Araştrma Makalesi - Research Artcle Türk Coğrafya Dergisi 74 (2020) 39-46 Türk Coğrafya Dergisi Turkish Geographical Review www.tcd.org.tr

Basılı ISSN 1302-5856 Elektronik ISSN 1308-9773

İspir Meşesinin farklı bir yayılış alanı: Hınzır Dağı (Akkışla-)

A different distributon area of Ispir Oak: Hınzır Mountain (Akkışla-Kayseri)

Selahatn Polata İsmail Ege*a a Uşak Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Uşak.

ORCID: S.P. 0000-0002-8042-1918; İ.E. 0000-0001-5896-0440

B İ LGİ / INFO ÖZ / ABSTRACT

Geliş/Received: 30.11.2019 Türkiye gerek tür zenginliği gerekse yaklaşık 6 milyon hektar meşe orman varlığıyla dünyanın sayılı Kabul/Accepted: 29.05.2020 ülkelerinden biridir. Türkiye’de doğal olarak yetşen 18 meşe türü ve bu türlerden 6 tanesinin 11 alt türü bulunmaktadır. Bunlardan Quercus vulcanica, Quercus macranthera subsp.syspirensis, Anahtar Kelimeler: Q.trojana subsp.yaltrikii endemik meşe türleridir. Meşe türleri içinde endemik bir alt tür olan İspir İspir meşesi meşesi (Quercus macranthera subsp.syspirensis), Türkiye’nin Avrupa-Sibirya fitocoğrafya bölümleri Endemik içerisinde yer almaktadır. Bu tür Anadolu’nun kuzeyinde Karadeniz Bölgesi, İç Anadolu Bölgesi’nin Bitki örtüsü kuzeyi ve Doğu Anadolu Bölgesi’nin kuzey yarısında 1000-2250 m yükseltleri arasında yayılış gös- Hınzır Dağı terir. Mevcut bitki coğrafyası literatüründe İspir meşesinin Türkiye’deki doğal yayılış alanları içeri- Kayseri sinde Erciyes Dağı üzerinde bulunduğu belirtlmektedir. İspir meşesinin Kayseri ilinin diğer yerlerinde Keywords: varlığı bilinmemektedir. 2018 yılında Kayseri ilinin Akkışla İlçesi Ortaköy idari sınırları içinde Hınzır Quercus syspirensis Dağı kuzeybat yamacında yapılan arazi çalışmaları esnasında İspir meşesinin topluluk oluşturduğu Endemic görülmüştür. Burada 1600-1800 m yükselt basamakları arasında yayılış gösterir. İspir meşesi top- Flora luluğu çalı ve ağaççık formuna sahip olup, toprak tabakasının zayıflığı ve çeşitli beşerî etkenlerden Hınzır Mountain dolayı hayata kalma mücadelesi vermektedir. Bu çalışma, daha önce hakkında detaylı araştrma Kayseri province yapılmamış İspir meşesinin Hınzır Dağı’ndaki doğal yayılışını konu almaktadır. Böylece bu türün Tür- kiye’de doğal yayılışı ile ilgili bilgilere katkı sağlanması amaçlanmaktadır. *Sorumlu yazar/Corresponding author: (İ. Ege) [email protected] is one of the few countries in the world with both species richness and about 6 million hec- tares of oak forest assets. There are 18 oak species growing naturally in Turkey and this kind of six DOI: 10.17211/tcd.653381 of them are 11 subspecies. These are the endemic oak species Quercus vulcanica, Quercus mac- ranthera subsp. syspirensis and Q.trojana subsp.yaltrikii. İspir oak (Quercus macranthera subsp. Atf/Citaton: syspirensis) which is an endemic sub-species of oak species is included in Turkey's Euro-Siberian de- Polat, S. ve Ege, İ.(2020). İspir Meşesinin partment of biogeography. This species extends between 1000-2250 m elevatons in the Black Sea farklı bir yayılış alanı: Hınzır Dağı (Akkışla- Region in the north of , the northern part of the and the northern Kayseri). Türk Coğrafya Dergisi (74), 39-46. DOI: 10.17211/tcd.653381 half of the Eastern Anatolia Region. It found that the existng plant geography İspir oak is stated in the literature on Mountain Erciyes in the natural occurrence in Turkey. İspir oak is not known in other places of Kayseri province. In 2018, during the field surveys carried out on the northwestern slope of Hınzır Mountain within the administratve boundaries of the Akkışla district of Kayseri pro- vince, it was observed that İspir oak formed a community. In here, it is distributed between 1600- 1800 m elevaton steps. İspir oak community has a bush and shrub form and struggles to survive due to weakness of soil layer and various human factors. This study focuses on the natural spread of İspir oak, which has not been studied in detail before, on the Hınzır Mountain. Thus, informaton about the natural distributon of such additves is intended to ensure in Turkey.

