Kroniek Van De Historische Vereniging Zuidoost-Drenthe SAMENSTELLING BESTUUR

Kroniek van de Historische Vereniging Zuidoost-Drenthe SAMENSTELLING BESTUUR

P.M. Kraan, voorzitter A.F. Dekker, secretaris H. Jeurink, penningmeester De Hietbrink 46 Laan v/d/ Marel 501 Laan v/h Kwekebos 229 7824 XT Emmen 7823 BM Emmen 7823 KE Emmen 0591-622306 0591-625893 0591-626728

M. Nicolai W. Visscher H.J. Joling Mevr. S.H. Hoek-Beugeling Dalerstraat 38 Zijtak 0. Z. 7 Ensingwijk Z.Z. 41 Min. Kan straat 13 7843 PE Erm 7833 AL Nieuw-Amsterdam 7887 EZ Erica 7811 GN Emmen 06-25555188 0591-551741 0591-301402 0591-659968

LIDMAATSCHAP

Het lidmaatschap bedraagt € 15,00 per jaar en voor huisgenoten € 5,00 extra. Het lidmaatschap wordt auto matisch verlengd, tenzij voor 1 december van het lopende jaar schriftelijk is opgezegd bij de secretaris. Men ontvangt enkele keren per jaar de Kroniek en men is welkom tijdens de lezingen, die regelmatig worden georganiseerd. Prijs van 'Losse' nummers bedraagt q 3,50 per stuk

BANKRELATIE

Rekeningnummer 1044.68.815, Historische Vereniging Zuidoost-Drenthe, Laan v/h Kwekebos 229, 7823 KE Emmen

PUBLIC RELATIONS

M. Nicolai, Dalerstraat 38, 7843 PE Erm. Telefoon: 06-25555188

TIJDSCHRIFT

Kroniek van de Historische Vereniging Zuidoost-Drenthe.

Redactie: M. Nicolai W. Visscher (eindredacteur) J.H. Einhaus Dalerstraat 38 Zijtak 0. Z. 7 Havenstraat 68 7843 PE Erm 7833 AL Nieuw-Amsterdam 7887 BR Erica 06-25555188 0591-551741 0591-301773

Lay-out Tineke de Roo [email protected] Gelieve eventuele kopij te zenden aan de eindredacteur, W. Visscher, Nieuw-Amsterdam.

Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na daartoe voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie INHOUD

Redactioneel

H.D.J. Krikke Johannes Rusius, predikant te Emmen 1614-1615 blz 2

H.D.J. Krikk:e Het portret van professor Albertus Rusius,geboren te Emmen blz 5

Sis Hoek Wat aan den strijkstok hangen blijft blz 7

Wim Visscher Vrouwennamen in het veen blz 12

De Huguenin-kaarten van Drenthe blz 17

Excursie naar Roswinkel blz 19

Mededelingen van activiteiten blz 20

Henk Jan Krikk:e schrijft hier over het korte bestaan als predikant te Emmen van ds Joh. Rusius. Er is over hem meer bekend, dan veel van zijn opvolgers die er veel langer hebben gestaan. Er werd hem in Emmen een won geboren, die later hoogleraar in Leiden zou worden. Henk Jan Krikke ontdekte dat er van deze professor Albertus Rusius een ge schilderd portret is en schrijft hierover. Het betreft hier waarschijnlijk de oudste (oud)Emmenaar van wie een portret bekend is. Ook vroeger kwam door liefdeswerk inge zameld geld soms niet op die plaatsen terecht waar het meest nodig is. Niet zelden blijft er nogal eens veel van aan de strijkstok hangen, in andere gevallen vallen liefdesgaven soms zelfs ten prooi aan bedriegers en gebrandmerkte oplichters. Zo verging het ook het comité te Barger-Compascuum dat zich in de jaren twintig de leniging van de noden in het veen ten doel stelde. Sis Hoek vond hierover interessant materiaal, dat een realistisch inkijkje geeft in deze wereld van goedbedoelende burgers en hun zelfverrijkende 'weldoeners' en 'adviseurs'. Wim Visscher beschrijft hoe het komt, dat relatief zoveel geografische namen in het Z.O Drentse veen vrouwennamen zijn en wat hun betekenis is. Op de befaamde Huguenin-atlas uit 1828 kwamen deze namen nog niet voor. Wel geeft deze atlas een heleboel andere geo grafisch en topografisch van belang zijnde aspecten te zien. W.V. Door: H.D.J. Krikke Echter, zij n benoeming werd toch goedgekeurd in augustus 1614. JOHANNES RUSIUS, PREDIKANT TE Het is niet bekend waarom de EMMEN 1614-1615 (kerkelijke) gemeente Emmen zich tegen zij n komst heeft verzet, misschien was Rusius in Emmen er irritatie omdat de benoeming was Over de familie Rusius, ook wel geschied door de Rooms katholieke geschreven Ruse, is vrij veel bekend. Engelbert van Ense. Van Ense woonde Voor Emmen zij n met name twee leden zelf niet in Drenthe, maar was door zij n van deze familie van belang. De huwelijk met de protestantse weduwe predikant ds Johannes Rusius en zijn Anna van Steenwij k op het huis de oudste zoon Albert Rusius. 'Grote Scheer' bij Gramsbergen komen Os Johannes Rusius was maar korte te wonen. Anna van Steenwijk was tij d predikant in Emmen. Zij oudste weduwe van Gerhard Sloet. Deze familie zoon Albert Rusius is in 1614 in bezat het collatierecht van de kerk in Emmen geboren, hij was de latere Emmen. Engelbert van Ense regelde het hoogleraar en rector magnificus aan de collatierecht namens zij n protestantse Leidse Academie. echtgenote. Os Johannes Rusius was maar een korte periode predikant in Emmen, van Pastorie onbewoonbaar 1614-1615. Hij was de 4e predikant van Al direct na zij n vestiging in Emmen in Emmen sinds de reformatie daar was 1614 bleek de nieuwe predikant ingevoerd. Zij n voorganger in Emmen Johannes Rusius een klacht te hebben was ds Bernardus Strothusius, en zijn over zijn woonsituatie in Emmen. Hij opvolger in Emmen was ds Herbertus klaagde bij 'het collegie', dat de pastorie Brachtesende, die meer dan 40 jaren onbewoonbaar was, en dat hij met zij n (van 1616 - 1657) aan de kerk van vrouw bij Henrick van Selbach in huis Emmen verbonden is geweest. was getrokken. Henrick van Selbach woonde toen Rusius, een predikanten-dynastie waarschijnlij k op het (thans verdwenen) Johannes Rusius heeft in Steinfurt herenhuis 'Angelslo'. Deze Henrick van gestudeerd. Hij is ca. 1595 in Selbach was gedeputeerde van Drenthe. Veldhausen geboren, alwaar zijn vader Overigens zou Van Selbach ook land in Hendrick (Heinrich) Rusius predikant Emmen hebben gehad (nt 1). was. Ook zijn grootvader Bernard Ruse Bijna anderhalf jaar is Johannes was predikant en wel in Gildehaus, ook Rusius predikant in Emmen geweest. In in het graafschap Bentheim. Later is 1614 werd in Emmen ook zij n eerste ook de 2e zoon van Johannes Rusius, kind geboren, deze zoon kreeg de naam ook Bernard Rusius, predikant Albert. De jonge Albert Rusius is geworden in Sleen. Met vier genoemd naar zij n grootvader van opeenvolgende predikanten in de familie moederskant, Albert van Ketwich. Met Rusius mogen we hier dus wel spreken die gezinsuitbreiding werd het druk in van een predikanten-dynastie. huize Selbach. Ds Johannes Rusius is het daarop volgende jaar, in 1615, Ds Johannes Rusius, periode te benoemd tot predikant in Assen. In Emmen december van dat jaar is hij naar Assen Johannes Rusius is m Emmen vertrokken. beroepen door Engelbert van Ense die het collactierecht had. Het collatierecht Eerste predikant van Assen is het recht om een predikant te Voor Johannes Rusius brak er een benoemen. In de 17e eeuw moest de geheel nieuwe periode aan. In Assen beroepen predikant ook door de was hij namelijk de eerste hervormde Landschap worden goedgekeurd. Dat predikant. Wellicht heeft was bij Johannes Rusius nog niet bovengenoemde gedeputeerde Henrick gebeurd, maar ook had de gemeente van Selbach een belangrijke stem heeft zich tegen zijn benoeming verzet. gehad in de benoeming van ds

