One Year Report Green Capital Magazine

ONCE A GREEN CAPITAL

ALWAYS A GREEN CAPITAL 1 ‘Ik zocht filmpjes op over Nijmegen als European Green Capital. Ik zag de verkiezing in Ljubljana en hoorde van die typisch Nijmeegse stemmen zeggen dat ze onnoemlijk blij waren, zo blij dat het net was of ze die uitverkiezing onvoorstelbaar hadden gevonden – wat ook bij Nijmegen hoort, een zacht minderwaardigheidscomplex dat nergens op gestoeld kán zijn, want natuurlijk is Nijmegen de European Green Capital. Niet alleen vanwege de vele fietspaden die telkens worden genoemd, niet alleen vanwege de duurzaamheid die door de straten juicht, maar vooral door het mooiste licht van misschien niet de wereld, maar wel van Europa, het licht in het Kronenburgerpark op een vroege zomerse ochtend, het licht op het Valkhof, het licht in de bossen rond de stad, het licht dat over de rivier strijkt waardoor het water van wit goud lijkt... het licht dat bij zachtmoedigheid hoort. Om te variëren op wat ik al dikwijls schreef:

Het licht van Nijmegen viert Nijmegen’

Thomas Verbogt, Vlammen boven de rivier, Uitgeverij Vantilt

Te lage beeldresolutie voor deze uitvergroting

2 ONCE A GREEN CAPITAL ALWAYS A GREEN

CAPITALTerugblik op het Green Capital-jaar 2018 #07 #08 #12

#17 #21 #22

RESULTAAT STADSPANEL BEKENDHEID ONDERZOEK BEKENDHEID EN WAARDERING NIJMEGEN EUROPEAN GROEIT VAN 38% NAAR 86% WAARDERING 80% VAN DE NIJMEGENAREN IS GREEN CAPITAL 2018 NEUTRAAL/POSITIEF 42% 38% 20% POSITIEF NEUTRAAL NEGATIEF 24% IS DUURZAAM GEÏNSPIREERD

DE REKENING DUURZAME SUCCESSEN BEDRAGEN X € 1.000 HIGHLIGHTS UITGAVEN Initiatieven Organisatie 774 22 Nijmegen TRANSITIELAB ECONOMIE EN ENERGIE, LUIERRECYCLING, EUROPESE STEDEN ONDERTEKENEN PRESENTEERT CALL FOR ACTION RING-RING VOOR DE VOEDSELBANK, NETWERK BIODIVERSITEIT, Uitvoering en productie 690 GROTE EN KLEINE CONGRESSEN, CALL FOR ACTION OP KLIMAATTOP KATOWICE CIRCULAIR AANBESTEDEN MALDENBURCHTSTRAAT E.A. Gastvrijheid en paviljoen 434 LEZINGEN EN FESTIVALS 200 Communicatiemiddelen 397 Eigen producties 531 3.890 PROFESSIONALS Bijdragen aan andere 675 ONTVANGEN programmaonderdelen 14.000 Challenges 2018 en 389 wijkinitiatieven 4.8 3 MILJOEN EURO VOOR CONVENANTEN GETEKEND: VERDUURZAMING BINNENVAART, BEZOEKEN AAN GREEN AARDGASVRIJE WIJKEN GREEN DEAL DUURZAME ZORG EN AGROFORESTRY CAPITAL EVENTS 71.000 DEKKING BEZOEKERS AAN HET Gemeen t e Nijm egen IN HET NIEUWS PAVILJOEN Extra budget 1.300 16.000 Uit regulier budget 640 Duurzaamheid X GENOEMD IN BERICHTEN Breed uitgemeten Overig 3.890 M6.5ILJOEN EURO AAN I>100NTERNATIONALE WEBSITES PLAATSTEN VAN LANDELIJKE DAGBLADEN TOT WIJKKRANT 20.000 EN SOCIALE MEDIA Provincie Gelderland 1.360 COMMUNICATIEWAARDE BERICHTEN OVER NIJMEGEN GREEN CAPITAL Europese Commisie 95 Sponsoring en 495 externe bijdrage (cash) 5 GROTE PUBLIEKSEVENEMENTEN IN DE BINNENSTAD EN ACTIVITEITEN IN ALLE STADSDELEN V90%AN LANDEN WERELDWIJD V15ERSCHILLENDE LANDEN HEBBEN AANDACHT 9 BEZOCHTEN DE WEBSITE AAN NIJMEGEN BESTEED OP TELEVISIE

CONCREET BEZOEK 243 7 1.000 1.000 25 40% CIRCULAIRE BUSHOKJES GECERTIFICEERDE ECO-SCHOOLS BEZOEKERS ONTDEKKEN PICKNICKERS BEZOEKEN VAN KONING, MINISTERS, VAN BEZOEKERS PAVILJOEN KOMT #24 EN BANKJES WAARONDER EEN CAMPUS D#42UURZAME MODELWONING OP DE WAALBRUG KAMERLEDEN EN STAATSSECRETARISSEN UIT HET BUITENLAND #30 B10.000OMEN GEPLANT T>10%OENAME OP B5.000IERTJES UIT REGENWATER B2.000EZOEKERS AAN B>100EZOEKEN VAN GROEPEN EN WERKBEZOEKEN HOOFDFIETSROUTES DUURZAAMHEIDSCAFÉS UIT DE HELE WERELD LATEN ZICH INSPIREREN

SAMEN GROEN ONDERNEMEN, TOERISME EN CONGRESSEN 200 21 Duizenden 174.000 65 26 ONDERTEKENAARS ONDERSTEUNEN OFFICIËLE SCHOLIEREN, STUDENTEN EN BEZOEKEN PARTNEREVENTS RESTAURANTS HEBBEN VEGETARISCHE EVENTS ONDERTEKENEN HET GREEN CAPITAL MANIFEST PARTNERS VRIJWILLIGERS DOEN MEE GERECHTEN OP DE KAART DUURZAAMHEIDSMANIFEST

23 >100 190.000 Gold Award >4.000 SPONSORS GANGMAKERS VIA DE GREEN STENEN VERWIJDERD GREEN DESTINATIONS EN BT AWARD EXTRA CHALLENGES EN KLEURRIJK GROEN CIRCULAIRE REGIO HOTELOVERNACHTINGEN

#50 #55 #66

4 ONCE A GREEN CAPITAL INHOUD HOOFDARTIKELEN

06 Hoe het allemaal begon 12 Thema Energietransitie 22 Thema Vitale Stad 27 Brief Karmenu Vella 30 Thema Circulaire Economie 40 Studenten doen volop mee 42 Infographic kosten en opbrengsten 48 Kleurrijk Groen 50 Thema Klimaatadaptatie 56 Green Challenges 60 De koning op bezoek 66 Thema Mobiliteit 80 Green Capital na 2018. Hoe verder? EENS GREEN CAPITAL, ALTIJD GREEN CAPITAL

VERDER IN DIT NUMMER Nijmegen, als oudste stad van Nederland, met meer dan 170.000 inwoners, mocht in 2018 de duurzame hoofdstad van Europa zijn. 05 Voorwoord burgemeester Hubert Bruls Daar zijn we trots op. Nog steeds. 11 Interview Harriët Tiemens Als we kijken naar de resultaten, blijkt dat we Nijmegen stevig als 15 Column Wilma de Koning duurzame stad op de kaart hebben gezet. In binnen- en buitenland. 19 Vrijwilliger Wil Verheijen Er waren heel veel events en bijeenkomsten. Van initiatieven in de 20 Kids aan het woord wijk tot grote internationale events. Samen hebben we iets moois 25 Column Michiel Scheffer neergezet. De groene beweging, die al in Nijmegen bestond, is groter 36 Column Pieter van Ree geworden. Zeker ook dankzij alle mensen die vrijwillig aan het jaar 37 Groene routes hebben meegewerkt. 39 Duurzaam Tangofestival Die beweging is belangrijk. Want Nijmegen wil in 2045 klimaatneutraal 44 Green Vibe zijn. We willen ons afvalsysteem nog verder verbeteren. We willen onze 46 Veel werkbezoeken stad nog groener maken. Om deze duurzame doelstellingen te halen, 59 Onderzoek naar Green Capital zullen we nog meer moeten samenwerken. Binnen Nijmegen, maar 62 Voor even wereldberoemd ook in de regio en internationaal. 65 Bewoner Helmut Brockmeyer Ook na 2018 gaan we dus door met het uitbouwen van het groene 75 Burendag met een groen tintje netwerk. We gaan door met Operatie Steenbreek. We gaan door 76 De effecten van Green Capital met nog beter afvalscheiden. En we gaan door met activiteiten in 78 Column Rob Jaspers alle wijken. De Green Capital Challenges en Kleurrijk Groen zijn met 79 Nijmegen blijft duurzame koploper wijkbewoners aan het bekijken wat er in de wijken nog meer mogelijk is. 83 Colofon Samen kunnen we ervoor zorgen dat we als oudste stad van Nederland een jong hart houden. Ons blijven vernieuwen. Dat kunnen we doen door te leren van het verleden. Te leren van de ervaringen als Green Capital. En die lessen te delen met iedereen in Nijmegen en met andere steden in Nederland en het buitenland. Dit magazine laat zien hoe Green Capital er in 2018 uitzag. Ik wil iedereen bedanken die hier actief aan mee heeft geholpen. De beelden spreken voor zich. Ik wens je veel leesplezier.

Hubert Bruls Burgemeester van Nijmegen, European Green Capital 2018

ALWAYS A GREEN CAPITAL 5 Door Michiel Hustinx, programmaleider duurzame stad en Nijmegen European Green Capital 2018.

TERUGBLIK Door Michiel Hustinx ijn eerste associaties met het fenomeen Green Capital dateren uit 2011. Toen organiseerde de stadsregio Arnhem Nijmegen een studiereis naar MUmwelt Hauptstadt Europas Hamburg. Daarbij kon het hoofd Milieu van de gemeente Nijmegen natuurlijk niet ontbreken. Ik herinner mij vooral de enorme duurzaamheidsambities van de Duitse stadsstaat, vooral op energiegebied niet te vergelijken met die van Nijmegen. Maar ‘stadjes’ als de onze werden in die tijd sowieso niet toegelaten tot de competitie, die stond alleen open voor gemeenten met meer dan 200.000 inwoners.

In het voorjaar van 2013 attendeerde stuk op het stugge format dat de Euro- finalisten behoorden. Daar waren we een collega mij opnieuw op het bestaan pese Commissie voor deze competitie niet helemaal op voorbereid. In korte tijd van deze Europese competitie. Het hanteerde. Het werd ons al snel duidelijk moest een presentatie worden voorbe- bleek dat de ondergrens voor deelname dat doorzettingsvermogen vereist was. reid, een film worden geproduceerd en inmiddels naar 100.000+ was gegaan. daarnaast moesten we onze ambities De twaalf technische criteria bleken Als ik onze eerste voorstellen voor formuleren voor het geval dat we tot ons goedgezind, vooral vanwege de al deelname nog eens teruglees, waren we European Green Capital 2016 zouden jaren bestaande brede Nijmeegse blik best voorzichtig. Het adagium ‘meedoen worden gekroond. Dat vroeg om een en uitvoeringspraktijk ten aanzien van is belangrijker dan winnen’ voerde de opvallende act met de bedoeling de duurzaamheid en milieu. Toenmalig boventoon en ook gebruikten we het harten van de juryleden te stelen. Met wethouder Jan van der Meer was net zo argument dat we wilden leren van een de gepassioneerde hulp van een groep enthousiast. Hij zag onmiddellijk kansen prestigieuze internationale benchmark. sportievelingen die een duurzaam esta- om het Nijmeegse duurzaamheidsprofiel Opvallend was wel dat we ons er toen al fettestokje op spierkracht naar Kopenha- te versterken en nog veel meer groepen heel goed van bewust waren dat parti- gen brachten en daarnaast de sublieme in de stad aan de duurzaamheidsagenda cipatie van inwoners en bedrijven een zang van Janne Schra maakten we een te verbinden. Zo gezegd, zo gedaan. essentiële voorwaarde was om ooit als onuitwisbare indruk op de jury. Maar he- Nou, niet dus... winnaar uit de bus te komen. laas, het was niet genoeg om concurrent Ljubljana voor te blijven. Diverse collega’s, met Ton Verhoeven Enkele maanden later kregen we het Het enthousiasme voor deze competitie en Han Derckx als aanjagers, beten zich bericht vanuit Brussel dat we tot de van de universiteit en een aantal bedrij-

6 ONCE A GREEN CAPITAL • Eenzame fietser Henk Horsten wacht in 2016 een warme ontvangst in Ljubljana.

TERUGBLIK Door Michiel Hustinx ven was intussen sterk gegroeid. Daags na de presentatie kwam het beperkte middelen zoveel mogelijk par- Ze riepen de gemeente op het niet bij verlossende eindoordeel: “The winner tijen in en om Nijmegen inspireren om één deelname te laten. Voor onze nieuwe of the EU Green Capital Award 2018 is... er een fantastisch duurzaam jaar van te wethouder Harriët Tiemens reden om Nijmegen…” Het oorverdovende gejuich maken en daarnaast rolmodel zijn voor er nog een keer echt voor te gaan. We van de Nijmeegse supporters, verzameld andere steden in heel Europa? werden aangespoord onze rapportage te in de Nijmeegse energiecentrale, leek actualiseren en nog verder aan te scher- wel in Ljubljana te horen. En andersom, Zo’n dikke twee jaar later kijk ik met trots pen. Van die finaleplaats durfden we nu misschien drongen de geslaakte zuch- terug op wat de stad in korte tijd voor redelijk zeker te zijn. ten van verlichting bij burgemeester, elkaar heeft gekregen. Dit magazine is er vol van. De kleinste Europese Green En ook naar Bristol bleek het mogelijk Capital tot nu toe heeft echt top gepres- voor onze estafette-sporters om de teerd, en heeft in Europa naam gemaakt officiële delegatie bij te staan. Nu bleek ‘De kleinste als stad die groen in zijn genen heeft. Essen echter te sterk. Europese Zijn we nu klaar? Absoluut niet, er liggen Onze derde en laatste deelname was Green Capital nog enorme uitdagingen voor ons. vooral gebaseerd op de intuïtie van onze Tegelijkertijd verwacht ik dat de bereid- burgemeester. Na een globale, informele tot nu toe heid van velen om aan de slag te gaan verkenning bij diverse Europese milieu- sterk gegroeid is. Dat is hoopgevend! ∞ instanties besloot hij om toch nog een heeftecht top keer een kans te wagen. Den Bosch leek verslaanbaar, maar de kansen van Umeå, gepresteerd’ • Het estafettestokje. eveneens voor de derde maal finalist, waren moeilijker in te schatten. wethouder en ondergetekende wel door Op naar de finale in Ljubljana. Nog één tot in Nijmegen, de jarenlange inspan- eenzame fietser durfde het aan om de ningen waren gelukkig niet voor niets reis van Nijmegen naar de Sloveense geweest. hoofdstad op spierkracht te overbrug- gen. Maar ook een bus vol gedreven Na de zomer aan de slag met de voor- enthousiastelingen reisde af om de jury bereiding van 2018. Ambities bepalen, ervan te overtuigen dat onze stad die partners en sponsors zoeken, ateliers titel nu echt verdiende en een voorbeeld organiseren, projectorganisatie opbou- zou kunnen zijn voor andere Europese wen, communicatielijn ontwikkelen, steden met duurzame ambities. enzovoorts. Maar vooral, kunnen we met

ALWAYS A GREEN CAPITAL 7 1 2

HIGHLIGHTS 1 De officiële delegatie van de gemeente Nijmegen pakt de winst in Ljubljana, 22 juni 2016. 2 Journalist Rob Jaspers spreekt het publiek toe tijdens het Spiegelwaalconcert, 20 juni 2018. 3 Wilgenhut bouwen in Neerbosch-Oost tijdens Groene Vrijdag, 14 december 2018. 4 Award ceremony in De Vereeniging met Navarone, 21 juni 2018. 5 Openingsfestival Wondertuin, 19 t/m 21 januari 2018. 6 Ondertekening door 22 Europese steden van Call for Action voor verbetering duurzaamheid in steden, 23 november 2018. 7 Wijkhelden ruimen het Goffertpark op tijdens Groene Vrijdag, 14 december 2018. 3 8 Vrijwilligers voor het bezoekerspaviljoen, 2018. 4

5 6

7 8 ONCE A GREEN CAPITAL 8 2

1 3

HIGHLIGHTS 1 Burgemeester Bruls ontvangt het Green Capital-vouw- boek van voorganger Essen en opent officieel het Green Capital-jaar, 20 januari 2018. 2 Opening van centrum voor natuur en cultuurhistorie De Bastei, 19 en 20 mei 2018. 3 Bertrand Piccard, initiatiefnemer van de Solar Impulse Foundation, tijdens de internationale conferentie Eco- Procura over duurzaam inkopen, 3 t/m 5 oktober 2018. 4 Tijdens zijn bezoek aan Nijmegen Green Capital test koning Willem-Alexander een circulair bankje, 4 juli 2018. 5 De Waalbrug wordt afgesloten voor de grootste duurzame picknick van Nederland, 16 september 2018. 6 Green Capital Challenges omarmt binnen het thema Afval de kunstroute ‘Walk of Waste’, februari 2018. 7 Landelijke netwerkdag Operatie Steenbreek, 4 13 juni 2018. 5

6 7 ALWAYS A GREEN CAPITAL 9 NIJMEGEN Winner 2018 • Wethouder Harriët Tiemens plant samen met kinderen bomen tijdens Boomfeestdag 2018.

WETHOUDER HARRIËT TIEMENS: ‘VERDER MET IJZERSTERK NETWERK’

Nijmegen was als wandelen fietsstad bijvoorbeeld op het gebied van groen Ik vind dat we tevreden mogen zijn. al in heel Nederland bekend. Want zeg openbaar vervoer, duurzame gezond- Als je bijvoorbeeld ziet hoeveel meer be- nu zelf, wie kent de Vierdaagsemarsen heidszorg, circulaire economie en zoekers er naar een duurzaamheidscafé niet? Of de Zevenheuvelenloop? In groen toerisme. Ook hebben we een komen, dan is er zeker iets bereikt. De 2017 waren we, samen met Arnhem, aantal internationale deals weten te ma- Challenges hebben behoorlijk wat men- VeloCity. En nu zijn we ook voor ken, zoals het convenant voor duurza- sen weten te bereiken en gaan daarmee altijd de European Green Capital. We me binnenvaart. Het is voor de stad heel door in 2019. We hebben nieuwe men- hebben in 2018 Nijmegen als groene erg belangrijk dat we hieraan werken. sen enthousiast en betrokken gemaakt. stad op de kaart gezet. En zetten dat Daar wordt de luchtkwaliteit heel veel Denk aan sport, gezondheid of de cam- door. Je blijft voor altijd de duurzame beter van. pagne Operatie Steenbreek. Daar zijn hoofdstad van Europa. allerlei nieuwe groepen bereikt, vooral Maar ook binnen Nederland hebben onder inwoners. Op de kortere termijn hebben we gezien we gewerkt aan een relatie tussen dat de betrokkenheid van inwoners Nijmegen en de rijksoverheid. Naast de Ik ben dan ook heel trots op al die inwo- bij duurzaamheid is toegenomen. Een koning hebben we ook leden van het ners, ondernemers, kennisinstellingen, algemeen doel binnen Green Capital kabinet op bezoek gehad. Daar merk je verenigingen, scholen en evenemen- was het vergroten van de kring van be- als stad niet meteen iets van, maar dat is tenorganisatoren die de handen uit trokkenen in de stad rond vijf duurzame belangrijk voor de langere termijn. de mouwen hebben gestoken of die thema’s. En dat is gelukt. nieuwe ideeën hebben aangedragen Duurzaam door om onze stad te verduurzamen. Zonder Wat meer op afstand en op de langere In 2019 en daarna gaan we door met het hun inzet en die van talloze vrijwilligers termijn kunnen we zeggen dat we Nij- werken aan de thema’s die we in 2018 was het Green Capital-jaar niet mogelijk megen als rolmodel op de kaart hebben hebben bepaald. En we gaan verder geweest. Bovendien vormen al die men- gezet. We staan in Europese lijstjes van met de netwerken, waaruit vele mooie sen een ijzersterk netwerk dat ons ook groene steden die je moet bezoeken initiatieven zijn ontstaan. We zullen de komende jaren op weg helpt naar een en we hebben heel veel professionele deze verstevigen door nog meer focus groen, gezond Nijmegen waar het voor bezoekers mogen ontvangen. Zij zien te leggen op te bereiken inhoudelijke de toekomstige generaties ook prettig Nijmegen en de regio als een koploper, doelen. leven en werken is. ∞ ∞

ALWAYS A GREEN CAPITAL 11 transitie in vijf thema’s

12 ONCE A GREEN CAPITAL e energietransitie is een van de belangrijkste bewegingen van de Dkomende jaren. Willen we de aarde leefbaar houden, dan moeten we overstappen op hernieuwbare energiebronnen. Zonne- energie, windenergie en van het gas af. ENERGIE- TRANSITIE We kunnen dat niet alleen. We moeten het samen doen. Het vraagt betrokkenheid van de gemeente, inwoners en bedrijven. En het vraagt om slimme oplossingen, zoals de kussentjes van Sit & Heat, die de onduurzame terrasverwarmingen kunnen vervangen.

In het Green Capital-jaar hebben projecten als het Windpark Nijmegen-Betuwe, Sit & Heat en de appeltaartgesprekken een extra push gekregen. De wijk Hengstdal was volop aan het experimenteren met gasloos, evenals Warmte.nu in de Wolfskuil.