1. Giriş

Dünyada meşeler yaklaşık 400-500 türle temsil edilmektedir. ha (% 43)’lık kısmı ise boşluklu kapalılığa sahip orman statü- Türkiye gerek tür zenginliği gerekse yaklaşık 6 milyon hektar sündedir. Türkiye’de doğal olarak yetşen 18 meşe türü ve bu meşe orman varlığıyla dünyanın sayılı meşe diyarlarından biri- türlerden 6 tanesinin 11 alt türü bulunmaktadır. Quercus vul- sidir. Orman Genel Müdürlüğü (OGM, 2015) verilerine göre ül- canica, Quercus macranthera subsp.syspirensis, Q.trojana kemizde toplam orman alanı yaklaşık 22,3 milyon ha olup, subsp.yaltrikii ülkemiz için endemiktr (Akkemik, 2014; 2016). bunun 12,7 milyon ha’lık (% 57) kısmı normal kapalı, 9,6 milyon 40 Polat & Ege / Türk Coğrafya Dergisi 74 (2020) 39-46 Araştrma sahası, İç Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Kızılırmak Bö- geçmekte) bir alt türü olan İspir meşesi (Quercus macranthera lümü içerisinde yer alır. Daha ayrıntlı lokasyon belirtlecek - subsp.syspirensis) Türkiye’nin endemik meşe türlerinden biridir. sak; Kayseri ili, Akkışla ilçesi, Ortaköy yerleşmesinin Bu endemik alt tür, 6-7 metreye kadar boylanır ve yuvarlak bir güneydoğusunda, Hınzır Dağı’nın (2477 m) kuzeybat eteklerin- tepe yapar. Ters yumurta şeklindeki yaprakları, sürgünlerin uç dedir. İspir meşesi (Quercus macranthera subsp.syspirensis) bu kısımlarında toplanmıştr (Foto 1). Yaprakların uzunluğu 5-10 dağın 1600-1800 metre yükseltleri arasında yayılış gösterir. cm, genişliği 3-5 cm arasında değişir. Üst yüzü koyu yeşil, alt Yaklaşık 6376 m2’lik alana sahiptr (Şekil 1). yüzü sarımtrak kahverengindedir. Yaprak kalın olup, 5-9 tane tali lopukları olmayan düzenli loplara sahiptr. İspir meşesinin Meşeler; odunlarının anatomik yapıları, meyvelerinin olgun- meyveleri sapsız veya 5-20 mm uzunluğunda çok kısa ve genel- laşma süresi, yaprak ve kabuk özelliklerine göre 3 gruba ayrıl- likle tüylüdür. Soğuğa karşı dayanıklıdır. Meyve kadehi, yarım maktadır (Anşin ve Özkan, 2006; Çağlar, 2003). Akmeşeler küre biçiminde 1,5 cm çapındadır. Yar ıküre şeklindeki kadehle- grubunu Doğu Karadeniz meşesi (Quercus pontca), Istranca rin pulları seyrek, sivri uçlu ve incedir (Yaltrık, 1984). Kadeh, meşesi (Quercus hartwissiana), kasnak meşesi (Quercus vulca- palamudun 1/2 veya 2/3 kadarını içerisine almış bir şekilde nica), Macar meşesi (Quercus fraineto), mazı meşesi (Quercus olup 2-2,5 cm boyundadır. İspir meşesi düşük alkali ve kireçsiz infectoria), saplı meşe (Quercus robur), sapsız meşe (Quercus kahverengi toprakları daha çok tercih eder. petraea), tüylü meşe (Quercus pubescens) ve İspir meşesi (Quercus macranthera subsp.syspirensis) gibi türler, kırmızı me- Ülkemizde genel olarak 1000-1900 metre yükseltleri arasında şeler grubunu İran palamut meşesi (Quercus branti), Lübnan yayılış gösteren İspir meşesinin (Q. syspirensis) sıcaklık isteği meşesi (Quercus libani), Makedonya meşesi (Quercus trojana), az, nem isteği , kuraklığa ve düşük sıcaklığa dayanıklıdır saçlı meşe (Quercus cerris), Anadolu palamut meşesi (Quercus (Browicz ve Zielinski, 1984). Ka stamonu ve Çorum çevresinde ithaburensis) meydana getrir. Herdem yeşil meşeler grubunda dağlık kesimlerde 1200-1400 m, Akdağ, Zara ve çevre- ise pırnal meşesi (Quercus ilex), kermez meşesi (Quercus coc- sinde 1400-1500 metrenin üzerindeki seviyelerde yetşmekte- cifera) ve boz pırnal meşesi (Quercus aucheri) bulunur. Kırmızı dir (Günal, 1997). Bununla birlikte Meyram Dağı'nın kuzey meşeler, ak meşelerden yaprak loblarının uçlarında kılçıksı-di- yamacında 2250 metreye kadar çıktğı tespit edilmiştr (Avcı, kensi çıkıntya sahip olmaları ile kolaylıkla ayrılırlar. 1997).

Bu çalışma, İspir meşesinin daha önce hakkında detaylı araş- trma yapılmamış olan Hınzır Dağı’n daki doğal yayılışını konu almakta olup, bu türün Türkiye’de doğal yayılışı ile ilgili bilgilere katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Bitkinin yayılış gösterdiği Hınzır Dağı, bitki coğrafyası açısından önemli Anadolu Diyago- nali (çaprazı) olarak nitelendirilen endemik ve relikt bitkiler ba- kımından zengin kuşağa yakın bir konumdadır.

1.1. Malzeme ve Yöntem

İspir meşesi (Quercus syspirensis)’nin Kayseri’nin Pınarbaşı, Ak- kışla, Bünyan ilçeleri arasında yükselen Hınzır Dağı’nın kuzey- batsında, idari açıdan Akkışla İlçesi’ne ait Ortaköy yerleşmesi güneyinde yayılış gösterdiği 2018 yılında yapılan arazi çalışma- sında tespit edilmiştr.

