Buletin Shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013

M 1 - 201 3 U VO L

1 Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë . R N R Buletini shkencor Science Bulletin ULE TINI SH KE NC O B

Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë BULETINI SHKENCOR NR. 1/ VOLUM 1 - 2013 Buletini shkencor ISSN: 2310-6719 Science Bulletin ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Buletini shkencor

Numër 1, Vëllimi 1, 2013 ISSN 2310-6719

1 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Buletini Shkencor universiteti “Ismail Qemali” Vlorë Numër 1, Vëllimi 1, 2013 ISSN 2310-6719

Bordi Editorial

Redaktore e gjuhës angleze: Ma. Erida Prifti Redaktore letrare: Msc. Etjona Hoxha Person Kontakti: Ma. Erida Prifti Editore: MA. Lorena Gerveni MSc. Ajola Çobani

Bordi Shkencor Prof. Dr. Albert Qarri, Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë, Shqipëri (Kryetar) Prof. David M. Kemme, University of Memphis, Tennessee, USA Prof. Ronald W. Spahr, University of Memphis, Tennessee, USA Prof. Dr. Dhori Kule, Universiteti i Tiranës, Shqipëri Prof. Dr. Jorgo Kaçani, Universiteti Politeknik i Tiranës, Shqipëri PhD. Bill Croft, Sandhills Community College, North Carolina, USA Prof. Dr. Llukan Puka, Universiteti i Tiranës, Shqipëri Prof. Dr. Shezai Rrokaj, Universiteti i Tiranës, Shqipëri Prof. Dr. Genci Burazeri, Universiteti i Mjekësisë, Shqipëri Prof. Dr. Sulo Hadërri, Universiteti i Tiranës, Shqipëri Prof. Dr. Aurela Anastasi, Universiteti i Tiranës, Shqipëri PhD. Aleks Konomi, Seattle University, Washington, USA Prof. Dr. Sherif Bundo, Universiteti i Tiranës, Shqipëri Prof. Dr. Bardhosh Gaçe, Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë, Shqipëri Prof. Asoc. Kristofor Lapa, Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë, Shqipëri Prof. Asoc. Mira Shehu, Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë, Shqipëri Dr. Arjan Gjonça, the London School of Economics and Political Science, Londër, Angli Prof. Dr. Fatmir Mema, Universiteti i Tiranës, Shqipëri Prof. Dr. Mynyr Koni, Universiteti i Tiranës, Shqipëri Prof. Dr. Pranvera Lazo, Universiteti i Tiranës, Shqipëri Prof. Dr. Kozeta Sevrani, Universiteti i Tiranës, Shqipëri

2 Buletini shkencor / universiteti “Ismail Qemali” Vlorë Email: [email protected] / Tel. 00355 33 22 49 52 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

INFORMACION

Buletini Shkencor boton punime origjinale që sjellin njohuri të reja dhe të rëndësishme për avancimin e shkencës.

Ky organ botues është krijuar me idenë fillestare të promovimit të gjetjeve shkencore të akademikëve shqiptarë brenda dhe jashtë mjedisit universitar shqiptar. Rëndësia e botimit të buletinit disa herë në vit qëndron në dhënien e mundësisë për të gjithë kërkuesit akademik dhe jo vetëm të bëjnë të njohura gjetjet më të reja në fushat përkatëse të tyre si dhe në përditësimin në kohë të gjetjeve të mëparshme.

Dërgimi i dorëshkrimit nënkupton që punimi i paraqitur në të nuk është botuar më parë (përveçse në formën e një përmbledhjeje, leksioni apo tezave akademike), nuk është në shqyrtim për t’u botuar gjetkë dhe se botimi është aprovuar nga të gjithë autorët, si dhe autoritetet përgjegjëse ku hulumtimi është kryer. Autorëve do t’ju kërkohet që të paraqesin, nëse ka ndonjë konflikt interesash, si dhe ndonjë burim financiar të veçantë të përdorur për kryerjen e kërkimit. Nëse dorëshkrimi pranohet për botim ai nuk mund të botohet në të njëjtën formë diku tjetër pa marrë më parë leje me shkrim nga Bordi i Buletinit Shkencor.

Plagjiatura nuk lejohet dhe do t’u raportohet si autorit, ashtu edhe autoriteteve përkatëse. Konkluzionet duhet të justifikohen nga skema eksperimentale dhe të dhënat e paraqitura. Informacioni duhet të jetë i detajuar në mënyre që të lejojë përsëritjen e punës nga shkencëtarë të tjerë të së njëjtës fushë. Autorët duhet t’i ruajnë të dhënat eksperimentale dhe t’ia paraqesin Këshillit Botues, nëse u kërkohen. Shkrimi duhet të jetë i qartë, i kuptueshëm, konçiz dhe korrekt nga ana gramatikore. Autorët mbajnë përgjegjësi për anën shkencore dhe formale të materialeve që paraqesin, si dhe për çdo korrespondencë me redaktorët.

Të interesuarit të paraqiten me arritjet më të reja nga fushat e angazhimeve të tyre profesionale – shkencore.

Artikujt duhet të jenë origjinale (të pakumtuara në ndonjë aktivitet tjetër), të pabotuara dhe jo në proces vlerësimi ose botimi (në ndonjë redaksi tjetër).

Autorët janë përgjegjës për redaktimin gjuhësor të tekstit të përmbledhjeve të tyre, qoftë në shqip, qoftë në anglisht.

Të gjithë autorët e interesuar për të botuar në Buletinin Shkencor të Universitetit “Ismail Qemali” Vlorë mund të na kontaktojnë në adresën email: [email protected]

3 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

4 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Përmbajtja

ANALIZA SASIORE E DECENTRALIZIMIT FISKAL NË SHQIPËRI ______7 Dr. Ylldeze Sokoli, Prof. Dr. Albert Qarri, Msc. Ina Sokoli

Skema mbështetëse e qeverisë, faktor kryesor për përmirësimin e efektivitetit të prodhimit bujqësor dhe bleGtoral në rrethin e Fierit______21 Msc. Bajame Skënderaj, Prof. Asoc. Dr. Alba Dumi

Interneti, rrjetet sociale on-line, “kapitali social”: një studim ekonometrik______27 Doc. Miftar Ramosaçaj, MSc. Fjona Zeneli

FUNKSIONET HARMONIKE DHE PASQYRIMET KUAZIKONFORMALE TË TYRE ______33 Anila Duka disa modele mbi përhapjen e wormit në rrjeta dhe analizimi i tyre nëpërmjet softwareve______36 Orgeta Gjermëni

KARAKTERISTIKAT E PROCESEVE Të RASTIT ______45 Ndriçim Sadikaj

DIAGNOSTIKIMI MOLEKULAR I SHURDHËSISË SË LINDUR (CX26) NËPËRMJET TESTIT TË ADN-SË TEK FËMIJËT SHURDH-MEMECË NË INSTITUTET E REHABILITIMIT TË TYRE ______50 Arta Lugaj, Grigor Zoraqi

Të dhëna për MAKROZOOBENTOSIN e brigjeve shkëmbore të Ujit të ftohtë (gjiri i vlorës)______57 Denada Kasemi, Stela Ruci, Sajmir Beqiraj

TË DHËNA TAKSONOMIKE DHE MORFOLOGJIKE PËR BRESHKAT E DETIT (CARETTA CARETTA) NË GJIRIN E DRINIT ______66 Enerit Saçdanaku, Idriz Haxhiu

Përmirësimi i performancës në aplikacione interneti të pasura______72 Eljona Proko

PËRDORIMI I DREJTË I ANTIBIOTIKËVE. SA NJIHET DHE NGA NDIKOHET?______77 Msc. Majlinda Zahaj, Doc. Aurela Saliaj, Sonila Nika, Evis Alushi, Sonila Golemi, Marinela Zeqiri

STUDIM RASTI TË NJË PACIENTI ME MENINGJIT BAKTERIAL DHE IMPLEMENTIMI I PLANIT TË KUJDESIT INFERMIEROR NË QENDRËN KLINIKE UNIVERSITARE TË KOSOVËS _ 84 Idriz Sopjani, Shpresa Hyseni, Alida Ramaj

5 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

STUDIM RASTI TË NJË PACIENTI ME MENINGJIT BAKTERIAL DHE IMPLEMENTIMI I PLANIT ABORTI. NJË DILEMË TEK TË RINJTË (STUDIM KROSEKSIONAL)______94 Prof. Asoc. Vitori Hasani, Msc. Brunilda Mersini, Rudina Çerçizaj, Emirjona Kiçaj

VLERËSIMI I FAKTORËVE ETIOLOGJIKE QE NDIKOJNË NE SHFAQJEN E BRONCHIOLITIT NE MOSHAT PEDIATRIKE______100 Msc. Rezarta Lalo; Juljana Xhindoli; Oltiana Hila; Samela Brahimaj

PREVALENCA E DIABETIT TË SHEQERIT NË PERIUDHËN 2003-2008 NË QENDRËN SPITALORE “NËNË TEREZA” TIRANË DHE EDUKIMI INFERMIEROR______107 Denada Selfo, Gladiola Naka, Rozeta Luci

SHQYRTIME TEORIKO-JURIDIKE MBI KUSHTETUTËN SI AKT MË i LARTË JURIDIKO-POLITIK i SHTETIT ______113 MSc. Blerton Sinani, Prof. Asoc Dr. Alba Dumi

KRIMI EKONOMIK NË SEKTORIN PRIVAT______124 Dr. Lorenc Danaj, Dr. Aleks Prifti, Msc. Belinda Halilaj, Msc. Stela Meçaj

Karta Evropiane Urbane dhe realiteti i qyteteve shqiptarë______132 Loreta Tozaj (Alushi)

PARTITË POLITIKE DHE PËRFAQËSUESIT E TYRE NË KUVEND ME IMUNITET TË KUFIZUAR____ 136 Klajdi Mone, Valbona Alikaj

MJETET E KËRKIMIT Të PROVËS Në VRASJE______143 Arjana Llano

PARIMI i SUBISDARITETIT NË BASHKIMIN EUROPIAN______149 Aulona Haxhiraj

DIFERENCAT SIPAS NDRYSHORIT GJINI NË LIGJËRIMIN VERBAL, TË STUDENTËVE TË UNIVERSITETIT “ISMAIL QEMALI”______154 Msc. Doriana Klosi

MUNDËSI TË ZHVILLIMIT TË TURIZMIT FETAR NË RRETHIN E VLORËS______161 Fatlinda Shkurti

NDIKIMI I STRESIT NË ARRITJET AKADEMIKE TË STUDENTËVE______168 Petrit Taraj

STUDIMI I ARGUMENTIT BINDËS______177 Silvana Koço

6 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

ETEREGLOSIA DHE MULTIKULTURALIZMI TEK ARBËRESHËT E ITALISË JUGORE, MBËSHTETUR TEK STUDIMET E FRANCESCO ALTIMARIT______185 Elona Seferi

Aspekte të jetës ekonomike në Shqipërinë e gjysmës së parë të shek.19-të sipas udhëpërshkuesve dhe autorëve të huaj të shek.19-të dhe fillim shek.20-të. __ 189 Elsajed Rexhaj

E HARMONISHMJA SI SHPREHJE E TË BUKURËS ESTETIKE NË FOLKLORIN E SOTËM TË VLORËS______194 Albert Habazaj

JUL VARIBOBA NË NJË BOTIM TË RI TË ITALO COSTANTE FORTINOS______197 Bukuroshe Isufaj

RRETH FORMAVE TË SHPREHJES SË MODALITETIT NË GJUHËN SHQIPE DHE ATË ITALIANE ___ 200 Entela Mustafaraj

KARAKTERI, INTEGRITETI DHE AFTËSITË DREJTUESE – ROLI I CILËSIVE PERSONALE NË UDHËHEQJEN AKADEMIKE______207 MA. Erida Prifti

