101 YAPI ve YER TÜRKİYE Yapı Kredi Yayınları - ????
101 YAPI ve YER TÜRKİYE
Hazırlayan: Engin Yenal
Editör: Begüm Kovulmaz
Düzelti: Filiz Özkan
Grafik Tasarım: Yeşim Balaban
Grafik Uygulama: Hasan Fırat
Baskı: Ofset Matbaacılık A.Ş. ???? ??????
1. Baskı: İstanbul, Haziran 2015 ISBN 978-975-08-
Bu kitapta yayımlanan yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir.
© Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş. 2012 Sertifika No: 12334 Bütün yayın hakları saklıdır. Kaynak gösterilerek tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz.
Y a p ı K r e d i K ü l t ü r S a n a t Y a y ı n c ı l ı k T i c a r e t v e S a n a y i A.Ş. Yapı Kredi Kültür Merkezi İstiklal Caddesi No. 161 Beyoğlu 34433 İstanbul Telefon: (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23 http://www.ykykultur.com.tr e-posta: ykykultur@ykykultur.com.tr İnternet satış adresi: http://alisveris.yapikredi.com.tr 101 YAPI ve YER TÜRKİYE
Engin Yenal İçindekiler
ÖNSÖZ • 11 IV. DİNSEL YAPILAR
KRONOLOJİK DİZİN • 44 A. Tapınak, Kilise, Manastır ve Sinagoglar
I. ARKEOLOJİK SİTLER / ÖREN YERLERİ 019 • Eflatunpınar Hitit Su Tapınağı, Beyşehir / Konya • 132 001 • Göbeklitepe, Şanlıurfa • 48 020 • Nemrut Dağı Ören Yeri, Kahta / Adıyaman • 136 002 • Çatalhöyük, Konya • 52 021 • Zeus Sunağı, Bergama, Berlin • 140 003 • Hattuşa, Çorum • 56 022 • Augustus Tapınağı, Ankara • 146 004 • Troia Ören Yeri, Çanakkale • 62 023 • Tokalı Kilise, Göreme / Nevşehir • 150 005 • Gordion (Yassıhöyük) Polatlı / Ankara • 66 024 • Akdamar Surp Haç Kilisesi, Van • 154 006 • Yesemek Taş Ocağı ve Heykel Atölyesi, Islahiye / Gaziantep • 70 025 • Sümela Manastırı, Trabzon • 160
007 • Aphrodisias Heykel Okulu ve Sebastion 026 • Deyrü’z Zafaran Manastırı, Mardin • 164 Geyre / Aydın • 76 027 • Sardes Sinagogu, Salihli / Manisa • 168 008 • Theodosius Limanı, Yenikapı / İstanbul • 78 028 • Edirne Sinagogu • 172 009 • Ani Kenti Ören Yeri, Kars • 82 B. Mescit, Cami ve Ulucamiler
029 • Divriği Ulucami ve Darüşşifası, Sivas • 180 II. KENTSEL SAVUNMA SİSTEMLERİ 030 • Ulucami, Afyonkarahisar • 184 010 • Diyarbakır Surları • 90 031 • Eşrefoğlu Ulucami, Beyşehir / Konya • 188 011 • Kızkalesi ve Kroykos, Mersin • 94 032 • İsa Bey Cami, Selçuk / İzmir • 192 012 • Kilitbahir Kalesi, Çanakkale • 98 033 • Timurtaş Zaviyesi Minaresi, Bursa • 196
III. KONUTLAR 034 • Kasabaköy Mahmut Bey Cami, Kastamonu • 200
013 • Harran Evleri, Şanlıurfa • 104 035 • Ulucami Bursa • 204
014 • Ephesos Yamaç Evleri 2, Ephesos 036 • Azaplar Namazgâhı, Gelibolu / Çanakkale • 210 (Selçuk) / İzmir • 108 037 • Yeşil Zaviyesi, Bursa • 214 015 • Sepetçiler Kasrı, İstanbul • 112 038 • Üç Şerefeli Cami, Edirne • 220 016 • Muradiye Evi, Bursa • 116 039 • Selimiye Cami, Edirne • 224 017 • Çakırağa Konağı, Birgi / İzmir • 120 040 • Ortaköy Cami, İstanbul • 230 018 • İshak Paşa Sarayı, Doğubayazıt / Ağrı • 124 V. EĞİTİM, KÜLTÜR VE SAĞLIK YAPILARI VII. KÜLLİYELER
041 • Priene Tiyatrosu, Güllübahçe / Aydın • 236 063 • Mama Hatun Külliyesi, Tercan / Erzincan • 330
042 • Aspendos Tiyatrosu, Antalya • 240 064 • Huand Hatun Külliyesi, Kayseri • 334
043 • Celsus Kitaplığı, Ephesos (Selçuk) / İzmir • 244 065 • Sahip Ata Külliyesi, Konya • 338
044 • Seyitgazi Âsitanesi, Eskişehir • 250 066 • Halilü’r Rahman Külliyesi, Şanlıurfa • 342 067 045 • Keykavus Şifahanesi, Sivas • 252 • Fatih Külliyesi, İstanbul • 346 068 • II. Bayezid Külliyesi, Edirne • 350 046 • Karatay Medresesi, Konya • 256 069 • Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Gebze / Kocaeli • 354 047 • Çifte Minareli Medrese, Erzurum • 260 070 • Şerefiye Külliyesi, Bitlis • 358 048 • İnce Minareli Medrese, Konya • 264 071 • Sokollu Mehmed Paşa Menzil Külliyesi, 049 • Gök Medrese, Sivas • 268 Lüleburgaz / Kırklareli • 362 050 • Cacabey Gözlemevi, Kırşehir • 272 072 • Damat İbrahim Paşa Külliyesi, Nevşehir • 366