a b Şekil 1. Çalışma alanı lokasyon haritası Figure 1. Locaton map of study area Fotoğraf 1. İspir meşesinin (a) (Quercus macranthera subsp.syspirensis) ve yap- raklarının (b) yakından görünüşü. Araştrmaya konu olan İspir meşesi, akmeşeler grubuna dâhil- Photo 1. Close-up view of the İspir oak (a) (Quercus macranthera subsp.syspi- dir. Quercus macranthera’nin (literat ürde Kafas meşesi olarak rensis) and leaves (b) Polat & Ege / Türk Coğrafya Dergisi 74 (2020) 39-46 41 İspir meşesinin, Kayseri ilinde Erciyes Dağı ve Ali Dağı’ndaki ya- Ülkemizde yayılış gösteren meşe türleri içinde endemik bir alt yılış gösterdiği bilinirken (Ünaldı, 1996), bu sahadaki varlığı ile tür olan İspir meşesi, 1000-2250 metre arasındaki yükseltlerde ilgili herhangi bir çalışmaya rastlanılmamıştr. Meşenin, Tür- bazen saf, bazen de tüylü meşe (Quercus pubescens), karaçam kiye’deki yayılışı ile ilgili detaylı literatür taraması yapılmış, bit- (Pinus nigra), sarıçam (P. sylvestris), ttrek kavak (Populus tré- kinin yayılış gösterdiği alanda arazi çalışması gerçekleştrilerek, mula), bodur ardıç (Juniperus communis subsp.nana) ile karışık bu türe eşlik eden diğer türlere ait bitki örnekleri alınarak teşh- topluluklar oluşturur (Kayacık, 1981; Yılmaz, 1998). Zohary'nin isleri yapılmıştr. El tpi GPS ile yükselt değerleri alınmış ArcGIS Alt Öksin sektöre ait türler içinde saydığı İspir meşesi (Zohary, 10.2 ile sahanın topografya ve jeoloji haritaları sayısallaştrılmış, 1973), inceleme alanındaki kütlelerin kuzey ve güney yamaç- eğim ve bakı haritaları oluşturulmuştur. Ayrıca, alanın klimato- larında yer alan orman kalıntlarından en sık rastlanan bir meşe lojik özellikleri ve toprak yapısına dair haritalar ve diğer görsel- türüdür. ler de oluşturulmuştur. Saha çalışmaları esnasında sahanın doğal ortam özellikleri ve özellikle de İspir meşesinin ekolojik Marmara Bölgesi’nde Uludağ’ın güneyinde kurakçıl orman özelliklerine yönelik gözlemlerde bulunulmuştur. İklim özellik- içinde 1700 metre civarında karaçam ve göknar ormanları lerinin ortaya konulmasında Şarkışla, ve Pınarbaşı içinde sapsız meşe (O.petreae), İran akçaağacı (A.hyrcanum) ile meteoroloji istasyonlarının uzun süreli rasat verilerinden yarar- birlikte yer almaktadır (Atalay, 1994). lanılmıştr. Orta Karadeniz Bölümü’nde -Lâdik arasındaki alanda, 1.2. İspir Meşesi’nin Türkiye’deki Yayılış Alanları Yeşilırmak vadisinin batsında yer alan yükseltsi 1400 metreyi geçen tepeler İspir meşesinin ormanlar oluşturduğu alanlardır Esas yayılış alanı Kafaslar (Gürcistan, Azerbaycan, Ermenistan (Günal, 1997). Özellikle burada Akdağ’ın kuzeyi en önemli ya- ve Rusya’nın güneyi) olan Quercus macranthera, buradan hem yılış gösterdiği sahalardan biri olup, 1800 metreye kadar çıkar. kuzey İran’a hem de kuzey Anadolu'ya sokulmuştur. Quercus macranthera'nın (Kafas meşesi) ülkemizde yayılış gösteren alt Akdağmadeni, Zara ve Sivas çevrelerindeki dağlık alanlarda türü Quercus macranthera subsp. syspirensis (İspir meşesi), 1400-1500 metrenin üzerindeki seviyeleri yetşme ortamı ola- esas yayılış alanı Kafaslar olan Quercus macranthera rak seçen İspir meşesi, karaçam ve sarıçam ormanlarına karı- subsp.macranthera'dan farklıdır (Browicz ve Zielinski, 1984). şarak ya da saf ormanlar oluşturarak 1800-1900 metreye kadar yükselir (Günal, 1997). Quercus macranthera’nın endemik bir alt türü olan İspir meşesi (Quercus macranthera subsp. syspirensis) ise Türkiye’nin Av- Doğu Karadeniz’de -Hatla vadisinde 800-1400 metre- rupa-Sibirya fitocoğrafya bölgelerinde özellikle Anadolu’nun lerde İspir meşesi, doğu kayını (F.orientalis), dağ karaağacı kuzeyinde yayılış gösterir. Karadeniz Bölgesi, İç Anadolu Böl- (Ulmus glabra), Kafas ıhlamuru (Tilia rubra), adi gürgen (Car- gesi’nin kuzeyi ve Doğu Anadolu Bölgesi’nin kuzey yarısı yayılış pinus betulus) ve Doğu Karadeniz akçaağacı (Acer cappado- gösterdiği alanlardır (Şekil 2). Anadolu’da 1000-2250 metre cium) ile birlikte bulunur. Özellikle Çoruh vadisinde İspir yükseltleri arasında yayılış gösterir. , (), () çevresinde görülür. Burada 1000-1900 metre yük- , Bartn, Karabük, (Küre Dağları), Sinop, seltleri arasında yer alır (Atalay, 1994; 2017). Yarı kurak ortam- , (Beynam Dağı), (Akdağmadeni), Çorum (İs- larda ise karaçam, sarıçam diğer meşelerden tüylü meşe, ttrek kilip), Amasya (Akdağ, Sana Dağı), Sivas (Yıldız Dağı, Zara çev- kavakla birlikte topluluk oluşturan küçük ağaçtr. resinde Avşardağı, Gemerek’te Karababa Dağı), Kayseri (Erciyes Dağı), Gümüşhane (Köse Dağı), , , Erzurum (Aş- Erzincan ve Gümüşhane çevresi, Quercus syspirensis’nin yayılış kale-Meyram Dağı, İspir), (Göle), , yayılış gös- gösterdiği alanlardır. İçine Juniperus communis, J. excelsa, Quer- terdiği sahalardır (Hedge ve Yaltrık, 1982; Avcı, 1997; Öztürk, cus libani ve Acer platanoides gibi çalılar karışmıştr. İran-Turan 2013). Doğu Anadolu Bölgesi’nde (Pülümür) ve Bingöl endemiklerinden kabul edilen İspir meşesi, -Aşkale ara- civarında saf ormanlar oluşturur (Günal, 1997; Özüdoğru vd., sında yükselen Meyram Dağı üzerinde de yayılış gösterir (Öz- 2010). türk vd., 2015). Bağırpaşa Dağı ile Esence Dağları arasında yer alan Irmağı’nın açmış olduğu Sansa Boğazı’nın her iki yamacı İspir meşesinin, Ouercus branti, Q. infectoria subsp.bo- issieri, Q.petraea subsp.pinnatloba, Q.trojana, Q.libani, Q.robur subsp.pedunculiflora ile birlikte orman oluşturduğu yerlerdendir (Kaya, 1999).