Voor woningcorporaties zoals Talis, Standvast en De Gemeen- schap was energietransitie het speerpunt van het Green Capital-jaar. Zij zullen in de komende jaren de pilots die zij in 2018 begonnen zijn groot gaan uitrollen. Het warmtenet ligt er en zal verder worden uitgebreid. Over op duurzaam en van het gas af! ∞

ALWAYS A GREEN CAPITAL 13 transitie in vijf thema’s aan de klimaatverandering die je elke dag ervaart, maar waar je over het algemeen niet zo heel veel mee kunt. En ineens is er een mogelijkheid om DE EXPERT mee te praten over projecten, de projecten ook te stimuleren, druk uit te oefenen: jongens, het moet Pim de Ridder is directeur van Windpark er echt komen. Dát is wat wij te bieden hebben Nijmegen-Betuwe, een burgerinitiatief langs aan de stad.” de snelweg A15. Hij heeft een lange staat van dienst in het ontwikkelen van windparken Toekomst en werkt nu aan een eigen duurzame “Vier windmolens zijn niet de oplossing voor het energievoorziening voor de stad. hele energievraagstuk van de gemeente Nijmegen, dus we moeten doordenken. Bij de windmolens Project liggen zo’n 5 à 6 hectare die op dit moment vrij zijn “Een jaar of zes geleden zijn we gaan nadenken om daar een zonnepark op te ontwikkelen. Dat over een eigen energievoorziening door middel is onze eerste uitbreidingsstap. De vergunning is van duurzame energie. Dat heeft geleid tot inmiddels binnen. De heilige graal van duurzame Windpark Nijmegen-Betuwe. Duizend mensen, energievoorziening is opslag. En omdat we redelijk 1.030 om precies te zijn, zijn eigenaar van de wat ruimte hebben en een netaansluiting, is dat vier windmolens die energie maken voor ruim ook een stap die we hier willen gaan zetten. Dat zevenduizend huishoudens.” zijn de experimenten van de toekomst waar we hier mee willen gaan oefenen. En we willen het Draagvlak ook toegankelijk maken, laten zien aan iedereen “Het ontwikkelen van een windpark gebeurt die het wil zien: hoe dat zou kunnen.” ∞ normaal gesproken in kantoortjes van grote energiebedrijven of investeerders. Dat hebben wij niet gedaan, wij zijn naar de stad toe gegaan. www.windparknijmegenbetuwe.nl We hebben alle elementen die in zo’n project zitten met de leden van de coöperatie gedaan. Dat meedoen in een project geeft draagvlak. Maar ook een handelingsperspectief om iets te kunnen doen

» Uitgelicht • De Grootschalige Proeftuinen Aardgasvrije Wijken; hoe gaan zij concreet aan de slag? Nationaal Warmte Congres • De industrie in de warmtetransitie; hoe sla je twee vliegen in één klap en verduurzaam je je energievoorziening en benut je je restwarmte? Het Nationaal Warmte Congres ontstond in samenwerking met • Van gas naar gasloos; welke oplossingen zijn er en welke is de meest partners als de provincie Gelderland en Euroforum. Zo’n 350 ideale voor uw situatie? professionals kwamen in De Vereeniging samen om met elkaar • Hoe komt u tot een succesvolle business case? ervaringen uit te wisselen en van elkaar te leren. • Hoe kunt u uw projecten financieren? ∞

De volgende vragen stonden hierbij centraal: www.warmtecongres.nl • Het Klimaatakkoord; hoe gaat het uitgevoerd worden en wat betekent dat voor u? • Hoe gaan we om met het maatschappelijke vraagstuk? Hoe krijgen we de burger mee in de warmtetransitie? • Wat is uw rol in de warmtetransitie? Neemt u de regie? • Wet- en regelgeving als structuur voor de markt; waar moet u rekening mee houden? • Hoe brengen we de warmtetransitie van landelijk naar regionaal naar lokaal naar wijkniveau? • Een aardgasvrije gebouwde omgeving; nieuwbouw en bestaande bouw. Een immense opgave, hoe doen we dat met iedereen? • Hoe kunt u duurzame warmte ook écht duurzaam maken?

14 ONCE A GREEN CAPITAL column Wilma de Koning

Wilma de Koning is vice-voorzitter van het College van Bestuur van de Radboud Universiteit.

NALATENSCHAP GREEN » CAPITAL VOORTZETTEN

Met stad en Hogeschool van Arnhem en Nijmegen werken we samen aan de zogenoemde logistieke hub. Door trans- portbewegingen van vrachtwagens te verminderen, beperken we de CO₂-uitstoot. Dat kan doordat we goederen verzamelen op een locatie net buiten de stad en we ze vanaf daar met elektrisch vervoer transporteren naar de diverse locaties. Ik heb gemerkt dat het Green Capital-jaar een positieve invloed heeft gehad op de regionale inbedding van de universiteit. Een mooi voorbeeld daarvan is Duur- zaam Bereikbaar Heijendaal. Duurzame samenwerking gericht op veiliger woon/ Als iets duidelijk is geworden in het toekenning van een eredoctoraat aan studeer-werk verkeer, maar zeker ook European Green Capital-jaar 2018, dan is professor Stephen Pacala (klimaatweten- met een effect op bewuster en groener dat dat werken aan duurzaamheid vooral schapper) in het kader van het lustrum reizen. samenwerken is. (95 jaar) van de Radboud Universiteit. Nijmegen European Green Capital 2018 heeft er niet alleen voor gezorgd dat de Er is veel georganiseerd tijdens Nijmegen Nijmegen European Green Capital heeft verschillende partijen in de stad Nijme- European Green Capital 2018. Van een ervoor gezorgd dat duurzaamheid in gen elkaar eerder en beter vinden als het groene wandeling over Campus Heijen- onze regio nog hoger op de agenda gaat om duurzaamheid, ook de regionale, daal, tot een augmented reality green staat, ook bij Radboudumc en Radboud nationale en internationale aandacht tour op de twintigste verdieping van het Universiteit. Wij hebben gezamenlijk een heeft de stad en de Nijmeegse instel- Erasmusgebouw. Van wetenschappelijke Green Office opgericht. Een hub voor en lingen goed gedaan. Ik zie dat als een congressen (CleanMed) tot weten- door studenten, gericht op duurzaam- aanmoediging om die samenwerking schappelijk onderzoek door een van heidsvraagstukken op de campus en voort te zetten. onze hoogleraren gericht op hoe minder daarbuiten. Daarnaast heeft de univer- welgestelde delen van de bevolking be- siteit een programmadirecteur duur- Duidelijk is: duurzaamheid doe je samen! trokken werden bij Nijmegen European zaamheid benoemd en is duurzaamheid Laten we zorgen dat dat zo blijft en we de Green Capital. Deelname aan duurzaam- prominent aanwezig in het nieuwe nalatenschap van Green Capital ook de heidscafés, diverse Challenges en de strategisch plan. komende jaren samen verder brengen. ∞

ALWAYS A GREEN CAPITAL 15 transitie in vijf thema’s BLIJ MET WIND EN ZON

16 ONCE A GREEN CAPITAL ALWAYS A GREEN CAPITAL 17 Het Green Capital-jaar heeft met al zijn kleine initiatieven iets groots voortgebracht. We hebben heel veel mensen weten te bereiken. De duurzame thema’s zijn tot in de wijken op de kaart gezet. Dat is de grote winst van het afgelopen jaar. Nu moeten we doorgaan met het betrekken van alle inwoners en zeker de ondernemers in onze regio. Dat is de opdracht aan ons, maar ook aan de hele stad. De Rabobank nodigt alle ondernemers uitdrukkelijk uit om mee te doen. Samen verder bouwen aan de duurzame thema’s

Als Rabobank staan we voor het verbeteren van de leefomgeving van Eén activiteit die er voor Antoine uitsprong, was het Circulaire Economie onze klanten. Internationaal is ons motto: ‘Growing a better world Festival dat Rabobank samen met Euroforum, KPMG en de gemeente together’. Als we kijken naar het voedselprobleem in de wereld, dan Nijmegen organiseerde. “We herhalen dit in 2019. Ook starten we met hebben we uitdagingen om hongersnood tegen te gaan en voedsel- de Circulaire Kickstart voor bedrijven. We moeten alle ondernemers productie efficiënter te maken. De voedselketen neemt 25 procent van duidelijk maken wat de circulaire economie is en wat het voor hen kan de CO2-uitstoot voor haar rekening. In de voedselketen, van produ- betekenen. Dat is belangrijk omdat we zuiniger moeten omgaan met ceren tot consumeren, wordt maar liefst 40 procent van ons voedsel onze grondstoffen en afval kunnen verwaarden tot nieuwe grondstof- verspild. Bovendien is er onder- en overvoeding. Voedsel is dus al een fen. Nederland wil in 2050 100 procent circulair zijn. Dat is een stevige aantal jaren een centraal thema, en zeker voor Rabobank. “Het is een doelstelling.” Met de Circulaire Kickstart geeft Rabobank ondernemers internationaal thema, dat ook lokale aandacht vraagt. Dit hebben inzicht in de mogelijkheden van circulair ondernemen. Ook worden zij we gedaan tijdens het European Green Capital-jaar”, zegt Antoine begeleid bij de eerste stappen om circulair te gaan werken én krijgen Driessen, directeur van Rabobank Rijk van Nijmegen. “Rabobank Rijk ze hulp bij de verdere implementatie. Binnen het programma werkt de van Nijmegen en Rabobank Nederland leverden een bijdrage aan Rabobank samen met studenten van HAN. veel initiatieven tijdens European Green Capital. Dit jaar gaan we daar mee door. De uitdagingen zijn nog elke dag zichtbaar en vragen onze Antoine ziet ook een rol voor Rabobank Rijk van Nijmegen in de energie- aandacht.” transitie. “We helpen in de wijken Hengstdal en Dukenburg mee in het reduceren van fossiele grondstoffen. Door samen met corporaties, Klok Groep, gemeente en inwoners te bekijken hoe we de financiering hiervan kunnen regelen. Los van de financiering is volgens mij de allergroot- ste opgave bij deze transitie het draagvlak bij inwoners. We kunnen het technisch en financieel zeker oplossen. Zonder draagvlak wordt het echt moeilijk. Daar zullen we hard aan moeten werken.” ∞

De winst van het Green Capital-jaar

“Terugkijkend op het jaar kunnen we zeggen dat we met weinig middelen een goed resultaat hebben neergezet. We hebben in de stad ongelofelijk veel ambassadeurs gevonden, tot op wijkniveau. Evenementen als de opening, de picknick op de Waalbrug, het Circulaire Economie Fes- tival, het Spiegelwaalconcert en de komst van de koning lieten zien dat we als kleine stad, met kleinere initiatieven • Het Circulaire Economie Festival. een groot resultaat kunnen neerzetten”, zegt Antoine.

18 ONCE A GREEN CAPITAL interview

Wil Verheijen, vrijwilliger bezoekerspaviljoen: Groene VVV Vandaar dat hij zich begin vorig jaar aanmeldde toen er vrijwilligers werden gezocht voor een ‘groene VVV’. “Ik was er bijna bezeten van, vond het zo’n leuk programma. En het werd steeds leuker. Het materiaal dat we gebruikten vond ik ‘IK WAS ook zo goed.” Enthousiast pakt hij de brochures en groene routes erbij, die hij allemaal heeft bewaard. Er kwamen ook wel eens mensen binnen die Wil pessimisten noemt. “Die VERLIEFD OP vonden het maar onzin. Maar met die brochures erbij kon ik ze laten zien: groen en duurzaam zijn zo dichtbij. De stadsbus op groen gas, de watertappunten, de bomen in de winkel- DAT HUISJE’ straat voor koelte.” En de kritiek dat het een bobofeestje was? Hij heeft het internet er al op nageplozen, waar is zijn “Dat was meer iets van de krant, denk ik.” geliefde bezoekerspaviljoen gebleven? Gek was hij op het houten gebouw van Green Capital, bekent vrijwilliger Oud-premier Wil Verheijen (74). “Ik heb zelfs wel eens gezegd: als het Welke bezoeker hem het meest is bijgebleven? Het blijft even weg is, heb ik liefdesverdriet.” stil, dan antwoordt hij zachtjes: “Nou, ik heb Van Agt ontmoet. Dat heb ik bijna niemand verteld. Hij kwam onaangekondigd Wil weet het zeker: er was iets met dat gebouwtje op Kelfkens- het paviljoen binnen. Vanwege mijn leeftijd ken ik hem.” bos. “Het zoog je naar binnen. Je werd erdoor gegrepen. Ik Wil twijfelde even of hij de oud-premier aan zou spreken. “Ik denk dat veel mensen dat hebben gevoeld.” Hij was er bijna zei: volgens mij ken ik u. Daarna hebben we even met elkaar wekelijks van twaalf tot vijf te vinden. Dan ontving hij bezoe- gesproken, ook over Green Capital. Dat vond ik wel echt een kers die meer wilden weten over Green Capital. Waarom hij ontmoeting.” dat deed? “Ik hou ervan om contact met mensen te hebben.” De dag dat de deur van het paviljoen definitief op slot ging, Maar ook omdat hij graag over duurzaamheid vertelt. Als staat Wil nog helder voor ogen. “Het was echt een moment boerenzoon liggen natuur en landschap hem na aan het hart. om elkaar even in de armen te sluiten.” Zijn geliefde gebouw “Ik ben al jaren vrijwilliger bij Das&Boom dat later opging in mag dan wel verhuisd zijn naar Antwerpen, hij heeft er in- Vereniging Nederlands Cultuurlandschap. Daarnaast probe- middels vrede mee. “Green Capital en het paviljoen hebben ren mijn vrouw en ik zo groen mogelijk te leven.” een grote, groene plek in mijn hart.” ∞

ALWAYS A GREEN CAPITAL 19 Burgemeester Hubert Bruls opent samen met kinderen de Wondertuin.

KIDSAAN HET WOORD Kids en het klimaat. De laatste tijd zijn beide vaak samen in het nieuws. Kinderen zijn hartstikke geïnteresseerd in de wereld om hen heen, vandaar dat Nijmegen ze van begin af aan betrok bij het Green Capital-jaar. Bijvoorbeeld tijdens het openingsfestival Wondertuin met de Grote Groene Kidsklup. Maar ook tijdens de rest van het jaar deden jonge Nijmegenaren actief mee om de stad te vergroenen.

20 ONCE A GREEN CAPITAL WIJKREPORTERS GAAN GROEN Misschien ben je ze wel eens tegengekomen: de Nijmeegse Wijkrepor- WIJKHELDEN IN ACTIE ters. Kinderen uit verschillende Nijmeegse wijken die verhalen in hun Wie zijn die kinderen in die felgekleurde hesjes toch? Dat zijn Wijkhel- buurt verfilmen in korte, leuke reportages. Speciaal voor Green Capital den in actie, ze ruimen het zwerfafval in hun buurt op. Met een grijper maakten de Wijkreporters vorig jaar zes korte films over groene en een emmer of een zak halen ze het afval van straat, de troep van onderwerpen. Ze zochten bijvoorbeeld uit hoe je van gft-afval biogas de stoep en de rotzooi uit de speeltuin bij hen om de hoek. Dat levert maakt, namen een kijkje bij het windmolenpark aan de snelweg A15 niet alleen een schonere en dus prettige leefomgeving op, de kin- en interviewden scholieren die meededen aan een debattoernooi deren leren er ook iets van. Bijvoorbeeld hoe ze zelf positief kunnen over duurzaamheid. Ook leerden ze hoe je zelf tandpasta kunt maken, bijdragen aan een fijne buurt. En wat het extra aantrekkelijk maakt: deden ze de ‘Hoe groen ben jij?’-quiz met burgemeester Bruls en ze verdienen er een leuk zakcentje mee, waarmee ze bijvoorbeeld interviewden ze een stadsimker. De filmpjes zijn online te zien op de kunnen sparen voor een uitje met de andere kinderen uit hun team. Facebookpagina van de Wijkreporters. De spullen, zoals een veiligheidshesje, een knijper en speciale zwerf- afvalzakken, ontvangen ze van de Dar. Wijkhelden ontstond eind jaren negentig in de Nijmeegse wijk Dukenburg, vorig jaar waren er maar liefst tweeduizend actieve Wijkhelden in negen gemeenten.

KLIMAATTOP VOOR KINDEREN De burgemeester en wethouders van Nijmegen en de Nijmeegse gemeenteraad nemen allerlei besluiten over de stad. Er zijn ook onderwerpen waar kinderen tijdens het Green Capital-jaar over hebben meegedacht. Bijvoorbeeld hoe het vervoer er in Nijmegen in IN HET NIEUWS de toekomst uitziet. Ook was er een Kinderklimaattop, waar kinderen In het Green Capital-jaar kwamen kinderen voortdurend in het nieuws van allerlei basisscholen meepraatten over manieren om klimaat- met duurzame onderwerpen. Zo kreeg Mahlik van der Werf (op de verandering tegen te gaan. Kinderen van basisscholen in Nijmegen foto vooraan, tweede van links) een Nijmeegs kinderlintje omdat hij dachten ook mee. Een deel van hen was op 16 maart aanwezig bij de heel vaak met de antieke afvalknijper van zijn overgrootvader en een Kinderklimaattop in Arnhem. Plastic Heroes-zak op pad gaat om zwerfafval op te ruimen. Verder wonnen kinderen van basisschool De Sterredans het debattoernooi ‘Nijmegen Debatteert!’. Scholieren van zes Nijmeegse basisscho- Kidspagina len gingen met elkaar in debat over het onderwerp ‘Een duurzaam Meer info over de berichten op deze pagina’s is te vinden op de kidspagina van Green Capital. Daar staat ook wat Europa en jij!’. Ze debatteerden bijvoorbeeld over ‘De Europese Unie kinderen zelf kunnen doen voor een duurzame wereld. heeft een kinderparlement nodig’ en ‘Ouders mogen hun kind alleen En ze vinden er info voor hun spreekbeurt en tips over lopend of met de fiets naar school brengen’ en ‘Als je geeft om het boeken, spelletjes en musea. milieu douche je niet meer dan 3 minuten per dag’. De Sterredans www.greencapital2018.nl/green-capital-kids won het debattoernooi vorig jaar ook al.

ALWAYS A GREEN CAPITAL 21 transitie in vijf thema’s

2222 ONCEONCE A AGREEN GREEN CAPITAL CAPITAL even, wonen, werken, recreëren, feesten, beleven. Een vitale stad ademt, groeit, is Lgroen en biedt ruimte. Een stad om met plezier in te verblijven of om naartoe te komen. Een stad met een jonge green vibe. Waar je alleen of met vrienden, familie en gezin veilig en gezond samen kunt leven. We mogen nu met recht zeggen dat Nijmegen een prachtige groene bestemming is, want vorig jaar wonnen we ook de Green Destinations Gold Award 2018! DE VITALE STAD Groen, gezond en in beweging. Het is de naam van een netwerk, maar het is ook de beweging die in Nijmegen gaande is. Hoe mooi is het om wandelend, fietsend, hardlopend of zwemmend te genieten van de prachtige omgeving van Nijmegen en de regio?

Gezondheid zien we steeds meer terug in het straatbeeld in Nijmegen centrum. Biologisch, vegetarisch of vegan: het staat bij steeds meer restaurants in Nijmegen op de kaart. We willen weten wat we eten. Dat zien we terug in alle Nijmeegse initiatieven rondom voedsel. Zo zorgt Kleurrijk Groen met haar leden voor een moestuin, van Tuin Tot Bord verzorgt twee keer per week een buurtmaaltijd die ze zelf oogsten in hun eigen moestuin en al wandelend kunnen we over een paar jaar snoepen van de voedselbossen die het afgelopen jaar zijn aangelegd ten noorden van Nijmegen, in Neerbosch-Oost en in Park West.

Een groene stad is een aangename en gezonde stad. De stad vergroenen is niet alleen een opdracht aan onszelf. Wij vragen ook onze inwoners om stenen uit hun tuin te verwijderen. En zeg nu zelf: we genieten toch allemaal van die prachtige inheemse bloemen op de Goffertweide of op het dak van De Bastei? ∞

ALWAYS A GREEN CAPITAL 23 Als je al jarenlang de Vierdaagsefeesten organiseert, dan kun je wel een feestje bouwen. Toen de mogelijkheid kwam ACBN: vanuit de gemeente om mee te pitchen naar ondersteuning op de achtergrond voor een aantal evenementen in het Green Capital-jaar, hoefde het project- DOL OP bureau van ACBN dan ook niet lang na te denken. In 2018 was de organisatie betrokken bij alle grote evenementen van Green Capital. Met als hoogte- FEESTJES punten de opening van het jaar in de Stevenskerk, het Spiegelwaalconcert, de picknick op de Waalbrug en Groene BOUWEN Vrijdag.