Ndikimi i Përkthimit Kulturor tek studentët: Praktika kundër teorisë ______214 Ilda Kanani

FJALORI KONKRET DHE FJALORI ABSTRAKT______218 Kozeta Hyso

PËRMBLEDHJA E TEKSTIT LETRAR NJË STRATEGJI E RËNDËSISHME NË ARSIMIMIN E STUDENTËVE______223 Lavdosh Malaj

ROLI I TEKSTEVE NË MËSIMDHËNIEN E GJUHËS ANGLEZE PËR ARRITJEN E KOMUNIKIMIT _ 226 Msc. Marsela Harizaj

Modeli i Të Mësuarit Problemor, në Mësimdhënien e Gjuhës së Huaj ______232 Veneranda Hajrulla

7 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

8 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

ANALIZA SASIORE E DECENTRALIZIMIT FISKAL NË SHQIPËRI

Dr. Ylldeze Sokoli Universiteti “Ismail Qemali”, Fakulteti Ekonomik, Vlorë. E-mail: [email protected] Prof. Dr. Albert Qarri Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë. E-mail: [email protected] Msc. Ina Sokoli Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë. E-mail: [email protected]

Abstrakt Argumenti kryesor ekonomik për decentralizimin të cilin decentralizimi fiskal bëhet atraktiv është lartë në alokimin e burimeve në sektorin publik. dukshëm i lartë. Mund të themi se është zhvillimi fiskal është se ai ofron efiçencë ekonomike më të ekonomikFjalё Kyçe ai që- vjen i pari dhe decentralizimi fiskal ai që e pason Kjo për faktin se pushteti vendor i përshtat më decentralizim fiskal, efiçensë mirë preferencat e komunitetit me burimet, e qeverisëse,1. Decentralizimi efektivitet, eqeverisje bën qeverisjen vendore. më sidomos në rastet kur preferencat ndryshojnë efiçente dhe më efektive shumë nga juridiksioni në juridiksion. Ajo çka kuptohet nga teoria dhe nga praktika e decentralizimit fiskal është se në kushte Dy tregues shumë të rëndësishëm, të cilët masin të dhëna, qeveria vendore mund të jetë më cilësinë e qeverisjes janë: eficenca dhe efektiviteti efiçente, meqenëse njeh më mirë drejtpërdrejtë Mund të themi se diferenca mes tipeve të preferencat e komunitetit, e cila njihet dhe si decentralizimit, atij fiskal, administrativ e politik, efiçencë konsumatore. ka ndikime të ndryshme dhe ndonjëherë të përdorurCilësia e qeverisjesanalizat cilësore ndikohet jemi nga në disa gjendje faktorë të kundërta në cilësinë e qeverisjes. krijojmëshoqërorë, një seri ekonomikë sistematike dhe të supozimeve politikë. Dukese si Eficenca e qeverisjes është një koncept i huazuar nga teoria ekonomike, e cila do të dallonte Në këtë analizë kemi përdorur metoda performancën publike nga eficenca e sektorit faktorët shoqërorë prekin cilësinë e qeverisjes. publik. Ndërsa performanca lidhet me aktivitetet e sektorit publik, eficenca e sektorit publik të thjeshta statistikore si regresioni dhe tëlidhet llogaritet me burimet si raport e angazhuara i numrit për të njëpunonjësve aktivitet korrelacioni që synojnë të gjejnë lidhjet ndërmjet apo shërbim publik. Prandaj efiçenca mund variablave kryesorë të cilësisë së qeverisjes dhe punonjësve të impenjuar në sektorin publik. të decentralizimit fiskal dhe lidhjen ndërmjet për kryerjen e një shërbimi me numrin total të variblave kryesorë matës të mirëqenies dhe decentralizimit fiskal. Me gjithë relativitetin Treguesi për përcaktimin e cilësisë së qeverisjes e shkallës së perfeksionit të të dhënave, është efektiviteti kemi bindjen se ato ndihmojmë në nxjerrjen Kuptimi i fjalës efektivitet në qeverisje është e rezultateve domethënëse që lehtësojnë shumë i debatuar dhe i vështirë për tu llogaritur. kuptimin e rëndësisë dhe të përfitimeve që sjell Matja e efektivitetit bazohet në cilësinë e decentralizimi fiskal edhe në Shqipëri. perceptimit nga publiku të shërbimeve publike, Decentralizimi vjen më shumë si rezultat i ngacilësinë presionet e burokracisë, politike. të drejtat dhe kompetencat arritjeve të një shkalle të lartë të zhvillimit e shërbimit civil, pavarësinë e shërbimeve publike ekonomik dhe se pragu i zhvillimit ekonomik për 9 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Cilësia e qeverisjes Lidhja direkte midis decentralizimit dhe rritjes ekonomike përdorurCilësia e qeverisjesanalizat cilësore ndikohet jemi nga në disa gjendje faktorë të krijojmëshoqërorë, një seri ekonomikë sistematike dhe të supozimeve politikë. Dukese si Sipas Oates (1993), shpenzimet për infrastrukturën dhe sektorin social në varësi të pushtetit vendor ndikojnë në mënyrë më të faktorët shoqërorë prekin cilësinë e qeverisjes. E drejtpërdrejtë në zhvillimin ekonomik se sa në rëndësishme është përcaktimi i qartë i dallimeve rast kur këto shpenzime do të manaxhoheshin mes tipeve të decentralizimit: atij administrativ, mirëmbajtjenga pushteti qendror.ndërtimin e rrugëve etj ndikon fiskal dhe politik. Kryerja e shpenzimeve nga pushteti lokal per Së pari, duke e shprehur shkallën e decentralizimit fiskal si një përqindje të të ardhurave dhe më shumë në zhvillimin ekonomik, se sa kur ky shpenzimeve për çdo njësi të qeverisjes vendore shpenzim do të bëhej në nivel kombëtar. ndaj të ardhruave dhe shpenzimeve gjithsej. Me Lidhja e drejtpërdrejtë që përcakton Oates është shpenzime konsiderohen të gjitha flukset e dala se pushteti vendor ka një avantazh në efiçenën e në një nivel të dhënë qeverisjeje dhe të ardhurat kryerjes së shpenzimeve publike, duke rezultuar përfshijnë të gjitha flukset e hyra për një nivel kështuLidhja në e tërthortë rritje të zhvillimit e decentralizimit ekonomik. fiskal të qeverisjes lokale përfshi, taksat, huatë dhe me rritjen ekonomike grantet. Sa më e madhe të jetë përqindja e të ardhurave që kalojnë në qeverisjen lokale, aq më të drejtpërdrejta të decentralizimit me rritjen e lartë është shkalla e decentralizimi fiskal. Sipas Oates, megjithëse mund të mos ketë lidhje Së dyti, duke shprehur decentralizimin midis këtyre dy elementëve. administrativ në termat e shkallës së autonomisë ekonomike, duket se ka disa lidhje të tërthorta së fituar nga qeverisja lokale ndaj pushtetit Natyra e efiçencës dhe matja e saj qendror. Sa më e lartë të jetë përqindja e të ardhurave aq më i lartë është niveli i autonomisë vendore. Si të gjitha të ardhurat e tjera, të hyrat Nga teoria dhe praktika e decentralizimit fiskal fiskale i ofrojnë qeverisjes vendore autonomi më është se në kushte të dhëna, qeveria vendore të lartë në hartimin e politikave. mund të jetë më efiçente, meqenëse njeh më mirë Së treti, analiza e dimensionit të tretë të drejtpërdrejtë preferencat e komunitetit, e cila decentralizimit, atij politik, varion nga 0 në 1 njihet dhe si efiçencë konsumatore. Shpenzimi (duke përdorur gjithnjë indikatorin e Schnaider- i fondeve përmes pushtetit vendor nxit edhe it). Në hipotezat e decentralizimit kontrollojmë rritjen e “efiçencës së prodhuesit”, që tregon se shpjegimin e të tre alternativave të mësipërme, me të njëjtat shpenzime mund të realizohen me në funksion të cilësisë së qeverisjes. Hipotezat që kosto më të ulët, apo e njëjta masë buxheti mund strukturat qeverisëse janë një produkt i zhvillimit të realizojë sasi apo shërbim më të madh. social-ekonomik merr forma të ndryshme, Megjithatë ka mjaft diskutime për faktin se por është e qartë se për të testuar ndikimin e decentralizimi fiskal rezulton në një efiçencë decentralizimit në cilësinë e qeverisjes duhet të sistemikonsumatore i decentralizuar më të lartë, mund megjithëse të jetë më nuk reagues janë analizojmë faktorin social-ekonomik. kryer ndonjëherë matje. Ka një besim apriori se Së fundi, hipotezat e regjimit apo formës së qeverisjes, theksojnë se regjimet demokratike ndaj diferencave të preferencave të taksapaguesve prodhojnë cilësi më të lartë të qeverisjes në dhe nevojave të tyre parësore. Shpeshherë mund 2.krahasim Matja eme decentralizimit regjimet autokratike. fiskal të diskutohet se ndryshimet në preferenca nuk janë dhe aq të rëndësishme në ekonomitë në n zhvillim apo ekonomitë në tranzicion , por në fakt qeveritë vendore mund të jenë më efiçente nga uk ka një mjet të vetëm apo më të mirë që mund qeveritë qendrore, madje dhe kur individët kanë të shprehë shkallën e decentralizimit. Në çdo të gjithë të njëjtat preferenca. Qeveria qendrore, vend ka mjaft çështje fiskale që mund të jenë për shembull, mund të ketë prirje të shpenzojë më shumë apo më pak të decentralizuara, në më shumë për mbrojtjen publike, ndërkohë që përshtatje me veçoritë e çdo vendi. preferenca dhe prioriteti i taksapaguesve mund të jetë arsimi dhe shëndetësia. 10 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Decentralizimi fiskal dhe rritja ekonomike midis variablave kryesorë që masin cilësinë e qeverisjes, decentralizimit fiskal dhe variablave kryesore matës të mirëqenies dhe decentralizimit Vetëm vitet e fundit, krahas diskutimeve për fiskal. Të gjitha këto, pavarësisht papërsosmërisë decentralizimin fiskal lidhur me te po diskutohet së të dhënave, çojnë në rezultate domethënëse dhe rritja ekonomike në financat publike, të cilat për të kuptuar rëndësinë dhe përfitimet që sjell ekonomik.janë: efiçencë Argumenti në alokimin kryesor e burimeve, ekonomik barazi për decentralizimi fiskal. në shpërndarjen e të ardhurave dhe stabilitet Përdorimi i vijës së regresionit dhe i koefiçientit ekonomike më të lartë në alokimin e burimeve ekonomiktë korelacionit të vendit. nxjerr në dukje lidhjen shkak decentralizimin fiskal është se ai ofron efiçencë pasojë të decentralizimit fiskal dhe zhvillimit në sektorin publik. Pushteti vendor i përshtat publikEfiçenca nuk është ka njëtë vlerënjëjtin ekonomike sistem të qësinjalizimit shihet si më mirë preferencat e komunitetit me burimet, “maksimizim” i mirëqenies shoqërore. Sektori e sidomos në rastet kur preferencat ndryshojnë shumë nga juridiksioni në juridiksion. Kjo të çmimeve si sektori privat, për rregullimin e zbatohet më së miri, sidomos në rastet kur ofertës dhe kërkesës. Shpërndarja e të mirave dhe taksapaguesit janë të lëvizshëm nga njëri shërbimeve në sektorin publik është në mënyrë juridiksion në tjetrin, në varësi të preferencave thelbësore politike, megjithatë në mënyrë të të tyre, për sa i përket mënyrës se si pushtetet përafërt trajtimi fiskal dhe mbrojtja sociale mund vendore ndërtojnë paketat e shpenzimeve të të reflektojnë “preferencat agregate të shoqërisë”. taksave . Në qoftë se preferencat për të mira Paraqitja e ecurisë se decentralizimit fiskal publike ndryshojnë ndërmjet rajoneve apo lehtësohet nga ndërtimi i raportit midis buxhetit individëve, niveli i mirëqenies i arritur nga të qeverisjes vendore dhe buxhetit të konsoliduar shërbimi i qeverisjes qendrore është inferior të shtetit, që shpreh shkallën e decentralizimit në krahasim me atë të ofruar nga një qeverisje të sistemit fiskal dhe nivelin e autonomisë së vendore e decentralizuar. Pra, decentralizimi qeverisjes vendore. Nëse do të shprehnim me fiskal ka të bëjë me identifikimin e shpenzimeve anën e një formule normën e decentralizmit do publike dhe të ardhurave nga taksat në nivele të kishim: Buxheti i qeverive vendore të ndryshme të qeverisjes, në mënyrë që të Norma e decentralizimit fiskal = Buxheti i konsoliduar i shtetit a.realizohetDecentralizimi shpërndarje fiskal sa më si efiçenteraport ei burimeve.buxhetit vendor me buxhetin e konsoliduar të shtetit