Tunceli-Elazığ-Bingöl-Muş-Bitlis arasındaki dağlık kesimler tür bakımından zengin meşe ormanlarına sahiptr. Burada meşe ormanını oluşturan en önemli türler arasında Q. petraea subsp. pinnatloba, Q. robur subsp. pedunculiflora, Q. infectoria subsp. boissieri, Q. branti, Q. ubani, Q. cerris ile birlikte Q. macrant- hera subsp. syspirensis de sayılmıştr (Davis, 1965; Odabaşı, 1976; Yaltrık, 1984; Odabaş ve Boydak, 1984; Behçet ve Arık,

Şekil 2.Quercus macranthera subsp. syspirensis’in Türkiye’de yayılışı (Öztürk, 2013). 2013’den). Figure 2.Distributon of Quercus acranthera subsp.syspirensis in Turkey (from Erciyes Dağı’nın kuzey ve güney yamaçlarında 1100-2200 metre Öztürk, 2013). yükseltleri arasında yayılış gösterdiği tespit edilmiştr. Bu vol- 42 Polat & Ege / Türk Coğrafya Dergisi 74 (2020) 39-46 kanik kütlenin Ali Dağı güney yamacı, Hisarcık Koruluğu, Yılanlı aylar temmuz ve ağustostur. Pınarbaşı’nda ise ağustos ayının Dağı kuzeyi, Göğ Dağı ve ayrıca dağın güneyinde Kulpak köyü sıcaklık ortalaması 19°C’dir. Pınarbaşı’nda hiçbir ayın ortalama civarı bitkinin yayılış gösterdiği başlıca alanlardır. Ali Dağı’nın sıcaklığı 20°C’nin üzerine çıkmaz. güney yamacında 1300-1800 metreler arasında tüylü meşe (Oercus pubescens subsp.anatolica) ile Hisarcık yakınlarında ise Tablo 1. Araştrma Sahasında Uzun Yıllara Ait Aylık Ortalama Sıcaklıklar (°C) saplı meşe (Ouercus robur subsp.robur) ile birlikte topluluk Table 1. Average Monthly Temperatures for Many Years in the Research Area oluşturur (Ünaldı, 1996). (°C)

2. İspir Meşesi’nin (Quercus Macranthera Subsp. Syspirensis) Farklı Bir Yayılış Alanı: Hınzır Dağı

Bitkinin yetşmesi, ekolojik şartlara bağlıdır. Bu nedenle sahanın jeolojik, jeomorfolojik, iklim ve toprak özelliklerinin ortaya ko- nulması gerekir. Bunlar bitkinin gelişip büyümesi, şekillenmesi, topluluklar oluşturması ve yayılması üzerinde bir bütün halinde Yıllık yağış miktarı ise 407-430 mm arasında seyreder (Tablo 2). etkilidir. Quercus syspirensis’in yayılış gösterdiği alan ve çevre- Yıllık toplam yağış miktarı Şarkışla’da 407,7 mm, Gemerek’te sinin başlıca özelliklerine kısaca değinilmiştr. H ınzır Dağı’nın 409,9 mm, Pınarbaşı’nda ise 429,9 mm olarak ölçülmüştür (2477 m) kuzeybat yamacında etek kısımlarda yer alan bu (Tablo 2). meşe türü 1600-1800 metreler arasında Tavşan Tepe’nin yanı başındaki Tatlıöz Deresi’nin yukarı çığırında vadi içerisine sıkış- Tablo 2. Araştrma Sahasında Uzun Yıllara Ait Aylık Ortalama Yağış Değerleri mış durumdadır (Şekil 3). (mm) Table 2. Monthly Average Rainfall Values for Many Years in the Research Area (mm)

Mevcut meteoroloji ista syonlarının verilerine göre yağışın mev- simlere dağılışı düzensizdir. En yağışlı mevsim ilkbahardır (Ge- merek % 36, Şarkışla % 36,7, Pınarbaşı % 38). Bunu kış mevsimi takip eder. En az yağış ise yaz mevsiminde ge rçekleşir (Gemerek % 21,6, Şarkışla % 20,5, Pınarbaşı % 21,3). Yağışın yıllara göre dağılışı da çok düzensiz seyreder (Tablo 3).