De opening in de Stevenskerk was prach- voor verkeer. Vanaf één uur ‘s middags tig. De kerk straalde, alle programmering konden 1.000 mensen genieten van een sloot goed op elkaar aan: van film tot vegetarische lunch met streekproducten. optreden, en van verlichting tot sprekers. Dat betekende dat er 250 liter fruitsap en De Europese Commissie was zelfs onder 2.500 broodjes geserveerd werden. de indruk, en daar hebben ze toch al heel wat gezien. We hadden alles dan ook van In de middag was dezelfde Waalbrug seconde tot seconde in het draaiboek het decor voor allerlei artiesten en uitgedacht, en dat betaalde zich terug. activiteiten, waaronder het NK Slow- biken, fietsspelletjes, demonstraties van Het Spiegelwaalconcert op 20 juni was skatecentrum Waalhalla, optredens van binnen twintig minuten uitverkocht. theatergezelschap Abacus en muziek Het was een stralende dag waar bijna van de fietsende Radio Barkas. 3.000 mensen konden genieten van De organisatie van zo’n event gaat niet optredens van zanger/pianist Ruben eventjes zomaar. Alles liep op rolletjes Hein en toptrompettist Eric Vloeimans, dankzij het team, de creativiteit en het begeleid door het Symfonieorkest Nijme- netwerk van ACBN én de perfecte samen- gen dat ook werken speelde van Dvorak, werking met professionals uit de stad. Stenhammar, Piazzola en Saint Saens. Zoals bijvoorbeeld de creatieve medewer- Angela Verkuijlen, voormalig nachtbur- kers van de Schoenfabriek die tot diep in gemeester, presenteerde de avond. Door de nacht met de voorbereidingen bezig samenwerking met professionele en vaar- waren. dige partijen uit de regio, zoals de strakke productie van Showline en de bevlogen Tijdens Groene Vrijdag waren heel veel regie van Yosser Dekker, stond er dan ook vrijwilligers op allerlei plekken in de stad iets bijzonders. bezig om de de stad nog wat groener en schoner te maken. Iedereen die overdag Tijdens de Mobiliteitsweek waren de hielp, kon in de avond genieten van een weergoden Nijmegen alweer goed ge- optreden in het centrum, waaronder een stemd. De Waalbrug, waar normaal 50.000 concert van Navarone in de Sint-Stevens- Teddy Vrijmoet wisselde in 2018 haar baan auto’s per dag overheen razen, was op kerk of de première van de film Green als directeur van Vierdaagsefeesten/ACBN zondag 16 september 24 uur afgesloten Tales of the City. Ook hierbij geldt weer in voor die van directeur van de Lindenberg. dat wij de samenwerking zochten met Maar ze bleef tot en met december betrokken alle kwalitatieve partijen in de stad. Op het bij de activiteiten voor Green Capital. eind van het jaar konden we een beetje Leo Weterings zet als nieuwe directeur sinds moe, maar vooral heel trots terugkijken op januari 2019 de organisatie ACBN op de kaart. een stel machtig mooie evenementen. ∞

24 ONCE A GREEN CAPITAL column Michiel Scheffer

Michiel Scheffer toenmalig gedeputeerde voor economie, innovatie en Europa voor de Provincie Gelderland.

GELDERLAND »BOUWT VOORT OP GREEN CAPITAL

Door Green Capital leerde Nijmegen in ties een plan aan de Gelderse politiek 2018 naar zichzelf kijken door de ogen aan om een versnelling en schaalvergro- van Europa. Zo verwonderde een tijd- ting in de circulaire economie moge- schrift zich erover dat je bij ‘t Meertje zo lijk te maken. Na Green Capital voor van de stad over de loopbrug in de Ooij- Nijmegen in 2018, kreeg Gelderland voor polder staat. En stonden beleidsmakers het jaar 2019, van de Europese Unie de uit meridionale landen met tranen in onderscheiding voor meest Onderne- de ogen te kijken naar onze fietspaden. mende Regio in Europa (de EER Award). Maar we voelden ons aangemoedigd om Gelderland heeft deze onderscheiding meer te doen aan circulaire economie. gekregen omdat het haar economisch We leerden onze stad anders te gebrui- beleid dienstig maakt aan de Sustainable ken, met het Spiegelwaalconcert en de Development Goals van de VN. picknick op de Waalbrug. Circulaire economie is een opdracht die Green Capital was ook de kans om de alle consumenten, producenten (land- beweging door Gelderland te verbreden. bouw en industrie) aan kan spreken. Het estafettestokje dat eerst naar Kopen- Steeds meer wordt duidelijk dat Gelder- hagen, toen naar Bristol en uiteindelijk land (en dus ook Nijmegen) een rol kan met succes naar Ljubljana is gebracht, spelen in de opdracht de wereld duur- ging een jaar lang van initiatief naar ini- zaam te voeden. Het initiatief OnePlanet tiatief binnen de provincie. Het kwam bij for health and food, waartoe de Provin- Saveplastics in Arnhem, de Fruitmotor ciale Staten hebben besloten in febru- in Culemborg, de waterschappen, Kaak ari 2019, bouwt zo ook voort op Green en Kramp in de Oude IJsselstreek, een Capital. In OnePlanet gaan de WUR, circulair fietspad in Zevenaar, Lagemaat Radboud Universiteit en Radboudumc Sloopwerken in Heerde, en nog veel samenwerken om nieuwe technologie meer. te ontwikkelen voor deze uitdaging. Met Dit Green Capital-jaar was een aanmoe- Green Capital heeft Nijmegen ook voor diging om verder werk te maken van Gelderland nieuwe deuren geopend en circulaire economie. KIEMT, VNO-NCW verbindingen mogelijk gemaakt. ∞ bood namens veel regio’s en organisa-

ALWAYS A GREEN CAPITAL 25 transitie in vijf thema’s

DE EXPERT in het kader van Operatie Steenbreek op het schoolplein een aantal biologische fruitbomen en Arjan Vernhout studeerde bedrijfskunde. een mooie grote Winterlinde geplant als vervanger Hij is auteur van verschillende boeken en voor tegels.” medeoprichter van Stichting NL Bloeit! Samen met NL Bloeit! en vele scholen en vrijwilligers Meedenken en meedoen plantte hij in 2018 ruim 8.550 bomen en “Het is heel erg belangrijk dat de inwoners van struiken in Nijmegen. Nijmegen meedenken en meedoen aan die vergroening, aan die groene stad. Zodat we Samenwerken samen investeren in een vitale en aantrekkelijke “Ik werk hier in Nijmegen aan een vitale stad. leefomgeving. Daar wil de gemeente graag aan Samen gezond én groen. Het is erg belangrijk dat meewerken door te helpen bij de uitvoering van wij hier in onze wijken in Nijmegen samenwerken meer inheemse bloemen of meer bomen en het om nog meer bomen, struiken en planten te planten van struiken in wijken en openbaar groen. krijgen, zodat we een vergroenende stad met Het Goffertpark is hier ook een mooi voorbeeld meer gezondheid voor flora, fauna en mensen van.” ∞ krijgen.”

Insectenhotel www.nlbloeit.nl “Zo hebben we een kruidenrijke wadi aangelegd met heel veel bloemen voor de insecten. Dat hebben we samen met een groep kinderen van een basisschool gedaan. Zij bouwden ook een insectenhotel waar druk gebruik van wordt gemaakt. En tijdens Boomfeestdag hebben we

» Uitgelicht EURAF

De European Agroforestry Federation (EURAF) hield van 28 tot en met 31 mei 2018 haar vierde tweejaarlijkse congres. Agroforestry staat voor het weloverwogen integreren van bomen en struiken, gewassen en/of veeproductiesystemen. Agroforestry leidt tot duurzaam grondgebruik.

De centrale vraag op deze EURAF-conferentie was hoe de transitie naar een agrarische sector te realiseren, die gebruikmaakt van de agrarische en milieuvoordelen die agroforestry biedt. Nijmegen was aantrekkelijk vanwege de titel European Green Capital en omdat in Noord-Europa agroforestry tot dusver minder tot ontwikkeling is gekomen dan in Zuid-Europa. Bovendien ligt Nijmegen niet ver van Brussel. Stichting Van Akker naar Bos organiseerde in samenwerking met onder meer Louis Bolkstichting en Stichting Duinboeren en de gemeente Nijmegen het congres, in nauwe samenspraak met diverse commissies en het bestuur van EURAF. ∞ www.agroforestry.eu

26 ONCE A GREEN CAPITAL Bericht uit Brussel

- Twee derde van alle Europeanen woont in steden — dat zijn zo’n 500 miljoen mensen. Hun gezond heid en welzijn hangen af van hoe goed de stadsbesturen uitdagingen op milieugebied aanpakken. Door middel van de prestigieuze Prijs voor de Groene Hoofdstad van Europa erkent de Europese Commissie de opmerkelijke inspanningen van steden die zich serieus inzetten om betere, groenere plekken te worden. De prijs brengt de prestaties van deze duurzame steden onder de aandacht, vormt hierdoor een bron van inspiratie en toont aan dat uitdagingen op het gebied van het stedelijk milieu kunnen worden aangepakt op manieren die zowel de burgers als het milieu ten goede komen.

Nijmegen, de eerste Nederlandse stad die de Prijs voor de Groene Hoofdstad van Europa heeft gewonnen, heeft deze titel verdiend door jarenlang samen met alle belanghebbenden in de stad en omstreken hard te werken aan een betere en gezondere leefomgeving. Verder stond in het jaar van Nijmegen Groene Hoofdstad van Europa ‘samenwerken om resultaten te boeken’ centraal. In dat - kader zijn er burgerprojecten, conferenties en een zeer ambitieus evenementenprogramma georga niseerd.

Nijmegen maakt deel uit van het Netwerk van Groene Hoofdsteden van Europa — een sterk netwerk van alle winnaars en finalisten van de prijs. De leden van het netwerk hebben zich ertoe verbonden duurzaamheid in hun lokale politieke beleid centraal te stellen, wat hen sterke voorstanders maakt van een doeltreffende en duurzame stedelijke ontwikkeling in Europa. Hiertoe wisselen de leden van het netwerk niet alleen onderling hun best practices, uitdagingen en mogelijke oplossingen uit, maar moedigen zij door middel van begeleiding en ondersteuning ook andere Europese steden aan dit voorbeeld te volgen. Ik ben zeer onder de indruk van de aanpake Conferentievan Nijmegen van om de vorig Partijen jaar met het hele Netwerk van Groene Hoofdsteden van Europa naar de 24 (CoP 24) te gaan om gezamenlijk de wereld te laten zien wat het betekent een pionier op het gebied van duurzaamheid te zijn en waarom dit noodzakelijk is. Dit is precies waar het bij de Prijs voor de Groene Hoofdstad van Europa om gaat: anderen inspireren om de overgang naar duurzaamheid te stimuleren.

Samen kunnen we onze stedelijke leefomgeving vergroenen en steden aangenamer maken om er te - wonen, werken, spelen en oud te worden. Nijmegen en haar burgers mogen trots zijn op hun presta ties. Zij hebben de wereld laten zien wat het inhoudt om een Groene Hoofdstad van Europa te zijn! Ik hoop dat potentiële deelnemers in de voetsporen van Nijmegen willen treden en zo laten zien dat er veel manieren zijn om een moderne groene stad te worden.

Karmenu Vella EU-commissaris voor Milieu, Maritieme Zaken en Visserij

ALWAYS A GREEN CAPITAL 27 transitie in vijf thema’s SAMEN GEZOND EN GROEN

28 ONCE A GREEN CAPITAL Minister Bruno Bruins van VWS gaf een toespraak tijdens CleanMed 2018, waar honderden bezoekers kwamen. Hij ondertekende in het Radboudumc ook de Green Deal Duurzame Zorg 2018. GEZOND EN GROEN

ALWAYS A GREEN CAPITAL 29 transitie in vijf thema’s

• Bij Het Goed kun je prima terecht voor tweedehands kleding.

30 ONCE A GREEN CAPITAL e leven met steeds meer mensen op de aarde. En al die mensen Wgebruiken heel veel spullen. Het betekent dat we een steeds groter beroep doen op grondstoffen. Hiermee putten we de aarde steeds verder uit. Zoveel, dat we met de levenstandaard zoals we die in Nederland hebben, eigenlijk 3,2 aardes nodig hebben. CIRCULAIRE ECONOMIE Om dit tegen te gaan, moeten we proberen grondstoffen zoveel mogelijk te hergebruiken. Dat kan in een circulaire economie. Dan worden producten namelijk zo ontworpen en geproduceerd, dat we grondstoffen en onderdelen steeds weer opnieuw kunnen gebruiken.

In het Green Capital-jaar zijn in Nijmegen veel activiteiten en initiatieven rondom de circulaire economie ontstaan. In januari kreeg burgemeester Bruls een ambtsketen gemaakt van goud en zilver uit oude smartphones en werd de Modelwoning Circulaire Economie geopend. In mei vond op het Honig-terrein het Circu- laire Economie Festival plaats. Nijmegen ontving eind 2018, samen met de regio, de BT-Award voor de meest circulaire regio van Nederland. Wij kunnen een circulaire economie stimuleren door bij het inkopen van producten en diensten aan producenten te vragen of zij hun artikelen zo circulair mogelijk produceren. Ook is het belangrijk dat ze vastleggen welke grondstoffen gebruikt zijn en waar deze gekocht zijn. Door samen te werken met andere leveranciers in de keten, kunnen zo hele nieuwe verdienmodellen ontstaan.

De circulaire economie levert verrassende voorbeelden op. Het afgelopen jaar plaatste Nijmegen circulaire hekwerken in de uiterwaarden. Deze zijn gemaakt van gebruikte kleding en gerecycled plastic. Ook zijn er door de hele stad bushokjes geplaatst. Sommige hebben een groen dak, ze zijn voorzien van ledverlichting en ze zijn allemaal gemaakt van herbruikbare materialen. In de Goffert, in Brakkenstein en in andere parken zijn blauwe eco lounges geplaatst, deze zijn gemaakt van het kunststof van smartphones en computers. ∞

ALWAYS A GREEN CAPITAL 31 transitie in vijf thema’s

DE EXPERT Tweede leven “De afgedragen kleding wilden we ook een tweede Harriette Laurijsen is coördinator leven geven. Dat past ook in het idee van circulaire duurzaamheidsbeleid in het Radboudumc. economie. We hebben ervoor gekozen om van Sinds 2017 heeft het ziekenhuis nieuwe de afgedragen kleding een tas te maken. We dienstkleding. Die is niet alleen comfortabel, hebben er ook stoelen van gemaakt die hier in het maar ook duurzaam en een visitekaartje van Radboudumc gebruikt worden. En er wordt ook het Radboudumc. isolatiemateriaal van gemaakt. Dat kunnen we in onze nieuwbouw gebruiken en dan heeft het zeker nog een levensduur van minstens dertig jaar.” Eucalyptusboom “Wij zetten ons actief in op het gebied van Vernieuwend duurzaamheid. Voor de aanschaf van onze “We hebben met de aanbesteding voor duurzame dienstkleding hebben we een nieuw inkooptraject kleding de markt in beweging gezet. Toen wij de gevolgd. Dat hebben geprobeerd zo duurzaam uitvraag op de markt zetten, was het eigenlijk mogelijk te doen. In plaats van katoen hebben we helemaal nog geen gemeengoed dat leveranciers Tencel-stof gebruikt. Tencel wordt gemaakt van de een aanbod deden voor duurzame kleding. eucalyptus-boom. Vergeleken met de productie Het was eigenlijk heel erg vernieuwend. En nu, van de oude, katoenen kleding, is er bij de ruim twee jaar later, merk ik dat het veel meer productie van de nieuwe dienstkleding 97 procent gemeengoed is geworden. Andere zorginstellingen minder water verbruikt. Dat komt ongeveer neer vragen nu ook om duurzame kleding. En vrijwel op honderd miljoen liter water minder. Daarnaast alle leveranciers hebben nu een duurzaam is bij de productie van de nieuwe kleding ook veel aanbod.” ∞ minder energie verbruikt. Dat scheelt 47 procent ten opzichte van de oude dienstkleding.” www.radboudumc.nl

» Uitgelicht

EcoProcura EcoProcura werd op 3, 4 en 5 oktober 2018 georganiseerd in samenwerking met ICLEI, een wereldwijd netwerk van meer dan 1750 lokale en EcoProcura was een driedaags internationaal congres over regionale overheden die zich inzetten voor duurzame stadsontwikkeling. duurzaam inkopen. De ruim vierhonderd bezoekers – onder wie inkopers, beleidsmakers, bedrijven, onderzoekers en Tijdens de eerste dag vond in de ochtend ook het congres Maatschap- internationale organisaties – deelden ervaringen op het pelijk Verantwoord Inkopen plaats, mede georganiseerd door het gebied van slimme inkoop, effectieve werkwijzen, processen, ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. In De Vereeniging werd drie onderzoek en projecten. Steden en andere publieke dagen lang vegetarisch gegeten. ∞ organisaties deelden hun verhalen en acties op het terrein van duurzame inkoop. www.ecoprocura.eu

32 ONCE A GREEN CAPITAL De duurzame hoofdstad van Europa in het werkgebied van Alliander, het netwerkbedrijf dat duurzaamheid hoog in het vaandel heeft staan. Een mooie match! Want Nijmegen barst van de prachtige initiatieven op het gebied van duurzaamheid. Green Capital en Alliander: een mooie match!

Als netwerkbedrijf legt Alliander elektriciteitskabels en gasleidingen Windpark en proeftuin aan en beheert het energienetwerk. Onder meer in de provincie Gel- Andere in het oog springende initiatieven zijn het Windpark Nijmegen- derland. Duurzaamheid komt terug in alle haarvaten van het bedrijf. Betuwe en de proeftuin Dukenburg. Burgers namen zelf het initiatief Alliander speelt een belangrijke faciliterende rol in de transitie naar voor vier windmolens die stroom leveren aan zo’n zevenduizend een duurzame energievoorziening. Als bedrijf streeft het netwerkbe- huishoudens. En Dukenburg is een van de proeftuinen van wijken die drijf naar een duurzame bedrijfsvoering. Met die ambitie gaat het de overstappen van aardgas naar duurzame energie. Opgedane kennis goede kant op: circulaire kantoren, retour gekomen materialen een wordt gedeeld met andere wijken in Nederland. tweede leven schenken en het verminderen van CO₂-uitstoot. Samenwerking Nijmegen-Noord “We kijken terug op een mooi jaar”, zegt Mascha van Vuuren, directeur Nijmegen maakt haar naam als duurzame hoofdstad van Europa Klant & Markt bij Alliander. “Met alle partners bereiden we ons voor waar. Kijk alleen al naar de initiatieven waaraan Alliander werkt. De op een toekomst waarin iedereen duurzame energie kan gebruiken flexibiliteitsmarkt die de netbeheerder in Nijmegen-Noord organi- en delen. Samenwerking is daarbij essentieel. We zijn daarom trots seert is er een van. In deze wijk worden in korte tijd veel woningen dat we een jaar lang de partner van European Green Capital mochten en een industrieterrein gebouwd en verrijzen wind- en zonneparken. zijn.” ∞ Om overbelasting op het elektriciteitsnet – en daarmee aanleg van kostbare kabels – te voorkomen, wordt vraag en aanbod van energie op elkaar afgestemd.

Symboliek Veel van de activiteiten in het kader van European Green Capital maakte Alliander van dichtbij mee. Bijvoorbeeld de vijf groene routes die voorbij hun circulaire kantoren in Arnhem en Duiven kwamen. En het uitreiken van de alternatieve ambtsketen aan burgemeester Bruls. Een keten bestaand uit gerecycled (edel)metaal waarin het koper van gasleidingen is verwerkt. Hoe symbolisch, want Nijmegen maakt de overstap van aardgas naar duurzaam verwarmen en koken.

ALWAYS A GREEN CAPITAL 33 transitie in vijf thema’s ALLES IS VAN WAARDE

Cathy van Beek (l), strategisch adviseur duurzaamheid voor het Radboudumc en Kwartiermaker duurzame zorg VWS.

Jan Jonker, hoogleraar Duurzaam Ondernemen aan Radboud Universiteit Nijmegen.

34 ONCE A GREEN CAPITAL Jan Luijten, projectleider Circulaire Economie gemeente Nijmegen. ALWAYS A GREEN CAPITAL 35 column Pieter van Ree

Pieter van Ree is voormalig projectdirecteur van Nijmegen European Green Capital 2018 en werkzaam als procesverlichter bij Royal HaskoningDHV.

OVER VOLKSTUINTJES » EN TOPTEAMS

Nijmegen houdt niet van stenen, maar bewonersgroepen die samen met de HaskoningDHV en USG MarCom, inleen van groen. In 2018 zijn 190.000 stenen HAN en de universiteit projecten van maatschappelijke partners, inkoop uit de stad gehaald en vervangen door bedachten, het ROC dat dag in dag uit van creativiteit en organisatiekracht meer dan 10.000 bomen en struiken. filmpjes maakte, de horeca die vegan op van de Vierdaagsefeesten (ACBN) en Bewoners, bedrijven, scholen, kerken de kaart zette, banken en bedrijven die heel veel gemotiveerde vrijwilligers en ook de gemeente zelf deden mee een Circulair Economie Festival en het deed de rest. Er ontstond een team met aan Operatie Steenbreek, een concreet Spiegelwaalconcert mogelijk maak- flow waarin iedereen een beetje boven resultaat van Green Capital waar we trots ten: dat levende netwerk droeg Green zichzelf uitsteeg, van secretaresse tot op mogen zijn. We zijn ook trots op de directeur, van runner tot adviseur, van ‘lokale natuurparels’: stukjes groen waar eventmanager tot wethouder. Met een bewoners samen de schouders onder burgemeester als beschermheer die elke hebben gezet, zoals in Hees. En we zijn ‘In Nijmegen week groener leek te worden. In vakter- dol op moestuinen. Met name inwo- men heet zoiets een high performance ners met een migrantenachtergrond is duurzaam- team, een topteam. Blind vertrouwen bleken kampioenen in duurzaam telen: een op elkaar, controle loslaten en toch in Kleurrijk Groen. Volkstuintjes – gewel- heid control zijn. Werk voelt niet meer als dig – maar in managementtermen staat manier van werk en elke dag lijkt een feestje. Het is de term voor verkokerde organisaties, bijzonder om dat mee mogen te maken. waar de mensen vriendelijk zijn, elkaar leven’ een kruiwagen of een hark lenen, maar Ik heb genoten van de voorpret in 2017 samen zelden bergen verzetten. Capital en maakte indruk in Europa. en alle mooie evenementen in 2018. Er zijn vast steden te vinden met meer Met elkaar hebben we als Nijmegen Toen ik begin 2017 gevraagd werd om groen, meer fietspaden of meer zon- iets bijzonders neergezet in Europa. een organisatie voor Green Capital 2018 nedaken. Maar in de manier waarop En ik ben ervan overtuigd dat het Green op te bouwen, was ik een beetje bang overheid en samenleving het beste in Capital-jaar ook heeft bijgedragen voor het fenomeen van volkstuintjes. elkaar naar boven halen op het vlak aan bewustwording onder een grote Krijgen we alle partijen in de doe-modus van duurzaamheid is Nimma uniek. groep Nijmegenaren. Verduurzaming en is de som meer dan de delen? Vanaf kan, moet en is nog leuk ook. ∞ de eerste brede meeting in het Honig- Dat brengt mij bij de rol van de gemeen- complex was duidelijk: in Nijmegen is te. In de schaduw van democratie kreeg duurzaamheid een manier van leven, ons projectteam (letterlijk) de ruimte is er enorme bereidheid om samen te en de middelen om een jaar lang een werken en van duurzaamheid iets moois evenement met impact neer te zetten. te maken. De manier waarop de milieu- De slimme mix van ondernemende beweging optrok met de culturele sector, ambtenaren, professionals van Royal

36 ONCE A GREEN CAPITAL Graaf Alardsingel Laauwikstraat Vossenpelssestraat 3

6 Prins Mauritssingel

Turennesingel

Oosterhoutsedijk

Zaligebrug

Bemmelsedijk 4

De Oversteek Ossenwaardpad SPIEGELWAAL Lentse warande

ENERGIECENTRALE 5

GELDERLAND Lentloper De

Veur-Lent

7 Waalbrug

Gen. James Gavinsingel Snelbinder

WAAL

ST. STEVENSKERK

Veemarkt 2 10 P 8 Eiermarkt HET MEERTJE Lange Hezelstraat 9 1 STADHUIS P 11 Kelfkensbos MUSEUM 12 HET VALKHOF Marialaan Plein 1944 Keizer Traianusplein P Mariënburg GROENEKeizer Karelplein ROUTESOranjesingel LANGS

Pr. Bernhardlaan Energieweg DUURZAME HOTSPOTS Nieuw e Ubber gse w aar vind je in Nijmegen bedrijven en organisaties eg die vooroplopen op het gebied van duurzaamheid? W De speciale fietsen wandelroutes die Nijmegen in het Green Capital-jaar ontwikkelde, maken het je makkelijk. Deze groene routes vertellen je precies waar je moet zijn. Op je mobiel kun je zelfs je eigen route samenstellen. Wie liever met een papieren kaart de stad en regio verkent, kan terecht bij museum De Bastei en VVV Nijmegen.