Duhet theksuar se ky tregues është një nga Në këtë pjesë, mbi bazën e të dhënave mbi matësit e shumtë të decentralizimit dhe nuk Shqipërinë, të vërtetojmë hipotezën se: mund të të përdoret thuhet sënë ështëstudim. një matës i përsosur. Decentralizimi fiskal sjell rritje të cilësisë së Megjithatë, në mungesë të të dhënave të tjera qeverisjes, efiçencë dhe efikasitet më të lartë si dhe përmirësim të mirëqenies së qytetarëve Analiza e regresionit: Norma e Decentralizimit nëpërmjet sigurimit të të mirave publike që janë kundrejt vitit. (Modeli i trendit linear) më afër preferencave të qytetarëve. Ekuacioni i regresionit është: Me anën e metodave statistikore (regresioni Norma e Decentralizimit = 0,2790 - 0,009218 viti dhe korrelacioni) synojme të gjejmë lidhjet S = 0,0556609 R-Sq = 37,1% R-Sq(e rreg) = Analiza e variancës 32,3% T P Parashikimi Koeficienti Devijimi standart Vlera e kriterit Probabiliteti Konstate 0,09756 0,04552 2,14 0,055 Viti -0,023486 0,004056 -5,79 0,000 Eficenca Qeverisese 0,17238 0,03967 4,35 0,001

11 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Grafiku 1: Shpërndarja e vlerave të normës së decentralizimit

F i tt ed L i n e Pl o t N o r m a e D e ce n tr a li zim it = 0 ,2 7 9 0 - 0 ,0 0 9 2 1 8 v iti

3 0 ,0 0 % S 0,0556609 R- S q 37, 1% R- S q (ad j) 32, 3% t

i 2 5 ,0 0 % m i z i l a r t n

e 2 0 ,0 0 % c e D

m 1 5 ,0 0 % r o N

1 0 ,0 0 %

0 2 4 6 8 1 0 1 2 1 4 1 6 v it i

Analiza polinomiale e regresionit: Norma e Decentralizimit kundrejt vitit (Modeli i trendit kuadratik)

Ekuacioni i regresionit është: 2 Norma e Decentr.=0,1924+0,02138 viti-0,001912 viti Analiza Se =variancës 0,0458188 R-Sq = 60,7% R-Sq(e rreg) = 54,1% DF SS MS F P Burimi Shkallët e lirisë Shuma e katrorëve Mesatarja e katrorëve Vlera e kriterit Ficher Probabiliteti Regresioni 2 0,0388746 0,0194373 9,26 0,004 Gabimi 12 0,0251924 0,0020994 Totali 14 0,0640670

Analiza sekuenciale e variancës DF SS F P Burimi Shkallët e lirisë Shuma e katrorëve Vlera e kriterit Ficher Probabiliteti Lineare 1 0,0237913 7,68 0,016 Kuadratike 1 0,0150833 7,18 0,020

Grafiku 2: Grafiku 3: Norma e decentralizimit kundrejt vitit Analiza e trendit të normës së decentralizimit

12 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Siç shihet nga grafikët, treguesi i decentralizimit kuadrin e financave publike, të sigurosh të mirat fiskal ka pasur luhatjet e tij, si pasojë e publike që kënaqin preferencat e një juridiksioni ndryshimeve ligjore e politike, ku prirja është me shpenzimet minimale, ose pa rritje të pozitive, pra drejt rritjes së pavarësisë të njësive shtrëngesës për pagim të tatimeve dhe taksave qeverisëse vendore. Miratimi i ligjeve për shtesë në një komunitet. Shpenzimi i drejtë i qeverisjen vendore, më parë në vitin `92 dhe të hyrave fiskale është një nga matësit kryesorë konceptimimë pas në vitini një 2000politike në të kuptimin re mbi autonominë e ndërtimit të menaxhimit të bërë nga një njësi vendore e administrativ të qeverisjes vendore, si dhe zgjedhur me votë. Nga shumë studiues, llogaritja e efiçencës është përdorur si raport i shpenzimeve financiare dhe fiskale të qeverisjes vendore e publike gjithsej me numrin e të punësuarve në shoqëruar kjo me një kuadër ligjor në ndryshim sektorin publik: Shpenzime totale shoqërore të vazhdueshëm për financat vendore po bën të Efiçencë = mundur funksionimin në mënyrë gjithnjë e më Numri total i punonjësve në sektorin publik të decentralizuar të administratës së qeverisjes qendrore dhe të strukturave fiskale vendore. Ky raport përcakton numrin e të punësuarve të Procesi i decentralizimit financiar dhe fiskal të qeverisjes vendore po shoqërohet me një kuadër më të gjerë burimesh ekonomiko-financiare për nevojshëm për të shpërndarë një vlerë të caktuar qeverisjen vendore duke transferuar në të pasuri shërbimesh në cash. Për shkak të mungesës së shtetërore dhe publike, në dhënien e granteve numritë dhënave i të punësuarve(shpenzime nëpër sektorin sigurimet publik shoqërore gjatë + shpenzime për arsimim) është vendosur cilattë pakushtëzuara kanë mundësuar nga zgjerimin qeveria qendrore e autonomisë dhe nësë miratimin e një pakete në reformat fiskale, të dhjetëvjeçarit të fundit si dhe shpenzimet publike të ardhurave të këtij pushteti. përkatëse gjithsej. Pra, duke patur parasysh b. Decentralizimi fiskal dhe efiçenca kufizueshmërinë që krijohet nga mungesa e të qeverisëse dhënave të plota, efiçencën qeverisëse e kemi matur me raportin: Shpenzime totale shoqërore Efiçencë qeverisëse = Numri i punëtorve në sektorin publik Një nga matësit e cilësisë së qeverisjes është efiçenca, që nënkupton marrjen e autputeve maksimale me shpenzime minimale. Pra, në Analiza e regresionit: Norma e Decentralizimit kundrejt Eficences qeverisëse (Modeli linear) E

kuacioni i regresionit është: T P NormaParashikimi e Decentralizimit = Koeficienti0,0976 - 0,0235 vitiDevijimi + 0,172 standart Eficenca qeverisëse Vlera e kriterit Probabiliteti Konstate 0,09756 0,04552 2,14 0,055 Viti -0,023486 0,004056 -5,79 0,000 Eficenca Qeverisese 0,17238 0,03967 4,35 0,001

Analiza e variancës S = 0,0376749 R-Sq = 75,4% R-Sq(e rreg) = 70,9% DF SS MS F P Burimi Shkallët e lirisë Shuma e katrorëve Mesatarja e katrorëve Vlera e kriterit Ficher Probabiliteti Regresioni 2 0,047770 0,023885 16,83 0,000 Gabimi 11 0,015613 0,001419 Totali 13 0,063383

13 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

DF Sekuenca SS Burimi Shkallët e lirisë Shuma e katrorëve Viti 1 0,020966 Eficenca qeverisëse 1 0,026804

Statistika Durbin-Watson = 1,90782 N o rm a l P r o ba bili ty P lo t ( re spo n se is No rm a e D ece n tr alizim it) 99

95 90

80 70

t 60 n

e 50 c r 40 e

P 30 20

10 5

1 -0 ,1 0 -0 ,05 0,0 0 0 ,0 5 0,1 0 R es idua l

Analiza e Regresionit: Norma e Decentralizimi kundrejt Eficencës qeverisëse (Modeli kubik)

2 Norma e Decentralizimit = -3 0,1586 + 1,073 Eficenca qeverisëse - 0,921 Eficenca qeverisëse + 0,2379 Eficenca qeverisëse AnalizaS = 0,0752763 e variancës R-Sq = 10,6% R-Sq(e rreg) = 0,0%

DF SS MS F P Burimi Shkallët e lirisë Shuma e katrorëve Mesatarja e katrorëve Vlera e kriterit Ficher Probabiliteti Regressioni 3 0,0067182 0,0022394 0,40 0,759 Gabimi 10 0,0566652 0,0056665 Totali 13 0,0633834

Analiza sekuenciale e variancës

DF SS F P Burimi Shkallët e lirisë Shuma e katrorëve Vlera e kriterit Ficher Probabiliteti Linear 1 0,0001757 0,03 0,858 Kuadratik 1 0,0036680 0,68 0,428 Kubik 1 0,0028745 0,51 0,493

Fitted Line Plot Norma e Decentralizimit = - 0,1586 + 1,073 Eficenca qeverisese - 0,921 Eficenca qeverisese**2 + 0,2379 Eficenca qeverisese**3

30,00% S 0,0752763 R-Sq 10,6% t i R-Sq(adj) 0,0% m i 25,00% z i l a r t n

e 20,00% c e D

a 15,00% m r o N 10,00%

% % % % % % % % 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0, 5, 0, 5, 0, 5, 0, 5, 5 7 0 2 5 7 0 2 1 1 1 1 2 2 Eficenca qeverisese

14 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Analiza e regresionit Polinomial: Norma e Decentralizimit kundrejt Eficencës qeverisëse (Modeli kuandratik)

Ekuacioni i regresionit2 është: Norma e Decentralizimit = 0,3956 - 0,2833 Eficenca qeverisëse + 0,0944 Eficenca qeverisëse S Analiza = 0,0735710 e variancës R-Sq = 6,1% R-Sq(e rreg) = 0,0%

DF SS MS F P Burimi Shkallët e lirisë Shuma e katrorëve Mesatarja e katrorëve Vlera e kriterit Ficher Probabiliteti Regresioni 2 0,0038437 0,0019219 0,36 0,709 Gabimi 11 0,0595397 0,0054127 Totali 13 0,0633834

Analiza sekuenciale e variancës

DF SS F P Burimi Shkallët e lirisë Shuma e katrorëve Vlera e kriterit Ficher Probabiliteti Linear 1 0,0001757 0,03 0,858 Kuadratik 1 0,0036680 0,68 0,428

Grafiku 4: Lidhja e normës së decentralizimit dhe Grafiku 5: Shpërndarja e vlerave të normës së eficiencës qeverisëse decentralizimit

variablat janë përcaktues (“t” Nga analiza e ekuacionit të vlerësuar të regresionit bazuar në të dhënat e 14 periudhave, të dy dhe efiçenca qeverisëse). Vlerat e koeficientit të përcaktueshmërisë janë fort të kënaqshme, ndërkohë që vlera e kriterit Durbin- Watson e barabartë me 1,91 na japin të drejtë të mendojmë se modeli vuan nga autokorelacioni. Prandaj do të sugjerojmë të përdorim një model kuadratik, sipas të cilit dallohet qartë një përafrim më i mirë si nga paraqitja grafike ashtu dhe nga vlerat e koeficientit të përcaktueshmërisë, në krahasim me dy modelet e tjerë. Në modelin linear, në analizë, ajo që të bën përshtypje është fakti se efiçenca qeverisëse del e mendojmërëndësishme, së modeligjë që kundërshtohetvuan nga multikolinariteti. nëse do të analizonim regresionin e normës së decentralizimit me efiçencën qeverisëse. Kjo do të thotë se analiza e rezultatit të mëparshëm na jep të drejtën të