051 • Mevlana Âsitanesi, Konya • 276 VIII. ANITLAR 052 • Hacı Bektaş-ı Veli Âsitanesi, 073 • Çemberlitaş, İstanbul • 372 Hacıbektaş / Nevşehir • 280 074 • III. Tutmosis Dikilitaşı, Sultanahmet / İstanbul • 376 053 • Hüdavendigâr Zaviyesi, Bursa • 286 075 • İzmir Saat Kulesi • 380 054 • Kasımiye Medresesi, Mardin • 290 076 • Çanakkale Şehitler Anıtı • 384 055 • Gelibolu Mevlevihanesi, Gelibolu / Çahakkale • 294 056 • Âtıf Efendi Kütüphanesi, Vefa / İstanbul • 298 IX. MÜHENDİSLİK YAPILARI (TEKNİK ALT YAPI)
057 • Nazperver Kalfa Sıbyan Mektebi, A. Köprüler ve Kemerler
Aksaray / İstanbul • 302 077 • Pollio Su Kemeri ve Nymphaeum’u, Selçuk / İzmir • 390 VI. TİCARET YAPILARI 078 • Cendere Köprüsü, Kahta / Adıyaman • 394 058 • Ağzıkara Han, Aksaray • 308 079 • Justinianos Köprüsü, Adapazarı / Sakarya • 398 059 • Sultan Han, Tuzhisar / Kayseri • 312 080 • Malabadi Köprüsü, Silvan / Diyarbakır • 402 060 • Edirne Bedesteni • 316 081 • Uzunköprü, Edirne • 406 061 • Koza Hanı, Bursa • 320 082 • Kırkçeşme Su Sistemi / Mağlova Kemeri, 062 • Rüstem Paşa Kervansarayı, Edirne • 324 Kemerburgaz / İstanbul • 410 083 • Büyükçekmece Köprüsü, İstanbul • 414
084 • Varda (Alman) Köprüsü, Karaisalı / Adana • 418
B. Su Yapıları
085 • Perge Hamam ve Gymnasium’u, Antalya • 424
086 • Sagalassos ve Antoninler Nymphaeum’u, Burdur • 428
087 • Eski Kaplıca, Bursa • 432
088 • III. Ahmed Meydan Çeşmesi, Sultanahmet / İstanbul • 436
X. MEZAR VE TÜRBELER
089 • Halikarnas Mausoleum’u, Bodrum / Muğla • 442
090 • Likya Kaya Mezarları, Antalya, Muğla • 446
091 • Ahlat Mezarları, Bitlis • 450
092 • Emir Saltuk Kümbeti, Erzurum • 454
093 • Döner Kümbet, Kayseri • 458
094 • Âşık Paşa Türbesi, Kırşehir • 462
095 • Köşk Medrese, Kayseri • 466
096 • Yeşil Türbe, Bursa • 470
097 • Anıtkabir, Ankara • 474
XI. YÖNETİM YAPILARI (ÇAĞDAŞ ÖRNEKLER)
098 • Hükümet Konağı, Kastamonu • 480
099 • Türk Tarih Kurumu, Ankara • 484
100 • TBMM Cami, Ankara • 488
101 • Halk Bankası Genel Müdürlüğü, Ankara • 492
SÖZLÜK • 496
TEŞEKKÜRLER • 502
6 7 ÖNSÖZ
8 ÖNSÖZ
9 1572 Ortelius haritasında Antik dönemlerde Küçük Asya: “De Terris Asia Minoris”
10 ÖNSÖZ
GİRİŞ: MEKÂN VE ZAMAN BOYUTLARI Kavramsal çerçevede mekânsal boyut ve onun alt mekânlarında Anadolu’da tarih öncesi dönemden başlayarak yapılı çevreler ele alınan “coğrafi boyut” üç boyutlu, üç değişkenli ve üç ba- (yerler) ve yapıları inceleyen bu araştırma, özellikle mekân ve ğıntıyla belirlenen bir mekândır. Antik dönemlerde zaman zaman boyutlarına odaklanmakta ve konu doğal çevre gözeti- boyutu düşünce sistemleri için felsefik bir kavram olarak ele lerek, coğrafi belirlenimci yaklaşımlarla ele alınmaktadır. alınmıştır. Çağdaş yaklaşımlar ise zamanın “dördüncü boyut” olduğu yönündedir.
1700 tarihli Wells haritası, Asia Minor, Antik dönemler 11 ÖNSÖZ
1720 tarihli Weigel haritasında Antik dönem bölgeleri
Mekânda ve onun alt mekânlarında görülen değişimler an- Kent, mekânsal boyutun belirlediği sistemin bir parçası- cak zaman boyutunda karşılaştırmalı olarak incelenip irdelen- dır. Mekân içinde yer alan, farklılaşmalar gösteren bazı alanlar diklerinde anlam kazanabilmektedirler. da “coğrafi mekân” (veya alt mekân) bileşenlerine ayrılmak- Bir başka deyişle, çağdaş yaklaşımlar mekân ve zaman tadır. Bu ayrım mekânın belirlenmiş, tanımlanmış işlevsel bi- boyutlarının süreklilik niteliğini öne çıkarmayı amaçlamanın rimlerinin kavramsal olarak sınırlanarak farklı boyutlarda alt yanı sıra “çevresel-biçimsel-kurumsal-imgesel-evrimsel vb.” mekânlara ayrılmasıyla anlam kazanmaktadır. Coğrafi mekân arayışların etkin boyutlarda irdelenmesi ve açıklanmasına yö- (nodal bölge) benzer ve tamamlayıcı özellikleri olan farklı et- nelmektedir. kinliklerin yer aldığı sürekli bir alanı, doğal ve yapılı çevreleri Mekân kesiksiz-sürekli bir niteliktir, belirlenmiş bir sınır belirler. kavramı içermemektedir.