Drie van de zes routes zijn speciaal voor hotspots zien, waaronder het Windpark wandelaars. Er is een wandelroute van 5 Nijmegen-Betuwe en ARN afvalver- kilometer, Groene Wandelroute genaamd. werking met een van de allerschoonste In deze groene stadsroute word je langs verbrandingsovens ter wereld. elf duurzame plekken geleid, zoals de Walk of Waste, de 24 kunstafvalbakken Projecten op het gebied van duurzaam- WINNAAR langs de Waalkade. Een andere groene heid houden niet op bij de gemeente- wandelroute is Een dijk van een wan- grens. Daarom is er ook een Regionale GROLLENACTIE deling van 7,5 kilometer. Deze route telt route met innovatieve duurzame oplos- twaalf duurzame hotspots, waaronder de singen in en rondom Arnhem, Wijchen In het Green Capital-jaar kreeg Nijmegen strowijk Iewan in Lent. Ook is er een spe- en Wageningen. Benieuwd naar groene bezoek van drie Grollenbroers. Ze verkenden ciale route over de campus van Radbou- projecten in de regio buiten Nijmegen? de groene routes en waren tijdens hun bezoek dumc en Radboud Universiteit: de Cam- Pak dan je elektrische auto, het ov, je bij allerlei duurzame hotspots te vinden. Elke pusroute van 5 kilometer met duurzame (race)fiets of je e-bike. Je ziet dan onder keer stonden ze op een andere plek, maar de gebouwen en ruimte voor groen. meer een groot drijvend zonnepark in locaties bleven geheim. Wie er dankzij hints Bemmel en de circulaire nieuwbouw van achter kwam waar de Grollen stonden én een Wie liever de fiets pakt, kan kiezen uit de netwerkbedrijf Alliander in Arnhem. ∞ selfie met ze maakte, kon een reis naar Oslo Groene Fietsroute van 20 kilometer of de winnen. Die stad is in 2019 de European Green Groene Fietsroute XL van 40 kilometer. routes.greencapital2018.nl Capital. Tijdens Groene Vrijdag, de afsluiting De kortere route voert langs acht duur- van het Green Capital-jaar in Nijmegen, werd zame plekken, zoals het Rivierpark en de winnaar bekendgemaakt. De gelukkige het Dutch Bicycle Centre in het Honig- was Jan Gerritsen (links op de foto). Hij mag complex. De XL-versie laat je elf groene tijdens een 7-daagse treinreis kennismaken met de European Green Capital 2019. ALWAYS A GREEN CAPITAL 37 Vele bedrijven, organisaties, burgers en de gemeente maken Nijmegen stap voor stap groener. Dankzij deze gezamenlijke inspanning is onze mooie stad in 2018 tot European Green Capital gekroond. Dat vervult ARN BV met trots. Deze energie- en grondstoffenproducent uit afval heeft een bijdrage geleverd met projecten die Nijmegen blijvend duurzamer maken. Een beknopt overzicht. De groene waarde van ARN

ARN accepteert jaarlijks 600.000 ton afval van inwoners en bedrijven, In samenwerking met Elsinga Beleidsplanning en Innovatie ontwikkelt onder meer uit de MARN-gemeenten (tien gemeenten in de regio ARN op dit moment een installatie voor de recycling van gebruikte Nijmegen). Een belangrijk deel van dit afval verbranden we, gebruik- luiers. Hier worden vier producten van gemaakt: biogas, biobrand- makend van een zeer geavanceerde rookgasreiniging. Dankzij deze stof, meststof en plastics. Dit levert een flinke vermindering op van installatie is de lucht uit de ARN-schoorstenen bepaald schoon te CO2-uitstoot: per ton luiers ongeveer een equivalent van 480 kilo. noemen. De verbranding van restafval levert jaarlijks flink wat op, zoals onder andere ruim 160.000 MWh aan elektriciteit en 750 De uitverkiezing van Nijmegen tot European Green Capital is een terrajoule aan warmte voor de nieuwbouwwijken Waalfront en uitstekend platform geweest om de groene waarde van ARN en het Waalsprong met uitbreidingsmogelijkheden naar andere woon- belang van Nijmegen daarbij in de etalage te zetten. Dat heeft ARN wijken zoals bijvoorbeeld Dukenburg. actief gedaan als sponsor, spreker en soms gastheer tijdens zo’n vijf- tien grote en kleinere activiteiten. Daaronder diverse duurzaamheids- ARN richt zich maximaal op hergebruik van grondstoffen uit het aan- cafés, het Spiegelwaalconcert, de expositie Duurzaamheid: Oog voor geboden afval, waarmee de verdere vergroening van Regio Nijmegen toekomst, het Circulaire Economie Festival, de Vierdaagsefeesten wordt doorgezet. Dat gebeurt met een aantal projecten (meer is in Extra duurzaam en het bezoek van koning Willem-Alexander. ∞ voorbereiding of wordt onderzocht op haalbaarheid).

ARN verwerkt 58.000 ton groente-, fruit- en tuinafval (gft) en biologisch bedrijfsafval in haar vergistings- installatie. Zo wordt 2,6 miljoen m³ aan groen gas gewonnen voor het openbaar vervoer, onder andere in

Nijmegen. De CO2 die vrijkomt tijdens deze winning wordt geleverd aan de glastuinbouw. De vaste stof die resteert als compost is bestemd voor de landbouw. Er zijn mogelijkheden om de vergistingscapaciteit uit te breiden naar 70.000 ton per jaar.

• Koning Willem-Alexander luistert naar aantal spelers die Nijmegen steeds groener maken. Links onderin Gerard van Gorkum, directeur van ARN.

38 ONCE A GREEN CAPITAL interview

Muziek Tangofestival op zonne-energie ‘MOOI DOOR EENVOUD’ Rietje Wijns (68) organiseert al seren. “Samen met Wim Wolters orga- zeventien jaar het Tangofestival in het niseerde ik zeventien jaar geleden het Thiemepark. Vanwege Green Capital eerste Tangofestival. Van het Bewoners- was dit het afgelopen jaar extra duur- overleg Bottendaal, het BOB, kreeg ik een zaam dankzij mobiele zonnepanelen bijdrage in de kosten. In de middag is er en een accu. “Voor een paar honderd van twee tot drie een open les, daarna euro organiseer ik dit festival, waar kan iedereen tot tien uur in de avond met mensen uit heel Europa van genieten. elkaar dansen. Dat doen we gewoon op Het hoeft echt niet zo ingewikkeld te een houten vloer van planken, die over zijn. De kracht zit in de eenvoud.” het gras wordt gelegd. Het hoeft niet zo moeilijk te zijn.” Rietje houdt van de Argentijnse tango, de dans die op de Unesco-lijst staat. “Deze Verbinden en delen dans gaat over de gelijkwaardigheid van Vanwege het Green Capital-jaar, besloot leiders en volgers. Met elke danspartner Rietje het festival nog duurzamer te ma- krijg je een andere dans.” Ze genoot van ken. “Ik maak elk jaar in de ochtend het de tango-avonden op zaterdag in het parkje schoon op de dag van het festival. Openluchttheater in het Goffertpark. De deelnemers nemen zelf een picknick “Daar kwamen echt liefhebbers uit heel mee en delen al het eten. Na het festival is het park nog brandschoon. Dat vond ik al behoorlijk duurzaam. En omdat we ‘Ik vind het Green Capital waren, ben ik gaan zoeken fijn om de wat er verder mogelijk was.” Aanvankelijk viel het niet mee om de verbinding goede informatie te vinden. “Het was echt lastig om uit te zoeken bij wie je te leggen’ nu terechtkon”, zegt Rietje. “Er werd van HET KAN ZO alles georganiseerd, maar als inwoner Europa op af. Vooral het buiten dansen kon ik mijn verhaal niet vertellen. Ook EENVOUDIG ZIJN trok mij echt aan. De tango werd toen vrijwilligers van het bezoekerspaviljoen nog vooral gedanst in statige gebouwen, konden mij niet verder helpen. Uitein- “Het succes zit hem soms in dit soort kleine achter gesloten deuren. Door dit naar delijk kwam ik wel bij de juiste persoon evenementen”, zegt Rietje. “Ik vind het fijn om buiten te brengen, werd het toegankelijk terecht (Colet Falke van de gemeente de verbinding te leggen en het gaat al jaren voor iedereen.” Nijmegen; red.). Zij zorgde ervoor dat ik goed. Ik vind het belangrijk dat we hiermee mobiele zonnepanelen met een accu kon doorgaan in de wijken. Ook voor kinderen of Al lopend langs het Thiemepark kwam gebruiken. Waardoor we het festival nog ouderen. Het kan zo eenvoudig zijn. Dan blijft er het idee in haar op om zelf iets te organi- duurzamer hebben gemaakt.” ∞ ook iets achter van Nijmegen Green Capital.”

ALWAYS A GREEN CAPITAL 39 VIDEO’S

ROC Nijmegen was niet alleen actief met een eigen programma, maar bood Nijmegen Euro- pean Green Capital ook manuren in de vorm van stagiairs van de opleiding Mediavormgever. Sam Kleisterlee (l) en Stijn Verstralen en later GROENE LEEROMGEVING Joep Schlangen en Matthew Campfens hebben heel veel momenten van het jaar vastgelegd in foto’s en video’s.

40• V.l.n.r.ONCE ROC-stagiairs A GREEN CAPITAL Joep en Matthew met begeleider Bas Govaarts. ebben jongeren niets met duurzaamheid? Nou, als je kijkt naar het aantal studenten dat mee heeft gedaan aan het Green HCapital-jaar, dan is niets minder waar. Universiteit, HAN en ROC Nijmegen hadden allemaal een actief programma in het jaar. En ook de basisscholen lieten zich niet onbetuigd. GROENE LEEROMGEVING Een Eco-School wordt je niet zomaar, het program- Gedurende het jaar waren de Radboud Universiteit ma omvat tien duurzaamheidsthema’s, waaronder en Radboudumc bezig met een grote verbouwing. afval, energie en groen. Per thema zijn duidelijke Ook hier stond duurzaamheid voorop. Bijvoorbeeld criteria opgesteld waaraan een duurzame school in het zoveel mogelijk hergebruiken van oude ge- zou moeten voldoen. In zeven stappen werkt een bouwen en aandacht voor een groene omgeving. school naar het behalen van het certificaat. In Nij- megen zijn inmiddels zes Eco-Schools, waaronder Radboud, HAN en ROC ontwikkelden ook mobi- de Radboud Universiteit. liteitsprogramma’s. Spits mijden was hierbij een Een Eco-team trekt het programma. Zo’n team belangrijk thema. Nijmegen haalde de voorpagina’s bestaat meestal uit leerlingen en leerkrachten, aan- doordat de lestijden aangepast werden. Ook intro- gevuld met andere betrokkenen zoals de conciër- duceerden de onderwijsinstellingen de carpool app ge, directie en ouders. Het team ‘scant’ de huidige TwoGo. situatie, ontwikkelt een plan van aanpak, creëert draagvlak bij medeleerlingen en docenten en start HAN had in het Green Capital-jaar ook extra de uitvoering. In Nijmegen begeleidt De Bastei aandacht voor duurzaamheid met als zwaartepunt scholen en hun Eco-teams. Sustainable Energy & Environment (SEE), Smart Region en Health. Een enthousiast team van be- Biodiversiteit en energie geleiders en studenten gaat ook in 2019 nog door. Op de campus van de Radboud Universiteit en bij HAN kent net als de Radbouduniversiteit inmiddels Radboudumc hebben studenten in 2018 moeite ook een Green Office (voor het verankeren van een moeten doen om niets te merken van Nijmegen duurzame toekomst in het onderwijs en onderzoek) European Green Capital. Want het programma en er is een eerste TEDxYouth@nijmegen gehou- stond bol van de activiteiten. Er zijn niet alleen twee den. In mei 2019 volgde ook nog eens de Europese groene routes op de campus ontwikkeld, ook was er Green Week. ∞ een uitvoerig lezingenprogramma en is zelfs de Ark met de tien duurzame geboden naar de universiteit gehaald. Studenten van duurzaamheidsorganisatie Agreen hielpen het hele jaar mee.

Het hele jaar door stonden diverse thema’s centraal. Allerlei (internationale) partijen werden tijdens rondleidingen over de campus meegenomen naar de twintigste verdieping van het Erasmusgebouw. Daar hadden ze prachtig uitzicht over de Green Ca- pital en werden door middel van augmented reality de 100 points of interest in Nijmegen in de vorm van een modern panorama zichtbaar gemaakt. • HAN studenten in actie tijdens Groene Vrijdag.

ALWAYS A GREEN CAPITAL 41 RERESUSLUTALTAATA STT SATDSADSPANPANELEL BEKENDHEIDBEKENDHEID ONDEONDERZOEKRZ OEKBEKENDHEID BEKENDHEID EN WAARDERING EN WAARDERING NIJMEGENNIJMEGEN EUROPEAN EUROPEAN GROEITGROEIT VAN 38 VAN 38% NAAR% NAAR 86 86% % WAARDERINGWAARDERING 8080% VAN% DE VAN NIJMEGENAREN DE NIJMEGENAREN IS IS GREENGREEN CAPI CAPITTALAL 2018 2018 NEUTNEUTRAAL/POSITIEFRAAL/POSITIEF 42%42 % 38%38 % 20%20 % POSITIEFPOSITIEF NEUTRNEUTAAL RAAL NEGATIEFNEGATIEF 2424% IS DUU% ISR DUUZAAMRZAAM GEÏNSPIREERD GEÏNSPIREERD

DED REE RKEENKENINGING DUUDRUUZARMZAE MSUE CSCUECSCSEESNSEN BEDRBEDAGENRA GENX € 1.000 X € 1.000 HIGHLIGHHIGHLIGHTTSS UITUIGATVENGAVEN InitiatiInitiatieveenven OrganisatieOrganisatie 774774 2222 NijmNijmegeengen TRANTSRITAINESLITABIE ELCAONB EOMCONIEOM ENI E NEENR EGNIE,R LGUIEIE, RRLUEIECRRYCELCINYGC,L ING, EUROEPUERSOEP SETSEED SETNE ONDEND EONRTDEEKRETNEEKNE NEN PRESEPRNETSEEENRTTEE CARLTL C FAOLRL AFCOTRI OANCT ION RING-RRINING-GR VINOOGR V ODEO RVOE DED VSEOELDBASENLKBA, NNEKT,W NEERTKW BEIROKD BIVIOERDSIVITEERISTIT, EIT, UitvoeringUitvoering en p renoductie productie 6 90690 GROGRTEO ENTE KLEINEEN KLEINE CONGRE CONGRESSEN,SSEN, CALLC FAOLRL AFCOTRI OANCTION OP KLOIPM KALAITMTAOAPT KTAOTPO KWAITCOEWICE CIRCUCILRCAIRU LAAAINRB AEASNTBEEDSETNE MADENLD MAENBLDUERNBCHUTRSCTHRTASATTR EA.AT. E.A. GastvrijheidGastvrijheid en p aviljoenen paviljoen 4 34434 LEZINGENLEZINGEN EN FEENS FETIVSATILVSALS 200200 CommuniCommunicatiemiddelencatiemiddelen 3 97397 EigenEi pgrenoducties producties 531531 3.83.98090 PROFEPROFESSIONASSIONALS LS BijdrBijdagenra aangen andeaan andere re 675675 ONTONTVANGENVANGEN progprammaonderogrammaonderdelenrdelen 14.00014.000 ChallenChallenges 2018ges 2018 en en 389389 wijkinitiatiwijkinitiatieveneven 4.84.8 33 MILJOMEILNJ EOUERNO E VUOOROR V OOR CONVCEONANVNETNAENN GTEETNE GKEETNEDK: EVNEDR:D VUEURRDZUAUMRINZAGM BININNG BEINNNVAEANRVTA, ART, BEZBEOEKENZOEKEN AAN AAN GREEN GREEN AARDAGAARDSVGRAIJSEV R WIJIJEK WENIJKEN GREEGNR DEEEANL D DEUAUL RDZUAUMREZ ZAOMREG Z EONR GA GERNO AFGORROEFSOTRREYSTRY CAPICAPITALT EVENAL EVENTS TS 71.00071.000 DEKKINGDEKKING BEZBEOEKEZOEKERS AANRS AAN HET HET Gemeen Gemeen t e Nijm t e Nijm e gene gen IN HINE TH NETIE NUIWEUSWS PAVILJOENPAVILJOEN ExtraExt budrag budet get 1.3010.300 16.00016.000 Uit reUitgulier regulier budg budet get 640640 DuurDuuzaamheidrzaamheid X GENX GOENEMDOE INMD B INER BICEHRTEICHNTE N BrBeedreed ui uitgtemgemeteenten OverigOverig 3.83.98090 M6.5ILJOEM6.5ILNJ EOEURNO E AUARNO AAN I>100NTERI>100NNTAETRIONNATAILOEN WAELBE SWITEEBSS PITLEASA PTLSATAETNS TEN VAN LVAANDN LEALNDIJKEEL IDJAKGBE DLAAGBDELNA TDOETN WTOIJTKK WRIJAKKNTRANT 20.000 20.000 EN SENOCI SALOCIEAL MEDE MIAEDIA ProvincieProvincie Gelderland Gelderland 1 .3610.360 COMMCOMUNIMCUNATIIECWATAIAERDWAEARDE BERICBHERTEICNH OTVEENR O NVIEJRM NEGIJEMNE GREEEN GNR CEEAPNI TCAALPITAL EuropeseEuropese Commisie Commisie 95 95 SponsoringSponsoring en en 495495 externeexterne bijdr bijdage r(acgash)e (cash) 5 GR5O GRTEO PUBLIETE PUBLIEKSEVENEMENTENKSEVENEMENTEN IN DEIN BINNENDE BINNENSTADST ENAD EN ACTIVITEITENACTIVITEITEN IN ALLE IN ALLE S TADSDELEN STADSDELEN V90%AN LV90%AANND LEANN WDENR EWLEDRWEILJDW IJD V15ERSV15CEHRILSLCEHNILDLEE LNADNED LEANN HDEBBN HEENBB AAEND AAACNHDTA CHT 9 9 BEZOBCEHZTOECNH DTEE NW DEBE SWITEEBSITE AAN NAIAJNM NEGIJEMNE BGEESNT BEEESDT OEEP DT EOLPE TVEISLIEEVISIE

CONCONCRECERTEET BEZBOEEZKOEK 243243 77 1.0001.000 1.0001.000 2525 40%40% CIRCUCILRCAIRUEL ABIRUSHE BOUKSHJEOSK JES GECEGRETCIFEIRCTEEIFRDICEEE ERDCO-E SECHO-OSOCLHSO OLS BEZOBEEKZEORESK OENRTSD OENKTKDEENK KEN PICKNIPICKNIERCSKERS BEZOEBEKZEOEN VKAENN KVONANIN KONG, MINIGN,I SMTIENRISST, ERS, VAN BVEAZNOE BEKZEOERSK PEARVSI LPJAOEVILNJ KOEOMN TK OMT EN BAENK BJAENSKJES WAARWOANDAREORND EEENR CEEAMN PCUASMPUS DUURDZUAUMREZ MAMOED EMLOWDOENINLWOGNING OP DEO PW DAEA LWBARAULGBRUG KAMEKRALMEEDRELNE EDNE NS TEANA STSTASAETSCRSEETCAREISTSEARNISSEN UIT HUEITT BHUEITT EBNULITAENNDLAND

10.00010.000 >10%>10% 5.0005.000 2.0002.000 >100>100 BOMEBNOM GEEPNL GAENPTLANT TOENTAOMEEN OAMP E OP BIERTBJIERS TUJIETS R UEIGTE RNEWGAETNEWRATER BEZOEBEKZEOERSK AEARNS AAN BEZOEBEKZEOEN VKAENN GVRAONE GPREONE EPNE NW ENR KWBEERZKOBEEKZEONE KEN HOOFHDOFOIEFTDSFRIEOUTSTREOUS TES DUURDZUAUARMHZAEAIMHDSCEAIDFSÉSC AFÉS UIT DUEI HT EDLEE H WEELRE EWLEDRELD LATELNA ZTIECNH ZINICSHP IRINESRPEIRNEREN