2 Johannes Rusius naar Assen. werd nog rondgevraagd of iemand wist Tot 1615 viel Assen kerkelijk onder dat Rusius 'met voorz. dwaelinge soude Rolde. Assen was steeds meer ingenomen sijn, de broederen hyrop: uitgebreid, zodat een eigen predikant neen. Verclaert sijnde is dus Rusius van kon worden aangetrokken. Het bestuur Synode van voorz. anclachte libereert:. van de Landschap Drenthe was in (vrij gesproken) Assen gevestigd in de gebouwen van het Ridderschap en Eigenerfden verhoog voormalige klooster 'Maria in Campis' den zijn tractement met f 50 jaarlijks. aan de Brink. Drost en gedeputeerden Daar de drost en gedeputeerden van Drenthe deden in 1615 het voorstel vanwege de gevaarlijke tijden in 1621 aan de Ridderschap en Eigenerfden om niet meer in Assen maar in de stad in Assen een predikant aan te stellen, Groningen vergaderden en er 'tot gerief/ van inwoonderen aldaer, als vooralsnog geen kans was dat ze vremden passeerden, mitsgaeders den spoedig naar Assen zouden teruggaan Comparanten uyt den Lantschap, zoe op (nt 3), was er voor ds Rusius Landtsdagen als andere, om te onvoldoende werk in Assen. Rusius prediken op alle zondagen, ordinaire moest omzien naar een andere regtdagen en andere Landtschaps standplaats. Hij verzocht een behoorlijk vergaderingen'. De predikant zou getuigschrift aan de drost en worden onderhouden 'uit gedeputeerden, daar hij anders geen landsmiddelen'. beroep kon krijgen. Dit werd hem Die middelen kwamen van het convent verstrekt. In 1622 liep zijn contract in van Assen f 100, van Dickninge f 150, Assen ten einde. vanuit rantsoenpenningen van alle verpachtingen f 50 en een paye onder Ruinen een compagnie te voet, dat is het bedrag In 1622 was in Ruinen een vacature. van de soldij van een 'manschap', die Hierin werd ds Johannes Rusius niet aanwezig was. En verder, benoemd, de eerste tijd, tot maart 1623, 'verblijvende de wijdere onderholdinge nog voorlopig. Ruinen werd dus de tot laste van de inwoonderen'. De drost nieuwe standplaats. In Ruinen werden en gedeputeerden werden met de zijn jongste kinderen geboren. uitvoering belast, tevens werd het De periode in Ruinen viel in het begin tractement van de predikant op 300 tegen. Het was nog in de tachtigjarige daalders gesteld. De benoeming werd op oorlog en de kerk had daar onder te 15 september 1615 schriftelijk aan lijden gehad, zo was in 1627 er geen predikant Johannes Rusius te Emmen enkele bank meer in de kerk. Ds Rusius aangeboden. Voor Rusius zal het was al begonnen te preken, terwijl de inwonen bij Henrick van Selbach classis nog accoord moest gaan. Het hebben bijgedragen tot het aannemen kwam goed, hij werd in april 1623 te van het beroep naar Assen. Op 6 Ruinen bevestigd. Ds Rusius was van december 1615 werd ds Rusius 1623 - 1654 predikant te Ruinen. benoemd als predikant in Assen. Naarding schrijft in 'Uit Ruinen's verleden', dat de reformatie tijdens de Assen periode van ds Rusius zich er voorgoed Bij de synode van september van 1618 heeft gevestigd. In januari 1654 is zijn werd ingebracht dat H.Huizing, naam nog genoemd bij de predikant te Sleen, Johannes Rusius predikbeurten. Kort daarna is hij van Arminisme (nt 2) had beschuldigd, overleden. Zijn weduwe jkvr.Euphemia waarvan Rusius zich overigens had van Ketwich is overleden in 1662. gezuiverd door te verklaren dat hij niets Beiden hebben ze nog meegemaakt, dat had tegen de Heidelbergse Catechismus in 1646 hun oudste zoon Albert Rusius en de Nederlandse Confessie, maar dat professor werd in Amsterdam. hij eenvoudig naar de inhoud en zij n ondertekening bleef. Hij was bereid zowel schriftelijk als mondeling belijdenis daarvan te doen. Daarop

3 Franse afkomst Rusius Amsterdam, 1646 hoogleraar Voorouders van ds Johannes Rusius Amsterdam, 1659 hoogleraar Leiden, zouden afkomstig zijn uit Frankrijk. rector magnificus Leiden; tr. (le) 1648 Maria Terbrug, al spoedig overl. , tr. (2e) De familie was de reformatie toegedaan, Maria de Vogelaer. de kerkelijke leer van Johannes Calvijn. 1.1.2. Bernard Rusius, geb.Assen 1616, Vanwege de reformatie waren ze naar overl. Sleen 1664, predikant te Sleen Nederland uitgeweken. Eerst naar 1645-1664, lid classis Emmen; tr. Heeze, maar door de dreiging van het Johanna Schierbeek (nt 6). schrikbewind van Alva is de familie 1.1.3. Johannes Rusius, geb.Assen opnieuw uitgeweken, nog verder naar 1618, wrsch.overl.voor 1620. het noorden. Naar Gildehaus in de 1.1.4. Johannes Rusius, geb.Assen graafschap Bentheim. Er was 1620, stud. Groningen 1635 (nt 7). toentertijd een theologische opleiding in 1.1.5. Elisabeth Rusius, geb.Ruinen Schüttorf (graafschap Bentheim) , later 1622. in Steinfurt. 1.1.6. Hendrik Ruse. geb.Ruinen 1624, De grootvader van ds Johannes Rusius, overl. 1679; veldO\·erste (nt 8). Bernard Rusius, was eerst vicaris in 1.1.7. Machteld Rusius, geb.Ruinen Gildehaus, later was hij daar predikant. 1630. 1.1.8. Swaentje (m 9). BIJLAGE: Stamreeks Rusius Noten - 1. Over Van Selbach kan nog worden Bernard Rusius, afkomstig uit venneld: Henrik van Selbach wordt genoemd Frankrijk, vestigt zich te Heeze. in het boek (lijst) be:re_:rende 'Bezaaide Vicaris/predikant te Gildehaus, tr. nn landen van 1612' onder Err..rr..en. Het is mij Snel. niet bekend waar Hendn.:· :'On Selbach woonde, mogelijk in Emrr,er. rn een boerderij, II of toch op het herenhu;s Ar.ge:.Sio Jaren 1. Hendrick Rusius, geb. 1568 later, in 1630, wordz Jor.ar. �ar. Selbach overl.Veldhausen 1625, predikant te venneld onder Noordbarge. An.geislo, bij de Veldhausen 1594- 1624; tr. Zwaantje grondschattingen, voor : 5-0-0 car.gld. Van Stuerman (dv Johannes Stuerman, hem lijkt het aannemelijk... àa: hij op het advocaat-fiscaal te Bentheim). Hendrik herenhuis 'Angelslo hee_:: ge-..Loond. Later Rusius studeerde in Herborn (D.) en in bezat Johan van Selbach he: �:s Laarwoud Heidelberg. te Zuidlaren. Deze familie beza: m het begin 2. Arnoldus Ruse, (1575-1603), pred. te van de 17e eeuw 2 erven u: E:mmen (Drents Deventer 1600- 1603; scriba Genealogisch Jrb. 2003 p. 23 class.Deventer 1602-1 603 (nt 4). - 2. De bestaande onenigheu:I. tussen de 3. NN Rusius Gildehaus. (nt 5). theologen Arminius en Gomarus, de Remonstranten en de Ccmr:ra-remonstranten, was tijdens het twaalf}Qng bestand en de III Dordtse synode 1618-16: 9 op zijn hevigst. 1.1. Johannes Rusius, geb.Veldhausen Het heeft toentertijd kerke:i1ke en landelijke 1595 - overl. Ruinen 1654; studeerde spanningen gegeven. Steinfurt (D,), predikant te Emmen, - 3. In 1621 kwam een einde aan het Assen, Ruinen; tr. jkvr.Euphemia van twaaljjarig bestand in de r.achtigjarige oorlog. Ketwich (dv Albert van Ketwich en - 4. Amoldus Ruse/ Rouse wordz genoemd in Machteld Besten); kinderen zie IV. de 'Classicale acta dl. VI, prov. Overijssel, 3.1 Berent Rusius, Gildehaus, genoemd classis Deventer 1601-1620 (Inst. Ned. in 1660. Gesch., Den Haag 2000). Van de Deventer 3.2 Geerlich Rusius, Gildehaus, predikant ds Amoldus Ruse (Rouse) is de genoemd in 1660. afkomst niet bekend. De naam Amoldus vond ik niet in de familie Rusius/ Ruse. Amoldus is ook de naam van graaf Amoldus IV van Bentheim, die zich heeft ingezet voor de 1.1.1. Albert Rusius, geb.Emmen 1614, invoering van de Gerefonneerde godsdienst overl. Leiden 1678; studeerde Franeker, in het graafschap Bentheim. Het zou zeer Groningen, Leiden en Orleans; Advocaat goed kunnen dat ds Bernard Rusius als 4 dank voor zijn benoeming tot predikant in Door: H.D.J. Krikke Gildehaus in het graafschap Bentheim, hij een van zijn zonen de naam Amoldus heeft HET PORTET VAN PROFESSOR gegeven. ALBERTUS RUSIUS, geb. te Emmen

Een portret uit 1668 in de - 5. Musterungsrollen Gildehaus anno 1660 Universiteit van Leiden (lijst met inzetbare weerbare mannen): Van prof. dr. Albertus Rusius staat Berendt Rusius (wrsch. overl. 1688) en vermeld, dat er een geschilderd portret Geerlich Rusius. - 6. Johanna Schierbeek is mogelijk een van hem hangt in de faculteitskamer dochter van Roelof Schierbeek, sinds 1616 van de fa culteit Rechten van de Leidse schulte van Dalen, Zweeloo en Academie. Oosterhesselen. Professor. Albert Rusius is in 1614 in - 7. In 1684 leent de weduwe van zekere Emmen is geboren. wijlen Johannes Rusius, gaardermeester van Kockengen en Spengen, prov. Utrecht, 200 gld aan een schippersweduwe (Gens Nostra 1995 p.370). Een gaarder is iemand die accijnzen en pachten int. Opvallend is de naamsgelijkheid Johannes Rusius. - 8. Aan hem droegen de Staten van Groningen in 1672 de versterking der forten op. - 9. Swaentje wordt niet genoemd bij de kinderen van ds. Johannes Rusius, hoewel een vernoeming logisch is. In Amsterdam wordt bij een doop op 22-1-1679 in de Westerkerk ene Swaentie Ruscius genoemd als een van de drie doopgetuigen bij de doop van Johannes Kemp (Gens Nostra 2003 p.139).