12 ÖNSÖZ
1760 tarihli Probst haritası Antik ve Roma dönemleri
1785 tarihli Zatta haritası, Antik dönemler 13 ÖNSÖZ
Anadolu (Anatolia Sive Asia Minor) Osmanlı Dönemi alt bölgeleri, 1600 tarihli Quad haritası
Yapılı çevrenin oluşumuyla karşılıklı etkileşmeleri bulu- İÖ 500.000’den İÖ 11.000’e dek süren ilk alt dönem nan sosyo-ekonomik, yapısal ve kültürel etkinliklerin zaman Paleolitik Çağ (Eski Taş Çağı) olarak biliniyor. İÖ 11.000-7000 içindeki evrimleri belirleyici nitelikleri oluşturmaktadır. İnsan arası bir geçiş dönemi olarak tanımlanıp Mezolitik Çağ (Orta faktörü, sosyal değerler, inanç sistemi, kentsel yaşam özellik Taş Çağı) olarak tanınıyor. Neolitik Çağ’ın (Yeni Taş Çağı) ve niteliklerinin zaman ve mekân boyutları içindeki oluşum ve 7250-5400 arası sürdüğü, bunu da İÖ 3250’ye dek Kalkolitik değişimleri de yapılı çevrenin diğer belirleyicileridir. Çağ’ın (Bakır Çağı) izlediği, Bronz (Tunç) Çağı’nın ise İÖ Belirleyici mekân olarak Anadolu’nun arkeolojik bulgularla 3250’den 1200’e dek sürdüğü kabul edilmekte. kanıtlanan tarihsel geçmişinde zaman boyutunun belirlenme- Bu alt dönemlerin tümünde Anadolu’nun değişik yer- sinde İÖ 500.000’den başlayarak 2000’lere kadar süren dö- lerinde farklı kültürler oluşmuştur: İstanbul yakınlarında, nem Tarih Öncesi Devir olarak adlandırılmaktadır. Yarımburgaz ve Antalya yakınlarında, Beldibi’nde Paleolitik
14 ÖNSÖZ
Osmanlı Dönemi Anadolu alt bölgeleri, 1793 Trusler haritası
Çağ’a ait arkeolojik bulgulara rastlandı, Göbeklitepe, Nevali İÖ 5000’lerde Kalkolitik Çağ’ın oluştuğu ören yerleri arasında. Cori ve Hacılar Höyüğü, Neolitik Çağ’a tarihlenen ören yerle- Bronz Çağı’nda İÖ 3000’lerde (Troia örneğinde olduğu gibi) ri. Döneminin en büyük yerleşmesi sayılan Çatalhöyük’te ilkel kent-devlet kurgusu başlamış. İÖ 2500-2000 arasında Hatti tarımın başladığı, İÖ 6500-5500’lerde dinsel kurgunun oluş- uygarlığında, Kaneş’te Asur ticaret kolonilerinin kurulduğu, masıyla da Ana Tanrıça kavramının ilk örneklerinin görüldüğü çivi yazılı tabletlerle bir bakıma yazılı tarihin başladığı özellikle ileri sürülüyor. Alacahöyük, Alişar, Can Hasan ve Beyce Sultan belirtilmekte.
15 ÖNSÖZ
1619 tarihli Hondius haritası
Anadolu’dan ilk kez İÖ 2350-2150’de Akad tabletlerinde Hitit çağında Anadolu’nun tarihsel coğrafyasında bölge- Hattilerin Ülkesi diye söz edilmektedir. Yunanların doğuyu, lerin ve alt bölgelerin adlandırılmaya başlandığı görülüyor. güneşin doğduğu yönü tanımlamak için kullandığı Asia söz- Başlıcaları: Hatti, Wilusa, Arzawa, Masa, Hapalla, Seha, Mira, cüğünün, Hititlerin Batı Anadolu’ya verdiği ad olan Assuwa Tarhuntass Kızzuwatna, Kashka, Pala, Azzihayasa, Nairi, sözcüğünden kaynaklandığı sanılıyor. Küçük Asya (Asia Minor) İshuva, Lukka (Bu adlandırılışın etkileri sonraki dönemlerde anlamındaki deyimi ilk kez İS 400’de Christian Orosius kul- de sürmüş. Likya bölgesine Hititlerin Lukka dedikleri gibi…) lanmış, deyim “mikra Asia” biçiminde Bizanslı yazarlarca da Anadolu’nun değişik yerlerinde daha sonraları kurulan dev- benimsenmiş. letler ve uygarlıkların başlıcaları: Urartu (İÖ 860-580), Frigya Anadolu’da imparatorluğa dönüşen devletlerden ilki olan (İÖ 1200-700), Karya (İÖ 1150-547), İyonya (İÖ 1000-545), Hititlerin İÖ 2000’den 700’e dek süren devri dört alt dönemde Lidya (İÖ 680-546), Pers egemenliği dönemi (İÖ 700-530). ele alınıyor: Erken Dönem (İÖ 2000-1750), Eski Hitit Krallığı Helenistik dönem ve izleyicileri olan devletler: Antigonid (İÖ (İÖ 1650-1450), İmparatorluk Dönemi (İÖ 1450-1190) ve son 306-168), Selevkoslar (İÖ 321-95), Pontus (İÖ 302-53), olarak İÖ 1190-700 arası kurulan kent-devletler. Attalidler (İÖ 282-133), Bitinya (İÖ 297-74), Galatya (İÖ 281-