15 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Edhe të dhënat për Shqipërinë i konfirmojnë përfundimet teorike të studiuesve të ndryshëm se decentralizimi fiskal sjell efiçencë. Nga pikëpamja shkencore, decentralizimi fiskal ka lidhje pozitive me efiçencën qeverisëse. Koeficienti i korrelacionit nga seria e të dhënave në këtë studim del më i vogël se sa nga rezultati i studimit mbi një mostër1 shtetesh (studimi i profesorëve Daniel Ziblatt dhe Conor O’Dwyer e Universitetit të Harvardit) . Por ajo që ka më tepër rendësi, lidhja është pozitive, prandaj s’ka kundërshti. Përfundimisht, mund të konkludojmë së evidencat empirike të dhjetëvjeçarit të fundit për Shqipërinë tregojnë një marrëdhënie pozitive, por me një fortësi jo shumë të madhe midis decentralizimit fiskal dhe efiçencës qeverisëse. Mund të thuhet se decentralizimi fiskal i Shqipërisë, me gjithë ndikimin pozitivc.Decentralizimi në efiçencën fiskal qeverisëse, dhe “PBB nuk ka për sjellë frymë” nivelin e pritshëm të efiçencës sipas teorisë. variablatDuke u mbështetur e tjerë. në të dhënat e marra nga INSTAT dhe ITAP, për PBB për frymë dhe normën e decentralizimit fiskal, mund të ndërtojmë tabelën si dhe treguesin statistikor të korrelacionit për dy Grafiku 6: Shpërndarrja e normës së decentralizimit për PBB

Normal Probability Plot (response is Norma e Decentralizimit)

95 90

80 70 t

n 60 e

c 50 r

e 40 P 30 20

1 -0,04 -0,03 -0,02 -0,01 0,00 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 Residual Analiza e regresionit: Norma e Decentralizimit kundrejt PBB për frymë

Ekuacioni i regresionit: Norma e Decentralizimit = 0,207 - 0,000001 PBB për frymë T P Parashikimi Koeficenti Devijimi standart Vlera e kriterit Probabiliteti Konstante 0,20687 0,03890 5,32 0,000 PBB per fryme $ -0,00000054 0,00001177 -0,05 0,964

AnalizaS = 0,0701957 e variancës R-Sq = 0,0% R-Sq(e rreg) = 0,0%

DF SS MS F P Burimi Shkallët e lirisë Shuma e katrorëve Mesatarja e katrorëve Vlera e kriterit Ficher Probabiliteti Regresioni 1 0,000010 0,000010 0,00 0,964 Gabimi 13 0,064057 0,004927 Totali 14 0,064067

1 “Does decentralization make government more efficient and effective?” Vol 44, Issue 3 (2006) 326 - 343

16 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

AnalizaStatistika e Durbin-Watson Regresionit: =Norma 0,478242 e Decentralizimit kundrejt vitit dhe PBB për frymë

Ekacioni i regresionit është: Norma e Decentralizimit = 0,244 - 0,0234 viti + 0,000051 PBB për frymë S Analiza = 0,0198894 e variances R-Sq = 92,6% R-Sq(e rreg) = 91,4%

T P Parashikimi Koeficenti Devijimi standart Vlera e kriterit Probabiliteti Konstante 0,24382 0,01143 21,34 0,000 Viti -0,023359 0,001908 -12,24 0,000 PBB për frymë($) 0,00005072 0,00000535 9,48 0,000

DF SS MS F P Burimi Shkallët e lirisë Shuma e katrorëve Mesatarja e katrorëve Vlera e kriterit Ficher Probabiliteti Regresioni 2 0,059320 0,029660 74,98 0,000 Mbetja e gabimeve 12 0,004747 0,000396 Totali 14 0,064067

DF Sekuenca SS Burimi Shkallët e lirisë Shuma e katrorëve Viti 1 0,023791 PBB per fryme $ 1 0,035529

Analiza e regresionit: PBB për frymë kundrejt viti (modeli i trendit linear) Statistika Durbin-Watson = 2,18929

Ekuacioni i regresionit është: PBB për frymë = 694,4 + 278,8 viti SAnaliza = 1030,69 e variancës R-Sq = 61,2% R-Sq(e rreg) = 58,2% DF SS MS F P Burimi Shkallët e lirisë Shuma e katrorëve Mesatarja e katrorëve Vlera e kriterit Ficher Probabiliteti Regresioni 1 21764801 21764801 20,49 0,001 Gabimi 13 13810072 1062313 Totali 14 35574873

Fitted Line Plot PBB per fryme $ = 694,4 + 278,8 Viti

5000 S 1030,69 R-Sq 61,2% R-Sq(adj) 58,2%

4000 $

e m y r f

3000 r e p

B B

P 2000

1000

0 2 4 6 8 10 12 14 16 Viti

17 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Duke ju referuar treguesve të shkallës së përafrimit ose koeficientit të përcaktueshmërisë, rezultatet pas analizës së të dhënave janë tepër të kënaqshme. Por, nëse do të përdorim modelin e trendit linear apo atij kuadratik, shohim se koeficientët e përcaktueshmërisë në raport me modelin e mësipërm kanë një rënie drastike. Kjo do të thotë se PBB shpjegon pothuajse 40% të variacionit në vlerat e normës së decentralizimit. Ky pohim kundërshtohet nga modeli linear i normës së decentralizimit me PBB. Vlerat e kriterit Durbin-Watson zbulojnë praninë e një autokorelacioni pozitiv. Këto rezultat flasin qartë për të menduar se PBB është i koreluar fort me variablat që bëjnë mbështetjen. Në përzgjedhjen empirike.e modeleve më të mirë bazohemi në disa kritere që janë: përshtatshmëria, identifikimi, kursimi, etj. Do ta konsideronim më të mirë atë model në të cilin përputhen përfundimet e analizës teorike me atë

Mund të themi se të dhënat dëshmojnë për një lidhje pozitive të fortë të decentralizimit fiskal dhe të d.Shpenzimetardhurës për frymë. Vendore të Veta dhe PBB

Për lidhjen e shpenzimeve vendore me PBB mund të themi se ka një marrëdhënie pozitive midis tyre. Llogaritja e PBB përfshin shumën e variablave të tillë si C (konsumi), I (investimet), G (shpenzimeve qeveritare) dhe X (eksportet neto). Duke parë se shpenzimet qeveritare janë një variabël bazë për llogaritjen e PBB, mund themi se edhe shpenzimet vendore, si pjesë e shpenzimeve qeveritare, janë mjaft të rëndësishme për të ndikuar në kërkesën agregate dhe rrjedhimisht në PBB, si një nga matësit kryesorë makroekonomik të mirëqenies së një komuniteti. Në kushtet e decentralizimit fiskal bëhet e mundur që të mblidhen më shumë tatime dhe taksa se sa në kushtet e një centralizimi fiskal. Qeveritë vendore janë më afër komunitetit dhe janë më efektive si në mbledhjen e tatimeve dhe taksave ashtu edhe në atë të investimit. Në kushtet e decentralizimit fiskal, ndikohet jo vetëm variabli G (shpenzime publike), por edhe variablat e tjerë të kërkesës agregate, për shembull, krijohen mundësi që variabli I (investime) të rritet, meqë krijohen kushte më të mira për të investuar si për bizneset vendase edhe për ato që mund të vijnë nga jashtë. Në tërësi mund të themi se decentralizimi fiskal ka ndikim pozitiv në të katër komponentët e kërkesës Modeliagregate, i trenditgjë që e linearkonfirmojnë të shpenzimeve të dhënat për totale Shqipërinë. publike të PV

T P EkuacioniParashiki i regresionit është: Koeficentishpenzime totaleDevijimi publike standart të PV = 197485 + 5406 viti vlera e kriterit Probabiliteti Konstante 197485 14601 13,53 0,000 Viti 5406 2292 2,36 0,046

AnalizaS = 9788506 e variancës R-Sq = 41,0% R-Sq(e rreg) = 33,6%

DF SS MS F P Burimi Shkallët e lirisë Shuma e katrorëve Mesatarja e katrorëve Vlera e kriterit Ficher Probabiliteti Regresioni 1 5,32825E+14 5,32825E+14 5,56 0,046 Gabimi 8 7,66519E+14 9,58149E+13 Totali 9 1,29934E+15

Statistika Durbin-Watson = 1,52434

18 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Grafiku 8: Grafiku 9: Analiza e trendit të shpenzimeve publike Shpërndarrja e vlerave të shpenzimeve lokale

Modeli i trendit kuadratik të shpenzimeve totale publike të PV E

kuacioni i regresionit është: shpenzime totale publike të PV = 183389 + 11573 viti - 555,5 viti**2 S =Burimi 21859,5 R-Sq = 44,0%DF SS F P Linear 1 2461373833 5,61 0,045 Kuadratik 1 162937038 0,34 0,578

AnalizaR-Sq(e rreg) e variancës = 28,0%

Grafiku 10: Analiza e trendit të shpenzimeve publike Grafiku 11: Shpërndarrja e vlerave

Modeli i trendit kubik të shpenzimeve totale publike të PV

Ekuacioni i regresionit është: 2 3 shpenzime totale publike të PV = 126669 + 61880 viti - 11463 viti + 661,1 viti

S = 18234,6 R-Sq = 66,6% R-Sq(I rreg) = 49,9% 19 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Burimi DF SS MS F P Regresioni 3 3974161990 1324720663 3,98 0,071 Gabimi 6 1995006412 332501069 Totali 9 5969168402

AnalizaBurimi Sekuenciale e variancësDF SS F P Linear 1 2461373833 5,61 0,045 Kuadratik 1 162937038 0,34 0,578 Kubik 1 1349851118 4,06 0,091