Bronnen - T.A. Romein; De hervormde predikanten van Drenthe, sedert de hervorming tot 1861. (Groningen 1861). - J. Heringa (red.); Geschiedenis van Drenthe. (2e dr; Meppel/ Amsterdam 1986) p. 318. - J.Naarding; Uit Ruinen's verleden. (Meppel 1962) p.61. -J.de Wal; De Deensche veldoverste Hendrik Prof dr. Albertus Rusius, geboren op 14 november Ruse, een geboren Drentenaar. (Drentsche 1614 te Emmen. Gewoon hoogleraar in de Volksalmanak 1851). rechtsgeleerdheid en het leenrecht op 26 augustus - A.J. Gevers en A.J.Mensema; De Havezaten 1649. Overleden op 19 december 1678 te Leiden. in Salland en hun bewoners. (3e dr; Alphen (collectie: Iconografisch Bureau a/ d Rijn 1997) p.139. -J.Ringena; Emsländische und Bentheimer Het portret is geschilderd op doek. Op Familienforschung. (Neuenhaus 1999) Band de bovenlijst wordt zijn naam in 10 p. 19-24. kapitale letters vermeld: ALBERTUS P. Veddeler; Musterungsrollen der RUSIUS, EMMENSIS DRENTH. Op de Bentheimer Landmiliz aus dem 17 e onderste lijst staat verdere informatie Jahrhundert. Quellen zur Militair- und over hem. Korte beschrijving van het Bevölkerungsgeschichte der Grafschaft portret: bovenste helft van lichaam, Bentheim. (Sögel 2001) p.50/ 52. vooraanzicht, toga met platte witte - Kroniek Rist.Ver.Z.O.Dr. ; Emmen en de kraag, manchetten, lang bruin haar familie Van Selbach (sept.2004). (pruik) , de linker hand voor de borst. In bruin geornamenteerde, geschilderde cartouche, ovaal, met daarbinnen een groen-grijze achtergrond. 5 Het huidige geschilderde portret is genoemd in 1640. Vervolgens studeerde nageschilderd door Hieronymus van der hij in het buitenland, namelijk te My, naar het oorspronkelijke door Orleans in Frankrijk. Opmerkelijk is, Gerard ter Borch in 1668 voor de dat hij in Frankrijk is gaan studeren, senaatskamer geschilderd portret. vanuit dat land was zij n familie een eeuw daarvoor weggevlucht. In het jaar Albert Rusius, geb. te Emmen 1643 is Albert Rusius te Orleans Albert Rusius is geboren in Emmen op gepromoveerd tot doctor utriusque 14 nov. 1614 als zoon van ds Johannes juris. Eenmaal weer terug in Nederland Rusius. Zij n vader was predikant in werd hij advocaat in Amsterdam. Emmen. Daar de pastorie Daarna werd hij professor in onbewoonbaar was, waren zij n ouders Amsterdam en in Leiden. ingetrokken bij Henrick van Selbach. Henrick van Selbach was gedeputeerde Drenthe's eerste professor in Drenthe en woonde toen In 1851 meldt mr J.de Wal m de waarschijnlijk op huize "Angelslo". Drentsche Volksalmanak over Albert Albert Rusius was het eerste kind van Ruse, dat die 'de eerste Drenthenaar ds Johannes Rusius en jkvr. Euphemia was die ooit een leerstoel in de van Ketwich, hij is genoemd naar zij n regtsgeleerdheid aan eenige Hoogeschool grootvader Albert van Ketwich. In 1615 heeft beklommen'. Met roem vervulde hij verhuisde hij met zij n ouders mee naar zijn post tot aan zij n dood. Hij kreeg lof Assen. Op zij n 8e jaar verhuisden zij van o.a. Heinsius. Hier zal bedoeld zijn naar Ruinen. In het begin heeft zij n de zoon van prof. D.Heinsius, Nicolaas vader het als predikant niet gemakkelijk Heinsius, letterkundige, danwel de gehad. raads-pensionaris Anthony Heinsius. Albert Rusius heeft zijn jeugdjaren in Rusius werd in 1646 eerst Drenthe doorgebracht. Hij heeft de buitengewoon hoogleraar en daarna zorgen van het predikanten bestaan van gewoon hoogleraar in de rechts zijn vader van nabij meegemaakt. Toen geleerdheid te Amsterdam. In 1659 Albert 11 jaar was, in 1625, overleed werd hij hoogleraar in de zij n grootvader Hendrick Rusius rechtsgeleerdheid te Leiden. Financieel predikant te Veldhausen. Ook zij n verdiende hij in Leiden in het begin grootvader heeft het niet gemakkelijk minder dan in Amsterdam. Zijn gehad (zie art. J.Ringena). inauguratie rede in Leiden was getiteld: Albert Rusius legde in zijn jeugd grote 'de Jenuna quorundam et barbara juris gaven voor 'letteroefeningen' aan de compendiara' (Lugd. Bat.1659). In 1668 dag. werd hij hoogleraar in het leenregt, 'de Hij ging net als zijn vader, groot- en juris fe udalis'. Er zijn geen studies van overgrootvader studeren, echter het hem bekend gebleven. Wel staat van werd geen theologie maar letteren en hem vermeld, dat hij met mond en pen rechtsgeleerdheid. de jongelingen van de tot dan toe barbaarsche uitleggingen wist af te Student trekken. In 1667 en in 1672 was hij Albert Ketwich Rusius Drentinus zo Rector magnificus van de academie in staat hij beschreven als student. Hij Leiden (universiteit). heeft de naam van zijn moeder gebruikt door die naam voor de naam van zij n Tenslotte vader te zetten. Het kan snel gaan! Geboren in Emmen, Hij studeerde in Groningen, Franeker student, gepromoveerd, advocaat, en in Leiden, letteren en hoogleraar, rector magnificus. rechtsgeleerdheid. Wij kunnen zijn Albert Rusius was in 1648 getrouwd naam ook vinden in het wapenboek van met Maria Terbrug uit Groningen en de Gelders-Overijsselse studenten later met Maria de Vogelaer. Van hem verenigingen, in het le deel, studenten zij n 2 kinderen bekend, een dochter te Leiden. Het wapen van Albert Catharina en een zoon Johan Albert. Ketwich Rusius [Drentinus] wordt

6 Door: Sis Hoek

Bericht uit de Emmer Courant van 23 maart 1926

"Wat aan den strijkstok hangen blijft" Op aanstichting van een zekere V. werd het vorige jaar te Rotterdam een comité op gericht met het doel, gelden in te zamelen voor de noodlijdenden in de veenstreken. Tal van personen namen in het comité zitting. V. zou de ingekomen gelden beheren. Doordat een der comitéleden te Bargercompascuum woonachtig, achterdocht kreeg is een onderzoek [ ---- ingesteld, waaruit bleek dat op dat A C /\ D � f! 1 C 1 E L [ 1 DE 1 ogenblik van de F. 62. 000 die door V. voor het comité ontvangen waren nog Professor Albert Rusius is op 19 dec. slechts F 4.000.- afgedragen waren en 1678 te Leiden overleden, hij is 64 jaar wel aan een katholieke instelling terwijl geworden. Zijn lijkrede (in het latijn, het comité op gericht was met de oratio in obitum) werd in maart 1679 in bedoeling hulp te verlenen aan allen, het Auditorium van de Leijdsche zonder onderscheid van religie of Hoogeschool uitgesproken door gezondheid. De politie werd in de zaak J. F. Böckelmann. gemoeid en deze naam de boeken van V.

in beslag etc .... " Wapen Rusius Beschrijving van het wapen -�-�,�· 1. 'i�· Een bericht in de krant waar je oog op van Albert Ketwich Rusius . '· r valt op het moment dat de hele wereld [Drentinus] dat vermeld is , ) ·./' miljoenen inzamelt voor de slachtoffers op 25 juni 1640. In goud, van de Tsaunamiramp en waarbij je als een zwaard, omwonden je dan geld stort maar hoopt dat het door een slang, alles van goed terechtkomt. Tachtig jaar geleden zilver, verder dekkleden en wrong: was er ook al sprake van geld dat niet azuur en goud; helmteken een vlucht goed besteed wordt. Onderstaand een van azuur. samenvatting en gedeeltelijke (dekkleden en wrong niet op afb.) reconstructie van de gebeurtenissen Bronnen. rondom de inzamelingsactie, gebaseerd Biographisch Handwoordenboek van op de krantenberichten. Een inzameling Nederland. (Zutphen 1857) Deel IJ, p. 739- 740. waarbij veel geld aan de strijkstok bleef - Gedenkboek van het atheneum en de hangen van een slimme Rotterdammer. universiteit van Amsterdam 1632-1932. Door Daarbij geeft het verhaal ook een helaas H.Brugmans, J.H.Scholte, Ph.Kleintjes. nog steeds herkenbaar beeld van (Amsterdam 1932) p.36 en 668. argeloze en niet met elkaar - Iconografisch bureau; Den Haag. communicerende en elkaar - J.Ringena; Emsländische und Bentheimer wantrouwende hulpverleners. Familienforschung. (Neuenhaus 1999) Band 10 p.19-24. In 1924 is de situatie in Barger - 0. Schutte; De wapenboeken der Gelders Compascuum niet erg rooskleurig. Overijsselse studentenverenigingen; dl. 1. Pastoor Bergervoet is begaan met zijn (Leiden) p. 75. parochieleden waarvan velen arm zijn. - Rietstap's Gei1lustreerd Armorial Général (repertorium). Vooral de zieken hebben het moeilijk. - Johannes Rusius, predikant te Emmen De dichtstbijzijnde dokter woont in 1614-1615. In: Kroniek HVZOD 2005.