SAMSAENM EGNR OGERNOEN ONDERNEMEN,ONDERNEMEN, TOERISME TOERISME EN ENCONGRE CONGRESSENSSEN 200200 2121 DuiDuizendenzenden 174.000174.000 6565 2626 ONDEONRTDEEKRETNEAKAERNSA ONARDS EONRSDTEERUNSTEENUN EN OFFICOIFËFLIEC IËLE SCHOSLCIHEROELNIE, RSETNU,D SETNUTDEENN ETNE N EN BEZOEBEKZEOEN PKAERNT PNAERRTENVEERNETVSENTS RESTRAEUSRTAANUTRSA HNETBBS HEENBB VEEGNE VTEAGREISTCAHREIS CHE EVENETVSE ONNTDS EONRTDEEKRETNEEKNE NEN HET GHREEET GNR CEEAPNI TCAALP MAITANL IMAFESNTIFEST PARTPNAERRTSNERS VRIJWVRILLIJIWGIELLRSIG DEORESN D MOENE MEE GEREGCEHRTEECNH OTPE ND EO PKA DAER KAT ART DUURDZUAUARMHZAEAIMHDSMAEIDNISMAFESNITFEST

2323 >100>100 190.000190.000 GoldGold A wAwaradrd >4.000>4.000 SPONSPOSORNSSORS GANGGMAKANGEMAKRS VEIRAS D VEI GA RDEEE GNR EEN STENSETNE VNERENW VIERJDWERIJDDERD GREEGNR DEEESNT DINEASTIIONNATSI EONN BS TE NAW BAT RADW ARD EXTREAX TRA CHALCLHAENLGLEESN EGNE KS LEENU KRLREIUJKR RGIRJOKE GNROEN CIRCUCILRCAIRUEL ARIREGEI OREGIO HOTEHLOTVEELRONVAECRHNTAINCHGTEINN GEN

42 ONCE A GREEN CAPITAL RERESUSLUTALTAATA STT SATDSADSPANPANELEL BEKENDHEIDBEKENDHEID ONDEONDERZOEKRZ OEKBEKENDHEID BEKENDHEID EN WAARDERING EN WAARDERING NIJMEGENNIJMEGEN EUROPEAN EUROPEAN GROEITGROEIT VAN 38 VAN 38% NAAR% NAAR 86 86% % WAARDERINGWAARDERING 8080% VAN% DE VAN NIJMEGENAREN DE NIJMEGENAREN IS IS GREENGREEN CAPI CAPITTALAL 2018 2018 NEUTNEUTRAAL/POSITIEFRAAL/POSITIEF 42%42 % 38%38 % 20%20 % POSITIEFPOSITIEF NEUTRNEUTAAL RAAL NEGATIEFNEGATIEF 2424% IS DUU% ISR DUUZAAMRZAAM GEÏNSPIREERD GEÏNSPIREERD

ALWAYS A GREEN CAPITAL 43 GREEN VIBE

44 ONCE A GREEN CAPITAL In het Green Capital-jaar was er ook een randprogramma met culturele VIBE activiteiten, Green Vibe genaamd. Denk aan groene festivalprogrammering, kunstroutes of bijzondere land-art projecten. Een deel van het programma werd speciaal georganiseerd voor Green Capital. Maar ook bestaande evenementen kregen een groen tintje. Denk bijvoorbeeld aan het openingsfestival Wondertuin, het Go Short Film Festival, de Sustainable Fashion Week, het NK Waterfietsen, Green Week, het Afrikafestival, de Vierdaagsefeesten, The Big Draw, InScience Film Festival of de maandelijkse debatten van het Architectuurcentrum Nijmegen.

ALWAYS A GREEN CAPITAL 45 WIE KWAMEN ER NAAR GREEN OP BEZOEK CAPITAL? Stad Essen, Benelux parlement, Europees parlement, Denizli Metropolitan Munici- pality, Lissabon, Comité van de regio’s, IN NIJMEGEN Gedeputeerde Staten, staatssecretarissen, Nijmegen ontving in 2018 enorm veel extra bezoekers. Deze vaste Kamercommissie EZK, Oslo, gemeenten (Arnhem, Amersfoort, Amsterdam, Den Bosch, waren niet alleen afkomstig van de vele (internationale) con- Eindhoven), ministerie LNV, raadsleden Euregio, Europarlementariërs, regio Twente, ferenties die in onze stad plaatsvonden, maar kwamen vaak ENVE Commission, studenten uit Amsterdam, ook op eigen initiatief. Ze wilden graag weten hóe en waarom België, Denemarken en Frankrijk, koning Willem-Alexander, Provincie Gelderland, Nijmegen Green Capital was geworden. De voorbereiding en Regio Arnhem Nijmegen, Cleantech Regio, AER en ERRIN, Groene Fractie Provincieraad begeleiding van al deze werkbezoeken bleek meer werk te Vlaams-Brabant, International Stafftraining zijn dan vooraf was ingeschat. Week (ISTW) Radboud University, Climate Alliance, alumninetwerk voor studenten Geografie, Planlogie en Milieu van de Radboud Universiteit, Circe meeting, European Commis- Het hele jaar door kwamen groepen EU Discover-programma. Het belang- sion bikers, Trojka meeting Green Capital, en journalisten uit binnen- en buiten- rijkste doel is kennisuitwisseling. En Regionale Kring Stadswerk Arnhem-Nijmegen, land op bezoek. Van koninklijk bezoek, tegelijkertijd wordt er op deze manier werkbezoek staatssecretaris Brussels ministers, parlementariërs tot studen- gewerkt aan een internationaal netwerk, gewest, Euregio Mayors Summit, Euregio Rijn- ten en scholieren uit andere Europese waardoor Nijmegen ook weer kan leren Waal Excursion, CROW-managersnetwerk, steden: ze hoopten allemaal iets te leren van andere duurzame steden in Europa. RegioSafari, wethouder Lille, international van de manier waarop Nijmegen de stad academic week trip at ITESM, werkbezoek duurzamer en groener maakt. Groen toerisme directie natuur & biodiversiteit (ministerie Het toerisme floreerde tijdens Nijmegen EZ), Arbeitskreis Umwelt und Bau der Fraktion Rondleiding Green Capital. Naar schatting zijn er Bündnis 90/Die Grünen in der Landschafts- De groepen kregen in de meeste ge- meer dan vierduizend overnachtingen versammlung Rheinland, AER Board meeting, vallen een ontvangst, gevolgd door een extra geboekt. En natuurlijk hebben al Europese Investeringsbank, Italiaanse steden; rondleiding. Vaak betrof dat de Spie- die bezoekers ook ergens gegeten en internationaal gezelschap van Radboud gelwaal, waar gidsen boeiend vertel- genoten van de stad en haar omgeving. Universiteit; Green bikers uit Brussel; regio den over klimaatadaptatie. Ook het Bovendien zette Nijmegen zich nog Twente Oost, delegatie België, Deense Windpark, Honig, ARN en DAR werden eens extra als toeristische bestemming studenten, Franse studenten; delegatie meerdere keren bezocht. En bijna altijd op de kaart, doordat de stad de Green Oslo; Groep Brugge, AEBR (Association of ontstond grote bewondering voor de Destinations Gold Award 2018 won. ∞ European Border Regions). kwaliteit van onze stedelijke fietsvoor- zieningen. Andersom mocht Nijmegen Ministers en staatssecretarissen: zich op verschillende internationale Kajsa Ollongren, minister van Binnenlandse podia presenteren. De stad kon lang niet Zaken en Koninkrijksrelaties; Carola Schouten, alle aanvragen honoreren. Maar dat Nij- minister van Landbouw, Natuur en Voedsel- megen op de internationale kaart staat kwaliteit; Hugo de Jonge, minister van als stad die een koplopersrol vervult op Volksgezondheid, Welzijn en Sport; Cora van duurzaamheid is wel duidelijk. Nieuwenhuizen, minister van Infrastructuur Ook na 2018 lijken de bezoeken gewoon en Waterstaat; Sigrid Kaag, minister voor door te gaan, met delegaties uit de VS, Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamen- Denemarken, Tsjechië, Polen, Wit-Rus- werking; Mona Keijzer, staatssecretaris van sen en jongeren die deelnemen aan het Economische Zaken en Klimaat en Stientje van Veldhoven, staatssecretaris van Infra- structuur en Waterstaat.

46 ONCE A GREEN CAPITAL • Excursie Rewilding Europa in de Stadswaard met bestuurders en ambtenaren van onder meer Oslo, Gent, Horst aan de Maas, Nijmegen, Lissabon/Guimaraes, Umeå en Leuven, 21 juni 2018.

• Op 19 september 2018 bracht een EU-delegatie een bezoek aan Windpark Nijmegen-Betuwe.

• Projectassistent Lineke Sieben vertelt over klimaatadaptatie bij de Spiegelwaal tijdens een werkbezoek van het Comité van de regio’s op 18 mei 2018. • 29 augustusALWAYS 2018, A GREENGedeputeerde CAPITAL Staten47 bij BCTN. Kleurrijk Groen – Bureau Wijland

VERBINDING TUSSEN DIVERSITEIT EN DUURZAAMHEID

limaatverandering, natuur en duurzaamheid zijn onderwerpen die veel en steeds meer aandacht krijgen, en waar burgers bij betrokken moeten zijn om tot een duurzame Ksamenleving te komen. Toch is het niet vanzelfsprekend voor mensen in moeilijke sociaal- economische posities om hierbij aan te sluiten. Met Kleurrijk Groen laat Bureau Wijland natuur en duurzaamheid breder aansluiten bij burgers met diverse culturele achtergronden.

Bij Bureau Wijland geloven we dat een en duurzaamheid te bewerkstelligen. duurzame wereld alleen bereikt kan Een zeer divers publiek is betrokken worden met ieders inzet. Daarnaast zet- geweest bij onder andere natuurexcur- ten wij ons in dit onderwerp te agende- sies, fietsparcours en voorlichtingen ren bij beleidsmakers en pogen daarmee over duurzaam energiegebruik en afval. bij te dragen aan een inclusiever beleid. Het was mooi om bij de deelnemers aan Het afgelopen jaar heeft Bureau Wijland bijvoorbeeld de natuurexcursies de ver- diverse activiteiten ondersteund met als wondering en herkenning van natuur doel deze verbinding tussen diversiteit te zien en herinneringen te horen aan

48 ONCE A GREEN CAPITAL Auteur van dit stuk Sara Schoch, achterste rij rechts, is programma- coördinator Duurzaamheid bij Bureau Wijland, een advies- en projectbureau dat staat voor duurzame verbinding van mensen en organisaties met elkaar en met de samenleving.

IK BEN ME» BEWUST GEWORDEN VAN MIJN PERSOONLIJKE INVLOED OP MILIEU EN DE OMGEVING WAARIN IK LEEF

het land van herkomst. Deze natuurex- alleen op cultureel gebied, maar ook op en bewustwording op hun eigen ma- cursies hebben de natuur in en rondom welke manier ze betrokken waren bij nier direct hebben doorgezet naar hun Nijmegen dichterbij de belevingswereld de thema’s milieu en duurzaamheid. achterban. van deze Nijmegenaren gebracht. De één was zelf al erg betrokken bij het onderwerp, terwijl de ander wel iets Eigen omgeving Ambassadeurs wilde doen, maar nog niet wist hoe. Het Wat bij de selectie en werving voor- Naast deze activiteiten zijn er elf ambas- uiteenlopende niveau van kennis op dit afgaand aan de leergang is opgeval- sadeurs Kleurrijk Groen opgeleid tijdens gebied heeft gezorgd voor veel inter- len is dat men deze het liefst in eigen de Leergang Kleurrijk Groen. De deelne- actie en kennisuitwisseling tussen de omgeving volgt. Wanneer deelnemers mers zijn opgeleid om als brug te fun- deelnemers. De onbevangenheid waar- informatie krijgen over bijvoorbeeld geren tussen hun migrantennetwerken mee sommige deelnemers hierdoor in afvalverwerking in hun eigen gemeen- en de thema’s natuur en duurzaamheid. de leergang stonden maakte creatief te, maakt dit het onderwerp relevanter Daarnaast zijn de leden van het net- denken mogelijk. In die zin waren de en brengt het dichter bij de deelnemers. werk ook bereid om advies te geven aan deelnemers een goede afspiegeling van Dit bevordert de ontwikkeling van partners, over hoe de diversiteit van de de achterban die met Kleurrijk Groen een netwerk dat zichzelf in stand kan samenleving betrokken kan worden. beoogd wordt te bereiken. Het is inte- houden en waar ook na afronding van De deelnemers van de leergang hadden ressant en inspirerend om te zien hoe de leergang gebruik van gemaakt kan zeer uiteenlopende achtergronden. Niet de deelnemers hun verworven kennis worden. ∞

ALWAYS A GREEN CAPITAL 49 transitie in vijf thema’s

5050 ONCEONCE A A GREEN GREEN CAPITAL CAPITAL limaatverandering maken we vrijwel dagelijks mee. In 2018 leverde dat een Kheel bijzonder jaar op, met een koud voorjaar en een lange, droge en warme zomer. KLIMAAT- ADAPTATIE We zullen de komende jaren hard aan de slag moeten om de gevolgen van klimaatverandering te beperken. En we zullen ons moeten gaan aanpassen aan het veranderende milieu.

De Spiegelwaal is een prachtig voorbeeld van hoe een stad zich kan aanpassen aan het klimaat, door ruimte te geven aan het water.

De Waal liet ons vorig jaar extra goed zien wat klimaatverandering is: in januari stond het water tot aan de kade en waren de uiterwaarden ondergelopen. In november konden we de bodem van de Waal bijna aanraken door de lang aanhoudende droogte. Dit is een patroon dat we de komende jaren steeds vaker en steeds heftiger zullen meemaken.

Via Operatie Steenbreek ruilde Nijmegen in 2018 samen met haar bewoners 190.000 stenen in voor groen. Het groener maken van de stad is belangrijk om hitte tegen te gaan. Een stad met al zijn beton en tegels kan wel 7 graden warmer zijn dan de omgeving. Bovendien loopt in een betegelde tuin overvloedig regenwater moeilijker weg. Het regenwater loopt dan in het riool, waardoor dit kan overstromen.

Natuurlijk heeft Nijmegen tijdens het Green Capital-jaar ook van de zomer genoten. Zwemmen en zonnen aan de Spiegelwaal, ook tijdens Flowlands. Luisteren naar het Spiegelwaalconcert of genieten van het biertje Parapluvius, dat brouwerij De Hemel samen met de Green Capital Challenge Water uit regenwater wist te brouwen. ∞

ALWAYS A GREEN CAPITAL 51 transitie in vijf thema’s

DE EXPERT

‘WE MOETEN ER tegen hoosbuien. Tegen de extreme neerslag die vooral in de zomer af en toe op Nijmegen neerkomt en eigenlijk niet weg kan. Daarnaast moeten we SAMEN VOOR ZORGEN ervoor zorgen dat we onze stad in tijden van hitte, zoals afgelopen zomer, zo koel mogelijk kunnen DAT ONZE STAD maken.”

KLIMAATBESTENDIG Operatie Steenbreek “We moeten natuurlijk samen zorgen voor een WORDT’ klimaatbestendige stad. Dat betekent dat het regenwater, ook tijdens extreme regenval, weg kan. En dat doen we door stenen eruit te halen. Margot Ribberink , ambassadeur van Operatie Steenbreek is daar een mooi voorbeeld Green Capital 2018, studeerde biologie in van. In samenwerking met de gemeente en de Dar Nijmegen en was jarenlang weervrouw bij halen Nijmegenaren stenen uit hun tuin, zodat het RTL4. Ze zet zich actief in voor duurzaamheids- water de grond in kan zakken en niet in het riool initiatieven in Nijmegen, zoals Operatie belandt.” Steenbreek. Vergroenen Hoosbuien “En wat je dan ook kunt doen, is zoveel mogelijk “Mijn favoriete plek in Nijmegen is de Spiegelwaal. groen in je tuin zetten. Bovendien kun je daken en Toen het vorig jaar januari hoogwater was, kon de gevels vergroenen. Want dat groen zorgt ervoor Spiegelwaal bewijzen dat-ie hard nodig was. Maar dat onze stad koel blijft in de zomer. Waardoor wat we echt nog moeten doen, is ons wapenen Nijmegen weer leefbaar is voor iedereen.” ∞

» Uitgelicht aan het verbeteren of actualiseren ervan. Eén van de projecten die aan de orde kwamen is de vernieuwde Waalkade, die in 2019 gereed Regiobijeenkomst is. Het gebied wordt autoluw gemaakt en er komt een grote groen- strook waar mensen kunnen picknicken en spelen. Er komt een vijver klimaatadaptatie en de kade wordt in de hoek bij de Lindenberghaven verlaagd richting de Waal, zodat mensen daadwerkelijk het water kunnen beleven. ∞ Waterschap, provincie en regiogemeenten werken aan een regionale klimaatadaptatie strategie. Zij presenteerden op 16 mei de tussenstand bij Intratuin in Malden. Bij de bijeenkomst waren ruim zeventig deelnemers; van projectontwikkelaar en Veiligheidsregio tot IVN en Rijkswaterstaat.

Het symposium leverde een ontmoeting met andere bestuurders en medewerkers van gemeenten, waterschappen, de provincie, bedrijven, de veiligheidsregio, de GGD, terreinbeheerders, Gelders Genoot- schap, projectontwikkelaars, woningcorporaties, het ministerie en betrokkenen binnen het Rijk van Nijmegen en Land van Maas en Waal. Arjen Koekoek van Climate Adaptation Services (CAS) lanceerde het klimaatportaal over de effecten van klimaatverandering in deze regio. Het portaal, gemaakt met en voor de regio, maakt zeer inzichtelijk wat er nu al speelt ten aanzien van klimaatverandering en wat in 2050. Het doel is een levend platform te creëren waar iedereen kan bijdragen

52 ONCE A GREEN CAPITAL Rutger Jan Pessers, directeur duurzame energie bij ENGIE, en Kees Baijens, lokatiemanager Centrale Gelderland, blikken terug op het Green Capital-jaar en kijken vooruit.

ENGIE RÉFÉRENCES COULEUR logotype_gradient_BLUE_CMYK 14/04/2015 24, rue Salomon de Rothschild - 92288 Suresnes - FRANCE Tél. : +33 (0)1 57 32 87 00 / Fax : +33 (0)1 57 32 87 87 Zone de protection 1 Web : www.carrenoir.com C100% Zone de protection 2 DuurzameZone de protection 3 herinrichting centrale terrein

Toen Nijmegen in de race was voor Green Capital 2018, was het voor Rutger Jan Pessers zo klaar als een klontje dat energie- en technologiebedrijf ENGIE de gemeente volop zou steunen in haar ambitie. ENGIE wil leider zijn in de energietransitie en dat begint met lokaal actief en betrokken zijn.

Al sinds 1936 speelt de energiecentrale in Nijmegen een belangrijke Op de locatie heeft ENGIE tijdens het Green Capital-jaar het zonne- lokale rol: niet alleen vanwege het grote aantal medewerkers uit park uitgebreid met 1,1 MegaWattpiek. Rutger Jan: “Er is veel dis- Nijmegen en omstreken, maar de elektriciteitsopwekking die in de cussie over het ruimtebeslag van zonneparken, vandaar dat we hier stad begon, leidde tot de eerste elektrische verlichting en het eerste innovaties testen om de beperkt beschikbare grond optimaal te elektrische vervoer (tram). ENGIE heeft een nauwe band met Nijme- benutten.” Zie kader hieronder. gen. De duurzame activiteiten en ambities van Nijmegen stonden door Green Capital 2018 een jaar in de spotlights. Voor ENGIE bood Ook heeft ENGIE het initiatief genomen voor het realiseren van twee dat mogelijkheden om met concrete activiteiten de gemeente te windturbines op het terrein. Niet iedereen is hier blij mee, maar ENGIE steunen in de omslag naar een duurzame toekomst. Ook waren heeft toegezegd maatregelen te nemen om geluid te beperken en er met regelmaat bezoeken van verschillende delegaties aan het streeft ernaar slagschaduw te voorkomen. Dat waren namelijk be- terrein van Centrale Gelderland. Deze locatie vormt als het ware het langrijke zorgpunten van omwonenden. “ wWe vinden het belangrijk gezicht van de energietransitie! zoveel mogelijk rekening te houden met de leefomgeving en de ver- deling van de lasten en de lusten. Daarom maken we ook financiële De oude centrale aan de Waal wordt gesloopt en het terrein krijgt participatie mogelijk en wordt er een omgevingsfonds opgericht.” een nieuwe invulling. Kees Baijens: “ENGIE heeft een conceptge- biedsvisie opgesteld waarin het terrein een duurzame energiebe- “Nijmegen Green Capital was een jaar waarin we het bewustzijn voor stemming krijgt in combinatie met watergebonden bedrijvigheid. de omslag naar een duurzame samenleving hebben vergroot. We zijn Ontwikkelingen op het ENGIE-terrein hebben invloed op de leefom- er trots op dat ENGIE samen met Nijmegen concrete stappen heeft geving, daarom zijn gemeente Nijmegen, provincie Gelderland en gezet en dat de duurzame herinrichting van het centrale terrein in het ook de buurgemeente Beuningen betrokken bij de planvorming.” verschiet ligt!”, aldus Kees. ∞

Innovaties - Negentig bifacial zonnepanelen om te onderzoeken welk extra rendement dubbelzijdige panelen opleveren met verschillende ondergrond. - Zonnepanelen op verplaatsbare stellages waardoor grond die niet permanent bebouwd mag worden toch efficiënt wordt gebruikt. - Dubbel landgebruik door onder stellages met zonnepanelen zongevoelige gewassen te telen.