Tablo 3. Araştrma Sahasında Uzun Yıllara Ait Ortalama Yağış Değerlerinin Mev- Şekil 3. İspir meşesinin (Quercus macranthera subsp. syspirensis) yayılış alanı simsel Dağılışı ve yakın çevresinin topografya haritası Table 3. Seasonal Distributon of Average Rainfall Values for Long Years in the Figure 3. Topography map of the distributon area and surroundings of İspir Research Area oak (Quercus macranthera subsp. Syspirensis)

2.1. Sahanın İklim Özellikleri

Sıcaklık, nem, yağış ve rüzgâr gibi iklim elemanlarının ortak et- kileri, o yerin bitki örtüsünün şekillenmesinde başlıca rol oynar (Dönmez, 1985; Güngördü, 1999). Sahanın iklim özelliklerinin ortaya konulmasında Gemerek, Şarkışla ve Pınarbaşı (Kayseri) meteoroloji istasyonun verilerinden yararlanılmıştr. Alanda ka- rasal iklim hüküm sürmektedir. Bu iklim tpi kışların soğuk, yaz- ların ise sıcak ve kurak olması ile karakterize olur. Mevsimler arasında sıcaklık farkı fazladır. Meteoroloji istasyonlarından Ge- merek ve Pınarbaşı’nın 55 yıllık (1964-2018) ve Şarkışla’nın ise 2.2. Sahanın Jeolojik ve Jeomorfolojik Özellikleri 40 yıllık (1964-2005) verilerine göre yıllık ortalama sıcaklık 7,8- 9,5°C arasında değişmektedir (Tablo 1). İstasyonların hepsinde, Saha ve çevresinde en yaşlı litolojik birimi Hınzırdağı Kireçtaşları kış mevsimini oluşturan ayların ortalama sıcaklık değeri 0°C’nin oluşturur (Şekil 4). Hınzır Dağı kütlesinin çok büyük ölçüde ya- altndadır. Ocak ayı en düşük sıcaklığa sahiptr (-2,9°C ile -4,4°C pısına giren bu formasyon, kireçtaşlarından ibaretr. Kireçtaş- arasında). Pınarbaşı’nda ocak ayı ortalama sıcaklık -4,4°C’ye ları belirgin katmanlanma göstermeyen, gri-siyahımsı renkli, kadar düşer. Gemerek ve Şarkışla’da sıcaklığın en fazla olduğu çok fazla tektonizmaya uğramış, çatlaklı ve kalsit dolguludur ve Polat & Ege / Türk Coğrafya Dergisi 74 (2020) 39-46 43 Triyas yaşı verilmiştr. (Gökten, 1981). Hınzır Dağı üzerinde bu akarsuların, sübsekant depresyonu terk etği yani konsekant formasyonun yayılış gösterdiği yerlerde tpik karstk şekiller ge- vadiye giriş yaptkları yerlerde yerleşmelerin konumlandığı dik- lişmiştr (Sunkar, 2008). kat çekmektedir.

Hınzırdağı Kireçtaşı üzerine uyumsuz olarak bitümli seyl, ça- Bu sübsekant depresyonları batdan jips tabakalarından yapılı murtaşı, kireçtaşı, kiltaşı, siltaşı tabakalarından ve volkanok- kuestalar kuşatr. Eski Ortaköy yerleşmesi kuzeybatsında ol- lastklerden oluşan Ortaköy Formasyonu gelmektedir duğu gibi kuesta sırtlarını oluşturan jipsler içinde dolinler, ma- (Gündoğan vd., 2005). Bu formasyonu oluşturan tabakalar ba- ğaralar ve düdenler gelişmiştr (Şekil 5). Önceden kuesta alnının tya doğru 10-55° arasında değişen eğime sahiptr. Formasyon, alt kesiminde bulunan Ortaköy yerleşmesi, meydana gelen çök- içindeki makro fosillere göre Orta-Üst Eosene aitr (Tekeli vd., melerden dolayı depresyonun merkezi kısmına taşınmıştr. İspir 1992). Araştrmamıza konu olan İspir meşesi (Quercus syspi- meşesinin sübsekant depresyonunda yayılış gösterdiği alanda rensis) topluluğu, bu litolojik birim üzerinde yayılış gösterir. aşınıp ortadan kalktğından dolaya jips bulunmamakta dır.

Bu formasyon üzerine Oligosen yaşlı Tuzhisar Formasyonu uyumlu olarak gelir. Tuzhisar Formasyonu, karasal tortullarla temsil edilir. Masif, yer yer tabakalı, beyaz-sarımsı, gri renkli de- ğişik kalınlıkta jipsler ile kırmızı, sarımsı kiltaşı, çamurtaşı, ça- kıltaşı ve konglomeralardan ibaretr. Jipsler, Korumaz dağlarının kuzeybat ucundan Hınzır dağları bölgesine ve Kızı- lırmağa kadar, Korumaz-Hınzır sıra dağlarının kuzeyinde uzanan geniş bir alanda yayılış gö stermektedir (İzbırak, 1944).

Kuvaterner ise akarsu boylarındaki alüvyonlarla ve Hınzır Dağı yamacında yamaç döküntüleri ile temsil edilir. Eski Ortaköy yer- leşmesi ile Küçük Tuzhisar arasındaki Acısu Dere vadi tabanında alüvyonlar yüzeylenir (Şekil 4).

Şekil 5. İspir meşesi (Quercus macranthera subsp. syspirensis) yayılış gösterdiği alan ve çevresinin jeomorfoloji haritası Figure 5. Geomorphology map of the dist ributon area of İspir oak (Quercus macranthera subsp. syspirensis) and surroundings