7 Klazienaveen, maar als je geen geld landelijke dagbladen te plaatsen. Op die hebt ga je daar ook niet heen. ingezonden stukken, komt een zekere In Klazienaveen is een afdeling van het heer Verschoor uit Rotterdam af, die Groene Kuis, maar het werkgebied van vraagt of men in Barger-Compascuum deze afdeling reikt niet tot Barger niet geneigd is zijn bemiddeling te Compascuum. De pastoor wil dat daar aanvaarden om een "steunbeweging" op verandering in komt en besluit een touw te zetten. De heer Verschoor is een afdeling van het Wit-Gele Kruis (Groene uiterst bespraakt man en toont Kruis op Rooms-katholieke grondslag) papieren waaruit blijkt dat hij zijn op te richten in Barger-Compascuum. sporen op het gebied van steunacties Vanuit de parochie wordt een afdeling heeft verdiend en een rechtschapen opgericht en uit eigen zak stelt de mens is. Het bestuur van het Wit-Gele pastoor F. 1 000.- ter beschikking Kruis in Barger-Compascuum gaat niet waarvan de allernoodzakelijkste over een nacht ijs, er worden hulpmiddelen worden aangeschaft. Een inlichtingen ingewonnen, die gunstig gedeelte van het houten kerkje wordt blijken te zijn. ingericht als ziekenhuisje en er wordt een "pleegzuster" aangesteld voor het Dus besluit het bestuur ten huize van bezoeken en behandelen van patiënten. de pastoor dat men met de heer Verschoor in zee zal gaan, op de wijze zoals hij voorgesteld heeft. Om de hele zaak meer "cachet" te geven moet het bestaande comité uitgebreid worden. Zo wordt dokter Van Horssen uit Klazienaveen gevraagd en uiteraard neemt ook de heer Verschoor zitting in het comité. De heer Verschoor dringt aan op verdere uitbreiding van het comité, de pastoor is hier tegen, maar omdat de heer Verschoor meer ervaring heeft in dit soort zaken geven de heren toe. Nog enkele personen worden lid van wijkzuster in het wijkgebouw het comité, waaronder evangelist G.v.d. Gronden uit Barger-Compascuum en Het Wit-Gele Kruis werkt uitstekend, de heren A.F.Krull en Olthuis, beiden volgens Pastoor Bergervoet in een predikant in Rotterdam. Naar verluidt, interview met een verslaggever van de trekt ds Olthuis zich al snel terug uit Telegraaf in april 1926. Ieder die om het comité. hulp komt vragen wordt zonder aanzien des persoons of religie geholpen. Het is Dan gaat de heer Verschoor in zelfs zo dat ook niet katholieken lid Rotterdam aan het werk. Er komt een kunnen worden van het Wit-Gele Kuis, circulaire verlucht met foto's van " dezen hebben zelfs eenigen voorrang plaggenhutten en het ziekenhuisje in boven de Katholieken. De Katholieken het houten kerkje. Deze circulaire wordt toch kunnen bij niet vervulling van hun door de heer Verschoor "in het land" plichten van hulp worden uitgesloten, verspreid. wat natuurlijk met andersdenkenden niet Inderdaad ontvangt het comité na enige mogelijk is "(?.) tijd F.4.000.- van de heer Verschoor. De beschikbare financiële middelen zijn Daarna valt de grote stilte. Het comité echter al snel niet toereikend om de in Barger-Compascuum overweegt "de hulpverlening draaiend te houden. Een zaak stil te zetten", ondanks hun comité, bestaande uit de pastoor, de verwondering dat er geen geld meer vervener J. J. Wasser en het hoofd van komt. openbare lagere school, de heer B.J. Brok, besluiten begin januari 1925 een In januari 1926 moet de heer Wasser in ingezonden stuk m een aantal Coevorden zijn. In hotel Van Wely wacht

8 hij op de tram die hem terug naar huis bevolking. Hoewel Van der Gronden niet zal brengen. veel verwachtingen heeft van deze actie stemt hij toe. Na het bezoek van Tot zijn grote verbazing ziet hij daar aan Verschoor wordt Van der Gronden een tafeltje de heren Verschoor en Van ernstig ziek en herneemt pas in juni der Gronden samen zitten, in druk weer zijn werkzaamheden. Hij krijgt dan gesprek gewisseld met een stapel bezoek van de kapelaan, die hem een papieren voor zich. De heer Verschoor schrijven overhandigt van de groet de heer Wasser, maar vraagt hem commissaris van recherche te Utrecht, niet om bij hen aan de tafel te komen waarin Van der Gronden als lid van het zitten. Direct na zijn thuiskomst gaat de comité de Commissaris verzoekt een heer Wasser naar de pastoor, beide onderzoek in te stellen naar de heer heren komen tot de conclusie dat er iets Verschoor. niet in de haak moet zijn. Om de een of Van der Gronden schrijft in de andere duistere redenen besluiten de ingezonden brief dat hij eerder (wanneer heren Brok, Wasser en de pastoor, dat is niet duidelijk) een gesprek heeft het comité met ingang van 15 februari gehad met de pastoor, die hem verklaart zal worden opgeheven, om de heer dat er geen geld van Verschoor binnen Verschoor de kans te geven zijn zaken kwam en dat het het beste is het comité te regelen(?.) De heer Wasser zal maar op te heffen. Met het verzoek om onmiddellijk afreizen naar Rotterdam zijn handtekening, blijkt dus dat er nog om de zaak te gaan onderzoeken. Hij wel een comité bestaat. neemt, zo achteraf blijkt een getuige, mr Van der Gronden hoort maandenlang Meiboom uit Coevorden mee. De heer niets en vraagt eind november 1925 aan Verschoor beweert dat zijn boeken bij de pastoor hoe het met Verschoor is de recherche zijn. Zij krijgen wel een afgelopen. Volgens de pastoor heeft overzicht waarin alles verantwoord Verschoor geen fraude gepleegd maar blijkt. Aan giften voor de nood in de het bleek dat een particuliere recherche veenstreken is ruim F.60.000 binnen hem de voet dwars had willen zetten. gekomen. Het salaris dat Verschoor Op de vraag van Van der Gronden of voor zichzelf heeft berekend is F 4. 000. - het comité nu nog wel bestaat zou de en aan drukwerk, potszegels, reis- en pastoor hebben geantwoord: "het maakt verblijfkosten is de rest van het geld niets uit". Een week later krijgt Van der opgegaan. Wel gaan beide heren naar Gronden een brief uit Amsterdam, Barger-Compascuum terug met waarin melding wordt gemaakt dat er in F.6.000.- aan hen door de heer Amsterdam "in het groot" wordt

Verschoor verstrekt. gecollecteerd en de vraag gesteld of " Maar dan krijgt de pers lucht van dit onze menschen" daar ook werkelijk van het verhaal en verschijnt er een bericht profiteerden. Van der Gronden schrijft in de Nieuwe Rotterdamse Courant, dat dan naar Verschoor, die hem wordt overgenomen door de Emmer onmiddellijk antwoordt dat hij niet Courant en op 23 maart 1926 begrijpt dat de pastoor heeft gezegd "dat gepubliceerd. het niets gaf'. De pastoor heeft al F De evangelist van de Gronden reageert 4.000 gehad en binnen enkele dagen zal op de berichtgeving met een ingezonden hij nog F 1000.- ontvangen. brief van vele kolommen, waarin een Er komen nog meer brieven binnen bij andere kijk op de hele affaire naar Van der Gronden, die echter geen zin voren komt. heeft om met de pastoor, die hem "om den tuin had geleid" te gaan praten. Hij In februari 1925 verzoekt Verschoor neemt weer contact op met Verschoor Van der Gronden zitting te nemen in en zo komt het tot de afspraak in een comité, die Verschoor de opdracht januari 1926 in Coevorden waar de heer geeft gelden te verzamelen voor de nood Wasser getuige van was. der veen bevolking te Barger Compascuum, zowel het protestantse als het rooms-katholieke deel der

9 Comité voor Ziekenverpleging en Z.iekem·ertorglng Veenkolonie Barger-Compascuum (OrenHH1)

w· "\�.SEH. ,., v Vl'O<"l. Ba�J!C:r C11m)":'l<("lllln'. \' o,>r lilt.:r ii .i BHOK. Hr...,fd 0.l. SC'hool, �.•r�:\.'r-Comp:,;cu;!rll. S•'i:ri:1.>n'

\' .f. VFJ·tSf'.1-f()flfl. 1 t•••r:\,r 1'.� (), P"'lh.•tJ.Jr•1. ;>,,•nu�,.:11-u.1.:"1 t'"'' i>ni.;r. l:l:iri;u·Co:npa..<.c-ut::"

ll. v d. CRONOEN. E"'ntcli>t. U.JrJ!c:r·Cw:q;:;,rnmn 1>r !\ F Kf�Cl.I.. Pr<'dik.ir:1. Rott<"rd:im

KLEEDING, DEKENS, GESCHENKEN

(ALLERLEI ARTIKELEN) voor te houden eazars.