16 ÖNSÖZ 64), Komagene (İÖ 163-72), Ermeni Krallığı (İÖ 190-MS Anadolu Selçuklu Devleti’nden sonra kurulan beylikler: 428), Roma (Cumhuriyet, İÖ 133-27), Roma (İmparatorluk, Alaiye (1293-1421), Aydınoğulları (1308-1426), Candaroğulları İÖ 27-İS 330) ve Doğu Roma (Bizans, 395-1453) olarak sı- (1299-1491), Çobanoğulları (1227-1309), Eşrefoğulları (1264- ralanabilir. 1326), Germiyanoğulları (1300-1423), Hamidoğulları (1201- Politik güce odaklanan bir yönetsel kurgusu olmayan, fark- 1423), İnançoğulları (1261-1368), Kadı Burhaneddin Devleti lı etnik grupların yerleştikleri coğrafi bölgeleri: Aeolis, Troad, (1381-1398), Karesioğulları (1297-1360), Menteşeoğulları Mysia, Paphlagonia, Pisidia, Pamphylia, Cilicia, Tracheia, (1280-1424), Pervaneoğulları (1277-1322), Ramazanoğulları Cappadocia, Lycaonia vb. sayılabilir. Bu bölgelerin bazıları (1325-1608), Sahipataoğulları (1275-1342), Saruhanoğulları konum ve topografik özelliklerinin yanı sıra etnik ve kültü- (1302-1410), Tekeoğulları (1321-1390), Osmanoğulları (Beylik rel farklılıklar nedeniyle alt bölgelere de ayrılmışlardır. Roma 1299-1453/İmparatorluk 1453-1923). İmparatorluk Dönemi’nde yerel yönetsel boyutlardaki düzen- Osmanlı dönemi beylerbeylik veya eyaletleri: Rumeli lemelerde bu bölge ve alt bölgelerde eski yer adlarının ve etnik Beylerbeyliği (1362), Anadolu Beylerbeyliği (1393), Karaman kimliklerin sürdürülmesine öncelik vermiştir. Beylerbeyliği (1397), Rum (1398), Trabzon (1461), Erzurum Roma İmparatorluk Dönemi (296) – Diocese denilen yönetsel (1514) Beylerbeylikleri, Diyar-ı Bekr (1515), Zülkadiriye birimler ve alt bölgeler: Mysia (Phrygia Hellespontus), Bithynia- (Maraş 1521), Cezayir-i Bahr-i Sefid (1535), Van (1548), Çıldır Pontus, Phrygia (Salutari, Pacatinia ve Phrygia Epicterus), (1578), Kars (1580), Adana (1608), Ahıska (1628). Paphlagonia, Lydia (Meonia), Caria, Lycia, Pisidia (Pamphylia ve Paroreios), Galatia, Cilicia (Campestris), Cappadocia (Cataonia), İZLENEN YÖNTEM - İÇERİKSEL BÜTÜNLÜK Armenia Minor. Bu araştırma özellikle yapılı çevreyi oluşturan yapı ve yapı Bizans yönetiminde Anadolu’daki 29 Thema denilen yö- gruplarının tarihsel oluşum, biçim ve evrimlerini, mekân netim biriminin başlıcaları: Opsikion, Optimatoi, Thracesians, içinde dağılımlarını karşılaştırmalı bakış açısıyla çok yönlü, Cibyrrhaeots, Seleucia, Kapadokya, Lycandus, Sebastea, çok boyutlu olarak irdelemeyi amaçlamaktadır. Günümüzde Bucellarians, Paflogonya, Armeniacs, Chaldia, Koloneia ve mimarlık ve kentsel tarih yazımının değişen ve gelişen yön- Mezopotamya’dır. (Orta Anadolu’daki Thema’ya Anatolic de- tembiliminin kültür tarihi verilerine göre biçimlendiği bilin- nilmektedir.) diğinden, bu araştırmanın yapılı çevreyi oluşturan yapı ve Ortaçağ’da: Danişmend (1071-1178), Ahlatşahlar (1110- yapı gruplarını on bir grupta inceleyen ve irdeleyen bir “yapı 1207), Çaka (1071-1097), Anadolu Selçuklu Devleti (1077- tipleri tarihi”nden öte disiplinlerarası bir nitelik kazandığı 1307), Mengücek (1080-1228), Saltuk (1072-1202), Kilikya söylenebilir. Ermeni Krallığı (1078-1375), Edessa Kontluğu (1098-1149), Tarihsel perspektifte yapılı çevrenin oluşum ve biçim- Antakya Prensliği (1098-1268), Artukoğulları (1101-1409), lenme evreleri özel birtakım yapıların veya yapı gruplarının Trabzon Rum İmparatorluğu (1204-1461), İznik Rum Devleti ortaya çıkmalarıyla sonuçlanmaktadır. Bütün yerleşmelerde (1204-1261), Ahiler (1290-1362), Erzincan Beyliği (1378- olduğu gibi kentlerde yaşayan bireylerin de yaşamlarını sür- 1410), Karamanoğulları (1250-1487), İlhanlı egemenliği dürebilmeleri için bir dizi gereksinimleri vardır. Toplumsal (1256-1335), Ertana (1335-1381), Dulkadiroğulları (1337- gelişmeler bu gereksinmeleri ve yer aldıkları aşamasal kade- 1522), Karakoyunlular (1375-1468), Akkoyunlular (1378- meleri belirlemekte, bunların sosyal ve yapılı çevrelerin bir- 1521) gibi devletlerin kurulduğu görülüyor. liktelikleriyle çözümlenmesi arayışına yol açmaktadır.