2.3. Sahanın Toprak Özellikleri

Ortaköy depresyonu ve çevresinde ka hverengi, kırmızı kahve- rengi ve alüvyal topraklar gelişme imkânı bulmuştur (Şekil 6). İspir meşesinin (Quercus syspirensis) yayılış gösterdiği alanda hâkim toprak grubunu kahverengi topraklar oluşturur. Bu top- rak grubu İç Anadolu’nun yaygın ve tpik toprağıdır (Toprak Su Genel Müdürlüğü, 1974). Araştrma sahasında Eosene ait bi- tümli seyl, çamurtaşı, kireçtaşı, kiltaşı, siltaşı gibi tortul kayaçlar Şekil 4. İspir meşesi (Quercus macranthera subsp. syspirensis)’nin yayılış gös- üzerinde gelişmiş olan bu topraklar A, B ve C horizonludur. A terdiği alan ve yakın çevresinin jeoloji haritası horizonu granüler yapılı ve balçık tekstürüne sahip olup nötr Figure 4. Geological map of the distributon area of İspir oak (Quercus mac- ve hafif alkalen reaksiyon özelliği taşır. Bu kat kahverengine sa- ranthera subsp. syspirensis) and surroundings hiptr. B horizonu balçıklı, killi balçıklı bünyeli kaba granüler ya- pıdadır. Ayr ıca horizonun alt kısmında düşen yağışlar Araştrma sahası ve çevresinin monoklinal ya pıya sahip olduğu sonucunda yıkanarak alta birikerek kireç lekeleri oluşmuştur. arazi gözlemleri sonucunda tespit edilmiştr. Monoklinal yapıyı Kireç birikimini diğer horizonlarda da görmek mümkündür. İspir oluşturan tabakalar batya doğru eğimlidir. Dış kuvvetler tara- meşesinin yayılış gösterdiği yerlerde kahverengi toprak örtüsü- fndan tabakalar aşındırılarak alnı doğuya yani Hınzır Dağı’na nün eğim nedeniyle toprağın süpürülmüş olmasından dolayı bakan kuestalar şeklinde belirmiştr (Şekil 5). Batya doğru çok inceldiği ve ana materyalin yüzeye çıktğı dikkat çekmek- eğimli tortul tabakalar üzerinde drenaj ağını ku ran, sularını Kı- tedir. Sahada bu toprağın yayılış gösterdiği alanlarda drenaj zılırmak Nehri’ne ve Tuzla Gölü Kapalı Havzası’na boşaltan kon- şartları iyi durumdadır. Karaziyaret Tepe (1629 m), Tavşan Tepe sekant karakterli Acıöz, Acısu, Gümüş Dere, Kestuvan Çayı ve (1733 m), Ortaköy, Küçük Tuzhisar arasındaki alan bu toprakla Değirmentaşı Dere gibi akarsular kuzeydoğu-güneybat doğrul- örtülüdür (Şekil 6). Hınzır Dağı yamaçları ise erozyon nedeniyle tusunda sıralanan Girinci, Kululu, Akkışla, Gömürgen ve Orta- toprak örtüsünden yoksun kayalık alan halindedir. Nitekim bu köy sübsekant depresyonlarını oluşturmuşlardır. Söz konusu alanın ortalama eğim derecesi 20,6 civarındadır (Şekil 7). 44 Polat & Ege / Türk Coğrafya Dergisi 74 (2020) 39-46 3. Bulgular

Araştrmaya konu olan İspir meşesi (Quercus syspirensis), Hınzır Dağı (2477 m) kuzeybat yamacında yer alır. Me şe topluluğu, Ortaköy yeni yerleşim alanına 4 km uzaklıktadır. Büyük Meşe ve Küçük Meşe olarak nitelendirilen başlıca iki topluluk halinde, Acıöz Dere’nin kolu olan Tatlıöz Deresi yukarı kısmında vadi içinde topluluklar oluşturmuştur (Foto 2,3). Burada 1600- 1800 metre yükselt basamakları arasında yayılış gösterir.

Şekil 6. İspir meşesi (Quercus macranthera subsp. syspirensis) yayılış alanı ve çevresinin toprak haritası Figure 6. Soil map of the distributon area of İspir oak (Quercus macranthera subsp. syspirensis) and surroundings

Kırmızı kahverengi topraklar Ortaköy batsında, Tuzhisar kuze- yinde yayılış gösterir. İklim şartlarının ve litolojik özelliklerin top- rak rengi üzerinde etkisi olduğu bu toprağın üst kısmı koyu kahve-kırmızımsı kahverengi arasında değişmektedir. Özellikle jipsler üzerinde gelişmiş olan bu toprakları Küllü Tepe (1701 m) Fotoğraf 2. Tatl ıöz Deresi kabul havzası (yukarı çığır) kısmında Quercus syspi- rensis topluluğu (güneyden kuzeye bakış). çevresinde Pur olarak nitelendirilen mevkide, Küçük Tuzhisar Photo 2. Quercus syspirensis group in the Tatlıöz Stream acce ptance basin (gro- kuzeyinde Sivri Tepe (1759 m) ve Armutlukoyak Tepe (1810 m) undbreaking up) (view from south to north). çevresinde görmek mümkündür.