S.v.p. ALLEEN Hulp-Secretariaat Groote Marlr..t 42, Tel. 6202 Rotterdam

Verschoor schrikt als hij Wasser ziet, en naar Rotterdam is vertrokken "om de Van der Gronden raadt Verschoor aan zaak stop te zetten". Van der Gronden Wasser te begroeten en hem te zeggen probeert weer de pastoor te spreken te dat hij een afspraak met Van der krijgen, maar deze geeft niet thuis. Gronden heeft omdat een aantal brieven Twee dagen later komt de heer Wasser op antwoord wacht. Aldus geschiedt. bij Van der Gronden met een lange Van der Gronden rechtvaardigt zijn niet brief, opgesteld door de heren Wasser, uitnodigen van de heer Wasser om er bij Brok en pastoor Bergervoet, waarin te komen zitten als volgt: ''Ieder wordt gemeld dat de heer Van der verstandige lezer zal kunnen begrijpen, Gronden, net als Os Krul uit Rotterdam waar de heer Verschoor de man was, die niet in het comité zit. Dokter Van in Holland werkte en immer zeide, dat hi.j Horssen uit Klazienaveen zit wel in het niet voor het Wit-Gele Kruis, maar voor comité. Van der Gronden is kwaad, den Barger-Compasumer nood wilde zowel zijn naam als die van Ds Krul werken, dat ik met hem en niet met de staan vermeld op alle officiële brieven heer Wasser er bij wilde spreken". en op de circulaires die bij duizenden Nog steeds het volle vertrouwen zijn verspreid. Van der Gronden hebbend in de heer Verschoor maakt de probeert nogmaals in gesprek te komen heer Van der Gronden de afspraak dat met de heren Wasser en Bergervoet, Verschoor als penningmeester van maar komt niet veel verder dan de iedere F 200- die binnen komt, F 100. uitspraak dat hij niet in het comité zit. naar de pastoor en F 100.- naar Van Van der Gronden vraagt zich in zijn der Gronden zal zenden. ingezonden stuk af: Terug in Barger-Compascuum gaat Van "]e Als men wel comitélid is, waarom der Gronden bij Wasser langs en zegt laat men dan niet aan den evangelist hem dat er "klare wijn" geschonken over de regeling voor de protestantse moet worden en dat er vergaderd moet gezinnen in zijn plaats? worden met de pastoor en de andere 2e Hoe heeft men de moed gehad om mij comitéleden. Er wordt een afspraak met opzet buiten alles te houden, terwijl gemaakt, maar niemand komt opdagen. men toch wel wist, dat predikanten en Van der Gronden stuurt dan een briefje heel wat protestantse gezinnen gaven naar pastoor Bergervoet dat er voor den nood te Barger-Compascuum vergaderd moet worden. Hij krijgt de men geen andere bedoeling dan in dit mededeling terug dat de heer Wasser stuk al enkele malen naar voren is gebracht en niet voor een specifieke Roomse instelling?

10 3e Hoe durft men het wagen iemands Uit nader onderzoek blijkt ook dat Os naam als comitélid te gebruiken terwijl Krul op slinkse manier in het comité is men persoonlijk zegt hem niet als gelokt. Toen Os Krul al na enige tijd zoodanig te erkennen? van Ds Olthuis hoorde dat de hele zaak Eerst erkende men toch wel als comitélid niet safe leek te zijn, besloten beiden uit en ook toen later de recherche zich er het comité te treden. Een mee bemoeide- maar bij de verdeling "zaakgelastigde" werd opgedragen dit te niet". regelen, waarna de naam van Os Olthuis geschrapt werd, maar op Van der Gronden blijkt dan inmiddels onverklaarbare wijze, die van Os Krul van Verschoor geld te hebben niet. De dominee ging er van uit dat ontvangen "juist toereikend om aan 1 70 alles geregeld was, en merkte pas van de 184 gezinnen een bon voor maanden later, dat zijn naam nog wel levensmiddelen te verstrekken, variërend werd gebruikt, terwijl hij nooit als van F.2.- tot FS.-". Dit is voor Van der comitélid was benaderd voor inzage van Gronden het bewijs dat Verschoor niet bijvoorbeeld de circulaires waar zijn specifiek collecteert voor het Wit-Gele naam werd gebruikt. Kruis, waarvoor tot nu toe de gelden Het recherche onderzoek vordert zijn gebruikt. moeizaam, omdat moeilijk te bewijzen is Van der Gronden fulmineert nog in een dat Verschoor fraude heeft gepleegd. aantal zinnen door over het feit dat hij Pas als het onderzoek zich richt op nooit een circulaire ter inzage heeft ingekomen gelden per postwissel, het gehad, waar zijn naam wordt vermeld, publiek wordt gevraagd op te geven dat het geld zonder medeweten van de hoeveel men heeft gestort en de protestantse comitéleden bestemd is colporteurs die voor Verschoor werkten voor de ziekenverzorging- en verpleging. worden gehoord, kan bewezen worden Dat het geld ook de niet katholieken ten dat niet alle ingekomen gelden in de goede komt betwijfelt hij, want nog geen boeken zijn verantwoord. Uiteindelijk 10 gezinnen van de 184 protestantse komt de rechtszaak in september voor. gezinnen zijn lid van het Wit-Gele Kruis. Verschoor wordt verduistering van F " de namen van protestantse geestelijken 26.000- ten laste gelegd, het overige zijn misbruikt om een sp ecifiek Roomse kan hij verantwoorden. De heren instelling aan geld te helpen, ""." vele Wasser, Brok, Bergervoet en Van der guldens, bestemd voor protestanten zijn Gronden moeten allemaal getuigen in Roomse handen terecht gekomen". tijdens het proces. Ook daarin komen Ja, Van der Gronden zal best boos zijn weer pikante details naar voren geweest, de andere club heeft inmiddels waaruit de slimheid van Verschoor F 10.000 gekregen en hij slechts een blijkt en de argeloosheid van de paar honderd gulden. comitéleden, die zonder vaste afspraken Tot zover de ingezonden brief van Van te maken Verschoor zijn gang hebben der Gronden. laten gaan. De eis is drie jaar Uiteraard krijgt deze muis een staart. gevangenisstraf, de president van de De recherche stelt een onderzoek in, rechtbank ziet geen termen voor ontslag maar Verschoor heeft de boeken keurig van rechtsvervolging en onmiddellijke in orde ". op het eerste gezicht. Wel invrijheidsstelling, zoals de advocaat wekt het bevreemding dat de druk-, van Verschoor bepleit. De uitspraak porti, reis- en verblijfkosten zo hoog volgt op 7 oktober 1926: een jaar zijn, maar ja, deze zijn verantwoord. gevangenisstraf met aftrek van drie Gelukkig blijkt uit het recherche maanden preventieve hechtenis. onderzoek dat er behalve geld ook Of pastoor Bergervoet en ds Van de goederen binnen zijn gekomen. Deze Gronden hun meningsverschillen toch heeft Verschoor nooit verantwoord. Als nog uitgepraat en bijgelegd Verschoor op het punt staat het land te heb ben????? ontvluchten wordt hij gearresteerd, op Door Wim Visscher grond van het vermoeden van verduistering van geld en goederen.

