van de ministeries van VWS en éénderde van het totaal in OCW. De umc’s verwerven 575 Nederland. De publicaties worden miljoen euro voor onderzoek bovendien vaak geciteerd door via financiers zoals de Nederlandse andere wetenschappers. Dat blijkt Organisatie voor Wetenschappelijk uit de ‘Feiten & cijfers universitair Onderzoek, de gezond­heids­ medische centra’, die het Rathenau fondsen en de EU. Instituut in augustus uitbracht. O.a. het AD/Rotterdams Dagblad, Uit het overzicht blijkt verder dat Dagblad van het Noorden, Metro, het totale onderzoeksbudget van de Volkskrant, Medisch Contact en de umc’s circa zes miljard euro Science Guide schreven artikelen bedraagt. Bijna tweederde daarvan over de Feiten & Cijfers. Publieke kennisinstellingen zoals bijvoorbeeld het voormalig Nederlands Vaccininstituut of het voedselveiligheidsinstituut RIKILT waken over onze veiligheid. Hun specifieke kennis staat echter onder druk. Jaarbericht 2014 Projecten 2014 7

Publieke kennisinstellingen en veiligheidsbeleid Verstand op veilig?

Het weer, verkeer, water, voedsel: op veel gebieden waken onderzoeksinstituten zoals het KNMI, het Nederlands Forensisch Instituut en het voedselveiligheidsinstituut RIKILT over onze veiligheid. Maar de verzakelijking in hun relatie met de overheid en de nadruk op ondernemerschap leidden tot verwarring over kerntaken en kosten van deze onderzoeksinstellingen. Niet per se de beste manier om onze veiligheid te verzekeren, luidde de conclusie van het rapport ‘Verstand op Veilig’, dat in juni verscheen.

In de studie staan niet-academische die in beweging komt zodra er zich een kennisinstellingen met een taak op het calamiteit voordoet. De organisaties staan gebied van publieke veiligheid centraal. 24 uur per dag klaar om omvang, oorzaak en Voorbeelden zijn het Koninklijk Nederlands gevolgen van een ramp in kaart te brengen, Meteorologisch Instituut (KNMI), het en om degenen die de ramp moeten Nederlands Forensisch Instituut (NFI), het bestrijden met raad en daad bij te staan. Nederlands Vaccin Instituut en het voedsel­ veiligheidsinstituut RIKILT. De instituten Maar de specifieke kennis die voor veilig­ maken deel uit van de zogeheten calami­ heidsbeleid nodig is, komt onder druk te teiteninfrastructuur van overheden, staan, zo blijkt uit het rapport. Oorzaak is inspectiediensten en kennisinstellingen, de verzakelijking van de relatie met de 8 Projecten 2014 Rathenau Instituut

moederdepartementen sinds de instituten begin Het is volgens de onderzoekers de vraag of jaren negentig bestuurlijk op afstand van de marktwerking op het gebied van publieke overheid kwamen te staan en de instellingen veiligheid überhaupt wenselijk is. zich als marktpartij moesten opstellen. Veiligheidstaak centraal Nu moeten de onderzoeksinstituten, naast het Om problemen te vermijden, moet de verrichten van hun onderzoeks- en veiligheids­ veiligheidstaak van de onderzoeksinstellingen taken, ook geld uit de markt halen, samen­ weer centraal komen te staan, is de conclusie werken met bedrijven en zich richten op van het rapport. Daarbij moet een duidelijk innovaties waaraan ze kunnen verdienen. onderscheid worden gemaakt tussen de routinematige veiligheidstaken (metingen, Verdrukking keuringen), de taken die nodig zijn in geval Volgens het Rathenau Instituut leidt dit niet van calamiteiten, en de afgeleide taken alleen tot verwarring over de kerntaken, maar (het doen van wetenschappelijk onderzoek komen ook de veiligheidstaken van de onder­ en de samen­werking met het bedrijfsleven). zoeks­instituten in de verdrukking. Doordat de Elk van die taken vraagt om een eigen vorm wet van vraag en aanbod invloed heeft op de van financiering, aansturing en kwaliteits­ onderzoeksagenda,­ dreigen specialismen beoordeling. die moeilijk te vermarkten zijn, te verdwijnen. Het rapport ‘Verstand op Veilig’ kreeg veel Zo verdween bijvoorbeeld het Nederlands aandacht op internet en in de gedrukte Vaccin Instituut. Het gaat weliswaar om kleine media, met berichtgeving door het ANP, het specialismen die mogelijk verdwijnen, aldus de Financieele Dagblad en het Dagblad van het onderzoekers, maar wel om kennis die cruciaal Noorden. De SP stelde er Kamervragen over. zou kunnen zijn voor de publieke veiligheid bij Uit de antwoorden van minister Opstelten calamiteiten. Ook de aandacht van de instituten (Veiligheid en Justitie) d.d. 22 september voor vraagstukken die op de langere termijn blijkt dat de regering de bezorgdheid over relevant zijn, neemt af. Tot slot krijgen de de uitvoering van de kerntaken niet deelt. instellingen geregeld te maken met discussies De minister benadrukte dat private financiering over wetenschappelijke onafhankelijkheid van belang is voor het in stand houden van en oneigenlijke concurrentie. expertise en capaciteit om de (wettelijke) onderzoekstaken uit te voeren.