Grafiku 12: Shpërndarrja e vlerave të shpenzimeve totale

Analiza komplekse do të përfshinte edhe ecurinë publike gjithsej. Logjikisht, këto shpenzime e shpenzimeve gjithsej dhe lidhjen e tyre me shpjegojnë një pjesë të mirë të variacionit të variablat e tjerë të shqyrtuar. Rezultatet e marra PBB. Ky pohim teorik mbështetet edhe nga dy pas përpunimit të të dhënave të disponueshme modelet: linear dhe kubik. Pavarësisht nga numri tregojnë se modeli i trendit linear është më i i shkallëve të lirisë në këto modele, duhet të përshtatshëm statistikisht se sa modelet e tjera vlerësojmë edhe vlerën e kriterit Durbin Watson, (polinomial i rendit të dytë dhe polinomial i që tregon se ka prani të autokorelacionit. Kjo rendit të tretë), pavarësisht se në dy modelet përbën një fakt për të rimodeluar dhe për të marrë lartë.e fundit Forma shkalla e vijës ekampionare përafrimit e regresionit (koeficienti në i në konsideratë vlerat e PBB një hap mbrapa dhe përcaktueshmërisë) është praktikisht më e modeli i ri i ndërtuar është mjaft i përshtatshëm në të gjitha aspektet. Analiza e mbetjeve në këtë modelin kubik tregon përafrim të mirë, por duhet regresion tregon se plotëson kushtet e metodës të theksojmë se kemi edhe një numër të vogël të së katrorëve më të vegjël të përdorur, me shkallëve të lirisë. përjashtim të pranisë së multikulinaritetit e cila PBB ka si pjesë përbërëse edhe shpenzimet është praktikisht e pashmangshme në këtë rast. 20 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Nga kjo analizë krahasuese vërehet se rritja e decentralizimi vjen kryesisht si rezultat i shkallës sektorit publik vendor mund të shihet si një më të lartë të zhvillimit ekonomik dhe pragu i rezultat që i dedikohet krejtësisht zhvillimit zhvillimit ekonomik, për të cilin decentralizimi ekonomik. Decentralizimi vjen më shumë si fiskal bëhet atraktiv, është dukshëm i lartë. rezultat i arritjeve të një shkalle të lartë të - Mbi bazën e korrelacioneve pozitive, pavarësisht zhvillimit ekonomik dhe se pragu i zhvillimit nga niveli i fortësisë së lidhjes, pohohet hipoteza ekonomik, për të cilin decentralizimi fiskal bëhet se decentralizimi fiskal sjell rritje të cilësisë së atraktiv, është dukshëm i lartë. Mund të themi qeverisjes, efiçencë dhe efikasitet më të lartë se është zhvillimi ekonomik ai që vjen i pari dhe si dhe përmirësim të mirëqenies së qytetarëve, decentralizimi fiskal ai që e pason. nëpërmjet sigurimit të të mirave publike që janë Duke patur parasysh se korrelacionet janë Rekomandimemë afër preferencave të qytetarëve pozitive, pavarësisht nga fortësia e lidhjes, mund të themi se hipoteza e ngritur se decentralizimi fiskal sjell rritje të cilësisë së qeverisjes, efiçencë 1. Konceptimi bashkëkohor i shpërndarjes dhe efikasitet më të lartë si dhe përmirësim të financiare nuk mund të ndërtohet pa evolucionin mirëqenies së qytetarëve, nëpërmjet sigurimit të e përgjithshëm të manaxhimit të financave të mirave publike që janë më afër preferencave të publike ku, një nga prioritet themelore, është ai Konkluzioneqytetarëve, vërtetohet plotësisht. i përgjegjësisë, për një ndarje të plotë e të qartë në lidhje me: a) stimujt efiçentë për vazhdimësinë e - Realiteti i ri në drejtimin financiar vendor politikatshërbimeve sociale. ekonomike dhe, dikton që juridiksionet të bëhen më efiçente b) instrumentet më të përshtatshëm për në administrimin e taksave të tyre. Qeverisjet vendore bëjnë rregullime rajonale për vlerësimin, 2. Synimi kryesor i këtij punimi është rritja e mbledhjen dhe zbatimin e barrës së detyrimeve, vetëdijes se decentralizimi fiskal sjell shumë si mjet për përmirësimin e të ardhurave. përfitime dhe avantazhe për një vend, dhe se - Nga analizat krahasuese, vërehet se rritja duhet bërë maksimumi për t’a adaptuar në e sektorit publik vendor është rezultat që i mënyrën më të mirë të mundshme në praktikë. kushtohet tërësisht zhvillimit ekonomik. Edhe

Literatura

Jean-Pierre Collin, Jefferey Sellers, Philip Amis Wolfgang Gisevius – “Leitfaden durch die – “Decentralization and local democracy in the Kommunalpolitik” (1993) world”, First Global report by United Cities and Juraj Nemec – “Lessons and Recommendations Local Governments. (2008) for Improvement: Central and Eastern European Pranab Bardhan, Dilip Mookherjee – Public Administration and Public Policy” (botim “Decentralization and Local Governance ne shqip 2008,) in Developing Countries” – A Comparative Nora Teller, Mariana Cernicova, Silvija Kipson Perspective. (2006) – “How to improve development on local level: Anna K. Tibaijuka – “Financial Management handbook with best practice examples from for Local Government” Volume 4: Managing South-East Europe” (2005). Performance (2007). Instituti I Politikave Efektive Publike – “Reforma Pawel Swianiewicz - Local Government territorial dhe decentralizimi” Borrowing: Risk and Rewards Harvey S. Rosen – “Public Finance” sixth edition Zeljko Sevic - Fiscal Decentralisations and Grant (2003). Transfers in Transition Countries: A Critcal Perspective 21 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Richard Allen , Daniel Tommasi – “Managing Hahn, Kurt – “Local government in Europe today”. Public Expenditure” A reference book for (1999) transition countries. (2004). Clark, Terry Nichols- “ Local Government Marie Pierre Berthier, Benedicte Boyer Olivier Innovation in International Perspective: The Renou – “Le maire et les finances communales” Fiscal Austerity and Urban.” (1999) (1995). Artan Hoxha, Local Governement in Albania. Michel Bouvier – “Les finances locales” 11 edition Escobar-Lemmon, Maria C – “Executives, (2006). Legislatures, and Decentralization” (2006) “Karta Europiane r Autonomise Lokale”, Dotson, Betsy – “Federal officials examine state “Strategjia e Decentralizimit dhe Autonomise and local government investment practices”. Vendore” (1995) Ligji Nr. 8652 “Per Organizimin dhe Funksionimin Stine, William F.- “Is local government revenue e Qeverisjes Vendore” response to federal aid symmetrical? Evidence Zaho L, – “Institucionet financiare dhe Tregjet from Pennsylvania.” (1994) Financiare” Papke, Leslie E.- “Local government responses to Xhafa H, – “Drejtimi Financiar i Organizatave education grants” (2000) Publike” (2010) Mildred E. Warner - “Local Government Financial Grewe, Timothy – “Current local government Capacity and the Growing Importance of State Aid budgeting practices” (1996) Tewdwr-Jones, Mark- “ New order--planning and Gramlich, Edward M.-“ A policymaker’s guide to local government reforms”.(2003) fiscal decentralization”(1993) Guilfoyle, Jeffrey P.- “ Property Taxation and Local Sisson, Keith “- Decentralization in the public Government Finance”.(2003) sector: the case of the U.K.” (2002) KvalE – Mellbye- Tranoy- “Politikk og makt” Dokumentanalitik i Bankës Botërore Shqipëria: shqip“Politika dhe Demokracia” perktheu Pulaha decentralizimi në tranzicion, Vëllimi II: Raport

Jean-Paul Faguet “DecentralizationGlobal public and policy: Local Ceballos Medina, Marcela – “Local autonomy, GoverningGovernment with Performance” government? (1997) social control: decentralization as a strategy for Reinicke, W. H. (1998). government legitimacy in...” 2002 Washington, DC: Prof. Dr. Abdulmenaf Bexheti - Decentralizimi Brookings Institution Press. fiskal dhe sfidat e zhvillimit ekonomik local Schneider, A. (2003) Who gets what from whom? Dr. Robert L. Bish- “ Local government finance The impact of decentralisation on tax capacity issues in the united states prepared by” and pro-poor policy, Institute of Development Studies Working Anto Bajo DSc- Do Utility Companies Increase Local Government Debt in Croatia? Maj 2007. Stiglitz, J. (2000) The Economics of the Public Sector Wyplosz, Charles - Fiscal policy: institutions Europe versus rules”. (2005) John, P., (2001) Local Governance in Western Wallace, Sally – “State and local government choices in fiscal redistribution.” (2002) Dawbor, Ladislaw. (1998) “Decentralization and Governance” Latin American Perspectives United nations development programme - fiscal decentralization in transition economies: case studies from the balkans and caucasus - bratislava, 2005

22 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Skema mbështetëse e qeverisë, faktor kryesor për përmirësimin e efektivitetit të prodhimit bujqësor dhe bleGtoral në rrethin e Fierit

Msc. Bajame SKENDERAJ Lektore Universiteti ”Kristal” Tiranë, Albania. E-mail: skenderajb@yahoo. com

Prof. Asoc. Dr. Alba DUMI Dekane shkollës pasuniversitare, Universiteti ”Ismail Qemali” Vlorë, Albania E-mail: besi. alba@yahoo. com

Abstrakt

1.kërkesave për produkte bujqësore dhe blegtorale. Por kufizimet natyrore si: Support scheme of government is one of the 2. key factors that have an impact on improving Prania e organizmave të gjalla the efficiency of agricultural production and Sipërfaqja e tokës e kufizuar livestock in Albania. Fieri is the district with Bëjnë të domosdoshme rritjen e forcës the largest agricultural area in our country. This mbështetëse të qeverisë për këtë sektor. Një nga support scheme is implemented in the district përformat këtë kryesore sektor. që qeveria mbështet sektorin of Fier and has provided visible results in primar të ekonomisë është skema mbështetëse production, income, and exporting agricultural Skemat mbështetëse të qeverisë për vitin 2012 products and livestock. Data obtained from the Department of Agriculture in Fier district shows the effects that has given particular government policy support schemes across indicators, such as yield per hectare, productivity for heads, ha surface, number of heads in the past three years 2009, 2010, 2011, in all local government units (17 communes and municipalities) as well as the development and integration of all farm livestock Fjalëtand agricultural kyçe: economy of the district of Fier in European agriculture and world market. skema mbështetëse, produktiviteti. rendimenti, njësitë e qeverisjes vendore, komu- nat,1. Metoda bashkitë. Në zbatim të programit të qeverisë për bujqësinë, Agjencia për Zhvillim Bujqësor dhe Rural për Në këtë punim është përdorur metoda e 1.vitin 2012 do të vazhdojë të mbështesë fermerët grumbullimit të të dhënave, është bërë përpunimi që do të aplikojnë prodhimet e mëposhtme: me anë të tabelave dhe paraqitja me grafikë të 2. Prodhimi i frutave, arroreve e shegës, ullinjve ndryshëm. 3. dhe rrushit. 2. Hyrje mjaltit.Prodhimi i perimeve në serra. 4. Prodhimi i qumështit, vajit të ullirit dhe 5. Bujqësia është një nga degët kryesore të eko- Përmirësimi racor i fondit blegtoral. nomisë. Rritja dhe zhvillimi i saj duhet të paraprijë Prodhimi i produkteve organike. ritmet e rritjes dhe zhvillimit të popullsisë dhe të 23 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

7. Nxitja e kreditimit bankar në sektorin e vendit, në Fushën e Myzeqesë, që dikur është 8. bujqësisë. quajtur “Hambari i Shqipërisë”. 9. Mbarështimi i njëthundrakëve. Qarku i Fierit është i njohur për burimet natyrore Mbarështrimi i kërmillit. dhe potencialet ekonomike dhe turistike. Fushat e Prodhimi i bimëve medicinale. uleta pjellore janë të përshtatshme për prodhimin bujqësor, ndërsa zonat kodrinore janë një mjedis Qarku i Fierit shtrihet në pjesën jug-perëndimore ideal për kultivimin e ullirit, vreshtave dhe të Shqipërisë, në zonën qendrore të Ultësirës pemëve frutore. Lumenjtë kryesorë Shkumbini, Bregdetare të vendit. Kufizohet në veri me Qarkun Semani dhe Vjosa e përshkojnë rajonin dhe ky Durrës, në veri-lindje me Qarkun e Elbasanit, në territor është i pasur me burime ujore. Relievi lindje me Qarkun e Beratit, në jug me Qarkun e është fushor me lartësi mesatare 0-20 m mbi Vlorës dhe laget në perëndim nga deti Adriatik. nivelinBurimi: vjetari e detit statistikor dhe pjesa 2010 kodrinore me lartësi Është vendosur në hapësirën më produktive të mesatare 400-500 m. Ndarja teritoriale e tokës bujqësore sipas qarqeve

Qarku Berat Dibër Durrës Elbasan Fier Gjirokastër Korçë Kukës Lezhë Shkodër Tiranë Vlorë Republika Toka bujqësore 53 41 41 73 122 45 91 25 35 51 57 63 696 000 Ha

Burimi: vjetari statistikor 2010

Të ardhurat bruto në mil. lekë nga bimët dhe blegtoria sipas Qarqeve.

Qarku Berat Dibër Durrës Elbasan Fier Gjirokastër Korçë Kukës Lezhë Shkodër Tiranë Vlorë Republika Toka bujqësore 000 Ha 5883 3919 6717 7938 16326 2616 9211 2072 2687 9158 8254 9396 84177

Burimi: vjetari statistikor 2010

24 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Edhe duke u mbështetur në të ardhurat bruto nga bimët dhe blegtoria qarku i Fierit renditet i pari me 16 326 milion lekë i pasuar nga Vlora me 9 396 milion lekë.