11 VROUWENNAMEN IN HET Z.O. dat later Barger-Westerveen zou worden DRENTSE VEEN genoemd - vond eerst plaats in 1861. Het was een gevolg van de aanleg van de Ver In dit artikel zal het gaan om eigennamen lengde Hoogeveense vaart die toen reeds en wel speciaal vrouwennamen in het tot aan het huidige Nieuw-Amsterdam veen en met name die aan een aantal was gevorderd. Bij die scheiding en Z.O. Drentse waterwegen (veenwijken) deling van het Barger-Westerveen zijn gegeven. Ook zal hieronder worden hadden genoemde Van Holthe tot Echten gerekend een naam als Klazienaveen, die - tevens directeur van de maatschappij, oorspronkelijk aan een veenmoeras werd die de Verl. Hoogeveense vaart aanlegde - gegeven. Het gaat hier om zogenoemde en Hermannus Folkerus Gosselaar en 'toponymen', d.w.z. plaatsaanduidingen belangrijke rol gespeeld. Gosselaar was en wel die van waternamen. Ook zal een zoon van ds Hendrik Folkert nader worden ingegaan op de Gosselaar, die hervormd predikant te geografische ligging, de historie voor wat Schoonebeek was. Hij was opzichter bij betreft de totstandkoming en weder een ander grote te Assen wonende waardigheden en de huidige functie en veeneigenaar in het gebied, te weten mr leefomgeving van de wijk. Met Cornelis Hiddingh. uitzondering van het in het slot In 1858 was er een commissie gevormd beschreven 'Stieneswiekie' betreft het alle om tot een scheiding en deling van de namen uit de Bargervenen. Bargermarke (westelijk gedeelte) te komen. Gosselaar, Van Echten en nog Het Barger- en het Barger- enkele grote gronden veeneigenaren uit Erfscheidenveen het gebied zelf, namelijk Hendrikus In de oudste in vervening gebrachte Haasken en Klaas Ensink te Noordbarge gebieden vinden wij uiteraard de eerste en de burgemeester van Emmen mr. veenwijken. Het veengebied dat als eerste Lucas Oldenhuis Tonckens, maakten (al in 1844) van de Bargermarke werd deel uit van die commissie. afgescheiden, was het Barger-Erfschei Aan de scheiding en deling was de denveen. In het noorden grensde het aan opstelling van een plan van aanleg de zg Turfdijk (thans de Oude Wil voorafgegaan. Hierbij was zelfs een prijs helmsweg) en in het zuiden aan de uitgeloofd voor de beste op dit plan Heerendijk. Al in de 17e eeuw werd er in slaande slagzin dan wel een motto. de omgeving van de Turfdijk door de Onder de inzendingen was het motto 'Op boeren van Noord- en Zuidbarge turf deze grondslagen zult gij en ook uw nage gestoken voor eigen gebruik. slacht bouwen' de winnende. We zien Enkele eeuwen later was er door dit lang hierin duidelijk de hand van de domi durige doch kleinschalig gebruik aan de neeszoon Gosselaar, want het ging hier noordkant van het uitgestrekte om een bijbeltekst. Bij die grondslagen Bargerveen al een flink stuk 'afge moet men denken aan het in het plan knabbeld'. van aanleg vastgestelde stelsel van wegen Bij de in 1844 plaatsgevonden toedeling en kanalen en de verdeling en percelen. van percelen van het Barger-Erfschei Die is overigens vandaag de dag in onze denveen werd een complex veen ter infrastructuur nog steeds herkenbaar. grootte van circa 60 hectaren toegeschei Gosselaar stond toen zelf niet als vermo den aan de belangrijke markegenoot Jhr gend bekend. Hij had geen bezittingen mr. Anne Willem van Holthe tot Echten. van betekenis. Zijn vader was een nogal Deze was advocaat en notaris te Assen. zwaar op de hand zijnde dominee met Het overige veen, ongeveer 100 hectaren, suïcidale neigingen. Hij was al op vrij werd eigendom van een aantal jonge leeftijd overleden, nadat hij de landbouwers uit Noord- en Zuidbarge. hand aan zichzelf had geslagen. Het westelijke gedeelte van dit veengebied bestond uit wat hogere zandgronden, waar maar weinig veen opzat. De schei ding van het overige veengebied van het westelijke gedeelte van de Bargermarke -

12 Hij had wel veel kinderen, maar niet veel vermogen nagelaten. De jonge Gosselaar De Margienewijk had dan ook niet voor zichzelf, maar als Gosselaars veen lag te Nieuw-Amsterdam vertegenwoordiger van de veeneigenaar en dat zowel aan de noord- als aan de mr. Cornelis Hiddingh in die commissie zuidzijde van de Verl. Hoogeveense vaart. gezeten. Als gevolg van zijn lidmaatschap Twee van zijn aan de vaart nz gelegen van deze commissie was hij in contact plaatsen veen grensden in het noorden gekomen met Margien Haasken, het aan die van Van Holthe enigst kind van de belangrijke tot Echten aan de Heerendijk, waar ook markegenoot Willem Haasken uit Noord het Barger-Erfscheidenveen begon. In het barge. In 1862 trouwden ze en ging plan van aanleg was juist door die beide Gosselaar verhuizen van Assen naar veenplaatsen vanuit de Verl. Noordbarge, waar hij in de boerderij van Hoogeveense vaart een hoofdwijk naar zij n schoonouders ging inwonen. Hij was het noorden toe geprojecteerd. Het lag toen medegerechtigde in een groot hierbij in de bedoeling dat deze nog te vermogen geworden. Bij de scheiding en graven hoofdwijk tevens zou gaan dienen deling van de Bargermarke in 1861 kreeg voor de afwatering van en de afvoer van de familie Willem Haasken een aantal de turf uit het Barger-Erfscheidenveen. over het gebied verspreid liggende Al in 1862 was Gosselaar begonnen met veenpercelen toebedeeld. Ook Gosselaar de aanleg van deze zogenoemde eerste kreeg als dank voor zij n diensten in de noordelijke hoofdwijk. Enkele jaren later commissie een acht tal zg koeweiden was de wijk een eind in de richting van (aandelen in de marke) . Door zijn eerder de Heerendijk gevorderd. Omdat er bij mr. Cornelis Hiddingh opgedane anders dan voor de vervening van het kennis van de vervening werd Barger-Westerveen voor het Barger-Erf Hermannus Gosselaar nu zelfstandig scheidenveen nog geen vergunning voor vervener. Hij zou in de loop van de jaren vervening was afgegeven mocht de wijk zijn veenbezit steeds meer gaan uitbrei de Heerendijk niet doorsnijden. Overi den tot over de honderd hectaren. gens werd deze dijk toen nog met paard en wagen bereden en overbrugde ze de afstand tussen Zuidbarge en Coevorden.

13 Er werden vele vrachten op de venen gecultiveerde en geoogste boekweit over vervoerd. Ook Gosselaar zelf maakte van deze weg gebruik als hij bij zij n veenderij in Nieuw-Amsterdam moest zijn. Op het punt waar de Heerendijk te Nieuw Amsterdam de Verl. Hoogeveense vaart kruiste - bij de brug te Veenoord - bouwde Gosselaar een grote boerenwo ning met een gereedschapsschuur. Enkele tientallen jaren later zou Vincent van Gogh van deze boerderij en schuur Bordje Margienewijk OZ bij de naar Ma rgien met de ophaalbrug ervoor en de Hee Haasken vernoemde wijk te Nieuw-Amsterdam. rendijk door middel van een aquarel en

een tekening vereeuwigen. In die Verder exploiteerde hij met nog enkele boerderij woonde de veenbaas Jan Vos. anderen baggermolens. Hij was mede Deze Vos - de grootvader van de latere initiatiefnemer van de veenderij 'Nieuw PvdA bekende minister - was een Haarlem' te Erica, maar zette dit later voormalig veenarbeider. niet door. Hij gold als een van de meest Hij kwam uit Smilde en had aanvankelijk vooruitstrevende verveners uit die tijd. aan het Noord Willems Kanaal gewerkt. Van de winsten uit de vervening bouwde Het is waarschijnlijk dat deze vanwege de familie Gosselaar-Haasken een heren zijn ervaring op het gebied van veenka boerderij aan de markt te Emmen. In nalisatie door Gosselaar naar Bumaveen 1880 verkochten ze het aan de gemeente (Nieuw-Amsterdam) was gehaald. De Emmen, die het tot gemeentehuis nieuwe veenkolonie die daar aan de vaart bestemde. Zelf vertrok het echtpaar was ontstaan werd in de eerste decennia Gosselaar met hun schoonvader van haar bestaan met de naam Buma Haasken toen naar Assen. Hij kwam daar veen aangeduid. Het was een vernoeming overigens vandaan en had er nog fa milie naar de fa milienaam van de echtgenote wonen. Het heeft hen daar weinig geluk van Jhr Van Holthe tot Echten. Zie gebracht. Naar verluid was Gosselaar hieronder Bumawijk. In de tij d dat daar aan het 'pierewaaien' gegaan. Ook Vincent van Gogh hier verbleef was de door de langdurige veenderijcrisis slonk naam Bumaveen al niet meer gangbaar hun inmiddels grote vermogen als en reeds vervangen door die van Nieuw sneeuw voor de zon. Ze overleden alledrie Amsterdam. De aanleg van, met name, al zo rond 1885 te Assen. Van hun in de een hoofdwijk vergde namelijk specifieke loop van de tij d opgebouwde vermogen kennis en vaardigheden. In Smilde en van een kwart miljoen gulden was er toen dat omgeving was al eerder gebleken nog zo'n 20.000,- gulden over, te verdelen Vos hier over beschikte. Het zal veenbaas onder vier kinderen. Een naambordje onder leiding van veenbaas Vos zijn 'Margienewijk' en de beide gelijknamige geweest dat omstreeks 1865 de hoofdwijk wegen langs de wijk herinneren nog aan door Gosselaars veen door een ploeg de vrouw van de vervener, maar er is veenarbeiders werd aangelegd. Gosselaar bijna niemand meer die nog weet wie ze vernoemde de wijk naar zij n vrouw was. Dit laatste geldt overigens ook voor Margien Haasken. Vanaf toen ging de de meeste andere vrouwennamen in het wijk dan ook de Margienewijk heten. veen van Zuidoost-Drenthe. Nabij de In de goede jaren van de vervening - tot Margienewijk zij n in het Barger-Erfschei aan de crisis die in 1880 begon - ging het denveen nog twee hoofdwijken, die een echtpaar Gosselaar-Haasken voor de van een vrouw afkomstige naam dragen. wind. Gosselaar legde in 1868 door zij n Wij zullen die hieronder eerst aan de orde veenderij een 'spoorlijn' aan (door stellen, alvorens in te gaan op de overige paarden getrokken lorries op houten eigennamen van vrouwen in het Z.O. rails) en dit was dus de eerste spoorlij n in Drentse veengebied. Drenthe.