Fotoğraf 3. Tatl ıöz Deresi kabul havzası (yukarı çığır) kısmında Quercus syspi-

rensis topluluğu. Şekil 7. İspir meşesi (Quercus macranthera subsp. syspirensis) yayılış alanının Photo 3. Quercus syspirensis group in the Tatlıöz stream acce ptance basin (gro- eğim haritası undbreaking up) Figure 7. Slope map of the distributon area of İspir oak (Quercus macrant- hera subsp. syspirensis) Daha çok çalı ve ağaççık formunda olup, maksimum 5 metreye kadar boylanmış ve gövde çapı maksimum 20 cm’ye ulaşan bi- Mevsimlik ve daimî akışa sahip akarsuların taşıyıp getrdiği alüv- reyler halindedir. İspir meşesine, J. oxycedrus subsp.oxycedrus, yonları eğimin ve hızın azaldığı yerlerde bırakması ile oluşan Acer tataricum, A.hyrcanum, Euonymus verrucosus, E.latfolius, azonal grupta yer alan alüvyal topraklar ise sınırlı alana sahiptr. beyaz yapraklı üvez (Sorbus umbellata), akçaağaç yapraklı üvez Bu genç topraklara Ortaköy ile Küçük Tuzhisar köyleri arasında (S.torminalis), boz armut (Pyrus elaeagnifolia), geyik dikeni Acısu vadisinde rastlanılmaktadır. (Crataegus orientalis) gibi türler karışır (Foto 4). Bunun yanında Rosa canina, R.pulverulenta, R.heckeliana, Viburnum lantana, Polat & Ege / Türk Coğrafya Dergisi 74 (2020) 39-46 45 Berberis crataegina gibi çalı türleri meşe ormanı kalıntsı ara- Bitki, yüzyıllardır süren yakacak temin etmek gibi çeşitli antro- sında dağınık olarak rastlanılmaktadır (Şekil 8). Meşe toplulu- pojenik etkilerden, hayvan otlatlması gibi çeşitli nedenlerden ğunun çevresi ise antropojen özellik taşıyan step formasyonu dolayı büyük ölçüde tahribata uğramış, küçük lekeler halinde ile örtülüdür. Aşırı otlatma nedeniyle İran-Turan Flora Bölge- ulaşımın nispeten zor olduğu, topografyanın insan müdahale- si’ne ait step elemanları floristk açıdan fazla çeşitliliğe sahip sini kısıtladığı alanda tutunabilmiştr değildir. Geven (Astragalus sp.), sütleğen (Euphorbia sp.), yumak (Festuca valesiaca), çoban yastğı (Acantholimon sp.) ve İspir meşesi, günümüzde çalı ve ağaççık formunda sahada, kadın tuzluğu (Berberis crataegina) en yaygın türlerdir. orman kalıntsı şeklinde, toprak tabakasının zayıflığı ve çeşitli beşerî etkenlerden dolayı hayata kalma mücadelesi vermek- tedir. Meşe topluluğu, yöre insanı tarafndan büyükbaş ve kü- çükbaş hayvanlar için yem olarak kullanılmakta ayrıca yakacak olarak kesilerek tahrip edilmektedir. İç Anadolu Bölgesi’nde çok lokal ortamlarda doğal olarak yetşen bu meşe türünün ortadan kalkmaması için, Hınzır Dağı üzerindeki popülasyonun koruma altna alınması, hayvanların meşe topluluğunun bulunduğu alana girmemesi konusunda gerekli tedbirlerin hayata geçiril- mesi ge rekmektedir. Quercus macranthera subsp.syspirensis, Şekil 8. Hınzır Dağı’nın kuzeybat kesiminin doğu-bat yönünde bitki kesit Figure 8. Plant secton in E-W directon of northwest part of Hınzır Mountain yarı kurak ekosistem alanların ağaçlandırılmasında iyi bir po- tansiyele sahiptr. Bu nedenle ağaçlandırma çalışmalarında kul- lanılabilecek meşe türlerindendir.

Teşekkür Yazarlar, bu çalışmanın arazi çalışmalarına katlan Uşak Üniver- sitesi, Coğrafya Bölüm Öğrencisi Çağatay Can İPEK’e teşekkür ederler.