17 ÖNSÖZ
Anadolu’da geçmişi yaklaşık on iki bin yıl geriye giden yapılı A. Köprüler ve kemerler çevrenin süreklilik gösteren evreleriyle, bir başka deyişle içe- B. Su yapıları riksel bütünlüğü olan kültür tarihini yapılar aracılığıyla ayrın- IX- Mezar ve türbeler tılarıyla incelemek ve irdelemek, izlenen yöntemin bir boyutu XI- Yönetim yapıları ve çağdaş örnekler olarak belirmekteydi. olarak derlenmişlerdir. Kronolojik olarak sıralanan anılan dönemlerde birçok yer- Seçilenlerin sayısının yüz bir ile sınırlanmasıyla daha önce leşmenin yanı sıra kentsel simge niteliğindeki yapıların çoğun- yayımlanan Bir Kent: İstanbul - 101 Yapı (Engin Yenal, YKY, luğunun zaman boyutu içinde başkalaşımlar gösterdiği, bazıla- İstanbul, 2000) adlı kitapta izlenen sayısal sınırlamanın bir rının günümüze erişemediği biliniyor. Erişebilenlerin hangileri- benzeri oluşturuldu, bu düzen içeriksel bütünlük ve sürekliliğin nin gerçek anlamda kent imgesini oluşturduklarının niteliksel sağlanmasına yönelik bir önkoşul olarak görüldü. Seçilen yapı- ve niceliksel bir ayırımını yapmak ve sıralamak, duygusal ve ların sayısı kuşkusuz azaltılabilir veya artırılabilirdi. Kentsel kültürel bağlamda nesnel bir seçmecilik gerektirmektedir. imgeyi oluşturan ve yüz bir örnekle sınırlanan simgesel yer Bu seçmecilik, yadırganabilecek sıradışı (veya aykırı) ola- ve yapıların ancak çevreleri ile var olan uyumlu ilişki düzenin rak nitelenebilecek bazı yapıların diğerleriyle eşdeğer nitelikte aktarılmasıyla anlam kazanabilecekleri, gruplar ve alt gruplar- kentsel simgeler olmasalar bile sıralamada yer almalarına yol da sıralanmalarıyla da tarihsel perspektifte işlevsel ve biçimsel açtı. Seçilen diğer görece eşdeğer imgelerin bu kitabın belir- özelliklerinin karşılaştırılabilmesinin sağlanabileceği öngörül- lenen içeriksel ve görsel anlatım kalıplarının içinde kalma zo- mekteydi. runluluğu bu simgesel anıtlar için çok kısıtlayıcı bir önkoşul olarak görüldü. I. ARKEOLOJİK SİTLER / ÖREN YERLERİ Zaman boyutu içinde bölge ve alt bölgelerde görülen sos- İzlenen yaklaşım gereği Anadolu’da yapılı çevre oluşumunun yo-ekonomik ve kültürel evrimin biçimlediği mimarlık ve yapı ilk örneği olarak İÖ 9600’e tarihlenen Göbeklitepe açık hava teknolojilerinin de etkimeleriyle ortaya çıkan (veya başkala- tapınağı ele alınmıştır. Çevresinde bir yerleşim bulunmaması- şıma uğrayan) yerleşme ve yapılar 11 ana ve dört alt grupta na rağmen (bir başka deyişle alışılagelen bağlamda insanların seçilen 101 örnekle incelenmektedir. sürekli yaşadıkları bir yapılı çevre olmadan) inşa edilen dün- Bunlar: yanın bu ilk tapınağında (veya kült merkezinde) inanç sistem- I- Arkeolojik sitler ve ören yerleri lerinin de başladığına dair ipuçları bulunabilir. Bir arkeolojik II- Kentsel savunma sistemleri sit (ören yeri) olarak düzenlenen kazı alanında yeni bulgular III- Konutlar gün ışığına çıktıkça kalıntıların dinsel niteliği daha da aydın- IV- Dinsel yapılar lanabilecek, dolayısıyla dinlerin ve dinsel yapıların (olasılıkla A. Tapınak, kilise, manastır ve sinagoglar da yerleşme veya yerleşmelerin) evrimi daha kapsamlı olarak B. Mescit, cami ve ulucamiler tanımlanabilecektir. V- Eğitim, kültür ve sağlık yapıları Bu grupta Anadolu’da kurulan iki önemli devletin, VI- Ticaret yapıları Hititler (İÖ 2000-700) ve Friglerin (İÖ 750-600) başkent- VII- Külliyeler leri olan Hattuşa ve Gordion, başkentlik kimliğini oluşturan VIII- Anıtlar yapılı çevreleri, kentsel savunma sistemleri (kapılar, saray- IX- Mühendislik yapıları (Teknik altyapı) lar, tapınaklar, kült merkezi vb.) öğelerle donatılmışlardır.