Monitorimi e vlerësimi i politikës së mbështetjes direkte të zhvillimit bujqësor në rrethin e Fierit.

Gjate 3 viteve të fundit mbështetja e qeverisë për rrethin e Fierit ka ardhur duke u shtuar si në tabelën më poshtë. Nr Periudha Perime Frutore Vreshta Ullinj Lopë

1 Viti 2009 75 630 5252 33725 10140

2 Viti 2010 274 1732 170 51742 7040

3 Viti 2011 577 2182 0 51898 1920

60000 50000 40000 Viti 2009 30000 Viti 2010 20000 Viti 2011 10000 0 Perime Frutore Vreshta Ullinj Lopë

Shënim: Në perime për vitin 2009 dhe 2010 është vetëm pagesa për plasmasin në sera, ndërsa për vitin 2011 është pagesa për plasmasin në sera 136000 lekë dhe ujitja me pika në sera 441000 lekë

Nga të dhënat e tabelës dhe në grafik shohim që prioritet në mbështetje me subvencion i është dhënë kulturës së ullirit e cila ka rritje të dukshme nga viti 2009 në vitin 2010 dhe 2011.

Edhe ne rang Qarku Mbështetja e Qeverisë është rritur nga viti në vit. Kjo duket ne zhvillimin e bujqësisë, blegtorisë dhe degëve agro-përpunuese. Janë ngritur dhe kanë aktivitet gjithëvjetor 16 dhoma frigoriferike me kapacitet total 8000 ton. Në këto ambiente ftohëse ruhen kryesisht prodhimet bujqësore si patatja, qepa, lulelakra, mollë, domate, trangull, etj. dhe produkte me origjinë shtazore. Ushtrojnë aktivitetin e tyre në territorin e Bashkisë Fier, B/Patos, B/Divjake, Karbunarë, Hysgjokaj, Gradishtë, etj. Në komunën Libofshë është ngritur një pikë e grumbullimit dhe tharjes së gështenjës me kapacitet 1000 ton dhe për vitin 2011 ka eksportuar në Itali 150 ton gështenja, si dhe ushtron aktivitetin edhe një subjekt për grumbullimin e bimëve medicinave në sasinë 20 kv në vit. Në B/Divjake është ngritur një impiant (sera) për kultivimin e kërpudhës, një investim prej 150 mije Euro, duke prodhuar 50 kv kërpudha për tregun e brendshëm dhe trefishimin e tij për vitin 2012. Kultivues të peshkut, kërmillit, kërpudhave, fermave organike, ushtrojnë aktivitetin e tyre në kultivimin e peshkut 48 subjekte, që prodhojnë çdo vit 220 ton peshk në basenet ujëmbledhëse të Kurjanit në Fier, të Thanës, në Lagunën e Karavastasë në Lushnje. Në qarkun e Fierit kanë aktivitet 12 ferma 25 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

organike dhe për vitin 2011 kanë certifikuar dhe prodhuar për treg 5 ferma. Numri i fermave në njësitë vendore te rrethit të Fierit për tre vitet e fundit 2009, 2010, 2011, paraqitet në tabelat e mëposhtme të cilat tregojnë se ky numër ka ardhur duke u rritur.

Numuri i fermava prodhuese dhe përpunuese. Në total rrethi i Fierit për tre vite paraqitet me rritje të numrit të fermave nga viti në vit. Nr Periudha Frutore Vreshta Ullinj Lopë Derra Pula

1 Viti 2009 2491 5028 14366 16228 1414 22573 2 Viti 2010 2610 5150 14604 16308 1655 23315 3 Viti 2011 2658 5115 14821 15459 1840 25093

30000

25000

20000 Viti 2009 15000 Viti 2010 10000 Viti 2011

5000

0 Frutore Ullinj Derra

Edhe nga grafiku duket që kemi një rritje të numrit të fermave me përjashtim të numrit të fermave që mbarështrojnë lopë, i cili ka një rënie nga viti 2010 nga 16308 në 15459 në vitin 2011 si pasojë e shtimit të fermave me pula dhe derra. Sipërfaqja apo numri në rrënjë, krerë për rrethin e Fierit. Nr Emertimi Njësia V. 2009 V. 2010 V. 2011 1 Perime ha 1811 1873 1968 2 Frutore rrënjë 439155 462845 478930 3 Vreshta ha 986 985 982 4 Ullinj rrënjë 721265 813250 926450 5 Arrore rrënjë 35340 29760 32075 6 Lopë krerë 26250 25970 24565 7 Derra krerë 9580 11020 9540 8 Pula krerë 303970 316500 296350

Për 3 vitet e mara në studim shohim që kemi një rritje të sipërfaqes së perimeve, rrënjëve të frutave dhe ullinjve, kurse në zërat e tjerë kemi një stabilitet apo rënie të lehtë. Kjo ka ardhur si rezultat i 26 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

produktivitetitrespektimit dhe për plotësimit krerë. të kërkesës konsumatore dhe të tregut të jashtëm. Sasia e prodhimit në këto 3 vite ka ardhur duke u rritur si rezultat i rritjes së rendimentit për ha dhe Nr Emertimi Njësia V. 2009 V. 2010 V. 2011 1 Perime ha 454555 483275 532145 2 Frutore rrënjë 60835 69686 79584 3 Vreshta ha 104480 111505 116620 4 Ullinj rrënjë 33915 64490 45736 5 Arrore rrënjë 2855 2458 2529 6 Lopë krerë 797970 945640 900730 7 Derra krerë 10010 11702 11188 8 Pula krerë 28810 30262 31309

Shënim. Lopët janë llogaritur për prodhim qumësht. Derrat janë llogaritur për prodhim mishi. Pulat janë llogaritur vetëm për prodhim mishi. Nga krahasimi i të dhënave shohim që kemi një rritje të prodhimit nga viti në vit me përjashtim të arrorëve, ku kemi një rënie nga 2855 kv në vitin 2009 në 2529 kv në vitin 2011. Kjo ka ardhur si rezultat i tharjes së pemëve të vjetra dhe mos futjes në prodhim të pemëve të reja.

Të ardhurat nga shitja e produkteve bujqësore dhe blegtorale në tregun vendas dhe të huaj paraqitet si më poshtë. (Në mil. lekë) Nr Emërtimi Viti 2009 Viti 2010 Viti 2011 1 Perime 5, 136 5, 654 6, 758 2 Frutore 809 920 1, 035 3 Vreshta 1, 045 1, 260 1, 225 4 Ullinj 441 838 672 5 Arrore 126 108 111 6 Lopë 4, 229 5, 579 5, 945 7 Derra 585 669 595 8 Pula 1, 274 1, 453 1, 583

7,000 6,000 Perime 5,000 Frutore Vreshta 4,000 Ullinj 3,000 Arrore 2,000 Lope 1,000 Derra 0 Pula V.2009 V.2010 V.2011

Nga paraqitja grafike shohim që peshën më të madhe në të ardhurat e zënë perimet, qumështi i lopëve, mishi i pulave dhe rrushi, të cilat kanë ardhur duke u rritur nga viti në vit, kurse zërat e tjerë zënë 27 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

një peshë të vogël dhe nuk kanë qenë stabël, por e identifikuar, krijimi i lidhjeve dhe i rrjetit të kanë patur luhatje dhe rënie. bashkëpunimit. Prodhimet bujqësore apo blegtorale që janë i3. tregut. Sigurimi, menaxhimi dhe publikimi i eksportuar vitin 2011. informacionit tekniko-shkencorë dhe ekonomik

Gjatë vitit 2011 në qarkun e Fierit janë eksportuar 4. Rritja e menaxhimi i fermës. gjithsej 25046 ton prodhime bujqësore si më 1. Rritja e efektivitetit në realizimin e skemave poshtë. Mbështetëse të Prodhimit Bujqësor. Nr Produktet Njësia Sasia 2. Rritja e prodhimit në kulturën e ullirit. 1 Perime ton 11330 3. Rritja e sipërfaqeve të mbjella me pemët frutorë 2 Bostan “ 12605 dheRekomandimet arrorë. 3 Patate “ 233 4 Fruta “ 783 5 Fasule “ 95 Objektivat, drejtimet e punës dhe të aktiviteteve 6 Vaj vegjetal litra 66000 për vitin 2012 në zbatim të politikave dhe 7 Vaj ulliri “ 900 • strategjive të zhvillimit të rajonit të fokusohen në 8 Dru zjarri m³ 11180 dy drejtime: • Në zhvillimin dhe konsolidimin e Qendrave të Burimi Drejtoria e Bujqësisë Fier Informacionit Bujqësore. Në realizimin e aktiviteteve në përputhje me prioritetet dhe tendencat e zhvillimit të Këto produkte janë eksportuar në Kosovë, • bujqësisë në Qarkun e Fierit dhe të objektivave Maqedoni, Mali i Zi, Kroaci, Serbi, Greqi, Itali, të MBUMK-së. Çeki.Bullgari, Hungari, Danimarke, Poloni, Bosnje, Mbështetjen dhe bashkëpunimin me projektet, fondacionet, organizatat e kompani Rumani, Gjermani, Lituani, Zvicër, Norvegji, Rusi, • që zhvillojnë veprimtarinë e tyre në territorin Konkluzionet që lindin nga ky studim e Qarkut të Fierit. janë: Rritjen e shkallës së kooperimit nëpërmjet ngritjes së shoqërive të bashkëpunimit bujqësor, dhe shoqatave të fermerëve 1. Krijimi i lidhjeve dhe vendosja e marrëdhënieve me aktivitete prodhuese, tregtuese dhe të bashkëpunimit me aktorët e ndryshëm që të ndërsjellët. shërbimeve, shfrytëzimin racional të veprojnë në bujqësi për të siguruar informacion burimeve lokale, ujërave, pyjeve, mbrojtjen dhe konsolidimin e tokës bujqësore dhe 2. Organizimi i takimeve, kontakteve me partnerët zhvillimin e agro-turizmit

Bibliografia

[1] Ministria e bujqësisë ushqimit dhe mbrojtjes konsumatore MBUK. [2] Vjetari statistikor 2010. [3] Instat. [4] Drejtoria e Bujqësisë Fier.