Niet-academische kennisinstellingen zijn van oudsher overheidsinstellingen. Ze verrichten drie soorten onderzoekstaken:

1 Routinetaken die een basisniveau van veiligheid in de samenleving garanderen; 2 Onderzoek om zo adequaat mogelijk te kunnen reageren op calamiteiten. Denk bijvoorbeeld aan het verbeteren van testmethoden of het ontwikkelen van nieuwe. Hier valt ook onderzoek onder dat nodig is om specialistische kennis te ontwikkelen of te verbeteren; 3 De derde onderzoekstaak is recenter en bestaat uit activiteiten die de kennisinstellingen hebben ontwikkeld onder invloed van innovatie- en topsectorenbeleid, als ‘ondernemers in kennis’. Denk aan het op de markt brengen van innovaties en het aanbieden van cursussen en opleidingen. Jaarbericht 2014 Projecten 2014 9

STERKE VERHALEN

Verhalen van patiënten kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan het verbeteren van de zorg. Patiënten­verhalen dragen meer bij aan goede zorg dan enquêtes of klachtenformulieren en bieden vaak concrete aanknopingspunten voor verbetering. Maar dan moeten ziekenhuizen wel willen luisteren, is de conclusie van het onderzoek ‘Sterke Verhalen uit het Ziekenhuis’, dat het Rathenau Instituut in maart publiceerde.

Via de website www.patientenwetenbeter.nl van het rapport omarmd werden door patiënten verzamelde het Rathenau Instituut ruim honderd en zorgverleners. Politiek speelde het rapport patiëntenverhalen. Deze verhalen werden een rol tijdens het algemeen overleg over vervolgens samen met onderzoekers van het de ziekenhuiszorg van eind maart. Illustratief LevensverhalenLab van de Universiteit Twente is de brief van minister Edith Schippers (VWS) geanalyseerd. De centrale vraag luidde: aan de Tweede Kamer van 12 juni waarin ze ‘Wat is volgens patiënten goede patiëntenzorg?’ reageert op de ‘Sterke verhalen’. Volgens de De uitkomsten van de analyse werden minister sluiten de aanbevelingen aan bij de besproken met zorgverleners en vertegen­ omslag die zij in de zorg wil bereiken, namelijk woordigers van patiëntenverenigingen. de omslag van systemen naar mensen. ‘Patiënten zijn een onmisbare schakel in de Uit de reacties op het rapport in de (sociale) evaluatie van het zorgproces, maar daar zouden media, maar ook tijdens een door het Rathenau ze zich ook meer bewust van moeten zijn’, Instituut georganiseerd debat op 16 mei, werd aldus de minister. duidelijk dat de conclusies en aanbevelingen 10 Projecten 2014 Rathenau Instituut

De kracht van Zoals een weg met verkeerslichten, opwerpen voor andere bedrijven, matrixborden en file-informatie een kleine ondernemingen­ en maat­ platformen infrastructuur vormt voor het schappelijke initiatieven. Boven­dien transport van mensen en goederen, kunnen consumenten te maken zo hebben Apple, Google, krijgen met hoge overstapdrempels­ Facebook, PayPal en andere of – kosten. Om maximaal te bedrijven een infrastructuur profiteren van de kracht van geschapen voor nieuwe diensten. plat­formen, moeten overheden hun Denk aan Airbnb (logies), Expedia beleid erop aanpassen, adviseert (reizen), Uber (taxi), 3D Shapeways het Rathenau Instituut. Zo moet de (3D-printing) en eerder al iTunes en toegang tot diensten gewaarborgd Spotify (muziek). Het zijn nieuwe blijven, en moeten systemen en diensten die complete bedrijfs­ diensten (technisch) uitwisselbaar takken op hun kop zetten door zijn, zodat drempels voor over­ gebruik te maken van platformen. stappen worden weggenomen. Van belang is ook dat er beleid komt op Voor het project ‘De kracht van het gebied van eigendomsrechten,­ platformen’ is in kaart gebracht wat mededinging en standaardisatie. die nieuwe platformen betekenen voor innovatiestrategieën­ in de Mede als gevolg van de actuele domeinen zorg, energie, journalis­­ discussies over Airbnb en Uber trok tiek en crowd­funding. Daaruit het rapport de nodige aandacht, blijkt dat plat­formen weliswaar een vooral op internet. Onder meer de enorm krachtige stimulans voor Automatisering Gids, Binnenlands innovatie zijn, maar tegelijkertijd Bestuur en de Staats Courant Online ook een blokkade kunnen publiceerden erover.