18 ÖNSÖZ
Hattuşa Kral Kapısı, Boğazkale, Çorum
Kentsel savunma sisteminin örneklenmesi amacıyla 2005’te Theodosius Limanı’nda bulunan batıkların yanı sıra, Neolitik Hattuşa’nın aşağı kentinin iç sur kesiminin 65 m’lik bir bö- döneme (İÖ 7250-5400) giden kalıntılara rastlanması kentin lümü, döneminin yapı teknolojisi yinelenerek kesme kerpiç bilinen tarihini çok daha gerilere götürmüştür. bloklardan yapılmıştır. Doğu Anadolu’da 10. yüzyılda kurulan Ani’nin görkemli Bu gruptaki diğer arkeolojik sitler arasındaki yapılı çevresinin kalıntıları Anadolu-Ortaçağ kentinin kentsel Çatalhöyük’te İÖ 6400’de başlayan tarımsal üretim devri- kurgusuna iyi bir örnektir. Bu kalıntılar içinde en ilginç olan- miyle toplumsal evrimin birlikteliği görülür. Çatalhöyük, ça- lardan biri 1086’da yaptırılan ve Anadolu’nun ilk cami sayılan tıdan girilen konutlarla oluşan, sokakları bulunmayan konut Menuçehr Cami’dir. dokusu ve ana tanrıçaya adanan kült merkezi oluşu gibi kent- Yenikapı’da (İstanbul) yapılan kazılarda kentin Bizans sel niteliklerle belirginleşmektedir. döneminin en büyük limanlarından biri olan Theodosius Troia ise kültür tarihi açısından bir bakıma Batı uygarlı- Limanı’nda 4-6. yüzyıllara ait batıkların yanı sıra ortaya çı- ğının Ege kıyılarında başladığı yolundaki görüşleri doğrula- karılan Neolitik döneme ait bulgular, kentin bilinen geçmişini yan bir ören yeridir. İstanbul’da Yenikapı’da yapılan kazılarda 8500 yıl geriye götürmüştür.
19 ÖNSÖZ
Kızkalesi, Mersin
II. KENTSEL SAVUNMA SİSTEMLERİ Konstantinopolis’in İS 412-417 arasında yaptırılan Theodosius Mekân içinde doğal çevrede topografyaya bağlı olarak, kentsel Surları, Anadolu’nun kentsel savunma sistemlerinin en gelişmiş yaşama yönelik tüm etkinliklerin en elverişli bir biçimde sağla- örnekleri arasındadırlar. nabildiği konumlarda oluşan yapılı çevreler savunma amaçlı du- Bu bölümde konum, ölçek ve biçimlerine göre üç farklı varlarla (sur) belirlenmektedirler. Tarihin her döneminde yapı dönemde yapılmış üç örnek: İÖ 2. yüzyıla tarihlenen Korykos teknolojisi ve dönemin savaş teknikleri gereği farklı öğelerle (Kızkalesi), İÖ 3000’den başlayarak birkaç aşamada tamamlanan biçimlenen kentsel savunma sistemlerinin Anadolu’daki evrimi- Diyarbakır Surları ve Çanakkale Boğazı’nda bir Osmanlı kalesi nin çok boyutlu olduğu var olan örneklerden anlaşılmaktadır. olan Kilitbahir (1463) incelenmektedir. Hattuşa’nın kesme kerpiç bloklarla oluşturulan kent- sel savunma sisteminin benzerleri sonraki dönemlerde kes- III. KONUTLAR me taş ve almaşık duvar teknikleriyle yapılan, farklı biçim- Tüm kentlerde yapılı çevreyi oluşturan dokuların çoğunluğu- lenen yeni öğelerle güçlendirilmişlerdir. Örneğin İÖ 120’ye nun konut dokuları olduğu söylenebilir. Doğal çevrede insan tarihlenen Perge’nin Helenistik dönem sur ve kuleleriyle topluluklarının topografik konum ve iklim koşulları gibi bo-
20 ÖNSÖZ yutlarda kentsel yaşam için elverişli bir ortamı sağlayabildikleri, Araştırma konusu olan son dört konut Osmanlı dönemin- sosyo-ekonomik ve kültürel etkinliklerini sürdürebildikleri yer- den seçilmişlerdir. Bunlardan 17. yüzyılda Bursa’da ve 18. yüz- ler yapılı çevrenin yanı sıra yapı ve yapı gruplarının oluşmasına yılda Birgi’de yapılmış olanlar toplumun üst katmanlarından ve gelişmesine yol açmaktadır. Her döneme özgü teknoloji sınır- kişilerin yaşadıkları, konak denilen (çoğu kez cinsiyete bağlı lamalarıyla konutların da farklı biçimlendikleri görülmektedir. ikili mekânsal ayırımla Harem ve Selamlık olarak biçimlenen) Arkeolojik bulgular, İÖ 6400’lerde Çatalhöyük’te, daha son- büyük konutlardır. Bu konaklarda da (Ephesos’ta olduğu gibi) raları da Harran’da konut biçimlerinin ve yapımlarının oldukça işlevsel ve mekânsal düzenin konfor ve lükse yönelik bezeme- ilkel oluşları, toplumların yaşam kültürlerinin ve teknolojik dü- sel ayrıntılar içerdikleri görülmektedir. zeylerinin ortak ürünü olduğunu kanıtlamaktadır. Toplumsal Her iki konak da Osmanlı konut tipolojisinde dış sofalı de- düzenin gerektirdiği gelişmiş konut biçimlerinin sosyo-ekono- nen konutlardan olup çoğunlukla üst katlarında bulunan, baş mik koşulların ve kültürel değişimin de etkilediği evrimin sonu- oda denilen en büyük ve en yoğun bezeli bir odayı içerirler. Alt cu İÖ 1-6. yüzyıl arası Ephesos’ta Roma İmparatorluk Dönemi ve ara katlarda daha küçük olan ve mevsimsel kullanıma göre ve sonrasında yaptırılan seçkinlerin konutlarında ortaya çıktığı sofalara açılan oda ve eyvanlarla oluşturulan konakların ben- zerleri Anadolu’nun değişik yerlerinde bulunmaktadır. Bunların görülmektedir. Ephesos konutlarında günlük yaşam düzeyinin gerek işleve yönelik mekânsal ayırımları gerekse de kitlesel gerektirdiği işlevsel ve mekânsal düzen konfor ve lükse yönelik düzenleri büyük farklılıklar göstermeden geleneksel Osmanlı olup bezemesel ayrıntılarla iyice pekiştirilmiştir. konut tipolojisinin örneklerini oluştururlar.