14 De Bumawijk. naam zou de daar nieuw gevormde Eerst in het jaar 1880 werd concessie nederzetting aanvankelijk ook dragen. verleend voor de vervening van het Deze naam werd later echter verdrongen Barger-Erfscheidenveen. Vanaf toen door de vrouwennaam Klazienaveen (zie mocht de Margienewijk door Heerendijk hieronder Klazienaveen). Voor het zover worden gegraven. Korte tij d daarvoor was was zou eerst de aandacht van de Nieuw er tegen Jhr Johan Hora van Holthe tot Echtens Veen Compagnie zijn gericht op Echten, zoon van de eerdergenoemde haar veenderij in het Barger Asser notaris, die vervener te Nieuw Erfscheidenveen. Die veenderij was Amsterdam en bewoner van huize namelijk als kapitaalsstorting in de 'Echtenstein' was, proces-verbaal opge vennootschap ingebracht. Dit was maakt vanwege het maken van een overigens ook het geval met de genoemde coupure (doorsnijding) van de veenstrook langs het tracé van het Heerendijk. Dit betekent dat deze toen de geprojecteerde Echtenskanaal en de Margienewijk al verder door zijn overige veenbezittingen van de familie veenplaatsen had doorgetrokken tot de Van Holthe tot Echten. In totaal ging het Heerendijk. Hij anticipeerde blijkbaar om meer dan 900 hectaren. Hiervan lag reeds op de aanstaande concessie voor de het grootste deel in het Barger vervening van het Barger-Erfschei Oosterveen en Barger-Compascuum. denveen. Die stond toen blijkbaar op het Ondanks haar geringere omvang werd de punt af te komen, maar was niettemin veenderij in het Barger-Erfscheidenveen nog uitgebleven. Deze affaire liep met een door de Van Holthe tot Echtens zo sisser af, toen kort daarop de vergunning belangrijk geacht, dat de daar door hen alsnog werd verleend. aangelegde hoofdwijk de naam kreeg van de echtgenote van Jhr Anne Willem van Holte tot Echten. Deze was vrouwe Maria Louisa Hora Buma en naar haar ging deze hoofdwijk de Bumawijk heten.

De Bumawijk te Barger Erfscheidenveen

Het Barger-Erfscheidenveen kon toen door kanaalaanleg worden ontsloten.

Eerst moest het veen daar natuurlijk ' nog worden ontwaterd en verder ' Maria Louisa Hora Buma (1820-1894) drooggelegd. Het was de in 188 1 door de (collectie B. v.Haersma Buma) fam ilie Van Holthe tot Echten opgerichte N.V. Nieuw-Echtense Veencompagnie die Zoals al gemeld waren eerdere pogingen deze activiteiten ter hand nam. De hoofd van jonkheer Van Echten om de nieuwe activiteit van deze maatschappij zou veenkolonie bij de brug te Veenoord de echter de verlenging van de Hoogeveense naam Bumaveen te geven gestrand. Bij vaart zijn (daar nu Van Echtenskanaal deze nieuwe veenderij in het Barger-Erf geheten) . Als tegenprestatie hiervoor scheidenveen kreeg hij hiervoor als het kreeg deze (aannemings-en veen) maat ware een herkansing. Deze was niet schappij een 100 meter brede strook zonder succes. Evenals dit bij de veen langs de zuidzijde van het gehele Margienewijk het geval is, bleef ook de trace dat tot aan de Duitse grens naam Bumawijk als officiële naam tot op doorliep. Jhr A.W. van Holthe tot Echten heden bestaan. wilde daar een nieuwe veenkolonie met de naam 'Nieuw Echten' stichten. Die 15 De Alberdinawijk Bij een waarneming ter plaatse ziet men De andere hoofdwijk door het Barger echter niets anders dan een lijnrechte Erfscheidenveen is de Alberdinawijk. wijk, zoals ook blijkt uit meer recente Deze parallel aan de Bumawijk lopende kaarten. Thans dient het meest zuidelijk wijk dateert van wat latere datum. Deze gedeelte van de Alberdinawijk c.q. zal in de jaren vanaf 1895 het veen zijn Alberdienawijk als afwateringskanaal van ingegraven. Omstreeks 1893 landerijen aan de oostzijde van de onderhandelde de vervener Jacob Dikkewijk. Visscher Hzn uit Nieuw-Amsterdam. met een aantal landbouwers uit Noord- en Zuidbarge over de verkoop aan hem van hun in het Barger-Erfscheidenveen Alberdina Schuurman gelegen percelen veen. Op deze wijze wist hij een aaneengesloten blok veen van ca (1 854-1915) 35 hectaren te verwerven. Omdat hij ook aannemer was liet hij daar zelf de wij k aanleggen. Ook hij koos voor zijn wijk een naam. en wel die van zij n vrouw Alberdina Schuurman. Op kaarten van omstreeks het jaar 1900 blijkt deze naam. reeds voor te komen. De De Veldhuizerwijk naam. Alberdinawijk was toen blijkbaar al De verdere verlenging van de Verlengde zo ingeburgerd dat deze daarop werd Hoogeveense vaart voorbij Nieuw vermeld. Evenals dit eerder bij Gosselaar Amsterdam verliep in het tijdvak 1860- het geval was, wist ook Visscher aan zij n 1875 uiterst moeizaam. In 1874 kwam. veenderijen een behoorlijke uitbreiding te pas de eerste sluis bij Erica gereed, zodat geven. Zo verwierf hij omstreeks 1900 - . voor die tij d het meer oostelijk daarvan toen de Nieuw Echtens Veen Compagrue gelegen kanaalpand toen nog niet al haar veenbezit moest liquideren - een bevaarbaar was. Dit betekent tevens dat belangrijk deel van de haar toebehorende de westelijke aan Erica grenzende venen venen in het Barger-Erfscheidenveen. Hij tot dan toe evenmin in exploitatie konden werd daar toen de grootste vervener. worden genomen. Omstreeks het jaar Hierdoor werd hij ook voorzitter van het 1874 kwam. hier verandering in. In die gelijknrunige waterschap. Ook legde hij tij d kocht de vervener Joannes Comelius als aannemer van straatwegen in 1884 van Blarcum uit Ankeveen (Utr.) twee de straatweg van Holsloot naar Nieuw complexen veen bij Erica aan. Het ene lag Amsterdam tot de Zijtak aan. Later rond even te westen van Erica ten noorden de eeuwwisseling was hij in opdracht van van de vaart. Het andere lag aan de het waterschap Barger-Westerveen de zuidkant van de vaart bij de Strengdijk. aannemer van de straatweg van Nieuw In de omgeving van Ankeveen - dit gold Amsterdrun-Erica-Zuidbarge. Hij was ook voor de omgeving van Schiphol, waar omstreeks 1875 van Dedemsvaart naar Van Blarcum laatstelijk nog had Nieuw-Amsterdam verhuisd vanwege de verveend - was het veen nagenoeg opge aankoop van een complex veen bij raakt. In het uitgestrekte nog grotendeels Oranjedorp door zij n te Dedemsvaart onontgonnen hoogveen van Z.O. Drenthe wonende frunilieleden. In Oranjedorp was had Van Blarcum blijkbaar een nieuwe hij in die tijd als aannemer betrokken bij uitdaging gezien. Het is (nog) niet de aanleg van een hoofdwijk bij deze achterhaald waarom Van Blarcum juist veenderij. Hij vervulde een groot aantal veen vlak bij Erica kocht. Wel is het maatschappelijke functies, waaronder aannemelijk dat r.k geestelijken hierin politieke. Op oude kaarten lijkt �e een rol hebben gespeeld. De pastoor Alberdinawijk ooit uit een onregelmatig Heeres, eigenaar van veen bij Zwartemeer lopend wijkensysteem te hebben bestaan , en Barger-Compascuum, althans vertoonde het op korte afstand van haar een parallel aan haar lopend (en tevens met haar verbonden) zijwijkje.

16 woonde in het nabij Ankeveen gelegen Deze was de Larense burgemeesters Blaricum. In de vorige Kroniek schreven dochter Maria Cecilia Velhuijsen. Zo we reeds over de pastoor Vroom te Erica ontstond de naam Veldhuizerwijk. Na het en zij n relaties in de Deventer Veen Mij. overlijden van hun vader in 1896 zetten Omdat de familie Van Blarcum een de beide zoons Joannes Christianus en vooraanstaande rooms-katholieke familie Christianus Joannes van Blarcum de was, ligt het min of meer voor de hand vervening voort. Aan de Veldhuizerwij k hier een relatie te leggen. Van Blarcum woonden vroeger o.a. de families Van Os, was naast vervener tevens burgemeester Wieling en Olijve. Ook Jan Visscher, de van Ankeveen. latere lector /hgl aan de Erasmus-univer Hij bleef daar ook wonen. De behartiging siteit te Rotterdam en bekend van zijn van zijn belangen in Z.O. Drenthe liet hij wetenschappelijk veenonderzoek en zijn over aan een plaatselijke veenbaas. Deze boeken als 'das Hochmoor van Sud-ost was de uit Friesland afkomstige Thomas Drente' (1931) en 'Emmen en Z.O. Aukes, die zich omstreeks 1875 te Erica Drenthe' (1941), was (in 1901) aan de vestigde. Hij werd al spoedig tot de Veldhuizerwijk geboren. notabelen van Erica gerekend ('glorie van de heer straalt neer op hoofd van knecht') en bracht het al spoedig tot kerkmeester van de r.k kerk te Erica. Ook stichtte Aukes in die tijd een steenbakkerij te Erica. De financier was uiteraard de heer Van Blarcum, die hiermee tegelijk een goede afnemer van zijn turf had. De steenfabriek verstookte wel een bok(schuit) turf per dag. De familie Van Blarcum had goede relaties in de Utrechtse financiële wereld. Zo was er een familierelatie met de firmanten van de bank Vlaer & Kol. Van leem uit een leemgroeve te Erica werd tichelsteen geproduceerd door Duitse steenvormers. Onder leiding van veenbaas Aukes - hij noemde zich later steenfabrikant - werd in die tijd ook een begin gemaakt met het graven van de hoofdwijk door de Maria Cecilia Velthuijsen (1815-1900) veenderij Van Blarcum. Deze mondde uit (collectie JM. Veenman te Ankeveen) in de Verl. Hoogeveense vaart even ten oosten van de zg Kalff( d.w.z. de eerste) Maria Velthuijsen was in 1900 op 85- sluis. Vervener-burgemeester Van jarige leeftijd te Ankeveen komen te Blarcum vernoemde de nieuwe hoofdwijk overlijden. Enkele jaren later stopten de naar zijn echtgenote. beide zoons de vervening bij Erica. Heeft Ankeveen zijn Ankeveense plassen, de Veldhuizerwijk bestaat ook nog en wel nog steeds onder de eigen naam. Deze vervult thans een wateraileidingsfunctie bij het aangelegen recreatie- en woon park met de (uit historisch oogpunt) niet erg zinnige naam 'Pare Sandur'. Een tijd lang werd de Veldhuizerwijk in de volksmond nog de Ensingswijk, naar de aanwonende landbouwer Ensing, ge noemd. Deze Ensingswijk moet niet ver ward worden met de gelijknamige wijk bij de Strengdijk.