Kaynakça

Akkemik, Ü. Editör, (2014). Türkiye’nin Doğal–Egzotk Ağaç ve Çalıları 1, Orman Genel Müdürlüğü yayınları, Ankara. Akkemik, Ü. (2016). Türkiye’nin Doğal Meşe (Quercus L.) Türlerinin Yayılışı ve Botanik Özellikleri Uluslararası Katlımlı Meşe Çalıştayı 18-20 Ekim 2016, İğneada / Kırklareli .83-94. Anşin, R. ve Özkan, C. (2006). Tohumlu Bitkiler (Spermatophyha) Odunsu Taksonlar, K.T.Ü, Orman Fak. 167,19, . Fotoğraf 4. a) Quercus syspirensis boyları en fazla 5 metreye kadar boylanabil- Atalay, İ. (1994). Türkiye Vejetasyon Coğrafyası, Ege Üniversitesi Ba- mektedir. b) Quercus syspirensis topluluğu içinde Euonymus verrucosus gibi sımevi, 226-229, İzmir. bitki türlerine de rastlanılmaktadır. Atalay, İ. (2017). Türkiye’nin Ekolojik Bölgeleri, OGM Yayını, İzmir. Photo 4. a) The maximum lengths of Quercus syspirensis can be up to 5 meters. Avcı, M. (1997). Karasu-Tuzla Çayı Arasındaki Sahada Orman Kalınt- b) Plant species such as Euonymus verrucosus are also found in the Quercus ları, Üniversitesi, Coğrafya Dergisi, Sayı 5,180-224. syspirensis community. Behçet, L. & Arık, M. (2013). An Ethnobotanical Investgaton in East Anatolia (Turkey), Turkish Nature and Science Journal, 2, 1-15. 4. Sonuç Browicz, K. & Zielinski, J. (1984). Chorology of Trees and Shrubs in South-West Asia and Adjacent Regions, Volume 1, Warszawa. Bu çalışmada endemik bir alt tür olan İspir meşesinin (Quercus Çağlar, Y. (2003).Dendroloji (Ağaçbilim) ve Orman Ekolojisi Okulu Ders macranthera subsp. syspirensis) ülkemizdeki doğal popülasyon- Notları, Kırsal Çevre ve Ormancılık Sorunları Araştrma Derneği larının güncel durumu hakkında daha önce çalışma bulunma- yay, No: 13, 70-73, Ankara. yan Hınzır Dağı’ndaki yayılışı ve sahanın genel ekolojik özellikleri Davis, P. H. (1965). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vo- lume 7, Edinburgh. ortaya konulmuştur. İspir meşesi, İç Anadolu Bölgesi ile Doğu Dönmez, Y. (1985). Bitki Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fa- Anadolu Bölgesi arasındaki Anadolu Çaprazı’na komşu olan Hın- kültesi yayınları no 3319, İstanbul. zır Dağı’nın kuzeybat kısmında yer alır. Da ğın sadece Ortaköy Gökten, E. (1981). Şarkışla (Sivas) güney-güneydoğusunun stratgra- yerleşmesi güneyinde 1600-1800 metreler arasında Acıöz fisi ve jeolojik evrimi, TÜBİTAK T.B.A.G.251, yayımlanmamış rapor, Dere’nin kollarından Tatlıöz Deresi kabul havzası kısmında ya- Ankara. yılış gö stermektedir. Bu yönü ile biyolojik çeşitlilik açısından Günal, N. (1997). Türkiye’de Başlıca Ağaç Türlerinin Coğrafi Yayılışları, ender sahalardan biridir. Quercus macranthera subsp.syspiren- Ekolojik ve Floristk Özellikleri, Çantay Kitapevi, s. 94-96, İstanbul. sis Hınzır Dağı’nda çok dar bir alanda yayılış göstermiş olsa da Gündoğan, I., Önal, M. & Depçi, T. (2005). Sedimentology, petrog- eskiden orman oluşturduğu ancak tahribat sonucunda bu- raphy and diagenesis of Eosen-Oligocene evaporites:the Tuzhisar günkü alana hapsolduğunu ileri sürmek mümkündür. Bitkinin Formaton, SW Sivas basin, Turkey. Journal of Asian Earth Sciences step alanlarda lokal olarak bulunması bu durumun işaretdir. 25, 791-803. Güngördü, M. (1999). Marmara Bölgesinin Bitki Coğrafyası, İstanbul Bu endemik türün Hınzır Dağı’nda günümüze kadar ulaşma- Üniversitesi yayın no:4176, Edebiyat Fak. Yay. No:3416, İstanbul. sında özellikle sahanın jeomorfolojik özelliklerinden vadi içle- Hedge, I.C & Yaltrık, F. (1982). Ouercus L.In;Flora of Turkey and the rinde korunaklı alanlarda kalması etkili olmuştur. East Agean Islands (Ed:P.H.Davis).Edinburg University Press, Edin- burg, 659-683. 46 Polat & Ege / Türk Coğrafya Dergisi 74 (2020) 39-46 İzbırak, R. (1944). Yukarı Kızılırmak Bölgesinde Jeomorfoloji Araştr- maları, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Der- gisi, C:III, S:3, 271-288. Kaya, Y. (1999). Fırat Vadisi’nde Erozyon ve Erozyon Alanında İyi Ge- lişen Bitkiler, Tr.J.of Agriculture and Forestry 23 (1999) 7-24. Kayacık, H. (1981). Orman ve park ağaçlarının özel sistematği II. Cilt, Angiospermae (Kapalı Tohumlular), İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi, İstanbul Üniversitesi yayın no:2766, Orman Fakültesi yayın no:287, Dördüncü baskı, İstanbul. Odabaşı, T. (1976). Türkiye’de Baltalık ve korulu baltalık ormanları- nın koruya dönüştürülmesi olanakları üzerine araştrmalar. İs- tanbul Üniversitesi Orman Fakültesi yayınları no. 2079/218, İstanbul. Odabaşı, T.ve Boydak, M. (1984). Güneydoğu Anadolu Projesinde (GAP) Ormancılığın Yeri ve Katkıları, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, Seri B, C.34, Sayı 3. OGM, (2015). Türkiye Orman Varlığı–2015, Orman ve Su İşleri Ba- kanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, Orman İdaresi ve Planlama Dairesi Başkanlığı Yayınları, Ankara. Öztürk, S. (2013). Türkiye Meşeleri Teşhis ve Tanı Kılavuzu, Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, 188 – 192, Ankara. Öztürk, M., Tatlı, A., Özçelik, H. & Behçet, L. (2015). General Charac- teristcs of Flora and Vegetaton Formatons of Eastern Anatolia Region and Its Environs (Türkiye), SDU Journal of Science (E-Jo- urnal), 2015, 10 (1): 23-48. Özüdoğru, B., Erik, S. & Akaydın, G. (2010). The Flora of the Kara- baba Mountain (Sivas-Şarkışla/Turkey), Biological Diversity and Conservaton , 3/3 (2010) 176-192. Sunkar, M. (2008). Zamant Çayı Yukar ı Havzası (Uzunyayla)’nın Jeo- morfolojisi, e-Journal of New World Sciences Academy, Vo- lume: 3, Number: 4. Te keli, E., Va rol, B., Gökten, E., , Y., Özaksoy, V. veş Iık, V. (1992). Sivas Havzasının Bat Kesiminin Jeolojisi, Turkish Petro- leum Corporaton Report No.3173. Toprak Su Genel Müdürlüğü, (1974). Kızılırmak Havzası Toprakları, Toprak Su Müdürlüğü Yayınları:286, Köy İşleri ve Kooperatfler Bakanlığı Yayınları :203, Raporlar Serisi:71, Cihan Matbaası, An- kara. Ünaldı, Ü. E. (1996). Erciyes Dağı’nın Fiziki Coğrafyası, Lazer Ofset Basımevi, Ankara. Yal trık, F. (1984). Türkiye Meşeleri Teşhis Kılavuzu, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara. Yılmaz, H. (1998). Türkiye’nin Endemik Meşe (Qeurcus L.) Taksonla- rının Morfolojik Özellikleri, İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Ensttüsü, yayımlanmamış dokto ra tezi, İstanbul. Zohary, M. (1973). Geobotanical Foundatons of the Middle East, Vol.I,II, Stutgart.