Zeventig Zowel promovendi als universiteiten zijn tevreden over hun begeleiding. hebben nauwelijks aandacht voor Tweederde van de promotoren procent van niet-academische carrièremogelijk­ krijgt een acht of hoger. heden van promovendi. Dit terwijl promovendi zeventig procent van de gepromo­ De koude douche komt pas ná de veerden buiten de universiteit aan promotie, als duidelijk wordt dat een werkt niet bij de slag gaat. Dat bleek in vervolgstap binnen de universiteit november 2014 uit het rapport maar voor dertig procent van de jonge universiteit ‘Promoveren in Nederland’ van doctors is weggelegd, terwijl bijna het Rathenau Instituut. zestig procent dat ambieert. Op de National PhD Day van het PNN Uit het rapport, dat was gebaseerd benadrukte onderzoeker Rosalie op een enquête onder ruim 2500 Belder van het Rathenau Instituut promovendi, bleek verder dat dat promovendi zich beter moeten slechts een kwart van de promo­ voorbereiden op – én rekening vendi tegen het einde van de moeten houden met plan B: een promotie actief op zoek is naar een carrière buiten de universiteit. baan. Ook blijkt dat de onder­ vraagden wilden promoveren Het onderzoek trok veel aandacht omdat ze inhoudelijk geïntere­ op sociale media. Er verschenen sseerd en gemotiveerd zijn. De artikelen in NRC, Volkskrant en de promotietrajecten lopen over het universiteitsbladen,­ en er was bericht­ algemeen goed en promovendi geving over op BNR Nieuwsradio. Jaarbericht 2014 Uitgelicht 11

MELANIE PETERS NIEUWE DIRECTEUR

In oktober 2014 werd bekend dat dr. ir. Melanie Peters met ingang van 1 februari 2015 de nieuwe directeur van het Rathenau Instituut wordt. Zij volgt mr. drs. Jan Staman op, die met pensioen is.

Peters leidde acht jaar lang Studium Generale Nederland onder andere bij de FAO en WHO van de Universiteit Utrecht, waar zij een centrale en in het bestuur van het Europese Agentschap rol speelde in het debat over de waarde van voor de toelating van Geneesmiddelen (EMA). wetenschap en de maatschappelijke aspecten van nieuwe technologie. Bij de Consumentenbond leidde Peters zes jaar lang campagnes over de thema’s Na haar studie Levensmiddelentechnologie­ en maatschappelijk­ verantwoord ondernemen en Toxicologie in Wageningen promoveerde Peters gezondheid. Zij behartigde het consumenten­ aan het Imperial College in Londen. Vervolgens belang in overleg met bedrijven en in nationale werkte zij bij de Universiteit van Texas in Austin, en internationale gremia als de SER, de waar zij onderzoek deed naar het ontstaan van Europese Unie en de WTO. nierkanker. Daarna was zij onderzoeker en toxicoloog bij Shell Research and Development ‘Melanie Peters weet met veel kennis van zaken in Amsterdam. en strategisch inzicht, discussies en onderwerpen met elkaar te verbinden; zaken van een In 1998 verruilde Peters haar wetenschappelijke­ onverwachtse creatieve kant te benaderen en activiteiten voor het ministerie van Landbouw, daar altijd mensen uit haar grote netwerk aan waar zij accountmanager diergeneesmiddelen­ te koppelen’, aldus een voormalig collega en hormonen was. Zij vertegenwoordigde van Peters.

12 Impact Rathenau Instituut

2014 in cijfers

Website

105.801 bezoeken rathenau.nl 20.155downloads van publicaties 8816 bezoeken per maand 1140x Intieme technologie 302.876 823x – de slag om ons 640x pageviews Sterke verhalen lichaam en gedrag Promoveren uit het ziekenhuis in Nederland 25.239 pageviews per maand 2 1 3

In het parlement In 2014 kwam het Rathenau Instituut 56x 56 x voor in Kamervragen en Kamerstukken.

Blogs

In 2014 werden drie nieuwe weblogs gelanceerd. Totaal aantal

Valorisatie 66 Voorbeelden van -, ervaringen met én inzichten in valorisatie; het blogposts beschikbaar maken van wetenschappelijke­ kennis voor economie en maatschappij. valorisatie.wordpress.com

Boeken Meest gelezen blogs (heel 2014) Het Rathenau Instituut publiceert al 25 jaar over nieuwe technologie.­ Op dit weblog bekijken we hoe technologieën­ zich ontwikkelden sinds het instituut er voor het eerst over publiceerde. 1 Big data verkopen in de zorg: rathenauboekenblog.wordpress.com dat gaat zomaar niet

Wetenschapsjournalistiek 2 Suikervrije maand Dit weblog is onderdeel van het project ‘Toekomstverkenning­ wetenschapsjournalistiek’­ en biedt plek aan wetenschapsjournalisten Onrust en rumoer in de om mee te discussiëren en te bloggen. 3 Nederlandse wetenschap wetenschapsjournalistiek.wordpress.com

Jaarbericht 2014 Impact 13

Ton de Bruin @tbrui 23 januari Ger DriesenL&Dexpert @GerDriesen 26 juni Fraai rapport van @RathenauNL over #singularity, Feest: de nieuwe #flux het onvolprezen magazine van vertaald als intieme technologie @RathenauNL is binnen

Wim Schuller @toegangtotrecht 23 januari Openbaar Bestuur @OpenbaarBestuur 5 augustus Lees indrukwekkende essay Rinie van Est over impact #overheid #kamer Uitstelbericht kamervragen over nieuwe technologieën de publicatie Verstand op Veilig