Bursa, 17. yüzyıl konutu 21 ÖNSÖZ
Araştırmada ele alınan son iki konuttan biri kasr (köşk) IV. DİNSEL YAPILAR olarak adlandırılan, Osmanlı hanedanı için İstanbul’da Topkapı Dinsel yapılar ana grubunda çok tanrıya yönelik dinlere ait Sarayı’nın yakınına 1643’te yaptırılan bir sahil köşküdür: tapınaklarla tek tanrıya yönelik iki büyük dine (Musevilik ve Sepetçiler Kasrı. Kare biçimli kubbeli divanhane olarak adlan- Hıristiyanlık) ait kilise, manastır ve sinagoglar IV. bölümün A dırılan büyücek bir orta mekânın üç tarafında dışa doğru çık- alt bölümünde, Müslümanlık’a ait namazgâh, mescit, zaviye, malarla oluşan haçvari planlı bölüm, kasrın kışlık bölümüdür. cami ve ulucamilerse B alt bölümünde incelenmişlerdir. Yanında yazlık kullanımı olan açık kasrla Osmanlı mimarlığında pek görülmeyen mevsimsel kullanıma göre biçimlenen bir kasr A. TAPINAK, KİLİSE, MANASTIR VE SİNAGOGLAR tipi ortaya çıkmıştır. Anadolu’da 1000 tanrılı dinleri olduğu ileri sürülen Hititlere İstanbul dışında Osmanlı döneminden kalan tek saray Doğu ait diğer bir açık hava tapınağı, Beyşehir yakınlarındaki, Anadolu’da yerel bir hanedana ait 1680-1784 yılları arasında İÖ 1250’ye tarihlenen, doğa tanrı ve tanrıçalarına adanan Doğubayazıt’ta aşamalı olarak yaptırılan İshak Paşa Sarayı’nda Eflatunpınar, 34.30 m boyutlarında bir havuzla bütünleşen bir da saraylara özgü üç avlulu mekânsal kurgunun var olduğu tapınaktır. görülmektedir.
Eflatupınar, Beyşehir
22 ÖNSÖZ
Nemrut Dağı, Adıyaman
Buradan 50 km kadar uzaktaki Fasıllar taş ocağının iş- di. Çatalhöyük’teki doğu höyüğünde kırk kadar yapının tapınak levleri arasında Eflatunpınar heykellerinin yapıldığı bir heykel olduğu sanılmaktadır. Ana tanrıça figürlerinin bulunduğu bu atölyesi olması gelmektedir. Çağdaş “yer seçimi” kuramının tapınakların Anadolu’nun ilk kült merkezlerinden birini oluştur- öncü uygulamalarından biri. (Anılan kuram, üretim yerinin se- duğu sanılmaktadır. Hattuşa’da aşağı kentte 14.500 m2’lik bir çiminde aranan önkoşulların başında tüketim yerine yakınlı- alanı kaplayan yapay teras ise Hititlerin doğa tanrı ve tanrıçaları ğının gelmesi yolundadır.) Benzer kurgular daha sonraları İÖ için düzenledikleri dinsel törenlerin sahnelendiği bir açık hava 900’lerde Yesemek’te ve İS 2. yüzyılda Roma İmparatorluk tapınağıdır. Dönemi’nde bir Karya kenti olan Aphrodisias’ta görülmektedir. Bu alt bölümde tapınak olmayan ancak dinsel-törensel işle- Adıyaman-Kahta yakınlarında 2206 m yükseklikte bir tepe vi bulunan anıtsal bir yapı, Pergamon-Zeus sunağı (İÖ 184) ile üstünde, 150 m çapında, 50 m yükseklikte bulunan tümülüs, imparatorun yaşam öyküsünü anlatan yazıtları içermesi nede- Kommagane kralı Antiochos’un (İÖ 70-38) hierothesion (ha- niyle ayrıcalıklı sayılan, Roma İmparatorluk Dönemi’nin impa- nedan anıt mezarı) ve çevresindeki üç terasta oluşturulan kült rator kültüne yönelik bir tapınak, Ankyra-Augustus Tapınağı merkezinin Anadolu ve dışında bir benzeri bulunmamakta. (İÖ 25-20) incelenmiştir. Çatalhöyük, Hattuşa gibi büyük yerleşim merkezlerindeki Bu alt bölümde incelenen tek kilise olan, Kapadokya’da 10- tapınaklar yapılı çevrenin belirleyici öğeleri olarak görülmüşler- 11. yüzyıla tarihlenen Tokalı Kilise ise yapım teknolojisindeki
23 ÖNSÖZ
farklılık (kayaların oyularak yapılması) ve tüm iç yüzeylerinin çağının seçkin örnekleri arasında sayılan fresklerle kaplı oluşu gibi nedenlerle ele alınmıştır. İÖ 3-4. yüzyıla tarihlenen Sardis, 1907’de yaptırılan Edirne Sinagogları, Anadolu ve Trakya’da karşılaştırmalı tarihsel pers- pektifte Musevilik’in yaygınlığı, etkinliği ve sürekliliğinin gös- tergeleri olarak incelenmişlerdir. Anadolu Hıristiyanlığı’nın büyük kollarına ait üç manastır: Ortodoksluk-Sümela (386), Süryanilik-Deyr’üz Zafaran (493), Ermeni Ortodoksluk-Akdamar (915-921) da bu alt bölümde incelenen dinsel yapılar arasındadır. Bu manastırların hayli uzun süren oluşum süreçlerinde benzer ve farklı mekânsal ve yapısal biçimlenmelerin karşılaştırmaları yapılabilmektedir.