ALWAYS A GREEN CAPITAL 53 transitie in vijf thema’s LEVEN MET WATER

54 ONCE A GREEN CAPITAL Ton Verhoeven, adviseur Water & Groen, bij een wadi in Lent.

ALWAYS A GREEN CAPITAL 55 GREEN CAPITAL CHALLENGES: EEN LIVING LAB

In januari 2018 gingen de thema’s van de Challenges van start. Hier ging meer dan een jaar aan voorbereiding aan vooraf. De groep enthousiaste bewoners die met een bus in 2016 afreisden naar Ljubljana vond dat er vanuit die betrokkenheid een groter geheel opgetuigd moest worden voor Nijmegen European Green Capital. De Green Capital Challenges waren geboren.

• De aanjagers van de Challenges, achterste rij (v.l.n.r.): Ingrid Kerkvliet (Biodiversiteit), Yvonne Keijzers In het Green Capital-jaar stond elke in de zaal te zitten. Mooi zo, het netwerk (Circulaire economie en Zorg en bewegen), Dirk-Wim maand in het teken van een Challenge: rond de Challenges werd zo alleen maar in ’t Hof (Sociale duurzaamheid), Birgit Hendriks circulaire economie, afval, biodiversi- groter. (Mobiliteit en Groen geld), Ton van Lieshout (voorzit- teit, mobiliteit, duurzame evenementen, ter), Jan van Well (Estafettestokje), Bert Lagerweij duurzame opwek, zorg en bewegen, Stip op de horizon (regisseur), Harriëtte Laurijssen (Zorg en bewegen) water, energiebesparing, voedsel, eerlijke Dat aanjagen is een vak apart. Want hoe en voorste rij (v.l.n.r.): Koos van Dael (Afval); Marco handel en sociale duurzaamheid. En als krijg je het voor elkaar om met vrijwilli- Wolkenveld (Energie opwek), Margot Ribberink extra thema kwam Groen geld in 2019 gers één of meerdere projecten van de (Water), Caroline de Greeff (Eerlijke handel en voed- nog aan de orde. grond te tillen? De kunst zat hem erin om sel) en Elma Vriezekolk (Communicatie). Op de foto alle vrijwilligers ruimte te bieden en toch ontbreekt Jan van der Meer (Energiebesparing). Ieder thema werd ingevuld door een een gezamenlijke blik op de stip op de Hij is als aanjager vervangen door Bert Lagerweij aanjager, die hiervoor veel hulp kreeg van horizon te houden. Dat lukte soms heel toen hij wethouder werd in Eindhoven. vrijwilligers. Het bestuur van de stichting erg goed, en soms ook niet. Het was een die hiervoor werd opgericht, zag toe en living lab, waar iedereen veel leerde over begeleide het geheel. En Bert Lagerweij, de inhoud van het thema, maar zeker ook • Bert Lagerweij was niet als regisseur van alle aanjagers, zorgde van het proces heeft iedereen heel veel alleen de regisseur van de ervoor dat de groep aanjagers regelmatig geleerd. Challenges, hij organiseerde bij elkaar kwam en kennis deelde. De resultaten van de Challenges mogen ook maar liefst twaalf Duur- er zijn. Er werd enorm veel publiciteit ge- zaamheidscafés in 2018. Bijzonder was dat elke maand werd afge- genereerd. Niet alleen in de lokale bladen, sloten met een duurzaamheidscafé. Elke maar ook landelijk was er aandacht voor maand bleken er weer nieuwe bezoekers een aantal projecten. ∞

56 ONCE A GREEN CAPITAL Duurzame evenementen blijven bezoekers weg als de deuren DE • 26 evenementen ondertekenden dichtzitten? Het antwoord lijkt ‘nee’. convenant Duurzame evenementen; OPBRENGST • 21 daarvan hebben doelstellingen Voedsel geformuleerd; • Samen Gezond Eten in Nijmegen: ca. VAN DE • 5 bijeenkomsten, ruime opkomst 100 mensen hebben meegedaan met evenementen. workshops en hebben zich op een GREEN nieuwsbrief geabonneerd. Duurzame opwek • Nijmegen eet Duurzaam. 100 kort bereikt CAPITAL • Van een grijs naar een groen via social media. energiecontract: speciaal aanbod • Schoolmoestuinen. Er zijn afspraken met CHALLENGES voor inwoners, veel aandacht bij diverse organisaties gemaakt. evenementen. Ruim 10 scholen hebben gewerkt aan een • Zoveel mogelijk zonnepanelen op moestuin; op school of op excursie. Circulaire economie daken (2 grootschalige zonnedaken, • De Voedselkaravaan van Voedsel • Ongeveer 1.000 bezoeken aan de mogelijkheden voor huurders). Anders. Stevig netwerk neergezet voor circulaire modelwoning. toekomst. Ruim 100 bezoekers op het • Circulaire ambtsketen die tijdens ieder Zorg en bewegen event. Honderden bereikt; met name duurzaamheidscafé van eigenaar • Schoner drinkwater dankzij inleveren professionals. Juist ook wel wat uit wisselde. medicijnen: betrokkenheid 25 reguliere voedselketen. • 10 bankjes gemaakt uit afgedankte apothekers, inzamelweek, media- • Restaurants vragen in oktober een elektronische apparatuur verspreid over aandacht, o.a. Brandpunt+ KRO/NCRV. duurzamer menu te serveren. Ruim 60 de stad. • Flowlands: meer dan 200 deelnemers restaurants meegedaan. Duizenden keren diverse sportieve activiteiten, circa 750 op instagram geliked. Afval bezoekers festival, opbrengst € 2.000,- • Walk of Waste: lopende kunstroute met voor Marikenhuis. Eerlijke handel aandacht voor wereldwijde plastic soup. • ‘Fiets voor elkaar: zie Mobiliteit. • Dare2befair: veel (lokaal en landelijk) • 450 deelnemers Nijmeegse aandacht voor het dragen van Afvalchallenge. Water tweedehands kleding door Margot • 60 zwerfies gedeeld met • Wandelen voor water: € 12.000,- Ribberink; veel extra aandacht via #zwerfienijmegen tijdens jaarlijks opgehaald voor goede doelen. FairTrade Nijmegen. terugkerende opruimdag. • Tapart: 8 watertappunten zijn voorzien • Eerlijke winkelroute: van 40 naar 80 van schilderingen en er is een interactieve winkels. Doelstelling: 100. Biodiversiteit kaart gemaakt. • Eerlijke producten in de spotlight, • Operatie Steenbreek: ruim 190.000 stenen • Flowlands: zie Zorg en Bewegen. resultaat: plattegrond opgezet, vervangen door groen. • Regenwater uit het riool: i.s.m. Operatie samenwerking met supermarkten • Tientallen insectenhotels. Steenbreek, zie Biodiversiteit. opgezocht. • Bestrijding schadelijke invasieve exoten. • Parapluvius, bier uit hemelwater (i.s.m. • Vijf aanvragen gierzwaluwkasten na Brouwerij de Hemel): > 2000 liter getapt. Sociale duurzaamheid specifieke actie in wijk Koningsdaal. • Groene Prijsvraag, resultaat: Energiebesparing laagdrempelig informeren Mobiliteit • Jij zit er bovenop: > 21 terrassen met Sit over en betrekken bij allerlei • ‘Fiets voor elkaar’: 800.000 fietskilometers & Heat-kussens, soms nog dubbelop met duurzaamheidsthema’s, meer dan via Ring-Ring app voor Voedselbank. terrasverwarmers, 120 bonnenboekjes 2.000 unieke deelnemers, > 20 lokale • Goederen zonder emissie (4 dagen 3 verkocht. sponsoren. straten binnenstad): 1 dag realisatie, • Appeltaartgesprekken: 23 gesprekken, • Afvalscheiding hoogbouw Dukenburg: bereidheid van bedrijven. 100-150 deelnemers. 3 bewonersbijeenkomsten, 2x opgeruimd • Vier nieuwe autodelers elektrisch rijden • LED’s do it now: ledverlichting in met z’n allen. dankzij actie Deel je e-auto. openbare ruimte en gezamenlijke ruimte Prachtig bijeffect: flatbewoners weten • Infomarkt Ontmoet elektrische flats in Neerbosch-Oost, overig 1.000 elkaar nu te vinden. fiets en auto: betere bekendheid ledlampen uitgedeeld. tussen verschillende aanbieders (28 • Gas(t)vrij Nijmegen: 500 horecagelegen- standhouders). heden benaderd en 0-meting gedaan:

ALWAYS A GREEN CAPITAL 57 Nijmegen heeft als European Green Capital laten zien hoe je een groene golf op gang kunt brengen. Wij zijn blij dat we daaraan konden bijdragen en zo onze missie ‘fossielvrij in één generatie’ ook op lokaal niveau invulling konden geven. Verduurzamen doe je samen

Een impressie van onze deelname:

• Tijdens het openingsevent in het Valkenhofmuseum legden we aan kinderen uit waar de stadswarmte in Waalsprong en Waalfront vandaan komt. Met het warmtespel konden zij zelf een warmtenet aanleggen.

• Tijdens het Historisch rally event was het Nuon Solar Team aanwezig met de zonneauto NUNA7. Met deze wagen werden ze winnaar van de World Solar Challenge.

• De elektriciteit voor de foodtrucks tijdens het NK Waterfietsen kwam van de GreenBattery. Dit is een grote container waarin duurzaam opgewekte stroom van windmolens wordt opgeslagen. Die stroom kan dan bijvoorbeeld gebruikt worden bij evenementen.

• Als je geen gas meer gebruikt, moet je koken op elektriciteit. Dat went snel. Om die ervaring te bieden, hebben we tijdens het VanGasLos Festival workshops inductiekoken georganiseerd.

Verduurzamen doe je samen, en dat is precies wat de kracht was van Nijmegen European Green Capital. De route naar een klimaatneutrale stad blijven we, ook straks als Vattenfall, graag verder met jullie bewandelen! ∞

58 ONCE A GREEN CAPITAL Onderzoeker Nanda Kurstjens na afloop van de handover ceremonie aan het begin van het Green Capital-jaar.

WAT DOEN DIE MENSEN TOCH DUURZAAM?

uurzaamheid, wat is dat toch? Het jaar van de Europese Groene Ons boek Wat doen die mensen toch En wat doen mensen toch als Hoofdstad telde meer dan tweehon- duurzaam? is een bundel vertellingen. derd activiteiten, van ietwat formele tot Over die Europese prijs, over de troeven ze zeggen voor duurzaam te D ronduit chique conferenties met hoge van Nijmegen om die te winnen, over gaan? Vanuit die twee vragen zijn we gasten uit binnen- en buitenland, via de talloze activiteiten, over wie waar- een jaar lang midden in de activiteiten allerlei evenementen, sommige jaar- voor werd opgeroepen, wie meedeed en rondom Nijmegen als Europese lijks en nu vergroend, vele eenmalig wie minder, over de opbrengst van dat op duurzaamheid gericht, tot redelijk jaar als Europese Groene Hoofdstad, en Groene Hoofdstad gaan staan. We spontane bijeenkomsten in de wijk. Veel over hoe het nu duurzaam verder gaat. hebben een jaar lang geobserveerd: daarvan waren initiatieven van onder- duurzaamheid raakt mensen, af, met de Green Capital Challenges als Wat doen die mensen toch duurzaam? inspireert ze en zet ze in beweging. het kloppende hart. Het werd allemaal zijn de doordachte observaties van twee verwelkomd door het projectteam en schipbreukelingen die, per ongeluk op Jong en oud, wit en gekleurd, burger door de gemeente. Nijmegen had al de Waalkade aangespoeld, een jaar lang en professional, ondernemer en voor haar uitverkiezing tot Europe- duurzaam Nijmegen hebben beleefd. beleidstoerist: zij zijn allen, zij het in se Groene Hoofdstad veel duurzame En daar met plezier over vertellen. ∞ uiteenlopende mate, gemobiliseerd. troeven in handen, vaak door burgers en ondernemers in gang gezet. Het jaar Ze hebben duurzaamheid veel 2018 bouwde voort op die participatieve De auteurs van dit artikel, Nanda verschillende betekenissen gegeven ervaringen. Kurstjens en Pieter Leroy, zijn ver- en zich daarvoor ingezet, in de eigen bonden aan de groep Milieu en Beleid wijk, in de stad en voor de planeet Duurzaamheid kreeg in Nijmegen in van de Radboud Universiteit. Hun be- 2018 veel verschillende betekenissen. aarde. De observaties leidden tot een levenissen zijn vastgelegd in het boek Met de nadruk op het lokale, op wat Wat doen die mensen toch duurzaam?’, boek, gebaseerd op onderzoek van de jij als individu kunt bijdragen, en op ISBN 978-94-028-1552-8. Radboud Universiteit. duurzaamheid als plezier.

ALWAYS A GREEN CAPITAL 59 HOOG BEZOEK Hoe vaak gebeurt het dat de koning even langskomt? Op 4 juli bracht koning Willem-Alexander een bezoek aan Nijmegen European Green Capital. Hij startte zijn bezoek in het bezoekerspaviljoen op Kelfkensbos, probeerde in het Valkhofpark een eco lounge uit en sprak in De Bastei met leerlingen van Eco-Schools en vertegenwoordigers van allerlei duurzame initiatieven in de stad. Tot slot liep de koning langs de Walk of Waste richting de Stadswaard, waar hij over biodiversiteit sprak met hoogleraar plantenecologie Hans de Kroon en onder meer kennismaakte met natuur-BSO Struin.

60 ONCE A GREEN CAPITAL ALWAYS A GREEN CAPITAL 61 WERELDet hele jaar wapperden de vlaggen van het Green BEROEMD Capital-jaar. Op het Keizer Karelplein, bij het station, Hop rotondes en bij partners. Het was een van de manieren om zichtbaar te zijn als duurzame hoofdstad. Soms was het lastig, want als duurzame stad moet je ook waken voor verspilling van al te veel middelen. Maar om iedereen te laten weten dat Nijmegen Green Capital was, moest er toch regelmatig een banner, geveldoek of podiumdoek worden gemaakt. Gelukkig bestaat Atelier Meer2, een sociale onderneming die van vlaggen en banners tassen maakt.

62 ONCE A GREEN CAPITAL In 2018 bezochten zo’n 48.000 bezoe- pr-waarde van Nijmegen Green Capital kers uit meer dan honderd landen de is geschat op miljoenen euro’s. Uit het website van Nijmegen Green Capital. stadspanel blijkt dat steeds meer inwo- Naast de homepage, werden vooral de ners Nijmegen Green Capital in de loop • Internationale aandacht groene routes en de agenda goedbe- van 2018 leerden kennen. In 2019 gaan voor Nijmegen Green Capital, zocht. De website was, naast de social- er nog een flink aantal activiteiten door bijvoorbeeld in het magazine mediakanalen, een van de middelen om die gestart zijn in 2018, zoals wijkac- Sustain Europe. zichtbaarheid te creëren. De website, tiviteiten van de Challenges, Kleurrijk waar je zelf ook een eigen groene route Groen en Operatie Steenbreek. ∞ kan samenstellen (zie pag. 37), zal voor- lopig nog even blijven bestaan, want er zijn nog veel activiteiten in de stad die voortkomen uit het Green Capital-jaar. Bovendien is er nog heel veel belang- stelling over de activiteiten van een Green Capital-stad uit het buitenland. Op de website is ook nog steeds het jaaroverzicht over 2018 te vinden. Een digitaal document met foto’s en filmpjes. Je vindt het jaaroverzicht op: jaaroverzicht.greencapital2018.nl

In de pers Door het hele jaar heen, heeft Nijmegen WERELD BEROEMDGreen Capital veel publiciteit gege- TANER TABAK nereerd. Internationaal, in landelijke pers, maar vooral in lokale pers, zoals In 2018 werden meer dan tweede Gelderlander en De Brug Nijmegen. honderd events gehouden. Groot Lokale omroep RN7 besteedde veel en klein. Van Radboud Universiteit, aandacht aan alle groene thema’s van tot Technovium, van wijkcentra tot de Challenges in het programma Groen, buurtfeesten. Er is één persoon die dat gepresenteerd werd door Margot het hele jaar door bij al deze events Ribberink. Er zijn in totaal meer dan betrokken was, en dat is Taner Tabak. 20.000 berichten verschenen in kranten Hij zorgde ervoor dat op al die events en op social media. banners en beachvlaggen zichtbaar Wat levert al die publiciteit nu op? Het waren. En hij haalde ze ook weer gaat vooral om zichtbaarheid. Nijme- op. Er is waarschijnlijk niemand in gen als Green Capital heeft zichzelf Nijmegen die in 2018 zoveel gefietst (inter)nationaal op de kaart gezet. De heeft als hij.

ALWAYS A GREEN CAPITAL 63 • Directeur Mark van der Drift De kracht van vooruitstrevende logistiek

De logistieke sector is letterlijk en figuurlijk continu in beweging. In weinig andere branches is innovatie daarom zo belangrijk. Enerzijds biedt innovatie steeds meer kansen op gebied van efficiency, duurzaamheid en veiligheid, anderzijds nemen eisen en regelgeving steeds verder toe. Deze ontwikkelingen hebben grote invloed op de manier van samenwerken en ondernemen binnen de logistieke sector.

De Cornelissen Groep, een familiebedrijf sinds 1930, kent als geen Ook is het bedrijf koploper bij de introductie van alternatieve brand- ander het belang van innovatief ondernemerschap. Het bedrijf werkt stoffen als LNG en de introductie van Eco-combi’s. Dit heeft mede met verschillende partijen samen op het gebied van de nieuwste geleid tot het toekennen van een van de eerste Lean & Green Ster technieken en infrastructuur om het milieu te ontlasten en de veilig- Awards in 2013, voor een extern gecertificeerde CO₂-reductie van heid te vergroten. Zo heeft het bedrijf al jaren ervaring met elektrische -24 procent binnen vijf jaar. voertuigen en elektrische trailers. In 2011 werd een groene stadshub voor de regio Nijmegen gerealiseerd, dit logistieke ontkoppelpunt Een actieve bijdrage leveren om samen met de gemeente Nijmegen maakt het mogelijk om efficiënt en buiten de files om naar de stad te het duurzaam ondernemen in een duurzame stad, waar het prettig rijden en vervolgens met een duurzaam en stil voertuig de binnen- wonen en werken is, op de kaart te zetten was dan ook een logische stad te bevoorraden. stap waar we heel erg trots op zijn. ∞

64 ONCE A GREEN CAPITAL interview

Helmut Brockmeyer, betrokken buurtbewoner: ‘BELONEN WERKT BETER DAN INFORMEREN’ Stilzitten is niks voor de 78-jarige Actie Helmut Brockmeyer. Elke week gaat Tijdens verschillende evenementen in hij twee keer wandelen, drie keer zijn wijk, zoals de Staddijkloop en het hardlopen en twee keer salsadansen. Ommetje, legde hij afgelopen jaar flyers En tussendoor is hij behoorlijk duur- en groene routes van Green Capital zaam bezig. “Vooral vanwege de be- neer. Voor veel deelnemers en bezoe- sparing. En een beetje uit idealisme.” kers bleek het de eerste kennismaking te zijn. “Ik weet uit ervaring dat het moei- Het huis van Helmut Brockmeyer heeft lijk is om mensen mee te krijgen”, vertelt vloerverwarming en er staat een warm- de betrokken Dukenburger. Dat som- tepomp. Op het dak liggen achttien migen spraken over een bobofeestje, zonnepanelen. Die heeft Helmut er in snapt hij wel een beetje. “Je zag steeds twee fases zelf opgelegd. En ach, toen dezelfde mensen.” Maar de picknick op hij eenmaal bezig was, kon hij de daken de Waalbrug en zeker Operatie Steen- van zijn buren ook wel even doen. Hij breek vindt hij geslaagde onderdelen wist twee van hen zover te krijgen. Maar van Green Capital. “Je brengt inwoners toen hij vorig jaar probeerde zijn buurt- in actie, dat vind ik heel positief. Men- genoten te betrekken bij het Green Capi- sen belonen werkt beter dan informatie tal-jaar, viel hem dat toch wat tegen. “Ze verstrekken.” kenden European Green Capital niet”, vertelt hij. Duidelijkheid Wat de zonnepanelen betreft, hij is boos dat de zogenoemde salderingsregeling binnenkort op de schop gaat. Nu mag je ‘Ik weet uit het teveel aan opgewekte energie nog de marathon van New York loopt en verrekenen met de jaarrekening van afgelopen jaar nog meedeed aan de ervaring dat je energiebedrijf, maar dat verandert Zevenheuvelenloop, kun je maar beter straks. “Je hebt geen zekerheid. serieus nemen. En, o ja, had hij al ver- het moeilijk is De saldering stopt, maar wat komt er- teld dat hij schildert? Afgelopen maart om mensen voor in de plaats? Daar moet de over- nog exposeerde hij in bibliotheek De heid duidelijkheid over geven”, zegt hij Mariënburg. Zoals gezegd, stilzitten is mee te krijgen’ strijdbaar. En iemand die op zijn 70ste niks voor hem. ∞

ALWAYS A GREEN CAPITAL 65 transitie in vijf thema’s

6666 ONCEONCE A AGREEN GREEN CAPITAL CAPITAL mafietsen, elektrische fietsen, ligfietsen of bakfietsen. Nijmegen is een echte Ofietsstad. We waren niet voor niets Fietsstad van Nederland in 2016 en Velo-city in 2017. Ook in het Green Capital-jaar werden er extra fietspaden aangelegd. SLIMME MOBILITEIT Zo opende Nijmegen begin vorig jaar de snelfietsroute Nij- megen-Cuijk. De stad heeft inmiddels meer dan 70 kilometer snelfietspaden. Veel mensen, zo’n 65 procent, komen met de fiets naar de stad. In 2018 is het gebruik van de snelfietspaden met meer dan 10 procent gestegen. En dat kwam niet alleen door het mooie weer!

Het openbaar vervoer is al jaren duurzaam. In de hele regio Nij- megen-Arnhem rijden de stadsbussen op biogas. Dit gas wordt, dichtbij Nijmegen, gemaakt uit gft-afval.