Jaco van Duivenboden @ictzorgen 29 januari Thom de Graaf @Thdegraaf 29 augustus Hoeveel vertrouwen hebben Nederlanders in Mooie lezing dr Jalmil Salmi voor Rathenau-instituut wetenschap? Interessant onderzoek Rathenau instituut met sterke relativering van alle rankinglijstjes

jacob seidell @jaapseidell 27 februari Arjan Geurts @arjangeurts 20 oktober Vertrouwen in de voedingswetenschap geschaad? Zijn we slaven van Google, Facebook en Apple? Debat van het Rathenau Instituut en de WRR met onder Goed opiniestuk van Rathenau meer @jaapseidell 10voorBiologie @10voorBiologie 24 oktober Ronald Jas @RonaldJas 14 maart 2 boeiende animaties van Rathenau Instituut: Vers van de pers: Interessante studie van Rathenau Reinventing the dodo & Bioluminescent streetlamps. instituut, hoe veel verder internet reikt dan onze privacy Zeer de moeite waard!

HOP @hopersbureau 17 maart peter vandermeersch @pvdmeersch 3 november Kabinet besteedt steeds minder aan onderzoek en Promovendi klagen over slechte voorbereiding op innovatie, stelt Rathenau Instituut arbeidsmarkt

WilhelminaZkhsAssen @WZA_Ziekenhuis 10 april Claartje van Sijl @VanSijl 7 november Wat n nuttig boekje stuurde het Rathenau Instituut ons Rapport Promoveren in Nederland lijkt op beeld over het leren van patiëntenervaringen! Dank uit USA @KarenKelsky ‘An inconvenient Truth’

Totaal aantal 2014 in tweets

Meest getweet

Deze tweet (met een grafiek uit de Engelstalige Feiten & Cijfers ‘Academische carrières en loopbaanbeleid’ uit 2013) werd 546 keer 546xgeretweet geretweet.

Sociale media

3915 1382 407 Twitter volgers LinkedIn volgers Facebook fans (was 3044, eind 2013) (was 675, eind 2013) (was 273, eind 2013) edward Snowden Assange Protester #324 Arda gerkens 06 04 2013 CAM 1 hONg KONg 08 01 2012 CAM 14 lONDON 22 09 2014 CAM 12 The hAgue

Monitor System #927 Klaas de Vries google Mark Zuckerberg 28 12 2013 CAM 10 The hAgue 22 09 2014 CAM 23 The hAgue 14 11 2012 CAM 11 FrISCO

ANONYMuS #1284 Interception System #54 Tineke Strik 28 12 2013 CAM 24 NeW YOrK 27 06 2014 CAM 3 BAD AIBlINg 22 09 2014 CAM 9 The hAgue

Data Center #9 Anne-Wil Duthler Protest #119 14 11 2013 CAM 7 DAllAS 22 09 2014 CAM 23 The hAgue 08 01 2014 CAM 14 BerlIN

hans Franken Interception System gChQ roger van Boxtel 22 09 2014 CAM 6 The hAgue 31 08 2012 CAM 15 BuDe 22 09 2014 CAM 19 The hAgue

p22 voor jrvrslg.indd 1 04-03-15 09:10 Jaarbericht 2014 Cyberintelligence 15

Onthullingen Snowden Samen leven in een kerker?

Volgens Jean-Jacques Rousseau zijn we pas echt veilig als we in een kerker leven. In september 2014 werd de Franse filosoof aangehaald in een Eerste Kamerdebat over privacy en de veiligheidsdiensten naar aanleiding van de onthullingen van Edward Snowden.

Voorafgaand aan het debat organiseerde 2002 heeft voorgedaan. Volgens de Wiv mag de Eerste Kamer samen met het Rathenau bijvoorbeeld alleen niet-kabelgebonden Instituut een expertmeeting. Op basis van communicatieverkeer (d.w.z. via satellieten) gesprekken met deskundigen stelde het ongericht worden verzameld. Maar inmiddels instituut de notitie ‘Cyberintelligence en loopt het grootste deel van het communi­ publiek belang’ op. Hieruit bleek dat experts catieverkeer via (glasvezel)kabels. vraagtekens plaatsen bij de werkwijze van inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Ook het Ook het (wettelijk) onderscheid tussen data toezicht op hun werkwijze en de toereikend­ en metadata is aan het vervagen. Anno 2014 heid van het wettelijk kader waarbinnen ze kunnen metadata (wie communiceert met functioneren, staan ter discussie. wie, wanneer, hoe lang en vanaf welke locatie) zeer privacygevoelig zijn, omdat Technologische ontwikkeling ze ook informatie bevatten over bewegings­ Belangrijkste reden voor de discussie is de patronen en over iemands positie in sociale snelle technologische ontwikkeling die zich netwerken. Daarom zou je ze ook als sinds de inwerkingtreding van de Wet op de persoonsgegevens kunnen kwalificeren, inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv) in meent een aantal van de specialisten. 16 Cyberintelligence Rathenau Instituut