17 Niettemin heeft de naam Veldhuizerwijk NIEUWE HUGUENIN-ATLAS het uiteindelijk weer van de naam Ensingswijk 'gewonnen'. Oftewel ook hier Dit najaar zal door de Drents Historische heeft een vrouwennaam de mannennaam Vereniging een atlas van de zg verdrongen. Een nieuwbouw-wij k van Hugueninkaarten worden uitgegeven. Erica 'rukt' steeds verder op in de rich Deze omstreeks 1828 vervaardigde ting van de Veldhuizerwijk, terwijl naast militaire kaarten omspannen de de wijk een nieuwe ontsluitingsweg met noordelijke provincies, waaronder ook de gelijkluidende naam is aangelegd. Zuidoost-Drenthe. Hierbij werd alleen het veengebied opnieuw in kaart gebracht. Bij de zandgebieden met plaatsen als ERICA Emmen, Sleen en Zweeloo werden de toen reeds bijna veertig jaren oude Er is in de literatuur wel eens veronder kaarten van Hottinger als uitgangspunt steld dat de plaatsnaam Erica zou zijn genomen. Zie voor een beschrijving van ontleend aan een rijke vrouw, die Erica die Hottingerkaarten de Kroniek 2003 / 1, heette. In het artikel over pastoor Vroom p. 5-9. Kenmerkend voor deze militaire in de vorige Kroniek hebben we kaarten zijn de terrein-details. Door de daarentegen kunnen lezen dat de plaats eeuwen heen werden slechts steden en Erica is vernoemd naar de (latijnse naam schansen in kaart gebracht. Had men voor) heide, die daar groeide. Uit het hier een dergelijke versterking veroverd dan bovenstaande kan worden afgeleid dat er had men daarmee automatisch ook het slechts één rijke vrouw (een) naam in het daarbij behorende (platte)land in bezit gebied heeft gemaakt. Zij heette echter gekregen. Terreindetails waren daarom niet Erica, maar Maria Velthuysen. minder belangrijk. Dit veranderde toen de strijd er een werd tussen grote legereenheden te velde, zoals de slag bij Waterloo. Toen werd gedetailleerde terreinkennis van eminent belang om de strijd te kunnen winnen. In de loop van de tij d ontststond er dus bij bij leger leidingen een toenemende behoefte aan gedetailleerde topografische kaarten. De In de kroniek van december a.s. komt het Hottinger en nu ook de Hugueninkaarten vervolg; Klazienaveen en Stieneswiekie zijn hier voorbeelden van. De omvang is in Emmer Compascuum. zo'n 300 blz, waarvan ongeveer 1 70 met kaarten in kleur. De kaarten worden becommentarieerd door de heren Versfelt en Schroor. Bestelling: U kunt de atlas tot 21 oktober 2005 voor de intekenprijs van Eur 42,50 (excl. verzendk.) bestellen. Na die datum wordt het 52,50. Bestelling bij voorkeur per e-mail naar de coördinator van het project namens de DHV , de heer H.J Versfelt, h.versfelt(@) 12move .nl , onder vermelding van: 'Bestelling Huguenin- atlas' en opgave van uw naam en adres. Ook kunt u een briefkaart sturen naar de Drentse Historische Vereniging, Postbus 243, 9400 AE Assen. Midden november wordt dan de atlas, met een acceptgiro, toegezonden.

18 EXCURSIE NAAR ROSWINKEL deze dij k echter door, waarna die door de Roswinkelers weer werd gedicht. Vele malen herhaalde zich dit gebeuren, waarna de hogere overheid daar een einde aan maakte. De tocht werd per bolderkar vervolgd langs de Runde naar het dorp, waarbij we ook langs het oude schultehuis kwamen. Ook begunstigt door het fraaie weer was het een prachtige en leerzame tocht. W.V.

Op zaterdag 28 mei hield de vereniging haar jaarlijkse uitstapje. Dit keer bezochten we het oude kerspeldorp Roswinkel. Met de door paarden getrokken twee bolderkarren van ons ver enigingslid Harm J oling te Roswinkel ging het door onder meer diens (met bossages begroeid) veengebied naar het 'Waterfort' bij de riviertje de Runde. Dit waterfort is geen kunstwerk in water bouwkundige zin, maar een echt (artistiek) kunstwerk. Het herinnert aan de oude schans, die daar ooit stond. Die dateerde wellicht nog uit het begin van de 80-jarige oorlog en zou nog zijn opgericht door graaf Willem Lodewijk van Nassau. Deze plek werd in de vorige eeuw nog 'de koeweide van de fa m. Schönfeld' genoemd. Het hoorde toe aan de dokter Schönfeld, destijds huisarts te Emmen. Lang nadat de schans was aangelegd werd langs de oostelijke oever van de Runde op last van Staten-Generaal in 1688 een Leidijk aangelegd. Deze werd ook wel de Heerendijk genoemd. Deze diende om de oostelijk gelegen veen moerassen drassig te houden en zo het binnendringen van uit het oosten afkomstige vijandelijke troepen te voorkomen. Veel is er in de loop van de tijd om de dijken bij Roswinkel te doen geweest. Omstreeks 1750 stuwde het bestuur van Westerwolde bij Ter Apel door middel van zg 'kniepen' (houten stu wen) het water in de Runde op. Hierdoor liepen de Roswinkeler landerijen onder water. De Roswinkelers legden toen aan de westzijde van de Runde een in de richting van Ter Apel lopende dijk aan om het opzettende water te kunnen keren. Die dijk werd de Hoge Tuin genoemd. De Westerwoldigers staken 19 Activiteiten najaar 2005

8 oktober 2005: Historisch café in de 12 november 2005: Historisch café in centrale bibliotheek Emmen de centrale bibliotheek Emmen van 14.00 uur tot en met 16.00 uur van 14.00 uur tot en met 16.00 uur

Dit zal een middag worden waarin Dit zal een middag worden waarin Johan Withaar ons aan de hand van Willem Koopman de sociaal allerlei interessante verhalen en geografische ontwikkeling in Emmen op anekdotes de historische ontwikkeling een eenvoudige en luchtige manier van Emmen op een luchtige manier zal onder de aandacht zal brengen. belichten. Verder zal er gelegenheid zijn om met Verder zal er gelegenheid zijn om met elkaar over diverse onderwerpen van elkaar over diverse onderwerpen van gedachten te wisselen in de Drente hoek gedachten te wisselen in de Drente hoek van de bibliotheek van de bibliotheek

17 oktober 2005: Lezing door 21 november 2005: Een bezoek aan Anne-Marie Nannen over Emmen de Synagoge te Emmen groeit ! aanvang 20.00 uur aan de De lezing wordt gehouden in Julianastraat 27 Ma atschappelijk en Cultureel Centrum "De Marke", Statenweg 107 Deze excursie is al eens eerder op de te Emmen. zaal open om 19.45 uur agenda gekomen van onze vereniging, maar door omstandigheden was het De titel Emmen groeit! Was in 1964 de toen niet mogelijk om onder deskundige titel van een door de Gemeente Emmen begeleiding de Synagoge te bezoeken. georganiseerde tentoonstelling en in Maar na een lange periode van het niet 2000 werd deze titel mee gegeven aan kunnen, is dan nu de tij d gekomen dat een boek dat zeer veel informatie geeft we onder begeleiding van Dhr. v.d. Veen over de naoorlogse stedenbouwkundige een rondleiding kunnen krijgen in de problematiek die er heerste omtrent de Synagoge aan de Julianastraat. woningnood in Emmen en hoe men hiermee op unieke wijze mee is omgegaan. De schrijfster van het boek Emmen groeit!, Anne-Marie Nannen, zal ons meenemen op een reis door de tijd die voor velen van ons nog in herinneringen leeft. Ze zal op enthousiaste wijze haar verhaal houden van het begin der ontwikkeling en haar lezing beëindigen in de wijk Angelslo.