B. MESCİT, CAMİ VE ULUCAMİLER İslam’ın beş şartından ikincisi inananların günde beş kez namaz kılmasını gerektirir. Namaz, sınır ve biçimi belirlenmiş, özel bir ibadet olup inananlara “farz” (zorunlu) sayılmasında ön- celikle bireysel ve toplumsal disiplin ve sağlıklı (düzenli) yaşa- mın sağlanması amacının güdüldüğü bilinir. Namaz bireysel bir ibadet biçimi olup her yerde kılınabilmekte, özel mekânlarda (namazgâh, zaviye, mescit, cami ve ulucamiler) kılınması gibi bir koşul bulunmamaktadır. Namazgâhlar çoğunlukla yerleşim merkezlerinin dışın- da, kervan yolları üzerindeki menzillerde bayram, yağmur duası ve cenaze namazlarının kılındığı açık hava mescidleri- dir. Gelibolu’daki namazgâh ise belirli bir cemaat mensupla- rı (Azaplar: Osmanlı tersanesinde görevli denizciler) için inşa edilmiştir. Osmanlı mimarlığının erken döneminde zaviye denen ve öngörülen işlevlerinden biri namaz kılınan bir mekân sağlamak olan, çok işlevli (kanatlı) yapılardan birinin (Bursa’daki Demirtaş Zaviyesi, 1389) anayapıdan uzakta bulunan minaresinin sıradışı biçimlenişi nedeniyle incelenmiştir.
Tuzpazarı Mescidi minaresi, Bursa
24 ÖNSÖZ
Ortaköy Cami, İstanbul
Mescid sözcüğü Arapça sücud kökünden gelir, secde edilen raların uzunluğu tasarımın belirleyici etkeni olmuş, çoğu dik- yer anlamında namaz kılınan bir mekânı tanımlar. Cami sözcü- dörtgen plan kurgusunda ulucami örnekleri 7. yüzyıl sonrasın- ğü ise Arapçada toplayan, bir araya getiren anlamındaki cem da tüm büyük İslam kentlerinde görülmeye başlanmıştır. kökünden türemiş olup başlangıçta sadece cuma namazı kılı- Artukluların 1031’de Silvan’da yaptırdıkları ulucami, nan büyük mescidleri tanımlamak için kullanılıyordu. Mescidler Anadolu’da yaptırılan ilk ulucamidir. Bunu Diyarbakır (1091), başlangıçta yönetim, eğitim ve öğretim vb. farklı amaçlar için Siirt (1129) ve Bitlis (1150) ulucamileri izlemiştir. Bu araştır- kullanılmışlarsa da, asıl işlevleriyle ibadet, yani namaz kılma mada incelenen ilk ulucami Divriği’de 1228’de yaptırılan ulu- amacıyla inşa edilen yapılar oldukları görülmektedir. cami-darüşşifa birleşik yapıdır. Daha sonraları farklı plan ve Bu araştırmada Kasabaköy (1366) ve İstanbul Ortaköy kitlesel düzenleri olan Afyon (1272), Eşrefoğlu (1297), İsabey Cami (1854) gibi Anadolu’da camilerin evrimini karşılaştırmalı (1375), Bursa (1399) ve Üç Şerefeli Cami (1437-1447) uluca- perspektifle, biçemsel ayrıntılar ve kalıplar içinde sergileyen iki mileri yaptırılmıştır. aykırı örnek incelenmiştir. Kasabaköy Cami tek birimli-çatılı İncelenen ulucamilerden Afyon ve Eşrefoğlu (Beyşehir) küçük bir mescit olmasına karşın harimi ahşap direklere taşı- Anadolu’da Moğol (İlhanlı) egemenliğinde yaptırılan ahşap direk- tılan üç farklı konumdaki mahfilleriyle mekânsal bir zenginlik li ulucami örneklerindendir. İsabey Cami ise dikdörtgen biçimli sergiler. Ortaköy Cami İstanbul’da 19. yüzyılda da benzer ör- hariminin kuzeyine eşdeğer bir avlu getirilişin ilk örneğidir. nekleri bulunan Barok ve Ampir çağrışımlı küçük bir camidir. Bu plan kurgusunun çok daha gelişmiş bir örneği daha son- Ulucamilerin ortaya çıkışında, Kuran’daki bir surede cuma ra Üç Şerefeli’de görülecektir. Bursa Ulu Cami ise eş büyük- (öğle) namazının farz olduğu ve bir kentte tüm cemaati ala- lükte çok birimli-çok kubbeli oluşu nedeniyle Anadolu’da daha bilecek büyüklükte camilerin yapılması yolundaki bildiri etkili önce yapılmış tüm ulucamilere kıyasla kitlesel ve kavramsal olmuştur. Ulucamilerin biçimlenişinde imamın arkasındaki sı- farklılıklar sergiler. Tuzpazarı Mescidi minaresi, Bursa
25