Andere veranderingen in de intelligencepraktijk ook belangrijk om stil te staan bij vragen als: sinds de Wiv, zijn ondere andere het hacken van hoe lang worden de gegevens bewaard? webfora en het gebruik van zogeheten end Kan foutieve informatie worden gecorrigeerd? point operations door de veiligheidsdiensten. Hoe kunnen burgers zich verdedigen als Bij de end point operaties wordt informatie kwaadwillende partijen malware op hun onderschept bij de provider en/of de gebruiker computer plaatsen die hen ten onrechte voordat deze versleuteld wordt. Cruciale vraag als verdachte bestempelt? hierbij is: hoeveel burgers worden hierdoor ten onrechte onderdeel van het onderzoek? En: wat Tijdens de expertmeeting van 6 mei, en in het is de eventuele schade van bijvoorbeeld het daarop volgende debat in de Eerste Kamer, plaatsen van malware (schadelijke software) leidden bovenstaande kwesties tot een aantal om toegang te krijgen tot het end point? moties. Zo werd de regering verzocht om wetgeving en toezicht te toetsen aan het Aanscherping toezicht Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens De veranderingen in de intelligencepraktijk (EVRM), en om af te zien van ongeclausuleerde, lijken te vragen om aanscherping van de criteria ongerichte en grootschalige surveillance van voor toestemming en om een verscherping van de communicatie tussen onschuldige burgers. het toezicht, aldus de experts. Daarbij zou niet In een andere motie werd gevraagd om een alleen gekeken moeten worden naar recht­ onderzoek van het Rathenau Instituut naar matigheid, maar ook naar doelmatigheid: hoe de wenselijkheid van een commissie die effectief zijn de gebruikte opsporingsmethoden kan adviseren over de ethische kant van in verhouding tot eventuele nevenschade, zoals de digitalisering van de samenleving. verzwakking van de infrastructuur door malware? De moties werden in oktober aangenomen. Dit laatste is extra belangrijk omdat bedrijven zich niet kunnen beschermen tegen de Zowel de expertmeeting als het Eerste geavanceerde middelen van die inlichtingen­ Kamerdebat trokken de nodige aandacht van diensten, anders dan door zich helemaal terug de media, met onder meer berichtgeving te trekken van internet. Hetzelfde geldt in het Financieele Dagblad, de actualiteiten­ trouwens voor burgers als zij ten onrechte rubriek Een Vandaag en in gespecialiseerde doelwit van inlichtingendiensten worden. webmagazines. Bij informatievergaring over burgers is het

Eendags­haantjes

Elk jaar worden in Nederland zo’n 45 miljoen Genetische modificatie stuit op maatschappelijke eendagshaantjes – de broertjes van legkippen – weerstanden en voor de pluimveehouderij is vergast met CO2. Het ministerie van het opfokken van haantjes niet rendabel; Economische Zaken (EZ) vroeg het Rathenau geslachtsbepaling in het ei komt als meest Instituut om met betrokkenen na te gaan belovend uit de bus, maar vergt nader welke alternatieven zowel maatschappelijk onderzoek. aanvaardbaar als bedrijfseconomisch verantwoord zijn. De staatssecretaris van EZ nam het rapport eind mei in ontvangst. Naar aanleiding van de In ‘Op eieren lopen – verslag van een stakeholderdialoog tekenden het ministerie, de stakeholderdialoog over eendagshaantjes’ Rijksuniversiteit Leiden, vertegenwoordigers van worden drie alternatieven besproken: de de pluimveesector, de Dierenbescherming en genetische modificatie van legkippen met een het bedrijf Ovo een intentieverklaring om lichtgevend kwallengen; het opfokken van de geslachtsbepaling in het ei te gaan ontwikkelen. haantjes; en geslachtsbepaling in het ei. Jaarbericht 2014 Projecten 2014 17

TOEKOMST VAN DE UNIVERSITEIT?

In 2025 rammelen de zesjarigen van nu aan de poorten van de universiteit. Mag iedereen naar binnen? Of is het dringen geblazen en moeten ze eerst betalen, loten, toelatingsexamens doen of solliciteren naar een studieplaats? Die vragen staan centraal in het project ‘Toekomststrategie van de Nederlandse universiteiten’, van universiteitsvereniging VSNU en het Rathenau Instituut.

Veel strategische discussies over de toekomst (‘Is de universiteit primair een publiek goed of van de universiteiten gaan over afzonderlijke een private partij’ en: ‘Hoe competitief is de onderwerpen. Denk aan studiefinanciering, omgeving?’) vier toekomstscenario’s ontwikkeld. studentenaantallen, innovatiebeleid of MOOC’s. De scenario’s confronteren betrokkenen met Maar deze ontwikkelingen hangen met elkaar een aantal actuele vragen en dilemma’s, zoals: samen en spelen zich bovendien af in een snel ‘Wat zijn de kern­functies van de universiteit?’, veranderende wereld. Hoog tijd dus voor een ‘Hoe regionaal/nationaal/internationaal moet de toekomstgerichte strategieontwikkeling. universiteit zijn?’ en ‘Wie betaalt de universiteit?’ Hulpmiddel daarbij is het rapport ‘Vizier Vooruit’, van het Rathenau Instituut en de VSNU, De scenario’s werden gebruikt tijdens een aantal waarmee nagedacht kan worden over de kansen regionale bijeenkomsten met universiteiten en en risico’s voor Nederlandse universiteiten. hun stakeholders, en in de afsluitende retraîte in conferentieoord Duin- en Kruidberg. ‘Vizier vooruit’ Samen met experts, wetenschappers, leverde de nodige aandacht op van algemene bestuurders en studenten in het hoger media en universiteitsbladen, en berichtgeving in onderwijs, werden voor dit boek aan de gespecialiseerde nieuws­brieven, zoals Onderzoek hand van twee kritische onzekerheden Nederland en Science Guide. 18 Uitgelicht Rathenau Instituut