28 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Interneti, rrjetet sociale on-line, “kapitali social”: një studim ekonometrik

Doc. Miftar RAMOSAÇAJ Departamenti i Matematikës, Universiteti i Vlorës “Ismail Qemali” E-mail: [email protected]

MSc. Fjona ZENELI Departamenti i Shkencave Ekonomike, Universiteti i Vlorës “Ismail Qemali” E-mail: [email protected]

Abstrakt 1. Hyrje

Një koncept i përhapur gjerësisht së fundmi është Internetifikimin dhe ndikimet mbi “kapitalin Ky artikull ka zbuluar dy tendenca: së pari, social”.Risia e fundit teknologjike, Interneti po rritja e përdorimit të Internetit, e cila ndikon në ndikon në mënyrën se si njerëzit komunikojnë, mënyrën se si jetojmë dhe punojmë në botën e punojnë dhe përdorin kohën e tyre të lirë. zhvilluar. Për një pjesë të madhe të përdoruesve Dëshmitë tregojnë se interneti është përzier në të Internetit, aksesi në Internet është një aktivitet ritmet e jetës së përditshme dhe është përdorur ditor (Howard et al., 2002). Së dyti, përdorimi i për një shumëllojshmëri të gjerë të qëllimeve, të “kapitalit social” si një mjet konceptual për të tilla si “lundrimi” për informacion, lojra online, vlerësuar më mirë vitalitetin e një rajoni, zone, bisedat online (Howard, et al, 2002; Quan- qyteti. Haase & Wellman, 2002). Për më tepër, një pjesë Kjo përfshin kontakte sociale (probleme me e madhe e njerëzve raportojnë përdorimin e komunikim ndërpersonal, thirrje dhe ngjarjet internetit për të marrë vendime të rëndësishme shoqërore) dhe angazhim qytetar (shkalla e jetësore (Howard, et al., 2002). përfshirjes së individëve në komunitet). Baza e të dhënave përfshin 1000 pyetësorë për Punimi synon të analizojë një fenomen i ri: kërkesa rreth 50 variabla përkatëse (mbledhur gjatë në Vlorë për Internet, me qëllim identifikimin muajit prill, maj, qershor 2011 në qytetin e e marrëdhënieve të rëndësishme ndërmjet Vlorës). Programi statistikor SPSS është përdorur atributeve të përdoruesit (demografike, sociale për krijimin, testimin e modelit ekonometrik që dhe ekonomike) dhe objektivave të përdorimit të lidh atributet ekonomike, sociale dhe demografike metodaveInternetit përmë tëtë udhëhequr mira të investimit hartuesit në e politikave kapitalin të përdoruesve të Internetit me shpeshtësinë e në arsim apo politikave sociale në zgjedhjen e aksesit / përdorimit të Internetit. Punimi synon të arrijë konkluzione për qytetin njësocial e mirë të individëve.luksi. Rezultatet treguan se në e Vlorës, duke u përpjekur të zbulojë lidhje të Vlorë, aksesi në Internet nuk konsiderohet më si rëndësishme mes atributeve të përdoruesit, kohës së kaluar në Internet dhe ndikimit të tij në Në Shqipëri nuk ka një bazë të dhënash, nuk dihet “kapitalin social”. se sa janë përdoruesit në Internet dhe qëllimet Pyetja themelore për këtë artikull është: “A është e përdorimit të kësaj teknologjie. Sipas ISKTIK FjalëtVlora qytet kyce: vital?” (Instituti Shqiptar për Kërkime dhe Trajnim ekonometrik në Teknologjinë e Informacionit), përqindja e Internet, kapitali social, model përdoruesve të Internetit është rreth 7-8% e popullsisë. Kjo është një shifër optimiste, por raportet zyrtare janë shumë pesimiste në nivel

29 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

evropian. Kostoja e shërbimit të Internetit në Me supozimin kyç që besimi sjell bashkëpunimin Shqipëri e tejkalon atë në Mal të Zi dhe rreth 50 vullnetar, Paldam ka treguar se një lidhje e tillë herë më shumë se atjo në Shtetet e Bashkuara të ekziston midis besimit dhe marrëdhënieve. Amerikës (raporti ISKTIK). Prandaj, ky “ngjitës social” mund të përkufizohet Shqipëria shquhet për përshtatjen e saj në si një besim i përbashkët në grup. Prania e teknologjitë e reja si me lartë, mjafton të kujtohet kostotkapitalit e transaksionit social përcakton janë më se të sa ulëta. lehtë njerëzit përshtatja ndaj telefonisë celulare në Shqipëri, mund të punojnë së bashku, në këtë mënyrë teknologji kjo eshpërndarë shumë më shpejt se në të gjithë Evropën Lindore. Pse është ky tëNë zvogëluar këtë mënyrë, stimujt prania e kontratës e kapitalit individuale shoqëror apo trend për shërbimet e internetit? Në vitin 2011 mund të lehtësojë veprimet e grupeve dhe për kanë qenë rreth 1.3 milionë përdorues në nivel kombëtar (Indexmundi.com), por duket se një të furnizimit me grupin. Kapitali aksioner nuk rritje në koston e këtij shërbimi përbën pengesën matet ende në mënyrë të kënaqshme (Paldam kryesore për nivelin e ulët të shpërndarjes së dhe Svendsen (2000)). 2.shërbimit Metodologjia të Internetit. Shumë studime janë ndërmarrë në vendet e zhvilluara, edhe ato të mikro-nivelit të studimeve në SHBA që përfshijnë vendet e tjera të zhvilluara, janë përgjithësim i studimeve kryesisht me një Baza e të dhënave është rezultat i një studimi matje të vetme, për shembull, metodat e besimit të të kryer në vitin 2011, në Vlorë. Të dhënat janë përgjithshëm dhe ritmet e rritjes së korrelacionit marrë për 50 variabla, nëpërmjet pyetësorëve për në nivel makro . Pra, është një “hendek” ndërmjet të siguruar bazën e të dhënave të përshtatshme nivelit-mikro të studimeve dhe studimeve “ad cilatpër këtëjanë punim.trajtuar Pyetësorët me teknikat kanë mbledhurekonometrike një hoc” të kapitalit social dhe atyre kombëtare seri të dhënash cilësore dhe të besueshme të makroekonomike të thjeshta. Sipas përcaktimit të Brehm dhe Rahn (1997): përmes softwareve statistikore për vlerësimin “...Kapitali social është një koncept i përgjithshëm e funksioneve të kërkesës për funksionalitetin i cili e ka bazën në sjelljen individuale, qëndrimet e Internetit, duke përfshirë edhe atributet dhe3.2 Matjetpredispozitat e kapitalit për bashkëpunim”. social socio-demografike të përdoruesve të Internetit. Modeli ekonometrik tenton të gjejë lidhje mes karakteristikave të ndryshme të përdoruesve dhe orëve të shpenzuara në Internet, me intensitetin e Një metodë e kohëve të fundit e matjes së kapitalit aksesit / përdorimit të Internetit në shtëpi. U gjet shoqëror, është sugjeruar nga L.Hjollund dhe se 53.7% e të anketuarve kanë akses individual G.T.Svendsen (2000), pjesë e projektit Paldam: në Internet nga shtëpia, nëpërmjet pajisjeve “Besimi, kapitali social dhe rritja ekonomike: një fikse të instaluar me valë të gjata (broadband). krahasim ndërkombëtar.” Modeli ekonometrik u testua për: heterovariancë, Duke parë se shumica e studimeve të mëparshme shpërndarjen normale të gabimeve, kanë përdorur metodologji heterogjene për shkak multikolinearitetin dhe është treguar se modeli të vet konceptit, autorët sugjerojnë metodën e ekonometrik me koeficientin e përcaktueshmërisë tyre empirike e cila është e bazuar në qasje teorike tv regresionit R2 = 0,64 është më i miri për dhe empirike lidhur me një studim krahasues mes vlerësimin e marrëdhënieve të rëndësishme Evropës Perëndimore dhe Lindore. Kjo është për endërmjet Vlorës. atributeve të përdoruesve, përdorimit të të krahasuar efektet mbi nivelet e kapitalit social Internetit dhe nivelit të kapitalit social në qytetin në dy sisteme të ndryshme politike, kapitalizmit 3. Kapitali social dhe përdorimi i internetit dhe komunizmit. Krahasimi përfshin dallimet zbatiminkulturore e (normat niveleve dhe të kapitalit vlerat) dhe social. ndryshimet në 3.1 Kapitali social nivelet e korrupsionit institucional (cilësia), për

Paldam (2000) përshkruan kapitalit social “si Rose (1999) ka përkufizuar kapitalin social, si ngjitësi që mban shoqërinë së bashku”. Ai është një grup i marrëdhënieve formale dhe joformale e ndarë në tri qasjet teorike të kapitalit social në shoqërore që individët i përcaktojnë për të familje: besim, bashkëpunim dhe marrëdhënie. prodhuar të mira ose shërbime. Qëllimi i tij ishte 30 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

identifikimi i këtyre marrëdhënieve, rrjeteve të ndryshimet thelbësore të sistemeve politike, etj) komunikimit dhe ndërveprimit midis tyre. Ai Brehm dhe Rahn (1997) ndërtuan një model nuk kreu një analizë ekonometrike të të dhënave. strukturor të kapitalit shoqëror, duke marrë Ai thjesht raportoi shpërndarjet marxhinale parasysh ndërveprimin në mes të tre koncepteve, përdorurtë përgjigjeve ka nënjë pyetjetpikë interesante e anketës dhenë rrjetet nxorri angazhimi qytetar, besimit ndërpersonal dhe konkluzione prej tyre. Megjithëse metoda e atabesimin vlerësuan në qeveri. modelin Duke e tyre përdorur si një tëanalizë dhënat të nga Anketa e Përgjithshme Sociale 1972-1994, informale të komunikimit dhe në vende të quajtur zyrtarisht “anti-moderne”, të tilla si Rusia. Ideale pjesshme që kombinon tre faktorë kryesore tyre.do të ishte korrigjimi në matjen e kapitalit social përmestë konceptit një analize dhe variablave të strukturës të tjera,së kovariancës të matur për vende me një tregues “negativ” të kapitalit të përdorurtë gjitha si individualisht. input në një matricë Ata vlerësuan korrelacioni. modelin Një

Një tjetër studimi është paraqitur nga autorët Krishna dhe Uphoff (1999), i cili testoi nga avantazhet ishte se të dhënat që mungonini marrëdhënie pozitive mes kapitalit social nuk shmangnin alternativat. Rezultatet treguan dhe zhvillimit të performancës. Ata ndërtuan se angazhimi qytetar dhe ndërpersonale, besimi një Indeksi zhvillimi orientuar në hipoteza të ndërpersonal.janë në një marrëdhënie të rëndësishme dhe përgjithshme dhe alternative të testuara, si dhe lidhja është më e fortë sa më i lartë është besimit u bë testimi mbi vlefshmërinë e matjes. Ata 3.3 Kërkesa për Internet ndërtuar një indeks të kapitalit shoqëror nga 6 variabla, tre struktural dhe tre konjuktiv. Ky indeks ka treguar për lidhjen pozitivisht dhe rëndësishëm të indeksit me zhvillimin. Të dhënat Për të modeluar kërkesën për Internet dhe ate janë bazuar në 2397 pyetësorë të mbushur me të formave të tjera të telekomunikacionit, ajo tëpyetje individëve. në lidhje me një gamë të gjerë të atyre që që është e rëndësishme është dallimi i aksesit konsiderohen veprimtari të rëndësishme lokale nga përdorimin. Është e qartë se përdorimi i një shërbimi të veçantë nga një individ është i mundur Një nga konceptet ekonomike “klasik” mbi vetëm nëse ai/ajo ka akses në shërbimin në fjalë. kapitalin social është ai i Whiteley (2000), i cili e Prandaj, përdorimi është akses i kushtëzuar. paraqiti kapitalin social si një variabël shpjegues Në të njëjtën kohë, një individ do të zgjedhë të në një model të rritjes endogjene. Koncepti është jetë pjesë e një rrjeti sidomos nëse ai/ ajo ka ndërtuar në analizën e tre përbërësve thelbësorë ndërmend të përdorin atë. Dallimi themelor të Studimit Vlera Botërore (1990-1993), dhe qëndron në qendër të modelit të Artle Averous në kategoritë e përfshira në përafrimin socio- (1973) dhe të përforcohet në modelimin e psikologjike të Rose. Përmes variablave shpjegues 3.3.1kërkesës Funksioni në telekomunikacion i dobisë të Taylor (1994). (investime, arsim), Whiteley mati PBB / kapital në një zgjedhje të 34 vendeve (1972-1992). Një matjesçështje se që atyre do të ekonomike diskutohet (një është nga se variablat matëse të kapitalit social i paraprijnë në kohë Provat teorike sugjerojnë se kërkesa për të përdorur Internetin ka për qëllim të kursejë shpjegues). Dhe kjo do të çojë në diskutim për kohë dhe të holla. Sipas modelit të Taylor (1994), fenomenin rastësi ndërmjet kapitalit shoqëror ka dy lloje të individëve: dhe performancës ekonomike. Autori ishte i G0: individë pa akses në Internet vetëdijshëm për këtë, kështu që ai u përpoq ta G1: individë me akses në Internet korrigjonte atë. Në treguesit e tij u përfshinë të tjerë për të matur nivelin e besimit (1981) në Funksioni i dobisë së individit është shprehur si i i i i i i i ii i një model të regresionit ekonomik me kohë seri më poshtë: UU=U= U(x(,x δ,,δ q ), q ) 1981-92, me rezultate të njëjta. Pika e vetme e i shqetësimit ishte nqs ky model do të reflektonte idividi i i-të. të njëjtat rezultate në rast të ndryshimeve ku x është vektori i të mirave të konsumuara nga të papritura të konsiderueshme në nivelet e kapitalit social (revolucionet, luftërat, pushime, Do të konsiderohet lidhja midis aksesit dhe 31 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