Elektrisch rijden is in opmars, steeds meer automobilisten overwegen de aanschaf van een elektrische auto. Inwoners van Nijmegen konden zich in 2018 oriënteren met proefritten tijdens acties van Green Capital Challenges en tijdens de Mobiliteits- week. Deze week stond bol van de activiteiten: van duurzame scheepvaart tot kilometersvreten tijdens de Waterstofchallenge. Met als hoogtepunt een picknick op een autovrije Waalbrug voor duizend mensen en een mobiliteitstheater op diezelfde brug later op de dag. Onlangs werden ook 30 e-hubs geopend. Dit zijn plekken in de wijken waar elektrische deelvoertuigen en laadin- frastructuur bij elkaar gebracht worden.

Nijmegen ligt aan de Waal, een van de drukst bevaren rivieren van Nederland. Voor de luchtkwaliteit is het belangrijk dat binnenvaart duurzamer wordt. Daarom is het Akkoord van Nijme- gen, het Convenant Verduurzaming Binnenvaart, zo belangrijk. Ook is voor binnenvaart- en cruiseschepen groene walstroom beschikbaar. ∞

ALWAYS A GREEN CAPITAL 67 transitie in vijf thema’s

DE EXPERT

elke dag staan we voor ruim 150 adressen van ‘SINDS 2002 HEEFT inwoners om daar online bestelde pakketten op de fiets te bezorgen.”

VELOCITY AL RUIM 1,5 Fietssnelwegen “Ik zou graag willen dat alle Nijmegenaren op MILJOEN EMMISSIE- de fiets stappen. Want we hebben zulke mooie fietssnelwegen in Nijmegen, laten we daar gebruik VRIJE KILOMETERS van maken in plaats van de autowegen. En als je iets online bestelt, kijk dan gelijk of het bedrijf is GEMAAKT’ aangesloten bij fietskoerier.nl. Dan staan wij voor de deur om het pakketje te bezorgen, in plaats van een grote dieselbus in de stad.” Jesse van Hulst studeert sociale geografie in Nijmegen, is fietskoerier bij Velocity en is Groene versnelling een echte fietsavonturier. Maar ook op zijn “Samen met veel Nijmeegse ondernemingen longboard maakt hij bijzondere trips, zoals het zitten wij in een groene versnelling, Green Capital beklimmen van de Alp d’Huez. heeft ons allen bewust gemaakt van de duurzame revolutie. Laten we deze lijn doortrekken de Emissievrije kilometers komende jaren!” ∞ “Ik ben fietskoerier bij Velocity en sinds 2002 hebben wij met al onze collega’s al ruim 1,5 miljoen emissievrije kilometers gemaakt in Nijmegen. www.velocity.nl Dat doen we voor tientallen bedrijven, voor de gemeente, voor de drie grootste ziekenhuizen en

» Uitgelicht

Ports and the City met weg- en spoorvervoer én 20 procent minder CO₂-uitstoot in 2030. Ondertekenaars van de Declaration of Nijmegen zijn onder andere Hoe kunnen binnenhavens gezond, leefbaar, duurzaam en slim BCTN, Heineken, Friesland Campina, North Sea Port, NedCargo, Dan- worden? Die vraag stond centraal tijdens de conferentie Ports ser Group, Port-Liner en de gemeenten Rotterdam en Nijmegen. ∞ and the City op 12 en 13 april 2018. Door onder meer gezond en duurzaam ontwerp, gebruik van hernieuwde brandstoffen en duurzame energievoorziening op de kade kan het vervoer over de binnenwateren tegen 2050 nul-emissie en klimaatneutraal zijn.

De conferentie werd georganiseerd door de gemeente Nijmegen, CLean INland SHipping (CLINSH), Dutch Federation of Inland Ports (Nederlandse Vereniging van Binnenhavens - NVB), Smart and Healthy City programme, EU Urban Air Quality Partnership programme en het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat.

Hoogtepunt van het congres was de ondertekening van de Declara- tion of Nijmegen, die de binnenvaartsector samen met minister Cora • Minister Cora van Nieuwenhuizen van Nieuwenhuizen (Infrastructuur en Waterstaat, foto) onderteken- tekent Declaration of Nijmegen tijdens de. Hiermee verklaart de sector de komende jaren alles uit de kast te Ports and the City. halen om sneller te vergroenen. Het doel is concurrerend te blijven

68 ONCE A GREEN CAPITAL Energietransitie, klimaatadaptatie en verduurzaming van onze economie vragen om samenwerking. Samenwerking die grenzen verlegt én overschrijdt; van belangen, kennisdisciplines, competenties, organisaties en landen. Onze samenleving vereist samenwerking

Gedeeld eigenaarschap Alleen samen zijn we effectief. Wij noemen dit gedeeld eigenaarschap. Geleerde lessen delen Als Strategie en Management Consultants van Royal HaskoningDHV De geleerde lessen in het Green Capital-jaar willen wij creëren en begeleiden wij samenwerkingen in programma’s, proces- graag met u delen. We werken aan een publicatie over sen en projecten waarin gedeeld eigenaarschap ontstaat. Met heel de inzet van evenementen als beleidsinstrument om veel plezier droegen onze consultants Pieter van Ree en Maike de maatschappelijke beweging op gang te brengen. Lange bij aan het jaar waarin Nijmegen European Green Capital was. Deze zal verschijnen als nieuwe uitgave in onze Een belangrijk deel van onze opdracht was om het partnernetwerk Strategiereeks. Houd onze website verder uit te breiden, waarbij gedeeld eigenaarschap van gemeente www.royalhaskoningdhv.com/smc en maatschappelijke partijen het sleutelbegrip vormde. De gemeente in de gaten om deze gratis te kunnen wilde de groene beweging in de stad een impuls geven die ook na downloaden. ∞ 2018 verduurzaming op een hoger plan zou brengen. En dat is gelukt. We kunnen met trots terugkijken op hetgeen de gemeente samen met alle partners bereikt heeft en in de toekomst nog gaat bereiken.

Evenement als katalysator Het hart van het Green Capital-jaar werd gevormd door de tweehon- derd grote en kleine congressen, lezingen en festivals, die plaatsvonden in de groene hoofdstad. Als we één ding geleerd hebben, is het wel dat evenementen een katalysator kunnen zijn voor maatschappelijke verandering. Evenementen geven nieuwe betekenis en versnellen innovaties. Ze zorgen voor een deadline, dwingen tot samenwerking, vieren resultaten en geven energie voor vernieuwing. Een geslaagd evenement heeft impact: de wereld zal na afloop niet meer hetzelf- de zijn. Er zijn nieuwe initiatieven in gang gezet en nieuwe sociale netwerken ontstaan. Het imago van een stad of regio heeft een impuls gekregen. Misschien was het evenement zelfs goed voor de economie of voor de leefomgeving. Maar soms blijf je ook zitten met ogenschijn- lijke verliezen in de exploitatie. Op de korte termijn althans. Dit alles wordt de legacy genoemd: dat wat overblijft, de winst en het verlies.

Samenwerken is ons vak. Werken aan maatschappelijke opgaven onze drijfveer!

• Foto boven: Maike de Lange interviewt Pieter van den Hoogenband tijdens het kennisfestival Creating Legacy over de maatschappelijke meerwaarde van evenementen. • Foto onder: Pieter van Ree (r) in gesprek met Jan Terlouw tijdens het Green Capital-openingsweekend Wondertuin.

ALWAYS A GREEN CAPITAL 69 transitie in vijf thema’s DUURZAAM OP WEG

Klaas-Jan Gräfe, senior beleidsmedewerker Mobiliteit gemeente Nijmegen.

70 ONCE A GREEN CAPITAL 70 OP WEG

ALWAYS A GREEN CAPITAL 71 NTB Een afgesloten Waalbrug, zon, goed gezelschap en een heerlijke lunch. Wat wil je nog meer? De picknick op de Waalbrug met duizend inwoners was een iconisch moment in 2018. Genieten! picknONCE A GREEN CAPITAL 72 ALWAYSALWAYS A AGREEN GREEN CAPITAL CAPITAL 7373 Sponsorbelofte gebaseerd op expertise

Het sponsorschap van Nijmegen European Green Capital 2018 door Ook op het gebied van duurzaamheid was de samenwerking een mooie USG Marketing & Communications was met succes aan beide kanten match. Waar de titel European Green Capital staat voor de vergroening een echte win-winsituatie. De gemeente Nijmegen was op zoek naar en verduurzaming van de leefomgeving, richt USG Marketing & sponsors. USG Marketing & Communications had net een nieuwe Communications zich al jaren op het verduurzamen van haar dienst ontwikkeld, die ze graag wilde testen in de praktijk: het Content dienstverlening. Bijvoorbeeld door bewust te kiezen voor duurzame Lab. De stap naar een sponsorbelofte gebaseerd op expertise was oplossingen als het gaat om het wagenpark en mobiliteitsvraagstukken. dan ook snel gemaakt. Het projectbureau van European Green Maar ook door het ontwikkelen van hybride dienstverlening, zoals het Capital kon gedurende het jaar op afroep een beroep doen op Content Lab. Daarnaast levert de organisatie met haar werkgeversmodel een diversiteit aan online en content experts. USG Marketing & een belangrijke sociaal-maatschappelijke bijdrage door rust en Communications had de kans het Content Lab verder in te richten evenwicht op de arbeidsmarkt. en te verfijnen. De gedeelde aandacht voor duurzaamheid zorgde voor saamhorigheid Het resultaat: een fijne samenwerking waarin een bevlogen groep en wederzijds begrip. Zo was het vanzelfsprekend dat er, waar mogelijk, contentmakers, verhalenvertellers en socialmediaspecialisten de op afstand werd gewerkt om de belasting van het milieu door woon- stad – dé European Green Capital 2018 – in de spotlights zette die ze werkverkeer te beperken. Vanuit deze saamhorigheid ontstond ook verdiende. Het project heeft daarmee bewezen dat het Content Lab het idee voor het organiseren van een gezamenlijke kennissessie voor van veel toegevoegde waarde kan zijn voor opdrachtgevers die zelf communicatieprofessionals en projectleiders die dagelijks worden niet voldoende capaciteit of de juiste expertise in huis hebben om geconfronteerd met de communicatie-uitdagingen die verduurzaming voor hoogwaardige content te zorgen. Tijdens de pilot lag de focus op van onze samenleving met zich meebrengt. Daarin werden uitvoerig flexibiliteit, continuïteit en altijd de juiste specialist bij de juiste vraag. kennis en ervaringen gedeeld. ∞

• USG Marketing & Communications organiseerde samen met Royal HaskoningDHV en European Green Capital een kennissessie over duurzaamheid en participatie voor communicatieprofessionals en projectleiders binnen de portefeuilles duurzaamheid en energietransitie.

74 ONCE A GREEN CAPITAL interview

‘De sfeer was fantastisch’ BURENDAG MET EEN GROEN TINTJE Lia Gieling woont al ruim veertig gen iets te eten mee en niemand gaat jaar in Nijmegen. Vijf jaar geleden natuurlijk naar huis voordat alles weer stond ze samen met een aantal andere mooi is opgeruimd.” buurtbewoners aan de wieg van de eerste burendag in de wijk Hatertse Groene wijk Hei. Afgelopen jaar, in het Green “Samen hebben we allerlei ideeën uit- Capital-jaar, was het thema duur- gewisseld, zoals het adopteren van een zaamheid. Dat thema was meer dan boomspiegel, stenen eruit-groen erin, ooit zichtbaar. “Mede dankzij de ont- regenwater opvangen, zonnepanelen vangen folders en vlaggen van Green en composttonnen. Inmiddels staan er Capital.” al heel wat tegels met zonnebloemen bij de boomspiegels. Daaraan kun je zien “Burendag is een dag waarop we met dat de boomspiegel door de bewoners ongeveer 35 tot 40 mensen uit de buurt onderhouden wordt.” bij elkaar komen. Het is altijd leuk, want je ziet elkaar weer eens op een andere Jammer genoeg was het tijdens buren- GREEN CAPITAL-TAS manier. We zorgen met elkaar voor iets dag, afgelopen jaar op 22 september, lekkers, een spel en een activiteit”, zegt niet zo’n mooi weer. “Maar gelukkig Toen Lia Gieling afgelopen januari de Green bewoner Lia Gieling. “Afgelopen jaar hadden we dankzij het Oranjefonds Capital-vlaggen nog op het Keizer Karelplein zag hebben we bedacht hoe we onze buurt een tent. En de sfeer was fantastisch. hangen, bedacht ze dat ze dat materiaal best kon groener kunnen maken. We organise- Volgend jaar organiseren we het zeker hergebruiken om er handige boodschappentassen ren burendag elk jaar met een aantal weer. Het draaiboek ligt al klaar.” van te maken. Zo gezegd, zo gedaan. Ze stuurde enthousiaste vrijwilligers. En natuurlijk Mocht de gemeente door willen gaan een mail naar de organisatie en kreeg zes vlaggen. heeft iedereen een taak, van het opzet- met groene acties, dan raadt Lia aan om Daar heeft ze inmiddels al meer dan tien tassen ten en afbreken van de tent, de juiste vooral ook via wijkbladen te communi- van gemaakt. En de vrijwilligers van de burendag opstelling van de tafels en het aankle- ceren. “Ik merk dat die echt goed wor- krijgen er natuurlijk als allereerste één. den daarvan, tot het plaatsen van de den gelezen. Dan weet iedereen beter prullenbakken. Alle deelnemers bren- wat er allemaal wordt georganiseerd.” ∞

ALWAYS A GREEN CAPITAL 75 Er gebeurde van alles in het Green Capital-jaar. Maar wat leverde het nog meer op dan inspiratie? Nou, heel wat. PUBLIEKE EVENTS Kijk maar! DE • Duurzaamheidscafés (oa biodiversiteit, mobiliteit) • Fashion Events. Bezoekers zijn bewust gemaakt van de manier waarop mode wel en niet kan bijdragen aan een duurzamere samenleving. De bewustwording kan bijdragen aan een bewuster EFFECTEN en daarmee meer mensen milieuvriendelijker koopgedrag • Circulaire woning • Workshop ‘Zet je dromen in de de Steiger’ (Iewan) • Nijmeegse Kinderraad (inzicht in ecologische voetprint) • Walk of Waste-game over thema plastic soup • Lezing ‘Alle kleine beestjes helpen’ • IVN-bomencursus • Duurzame mobiliteitsmarkt (alternatieven in beeld) • Inspiratiemarkt Duurzaam Verbouwen BEWUSTWORDING KENNISOVERDRACHT • Woonbeurs Nijmegen (oa inhoudelijke informatie • Duurzaamheidscafés (o.a. ‘duurzame opwekking’) energiezuinige woningen) • Summerschool Klimaatverandering • Diverse festivals (o.a. Music Meeting, 4Daagsefeesten) • FLORON-dag; onderzoek en bescherming wilde planten laten duurzame organisatie zien, ook duurzaamheidscafé • Europese Mobiliteitsweek (o.a. kennismaking vervoers- alternatieven, uitdagingen, spelelementen) • Open huis groeninitiatieven Noord (Rondje Noord) • Festival Aardgasvrij wonen Nijmegen-Oost • Afrikafestival goes Kleurrijk Groen, diverse doelgroepen • Het oogstfeest, debatavond over natuur, stad en • Duurzaamheidscafés landschap, biodiversiteit NETWERKVORMING • Festival Aardgasvrij wonen Nijmegen-Oost

• Symposium Bewonersenergie, huuders-vertegenwoordigers, • Wondertuinfestival, duurzaamheid en lifestyle corporaties en gemeenten gezamenlijk • Circulaire woning, open dagen, duurzaam inspireren, realistisch • InScience Festival; inspiratie vanuit de wetenschap beeld laten zien, pushfactor woningisolatie Spoorbuurt • Kinderklimaattop • Opening tuincafé historische tuin Warmoes Lent; lokaal voedsel, • Duurzaamheidscafés (oa afval: minder afval lokale historie VERSTERKEN RELATIE produceren is the key) MET DIRECTE • Voedselkaravaan, landgoed Grootstal, eetbaarnijmegen.nl • Kunstexpositie ‘Oog voor de toekomst’ Ontmoetingskerk WOONOMGEVING • Expeditie tuinfruit en Oogstfeest; vermenging van • IVN-bomencursus, groencursus, ledendag nieuwbouw en oud groen, lokale fruitsoorten omarmen • Festival Art Labratory, Green Blue festival • Open huis groeninitiatieven Noord (Rondje Noord) • Specifiek kader werven en inzetten, o.a. wereldkoks, • Spiegelwaalconcert (inhoudelijke speeches, trots op Nijmegen) etnische bands bij Wondertuinfestival NIEUWE • Green Capital Week DOELGROEPEN • Project Kleurrijk Groen INSPIRATIE • Blowlands, festival als start van ‘burgers geven energie’ BEREIKEN • NK Waterfietsen • Open SlowCafé (trekt jongeren) met betrekking tot Waste Walk • Bloemerstraat park(ing) day, tijdelijke miniparkjes op parkeerplaatsen • Flowlands festival, bewegen op en rond het water, • Wandelen voor water. Met de prestatie halen de leerlingen geld kennismaken met gezonde lifestyle op voor drinkwaterprojecten in ontwikkelingslanden. Gemiddeld VOORWAARDE • Hart voor de aarde, duurzaamheid in de praktijk, zorgde elk deelnemend kind ervoor dat 3 kinderen over schoon CONCRETE voorbeelden van alledag, inspirerende personen drinkwater of sanitair kunnen beschikken. MAATREGEL • Plaatsing Ark en 10 groene geboden (RUN) REALISEREN • Sensoren Waalkade (meten luchtkwaliteit o.a. i.r.t. scheepvaart) • Nacht van de nacht, meer bewust van geluiden en • Circulaire woning als pushfactor woningisolatie Spoorbuurt geuren in de natuur • Workshop DIY schoonmaakmiddel BUZZ, SOCIALE MEDIA, • Wondertuinfestival, ouders tippen elkaar over Kidsclup • Lezing ‘ dweilen met de kraan dicht’ LANDELIJKE PERS • Bijlage De Telegraaf over Modelwoning Circulaire Economie

• Wondertuinfestival, duurzaamheid en lifestyle: ‘de wereld is mooi’, • Een goed leefklimaat voor flora en fauna door de insectenhotels, ‘oude economie is geld verdienen ten koste van alles’ de gierzwaluw nestkasten, het planten van bomen en het planten • Nijmeegse Kinderraad (inzicht in ecologische van plantjes ipv stenen, het bestrijden van de invasieve exoten voetprint, besef dat ze zelf invloed hebben) • Een klimaatbestendige stad, doordat er 190.000 stenen uit gaan en • Go Green tijdens filmfestival Go Short worden vervangen door plantjes of bomen • Green Challenges, o.a. ‘Uit de auto, op de fiets’, ‘afvalloos leven’ • Eco-toepassingen bij Iewanals lokale waterzuivering, INTRINSIEKE CONCRETE warmtepomp, stro-isolatie, kleine voetafdruk MOTIVATIE, • NK Waterfietsen (voorbeeld, fun, functie Spiegelwaal) MAATREGELEN OF LIFESTYLE • Waterkwaliteitscampagne (Waterschap wil ook zichtbaarder zijn) PROJECTRESULTATEN • Aanplant voedselbos Eet Meer Bosch. Ook groene buffer in Nijmegen-West • Nijmegen raapt het in 1 keer op • Boomfeestdag met aanplant 6.000 bomen en struiken bij • Introductieweek RUN & HAN schoolpleinen • Duurzame horecachallenge, lekker veganistisch eten • Steenbreek; campagne, wijkkaravaan, schoolpleinen • Groene Vrijdag, ingetogen slotmanifestatie GC, • Opening voedselbos Noord/buurtgroen de Eik vrijwilligers in het zonnetje

76 ONCE A GREEN CAPITAL ZAKELIJKE EVENTS DE • Science Café ‘De voetafdruk van ons voedsel’ • Radboud Reflects: ‘Pleidooi voor de plant’ • Circulaire Economie Festival EFFECTEN • Landelijke tweedaagse NME-leidinggevenden • Tegenlicht meetup over lokale economie; negatieve • Jaarcongres Gelders Energie Akkoord: Alliander, INSPIRATIE maatschappelijke consequenties van grote ondernemingen Provincie Gelderland, Gemeente Nijmegen • Seminar City as a business-model; • Bijeenkomst Urban Partnership Karlsruhe (mobiliteit) circulaire verdienmodellen bestaan AFSTEMMING EN • Op weg naar betere haventarieven en voorzieningen • CleanMed Congres; creating healing environments (Conference Port and the City) VERSNELLING • Cellulose Congres; te rade bij de plant • Duurzame horecachallenge, 65 restaurants zetten veganistisch • Debatavond vormgeving van het Nijmeegse energielandschap op de kaart • Call for Action & Mayors Conference • Leerlingen Helicon pakken tuin circulaire woning aan • Duurzaamheidsmarkt ROC (beroepsorientatie, bewustwording • Netwerkontbijt topvrouwen regio Arnhem Nijmegen en vernieuwing mbo-onderwijs) • Conference Port and the City • Opening groene campus RUN

• Werkconferentie groen, gezond en in beweging VERBINDING MET • HAN Imagine Global Goals (digiplatform, wereldburgerschap in onderwijs verweven) • Congres Growing Green City routes (stadsdistributie) ONDERWIJS • Projectweek jongeren en circulaire economie • Uitreiking Vrede van Nijmegen-penning (ontmoeting en netwerkvorming 500 beslissers) • Summerschool Klimaatverandering • Regiobijeenkomst klimaatadaptatie (bestuurders, medewerkers • Europees schooldebattournooi ‘Een duurzaam Europa en jij’ gementen, waterschappen, provincie, bedrijven, veiligheidsregio, • Symposium ‘Check circulair en klimaatneutraal mbo’ terreinbeheerders etc.) • Uitreiking Koning Willem I-prijs (duurzaam ondernemerschap) • Analyseren Nijmeegs coalitieakkoord op prioriteiten • Dag van Stad en regio (aanpak duurzaamheidsprojecten vanuit Gelders Energie Akkoord gemeentelijk perspectief) • Jaarcongres Gelders Energie Akkoord: top 5 adviezen voor NETWERK • Landelijk festival ‘Fete de la nature’ POLITIEKE coalitieakkoorden VORMING (De Bastei brengt regionaal groen netwerk bijeen) DOORWERKING • Urban Mobility Partnership, belemmeringen wegnemen, • De Bastei wil verbindende rol tussen groepen en initiatieven spelen vervoerssysteem duurzamer maken • Symposium Duurzaamheid RUN • Lezing ‘ how to change climate change’; goed omgaan met (samenwerking gemeente - RUN aangehaald) wetenschappelijk onderzoek • European Green Week-Green cities for a green future • MVO-Award-uitreiking • Lerarendag Aardrijkskunde RUN • Conferentie Groene Schoolpleinen • Nijmegen week on Sustainable urban freight solutions (inclusief startsubsidies Provincie Gelderland) • Conference Port and the City • NIS meets NEC, relatie sport en sociaal-maatschappelijke ontwikkeling • Werkconferentie groen, gezond en in beweging • Netwerkevent Energy X Change • Zoemsessie (bij-vriendelijk beheer, regiospecifieke aanpak) • Wereldbodemdag • Dag van Stad en regio (aanpak duurzaamheidsprojecten vanuit gemeentelijk perspectief) • Congres ‘Samen voor een groen en gezond Nijmegen’ • EURAF Conference (agroforestry) • Congres Veranderende Stad • Formele Green Capital-events • Symposium Follow The Green Track • Uitreiking Vrede van Nijmegen-penning KENNIS UITWISSELING • Congres Water Smart Cities en groen-blauwe daken • Globale Green Destination day, 28 veldbezoeken, NIJMEGEN Nijmegen bij de top Global Green Destinations • Inspiratiemiddag Groene metropool, integraal ontwerp IN THE PICTURE • Lezing ‘ how to change climate change’ (INTERNATIONALE • Green Capital Week met o.a. ontvangst buitenlandse delegaties CITYMARKETING) • EGC Award Ceremony + Green leaf Award • ICT-congres An innovative truth X sustainability, innovation and hightech • Bezoek Koning Willem-Alexander • Congres EcoProcura; duurzaam inkopen • Call for Action (Klimaattop Katowice) & Mayors Conference • Nationaal Warmtecongres • International RREUSE Conference UITVOERINGS • Opening DeBastei, centrum voor natuur, landschap, • InScience Festival; inspiratie vanuit de wetenschap ORGANISATIE cultuurhistorie OPTUIGEN • Congres ‘Urban mining naar Biobased Circulair Bouwen’

ALWAYS A GREEN CAPITAL 77 column Rob Jaspers

Journalist Rob Jaspers, lid van de adviesraad van Green Capital.