De top 5 van Jan Staman

Wat waren volgens Jan Staman, vertrekkend directeur van het Rathenau Instituut, dé vijf thema’s van 2014?

De universiteit Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid 1 Universiteiten moeten zichzelf heruitvinden. (WRR). Daarin wordt fijntjes opgemerkt dat het Van alle kanten worden er eisen gesteld; door fundamenteel onderzoek dat leidde tot werkelijk studenten, beleidsmakers, de politiek en interessante commerciële en wetenschappelijke maatschappij. We hebben onszelf veroordeeld tot doorbraken, van oudsher plaatsvond in de R&D die ene definitie van ‘dé excellente onderzoeks­ labs van bedrijven als Bell (dochter van AT&T) en universiteit’, die zelf haar excellentie-criteria bijvoorbeeld het Philips Natlab. Hoezo is er een formuleert. Maar dé ideale universiteit bestaat niet, tegenstelling tussen de Topsectoren en de liet gastspreker Jamil Salmi zien op onze jaarlijkse universiteiten? Nazomerborrel. Elk land, elk systeem moet streven naar diversiteit. Alleen als collectief – met ‘Complexiteit’ kwalitatief hoogstaande en onderling verschillende 4 Het is tegenwoordig bon ton om te zeggen dat hoger onderwijsinstellingen – kunnen we voldoen iets ‘complex’ is. Geen conferentie waar dat woord aan de eisen van deze tijd. We hebben variatie niet valt, geen call voor Horizon 2020 (onderzoeks- nodig; verscheidenheid en een nieuwe legitimatie en innovatieprogramma van de EU – red) of van de samenleving. ‘Be yourself’, aldus regeringsstuk waarin niet gerept wordt van Oscar Wilde, ‘everyone else is already taken.’ ‘complexe problemen’, of een ‘complexe maatschappij’. Waarna de suggestie wordt gewekt Niet-academische kennisinstellingen dat complexe vraagstukken alleen door de 2 Er is een herwaardering nodig van de niet- moderne wetenschap kunnen worden opgelost, academische kennisinstellingen zoals het RIVM, liefst langs de weg van ‘cocreatie’. Een rampzalige het NFI en de KNMI. Hun belang – voor onze misvatting. Bij complexe vraagstukken moet de kennis, veiligheid en de ontwikkeling van politiek knopen doorhakken. Dan pas kan er wat standaarden – is groot. Als het gaat om de worden opgelost. ontwikkeling van kennis voor beleid en om de borging van de meest wezenlijke dingen voor Alles beweegt de samenleving – denk aan de bestrijding van 5 We zitten in een overgangsfase, een transitie­ bijvoorbeeld zeer besmettelijke infectieziekten periode. Alles in onze samenleving schuift, bij mensen en dieren, bij rampenbestrijding, bij beweegt, verandert. Geen concept is meer heilig; de normstelling van productieprocessen, vormen privacy, grondrechten, religie, immigratiebeleid, de niet-academische kennisinstellingen onze de financiële wereld; al onze overtuigingen, werkelijke kennisbasis. systemen, instituties en aannames bewegen, rammelen, kraken in hun voegen. Ken je die Eyeopener Loesjeposter waarop staat: ‘Kom, ga je mee 3 Vaak wordt gedacht dat het fundamenteel dwalen? Ik weet de weg?’ (...) Alleen is er nu even onderzoek per definitie plaatsvindt aan de niemand die de weg weet. Ik voorzie een gevecht universiteit. Of dat er een tegenstelling is tussen over de metaforen waarmee samenleving en staat fundamenteel en toegepast onderzoek. In dat in 2015 beschreven zullen worden. Interessante kader vind ik de eyeopener van dit jaar toch wel tijden. Ik verheug me erop. Naar een lerende economie, een rapport van de Jaarbericht 2014 Projecten 2014 19

De top 5 van Jan Staman

SAMENWERKEN GAAT NIET VANZELF

Klimaatverandering vraagt om een ingrijpender aanpassing van ons gedrag en van de manier waarop we onze samenleving hebben ingericht. En dat vraagt weer om nieuwe vormen van samenwerking: de coproductie van kennis, waarin de belangen, informatie en expertise van verschillende partijen samenkomen.