» INSPIRATIEBRON Onlangs heb ik me opgegeven voor een afval. Het aantal buurtbijeenkomsten informatieavond over isoleren en ener- waar samen nagedacht wordt over los gie besparen van het eigen, oude huis. van het gas gaan, is snel toegenomen. Een initiatief van Jan van de Veerdonk, Ik zie elke week het aantal zonnedaken al 35 jaar eigenaar van een bouwbedrijf groeien. De strijd tegen het vervuilende in Bottendaal. Hij wil zijn kennis over plastic afval is ludieker geworden en zinvol isoleren met iedereen gratis delen. krijgt zo steun van steeds meer mensen. Woningeigenaren staan er voor in de rij. Bij vele Nijmeegse bedrijven en in- Dit is voor mij een van de vele voor- stellingen zorgde de uitverkiezing beelden van wat die extra Nijmeegse als Groene Hoofdstad van Europa tot aandacht voor groen en duurzaam nadenksessies over hoe ze duurzamer, leven heeft opgeleverd. Het Green aardliever, groener kunnen opereren. Capital-jaar heeft een impuls gege- Ik denk bijvoorbeeld aan de ARN dat nu ven aan de bewustwording over de druk is met de recycling van luiers, aan klimaatverandering, de noodzaak van Hyster dat de eerste elektrische heftrucks een beter milieu aangetoond, meer maakt, aan de containerterminal BCTN aandacht voor energiebesparing en die de eerste elektrisch aangedreven slimmer hergebruik van afval gestimu- container-schepen heeft besteld, aan leerd. Green Capital is een geweldige Hotel Van der Valk in Lent dat zich met inspiratiebron geweest voor bewoners trots presenteert met het meest duurza- en bedrijven, merk ik elke dag weer. me gebouw van Nijmegen en aan het Radboudziekenhuis dat een voorloper Bij wandelingen valt me de groei van het is geworden als het gaat om het terug- aantal moestuinen op, ik hoor hoe men- dringen van medicijnen in afvalwater sen bezig zijn met het terugdringen van en het inrichten van groene operatie- kamers. Die kennis wordt ook met grote inzet gedeeld met andere ziekenhuizen.

Ja, ik ben blij geworden van het Green ‘Sluit je nooit Capital-jaar. Maar toch geef ik een waarschuwing voor het vervolg met hooghartig groene acties: sluit je nooit hooghartig op in het eigen gelijk. Nog niet iedereen op in het eigen begrijpt de noodzaak van de klimaat- gelijk’ aanpak. Ook heeft niet iedereen het geld voor die groene aanpak klaarliggen of kan het geld hiervoor missen. ∞

78 ONCE A GREEN CAPITAL NIJMEGEN BLIJFT DUURZAME KOPLOPER Nijmegen European Green Capital strekte zich uit buiten Nijmegen. Twee duurzame ondernemers dachten actief mee. Wat vonden zij van het Green Capital-jaar?

Anne-Marie Rakhorst Maurits Groen

Anne-Marie Rakhorst is ondernemer, investeerder en publicist op Maurits Groen raakte al tijdens zijn studie politicologie gegrepen het gebied van duurzaamheid. Zo is ze oprichter en eigenaar van het door de milieu- en ontwikkelingsproblematiek. Hij was ruim vier platform Duurzaamheid.nl, dat samen met professionals, betrokken jaar hoofdredacteur van het blad Milieudefensie en richtte in 1982 bedrijven, maatschappelijke organisaties en overheden Nederland milieucommunicatie-adviesbureau MGMC op. Daarna richtte hij (vaak verder wil verduurzamen. Ook staat ze aan de wieg van het initiatief samen met anderen) ook meerdere andere duurzame bedrijven ‘17 doelen die je deelt’, dat Nederland kennis laat maken met de op, zoals WakaWaka, producent van zonne-energieapparatuur en Sustainable Development Goals, de werelddoelen van de Verenigde Kipster, ‘de meest dier-, milieu- en mensvriendelijke en teven eerste Naties. Eerder richtte ze het succesvolle bedrijf Search Ingenieurs- klimaatneutrale kippenboerderij ter wereld’. bureau op, waar ze twintig jaar directeur was. Groen treedt vaak op als spreker of dagvoorzitter bij bijeenkomsten In de afgelopen jaren publiceerde ze verschillende boeken. over duurzaamheid en ondernemerschap. Daarnaast vervult hij een Over (circulair) ondernemen, de Sustainable Development Goals, de aantal bestuursfuncties; zo is hij voorzitter van Stichting Milieubende, energietransitie, innovatie en duurzaam geld spreekt ze regelmatig Pakhuis De Zwijger, One World, Stuurgroep en Jury Duurzame in de media en op congressen. Rakhorst is actief in verschillende Dinsdag. Ook is hij lid van onder meer Platform Urgenda en de besturen, commissariaten en initiatieven zoals SDG Charter, Slum redactie van het vaktijdschrift Milieu. Groen stond vanaf de eerste Dwellers International, Transitieagenda Consumptiegoederen, Milieu editie hoog in de Duurzame 100 van het dagblad Trouw, was in 2015 Centraal, CBS en de Koning Willem I Prijs. Ook is ze vanuit het SDG zelfs nr. 1, en werd daarna lid van de jury. Charter coördinator van SDG 11: De stad. “Nijmegen verdiende in 2018 de titel European Green Capital “De eretitel van Green Capital 2018 is voor Nijmegen niet alleen op basis van gerealiseerde verdiensten, niet voor mooie een bekroning op het harde werk. Het zorgt juist ook voor nieuwe toekomstplannen. Dat ‘oogstjaar’ heeft Nijmegen aangegrepen energie om tot meer oplossingen te komen op het gebied van om haar veelzijdige en integrale aanpak aan heel Europa duurzaamheid, leefbaarheid en gezondheid! Samen met iedereen uit te dragen – maar ook om het fundament onder haar die in de stad woont, werkt, leert, leeft en onderneemt. De Chal- duurzaamheidsgebied nog verder te verstevigen. Nijmegen rust lenges in de Nijmeegse wijken zijn daar een mooi voorbeeld van. niet op haar lauweren, maar wil voortrekker blijven en blijven Ik ben benieuwd naar wat komen gaat!” – Anne-Marie Rakhorst inspireren.” – Maurits Groen

ALWAYS A GREEN CAPITAL 79 column Ûltsje van Gorkum

Ûltsje van Gorkum, coördinator projectbureau Nijmegen European Green Capital 2018.

HET VERVOLG VAN »GREEN CAPITAL

Het Nijmeegse European Green Capital- gend stappen zetten, zodat iedereen kan jaar 2018 is achter de rug. Het was me het bijdragen aan de mooie toekomst van jaartje wel. Na even uitblazen is het hoog Nijmegen. Het vervolg van Green Capital tijd om de balans op te maken én om ver- zal zich daarom vooral op deze drie tran- der te kijken. Want al die groene, duur- sities gaan richten. zame drukte van het afgelopen Green Capital-jaar (ook van mij) is verspilde Het leek wel alsof afgelopen jaar alles en energie als we er de komende jaren niet iedereen die in Nijmegen ook maar iets op voortborduren. Dus, welke onder- met duurzaamheid heeft, werd opge- werpen kiezen we? Wie gaat wat doen? trommeld om een Green Capital- Wat willen we bereiken? Het draait in elk activiteit te organiseren of eraan mee te geval in het vervolg van Green Capital doen. Mijn kennis van de stad is in vele om thema’s, transities, betrokkenheid en opzichten vermenigvuldigd! De kracht netwerken. van Nijmegen is dat zo veel mensen en organisaties zich inzetten voor het De vijf thema’s van Nijmegen EGC 2018 wel en wee van de stad. Niet alleen in liepen min of meer parallel aan vijf 2018, maar ook al (ruim) daarvoor. Deze ingrijpende ontwikkelingen die nodig betrokkenheid is het fundament van het zijn om onze steden mooi en leefbaar te vervolg van Green Capital. Er komt een houden. Vijf duurzame transities: schone breed samengestelde programmaraad mobiliteit, fossielvrije energie, duurzame ‘vervolg Green Capital’. Met input van voedselvoorziening, een stad die tegen vakexperts én praktijkexperts zorgt de • Twee evenementen, voortvloeiend uit Green een klimaatstootje kan (hevige regen, programmaraad voor sterke netwerken Capital 2018: de Groene Meesterproef voor hitte, droogte) en een stad zonder afval. voor de afstemming; doelen om in een scholieren op 7 februari 2019 en twee weken De transities naar schone mobiliteit jaar of tien naartoe te werken én een later het kennisfestival Creating Legacy. en fossielvrije energie zijn al goed op stadsbreed werkprogramma met initia- dreef. Denk aan elektrisch rijden, nog tieven en activiteiten. netwerk van duurzame steden ICLEI. meer fietsen, milieuzone, windmolens, Deze internationale positie willen we in zonnepanelen, warmtenet en Nijmegen Netwerken het vervolg van Green Capital natuurlijk aardgasvrij. Nijmegen heeft zichzelf afgelopen jaar graag benutten en uitbouwen, zoals met Voor de transities rondom biodiversiteit, ook nadrukkelijk internationaal in de de e-hubs. Daarbij helpt het als we weten voedsel, klimaataanpassingen en de schijnwerpers gezet. Zo heeft Nijme- wat we willen en kunnen doen in die afvalvrije stad ontstaat – terecht! – ook gen nu meer en makkelijker toegang duurzame transities. Dat werken we uit in steeds meer aandacht. Het is belangrijk tot internationale netwerken en orga- het stadsbrede werkprogramma. Genoeg dat we daar sneller en meer samenhan- nisaties, bijvoorbeeld het wereldwijde te doen in de komende jaren! ∞

80 ONCE A GREEN CAPITAL MIJN GROENE WIJK EN KLEURRIJK GROEN GAAN DOOR! Kleurrijk Groen en de Green Capital Challenges gaan door in 2019. Elk op hun eigen manier proberen zij inwoners van wijken te bereiken. Zodat de gedachte van Green Capital overal in Nijmegen terechtkomt.

In 2019 gaan de Green Capital Challenges onder de naam Mijn Groene Wijk door met acties. In negen wijken in Nijmegen worden in negen maanden tijd negen Challenges opgestart. Deze Challenges worden bedacht en uitgevoerd door bewo- • Inspiratiedag duurzaam tuinieren van Kleurrijk Groen, 13 juli 2018. ners zelf. De uitvoering hiervan is in handen van Lentekracht. KLEURRIJK GROEN Mijn Groene Wijk

Selectiecriteria Het Netwerk Kleurrijk Groen werd begin 2019 uitgebreid met de deelnemers van de leergang. Dit Netwerk initieert en • Het project heeft te maken met duurzaamheid, dus organiseert bijeenkomsten om duurzaamheid breder onder bijvoorbeeld vergroening, energie, afkoppelen regen- de aandacht te brengen. water, zwerfafval, et cetera. • Het is een initiatief/idee van bewoners uit de wijk. Met hun activiteiten richten zij zich op doelgroepen die • Idee op korte termijn op te starten en te realiseren (als door instituten die zich met natuur- en milieuvraagstukken meerjarenplan, dan op te knippen in korte periodes). bezighouden niet bereikt worden. Denk aan activiteiten die • Benodigde kosten maximaal € 5.000,-. Denk aan aan- aansluiten bij specifieke culturele achtergronden, activiteiten schaf materialen e.d., nadrukkelijk niet als urenver- die zich op een wijk richten en activiteiten die een natuur- en goeding in te zetten. milieuorganisatie wil bereiken. • Steun Mijn Groene Wijk is nodig om het initiatief te ondersteunen, zonder die steun zou het niet van de Kleurrijk Groen kan helpen bij advies aan een grond komen. milieuorganisatie, fietsactiviteiten voor kinderen, een kledingruil,natuurexcursies, duurzaam moestuinieren in de wijken en het aanleggen van een ontmoetingspark voor Te denken valt aan gezamenlijke moestuinen, steenbreek in een diversiteit van natuur en mensen. straat, zo min mogelijk voedsel verspillen met elkaar, ga zo maar door. Altijd samen met andere wijkbewoners. Dat geeft energie, Bureau Wijland ondersteunt de ideeën van de leden van daar worden mensen blij van en zo is een duurzame stap zetten Netwerk Kleurrijk Groen met kennis, bij het zoeken van een ineens ook gewoon leuk om te doen. relevant netwerk en middelen. ∞ Een voorbeeld is een project in Weezenhof, waar inwoners aan de slag gaan met het vergroten van biodiversiteit in hun wijk.

ALWAYS A GREEN CAPITAL 81 SPONSOREN EN PARTNERS

Sponsoren bezoekerspaviljoen Comdis Europe; Grohe Nederland BV; LvdH, MHB BV; Ney & Partners BXL sa; Koffiebranderij Peeze; Relius Benelux; Sarens Nederland BV.

Friends Royal Smit Transformers Centralpoint Nijmegen B.V. (voorheen Scholten Awater)

82 ONCE A GREEN CAPITAL COLOFON WIJ BEDANKEN

Dit magazine is een uitgave van Nijmegen Green Iedereen die zich dit jaar vrijwillig heeft Radboud Universiteit Nijmegen; Capital 2018. Alle rechten voorbehouden. Niets ingezet voor Nijmegen European Green Radboudumc; Recover-E; Regionaal uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, Capital. Bureau voor Toerisme Arnhem opgeslagen in een geautomatiseerd gegevens- Nijmegen; Repair Café Nijmegen; Rijk bestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, Partijen die het manifest van Nijmegen 2025; Rijkswaterstaat door printouts, kopieën, of op welke andere ondertekenden Oost, ROC Nijmegen; Royal Haskoning manier dan ook, zonder voorafgaande ACBN Evenementenbureau Nijmegen; DHV; Sanadome Hotel & Spa; Sinan schriftelijke toestemming van de uitgever. Vierdaagsefeesten; AGREEn; Alliander Can, documentairemaker; Spin Hoofdredactie N.V.; Andreas Hetfeld - visual artist; Projecten; Stadsboom Nijmegen Yvonne Keijzers, Pasklaar Communicatie Anita Waltman; Architectuurcentrum B.V.; Stadsschouwburg Nijmegen; Eindredactie Nijmegen; ARK Natuurontwikkeling/WNF; Start Up Mix; Stichting Das en Boom; Janke Rozemuller, Jaro Communicatie ARN B.V.; BankTrack; Binnenstadservice Stichting Fabricaat; Stichting Green Vormgeving Nijmegen; Breng (Hermes); Bureau Challenges; Stichting Stiksoep; Stichting Paul van der Weyde, Wunderbar Viertel; Conbuquest; Concertgebouw Zevenheuvelenloop; Strowijk Iewan;

Foto’s De Vereeniging; Conpax; coöperatie Struin B.V.; Studio School; The Big Draw Marianna Bakker , Marscha van Druuten, Klaas-Jan WindpowerNijmegen; CRUDO; Dar NV; Nijmegen; The Economic Board; the Gräfe, Bas Govaarts, Mathijs Hanenkamp, Andreas De Bastei, centrum voor natuur en Food Hub; Valkhof Theater Avenue; Hetfeld, Michiel Hustinx, Yvonne Keijzers, Clare cultuurhistorie; De Groene Stroomfabriek; Van Akker naar Bos; Van Nature; Keogh; Henk Kersten, Paul Lagro, William Moore, Velocity Fietskoeriers; VerheesPlus Nieuws uit Nijmegen, Hilde Peters, Marjolein van De Lindenberg; De Lindenberg/ Pul, Paul Rapp, Janke Rozemuller, Mario Ruiz, Jan Oddstream; De Schoenfabriek; DONKA Reclame BV; Vereniging Nederlands Willem de Venster en Gerard Verschooten. Design; Doornroosje; Drift om te dansen; Cultuurlandschap; VNO-NCW Arnhem

Druk Duurzaamheid.nl; ECO+BOUW; Einder Nijmegen; Walk of Waste; Walk of DPN Rikken Print, Nijmegen Communicatie; ENGIE Energie Nederland Wisdom; Waterschap Rivierenland; Woningbouwstichting De Gemeenschap; Wij proberen van foto’s en ander materiaal zoveel N.V.; Euregio Rijn-Waal; Fair2; Fietsdiensten. mogelijk de rechthebbende te achterhalen. nl; Fransen Technical Services; Vereniging Woningcorporatie Talis; Wunderbar Het kan zijn dat dit niet in alle gevallen gelukt is. Gelderse natuur en Milieufederatie; Ontwerpcollectief; Voor de Verbeelding. Mocht er materiaal zijn waarvan je kunt aantonen Gloedcommunicatie; Go Short; Health rechthebbende te zijn, stuur dan een mail naar Valley Netherlands; Hegeman Groep; Bijdragen aan Nijmegen European [email protected]. Helicon MBO Nijmegen; Hellosun B.V.; Green Capital 2018 kwamen van © 2019 Hogeschool van Arnhem en Nijmegen; Freico Amberg; Welmoed Barendsen; Hugo van der Kallen product design; Green Daphne Baron; Henk van Boxtel; Power Nijmegen; HonigEvents; Hortus Renée van de Boor; Jan Bouwkamp; Nijmegen; Huis voor de Binnenstad; Manon Brinkhoff-Jansen; Hubert Bruls; Huismerk Energie; Ministerie van Matthew Campfens; Pina Casciano; Hedi Infrastructuur en Milieu; Museum Het Delheij; Han Derckx; Colet Falke; Ûltsje Valkhof; IVN Rijk van Nijmegen; Kattencafé van Gorkum; Bas Govaarts; Klaas-Jan Balthazar; Keizer Karel Podia; Vereeniging Gräfe; Geert Hendriks; Michiel Hustinx; en Stadsschouwburg; Klimaatverbond; Yvonne Keijzers; Kim Kerkhoffs; Kelly Kiemt; koos!; Kunstmagazijn; Kersten; Sam Kleisterlee; Maike de Lampgoedkoop.nl BV; Lions Club Lange; Maureen Leferink; Jan Luiten; Nijmegen; LUX; Margot Ribberink; Melanie Marcus; Jos van de Pas; Marieke Meubelmakerij Kopshout; Massage On Peters; Simone Ploumen; Klaas Pruijsen; Pieter van Ree; Janke Rozemuller; • Het kernteam van Nijmegen European Wheels; Maurits Groen; Milieucentrum Green Capital. de Broeikas; Milieuorganisatie Green Joep Schlangen; Lineke Sieben; Petra Cross Nederland; NXP Semiconductors; Smink; Lydia Sprengers; Sandra Stoffels; NUON; Oersoep; Oost N.V.; OPEN slowcafe; Taner Tabak; Harriët Tiemens; Kees Papstar Pure; Park Lingezegen; Pasklaar Tillema; Ton Verhoeven; Stijn Verstralen; Communicatie; Plastic Soup Nijmegen; Maxime Voestermans; Teddy Vrijmoet; Meer weten? Provincie Gelderland; Rabobank Rijk van Loes van Wersch; Ada-Lian Wevers; www.jaaroverzicht.greencapital2018.nl/nl Nijmegen; Radboud Sportcentrum; Roy Winkelhuijzen; Renée Zijlstra.

ALWAYS A GREEN CAPITAL 83 ALWAYS A GREEN CAPITAL

84 ONCE A GREEN CAPITAL