De afgelopen vier jaar onderzocht het Rathenau De Nederlandse ervaring met kenniscoproductie Instituut kenniscoproductie in de projecten – niet alleen bij deze projecten, maar ook bij ‘Klimaat voor Ruimte’ en ‘Kennis voor Klimaat’; andere – kan nuttig worden ingezet bij het publiek-private samenwerking, betaald uit onderzoek naar de grote maatschappelijke de aardgasopbrengsten (BSIK). Conclusie? uitdagingen, de grand challenges, zoals die Kenniscoproductie gaat niet vanzelf. Je moet het door de Europese Unie zijn geformuleerd. proces actief organiseren, omdat onderzoekers Naast klimaatverandering liggen die uitdagingen en belanghebbenden nu eenmaal verschillende onder meer op het gebied van grondstoffen, perspectieven hebben op het probleem, energie, transport, vergrijzing en voedselzekerheid. verschillende ideeën over de oplossing en een In Horizon 2020, het Europese onderzoeks­ andere manier van werken. Ook de manier programma, is hiervoor 31 miljard euro waarop belanghebbende partijen bij het project gereserveerd tot 2020. In Nederland is er weinig worden betrokken, maakt veel uit. Als ze alleen ruimte voor publiek-private kennisontwikkeling als uithangbord dienen, dan is het effect nihil, sinds de aardgasbaten niet meer worden zo blijkt uit het onderzoek. geïnvesteerd in de kennisinfrastructuur.­

20 Impact Rathenau Instituut

2014 in cijfers

Financiën

Realisatie baten in k€

5.221 5.118 5.264 5.166

9% 7% 9% 15%

jaar 2011 2012 2013 2014

externe financiering basisfinanciering

De basisfinanciering van het Rathenau Instituut is Als gevolg hiervan is ingezet op een structurele afkomstig van het ministerie van Onderwijs, Cultuur verhoging van de opbrengsten uit externe gelden en en Wetenschap (OCW). Ook werkt het instituut met tegelijkertijd een structurele verlaging van de kosten. opdrachtgevers zoals het Europees Parlement, de Deze kostenverlaging is gerealiseerd in de materiële- Europese Commissie en diverse andere instellingen. en projectkosten, niet in de personele kosten. Om de Net als andere rijksinstellingen kreeg het instituut te onafhankelijkheid van het instituut te waarborgen, streeft maken met twee bezuinigingsrondes, oplopend tot het Rathenau Instituut naar een maximum van 25 procent zes procent in 2015. In 2014 kwam daar een nieuwe financiering door externe opdrachtgevers. Externe efficiencybezuiniging bij, oplopend tot structureel opdrachten worden getoetst aan de doelstellingen tien procent. van het instituut. Meer informatie kunt u vinden op www.rathenau.nl

Jaarbericht 2014 Impact 21

Personeel

FTE ultimo 2014 44,68 47,61 48,61 53,02 53,60 43,75

jaar 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Verdeling vast-tijdelijk in % ultimo 2014

38 62 34 66 38 62 40 60 44 56 62 38

jaar 2009 2010 2011 2012 2013 2014

vast tijdelijk

Verdeling vast-tijdelijk personeel

Het Rathenau Instituut zoekt een balans tussen de bij de afdeling Technology Assessment, acht bij de opbouw van kennis en het aantrekken van nieuwe afdeling Science System Assessment en twee bij expertise. In 2014 zijn twee nieuwe medewerkers in de afdeling Bedrijfsvoering & Ondersteuning. dienst getreden: één medewerker bij de afdeling Tevens zijn 4 mensen in vaste dienst genomen. Technology Assessment en één bij de afdeling Op 31 december 2014 waren 50 (43,75 fte) personen Bedrijfsvoering & Ondersteuning. Twaalf medewerkers in dienst. Dit is een afname ten opzichte van het jaar hebben het instituut verlaten: twee medewerkers ervoor (60 personen; 53,60 fte). 22 Publicaties Rathenau Instituut

Publicaties

Periodieken Stel minimumeisen aan Wetenschap als strijdtoneel: grondstoffen publieke controversen rond Flux Krom, A. & A. van Waes wetenschap en beleid - nr. 10 (januari): Onwetendheid (ook beschikbaar in het Duits Blankesteijn, M., G. Munnichs & - nr. 11 (juni): Frictie en Engels) L. van Drooge (ook beschikbaar in het Engels) volTA Wetenschap als strijdtoneel: - nr. 6 (april): Genetic privacy publieke controversen rond Verslag van de workshop - nr 7 (november): Ageing wetenschap en beleid ‘facultaire financiering van Munnichs, G., M. Blankesteijn & onderzoek’ 12x Nieuwsbrief A. Thijssen Chiong Meza, C.

Het Bericht / Research Brief Feiten en Cijfers / Case study TKI Maritime: Facts & Figures a strategic public-private Maak veiligheid kerntaak partnership for the Dutch publieke kennisinstellingen De Nederlandse universitair maritime sector Blankesteijn, M., P. Faasse, medische centra Deuten, J., A. Reitsma, L. Koens & B. van der Meulen Chiong Meza, C., J. van Steen & T. Wardenaar & L. Hessels J. de Jonge Gebruik patiëntenverhalen Challenges for the European voor betere ziekenhuiszorg Drijfveren van onderzoekers governance of synthetic biology Egmond, S. van, M. Heerings Goede, M. de & L. Hessels for human health en G. Munnichs Douglas, C. & D. Stemerding Totale Investeringen in Strijd om onze intimiteit Wetenschap en Innovatie (TWIN) Sterke verhalen in het zieken­ Est, R. van, & V. Rerimassie 2012-2018 huis: leren van patiënt­ervaringen (ook in beschikbaar het Engels) Steen, J. van voor goede zorg (ook in het Engels verkrijgbaar) Egmond, S. van, M. Heerings en Tem de robotauto G. Munnichs Kool, L. & J. Timmer Rapporten, boeken en wetenschappelijke artikelen Intieme technologie: de slag Waarborg de kwaliteit van om ons lichaam en gedrag digitale coaches Talent proof: selection processes Est, R. van, V. Rerimassie, Kool. L., J. Timmer en R. van Est in research funding and careers: I. van Keulen & G. Dorren dissertation (ook beschikbaar in het Engels) Opkomst platformen: Arensbergen, P. van pas beleid aan From bio to NBIC convergence: Kreijveld, M.; met medew. Verstand op veilig: de waarde from medical practice to daily van J. Deuten en R. van Est van publieke kennisinstellingen life - report written for the (ook beschikbaar in het Engels) voor de veiligheid van Council of Europe, Committee Nederland on Bioethics Blankesteijn, M., P. Faasse, Est, R. van, D. Stemerding, L. Koens & B. van der Meulen V. Rerimassie, M. Schuijff, J. Timmer en F. Brom (ook beschikbaar in het Frans) Jaarbericht 2014 Colofon 23

Dit is het publieksverslag van het Rathenau Instituut, waarin we een indruk geven van ons werk in 2014. Het complete jaarverslag over 2014 van het Rathenau Instituut vindt u op onze website: www.rathenau.nl/jaarverslag2014

Colofon

Vizier vooruit: 4 toekomst­ Policy brief on health genomics Copyright: Rathenau Instituut, scenario’s voor Nederlandse Krom, A. & D. Stemerding Den Haag 2015 universiteiten Faasse, P., B. van der Meulen & P. Private Health? Sharing DNA Rathenau Instituut Heerekop. in a big data world Anna van Saksenlaan 51 (ook beschikbaar in het Engels) Messer, P. Postadres: Postbus 95366 Promoveren in Nederland: Op eieren lopen: verslag van 2509 CJ Den Haag motivatie en loopbaan­ een stakeholdersdialoog Telefoon: 070-3421542 verwachtingen van promovendi over eendagshaantjes E-mail: [email protected] Goede, M. de, R. Belder & Munnichs, G., A. van Waes & www.rathenau.nl J. de Jonge F. Brom Uitgever: Rathenau Instituut Intellectual salmon run: SynBio politics: bringing Opmaak: Jacob & Jacobus knowledge transfer and synthetic biology into debate Fotografie: Hollandse Hoogte dynamics between academia Rerimassie, V. & D. Stemerding Drukwerk: Drukkerij Groen, Haarlem and industry: dissertation Gurney, T. Tem de robotauto: de Tekst: Joost van Kasteren zelfsturende auto voor Eindredactie: Pascal Messer Institutional and geographical publieke doelen diversification of water research (red) Timmer, J. en L. Kool Verveelvoudigen en/of openbaarmaking van networks (delen van) dit werk voor creatieve, persoonlijke Heringa, P., L. Hessels & Broadening the debate on shale of educatieve doeleinden is toegestaan, mits M. van der Zouwen gas: guidelines for decision- kopieën niet gemaakt of gebruikt worden voor making based on the Dutch commerciële doeleinden en onder voorwaarde Verslag debatreeks experience dat de kopieën de volledige bovenstaande ‘vertrouwen in de wetenschap’ Waes A. van, A. de Vries, referentie bevatten. In alle andere gevallen Jonge, J. de R. van Est & F. Brom mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door Eerlijk advies: de elektronische Organizing collaborative middel van druk, fotokopie of op welke wijze levensstijlcoach research: the dynamics and dan ook zonder voorafgaande schriftelijke Kool. L., J. Timmer & R. van Est long-term effects of multi-actor toestemming van het Rathenau Instituut. research programs: dissertation De kracht van platformen: Wardenaar, T. nieuwe strategieën voor Het Rathenau Instituut heeft een Open innoveren in een Accesbeleid. Rapporten, achtergrondstudies, digitaliserende wereld wetenschappelijke artikelen en software Kreijveld, M.; met medew. van worden vrij beschikbaar gepubliceerd. J. Deuten & R. van Est Onderzoeksgegevens komen beschikbaar met inachtneming van wettelijke bepalingen en Expert paper and expert ethische normen voor onderzoek over rechten working group reports for van derden, privacy en auteursrecht. the future panel on public health genomics Krom, A. & D. Stemerding Het Rathenau Instituut stimuleert de publieke en politieke meningsvorming over wetenschap en technologie. Daartoe doet het instituut onderzoek naar de organisatie en ontwikkeling van het wetenschapssysteem, publiceert het over maatschappelijke effecten van nieuwe techno­ logieën, en organiseert het debatten over vraagstukken en dilemma’s op het gebied van wetenschap en technologie. www.rathenau.nl