përdorimit të Internetit, në mënyrë që zgjedhja varur (shpeshtësi.përdorim neti: frekuencë e tëN1: ndahet Numri si i më familjeve poshtë: me akses në Internet përdorimit / akses në Internet) me variablat në shtëpi. e tjera të pavarura të ofruara nga rezultatet N2: Numri i familjeve që nuk kanë akses/ e pyetësorit TIK. Përmes provave të shumta, përdorim në Internet nga shtëpia. është përfunduar me modelin e regresionit për N3: Numri i familjeve pa akses dhe pa frekuencën e aksesit dhe përdorimit të Internetit. përdorimin e Internetit në shtëpi. shpeshtesi.perdorim neti = N = N1 + N2 + N3 = 0.131− 0.009nr.pjestareve − − 0.004vite.shkolle − 0.029te ardhura.mujore + Nuk mund të maten drejtpërdrejtë përfitimet nga + 0.124 pc + 0.004celular + 0.522brodband + Interneti, sepse nuk ka asnjë informacion të tillë. + 0.529shpeshtesi.perdorimi pc Por kjo do të merret parasysh kur modeli do të = specifikohet. Nga këtu, do të mund të përcaktojmë i 1...N kërkesën për lidhje me Internet broadband, duke marrëAksesi parasysh në Internet atributet = f [Atribute në vijim: Ekonomike, b1 = - 0.009 për variablin sasior “numri i Tekonologjike, Socio-Demografike] • Përdorimi i Internetit = f [Atribute pjestarëve në familje”. Ekonomike, Tekonologjike, Socio- Sa më i madh numri i pjestarëve në një familje, aq Demografike | Aksesin] më pak aksesohet Interneti nga shtëpia, individët 3.3.2 Specifikimi i variablave • kërkojnëb2 burime = -0.004 të tjera për variablin të aksesimit/përdorimit sasior “numri i të Internetit jashtë shtëpisë.

viteve të shkollimit të kryefamiljarit”. Për shkak te natyrës së të dhënave të mbledhura, Sa më i edukuar kryefamiljari, aq më pak i doshpeshtesi të përdorimperdorimi në modelneti variabla= β + β cilësorë.nr .pjestareve Pastaj,+ shpeshtë është aksesi/ përdorimi i Internetit nga specifikohen si në modelin mëposhtë:0 1 shtëpia, individi akseson në Internet nga vendi i +β + β + • b3 = - 0.029 për variablin sasior “të 2viteshkolle 3 ardhura mujore punës jashtë shtëpisë.

+ β4 pc + β5celular + β6broadband + + β shpeshtesi perdorimi pc + ε ardhurat mujore”. 7 i Ky përfundim është i rëndësishëm, për zgjedhjen i =1...N • me vëllimb4 = N=1000,0.124 për aksesivariablin në cilësor Internet “patja nuk e konsiderohet më një e mirë luksi.

Variabli i varur (endogjen) shpeshtësi.përdorim një laptopi personal”. neti është një variabël sasior dhe përfaqëson • Patja eb5 një = 0.004 laptop-i për variablin personal cilësor rrit dukshëm“patja e produktin sipas shpeshtësisë së aksesit dhe aksesin/përdorimin e Internetit nga shtëpia. kapitalinpërdorimin social të Internetit.me orë të kaluara Nëpërmjet në aktivitetet tij do të konkludohet mbi trendin e investimeve në një celulari personal.” Dukshëm është rritur përdorimi i Internetit nga esociale kapitalit në Internet,aksionar niveli të vitalitetit i besimit të dhe zonës shkallën marrë e • celularëb6 që =e 0.522mundësojnë për variablin këtë dhe cilësor duke zgjedhur“patja e nëpërfshirjes vrojtim). në komunitet (dy treguesit për matjen operatorë që e ofrojnë këtë shërbim.

4. Modeli ekonometrik dhe testet e një linje Interneti broadband në shtëpi”. vlerësimit • Kjo konfirmonb7 = 0.529 edhe për nga variablin ana empirike cilësor varësinë mes aksesit dhe përdorimit të Internetit. 4.1 Modeli ekonometrik “shpeshtësia e përdorimit të laptopit”. laptopitEdhe një personal. herë u provua se forma më e shpeshtë e aksesit në Internet nga shtëpia është përmes Përmes programit SPSS janë ndërtuar modele të regresionit linear për të lidhur variablin e 32 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

4.2 Testet e vlerësimit të modelit • ekonometrik Me interes për studentët e Universitetit të 4.2.1 Testi VIF për multikolinearitet Vlorës “Ismail Qemali” (njerëzit që iu përgjigjën pyetësorit) është fakti se ata e kanë përqafuar apoteknologjinë në vende të e tjera Internetit, publike. përmes aksesit nga Nëpërmjet programit SPPS modeli u testua • shtëpia, në vendin e punës, vendin ku studiojnë për praninë e multicolinearitetit, lidhje të vlerarëndësishme në varësi midis të rezultatit variablave të testit të përfshira rezultojnë në Arrihet në përfundim se kjo teknologji model. Duke parë vlerat VIF të treguesve (këto nuk konsiderohet më një e mirë luksi, fakti i prosperitetit në rritje ka shërbyer edhe në mjetet më pak se 3), përfundojmë se, me një nivel të e aksesit/përdorimit të Internetit (p.sh. lundrimi rëndësisë prej 5% nuk ka multikolinearitet të në Internet nga celulari që e mundëson këtë 4.2.2rëndësishëm Testi i nënormalitetit modelin e zgjedhur. • shërbim, përdorimi i teknologjisë wireless në vende publike , etj.) Aksesi/përdorimi i Internetit broadband Gabimet standarte ishin të shpërndara tregon një përfshirje të gjerë të individëve në normalisht, sipas testit të Kolmogorov-Smirnov aktivitetet sociale në Internet (një prej matësve të 4.2.3dhe Shapiro-Wilk Testi i heterovariancës (0.459 and 0.524) vitalitetkapitalit të social). lartë. Në bazë të kësaj mund të thuhet • se zona e zgjedhur nga ky këndvështrim shfaq ata janë duke kërkuar për një punë nëpërmjet Testi Levene është përdorur për studimin e 72% e të anketuarve janë dakord se homogjenitetit nga një individ në tjetrin. Kjo për normale.faktin e thjeshtë Ky test use kalua është me një rezervë test i thjeshtë të vogël dhe në internetit, 75% e përdorin atë si burim të mirë nuk kërkon që variablat të kenë një shpërndarje të informacionit për studimet e tyre, 48% për të krijuar një faqe personale të menaxhimin në këtëdy variabla: problem. sugjerohet për t’u përfshirë në model Internet, 84% janë të informuar mbi çështjet një variabël invers Mills, e cila do të rregullonte • aktuale, 85% e tyre janë pjesë e Facebook rrjetit 5. Përfundimet social (dhe pjesa tjetër e LinkedIn, MySpace). Të gjitha këto shifra tregojnë një shkallë • të lartë të përfshirjes në aktivitete të rrjetit dhe tregojnënjë shkallë një të nivel lartë të të lartë besueshmërisë të kapitalit (dypozitiv matës në punimi ka arritur në formulimin e të kapitalit social). Edhe një herë, këto rezultate një modeli ekonometrike për ndryshimet e persona.frekuencave të aksesit/përdorimit të Internetit zonën e zgjedhur për studim. • nga ana e individëve në zgjedhjen prej 1000

Modeli kaloi të gjitha testet dhe rrjedhimet prej tij janë të besueshme dhe të rëndësishme.

33 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Referencat

Rajasthan, India.Social Capital Initiative Working Paper No. 13. The World Bank, Washington, D.C. [1] Barlow, J. P., Birkets, S., Kelly, K., Slouka, M. [11] Lin, N. (2001). Social capital: A theory of (1995, August). What are we doing on-line? social structure and action. Cambridge,UK: Harper’s, 291, 35-46. Cambridge University Press. [2] Burt, R. (1997). The contingent value of social [12] Lin, N. (1999a) Building a network theory of capital. Administrative Science Quarterly social capital. Connections 22:28-51. [3] Coleman, J. S. (1990). Foundations of Social [13] Maddala, G.S., (1983). Limited-Dependent Theory. Cambridge, MA: Harvard University and Qualitative Variables in Econometrics, Press. Econometric Society Monographs. Cambridge: Cambridge University Press. [4] Dasgupta, P. (1999). Economic progress and the idea of social capital. I: Social Capital, A [14] Manski, C. (2000). Economic Analysis Multifaceted Perspective, eds. Dasgupta, P. og of Social Interactions, Journal of Economic Serageldin, I., Washington D.C.: The World Bank, Perspectives. 14: 269-295. Swiss Panel Data, 1999. Kyklos. 56(3): 341- 360. [5] Durlauf, S. (2002). On the Empirics of Social [15] Paldam, M. (2000): Social Capital: One or Capital, Economic Journal, 112: 459-79. Franzen, economy.many? - Definition and measurement. Journal A., (2003). Social Capital and the Internet of Economic Surveys special issue onpolitical [6] Erickson, B.H. (1996) Culture, class, and connections. American Journal of Sociology [16] Paldam, M. and Svendsen, G. T. (2000a). 102:217-51. An essay on social capital: looking for the fire behind the smoke. European Journal of Political [7] Flap, H.D. (2002) No man is an island: the Economy, vol. 16, p. 339-366. research programme of a social capital theory. Pp. 29-59 in O. Favereau and E. Lazega (eds), [17] Putnam, R. D., Leonardi, R. og Nanetti, R. Conventions and Structures. Markets, Networks Y. Making Democracy Work, civil traditions in and Hierarchies. Cheltenham: Edward Elgar. modern Italy. Princeton: Princeton University capital and attained occupational status. Press,1993. [8] Flap, H.D. and De Graaf, N.D. (1986) Social [18] Putnam, R. (1995b) Tuning in, tuning out: Netherlands Journal of Sociology 22:145-61. the strange disappearance of social capital in America. Political Science and Politics 28:664-83. [9] Fukuyama, F. (1995). Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity. New York: Free [19] Rose, R., 1999, Getting Things Done in an Press. Antimodern Society: Social Capital Networks in Russia. In Dasgupta Serageldin (1999: 147-71). [10] Krishna, A. and Uphofi N. (1999). Mapping and Measuring Social Capital: A Conceptual [20] Snijders, T.A.B. (1999) Prologue to the and Empirical Study of Collective Action for measurement of social capital. La Revue Conserving and Developing Watersheds in Tocqueville 20:27-44. Communication Sciences.

34 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

FUNKSIONET HARMONIKE DHE PASQYRIMET KUAZIKONFORMALE TË TYRE

Anila Duka Universiteti “Ismail Qemali”,Vlorë, Shqipëri E-mail: [email protected]

Abstrakt 2 ∇ Φ = 0 . Φ(x, y) Ekuacioni i Laplas-it ёshtё shkurtuar si Në këtë artikull do të diskutojmë funksionet Njё zgjidhje e ekuacionit tё Laplasit (1) harmonike, pasqyrimet konformale dhe nё njё domen D tё planit ёshtё dhёnё me njё emёr pasqyrimet kuazikonformale si dhe përdorimet e Pёrkufizimitё veçantё. 1: Funksionet harmonike Fjalёtyre, etj. kyçe – Φ me vlera reale i dy varaiablave x Funksione harmonike, pasqyrime y Njё funksion kuazikonformale. 1. Funksionet harmonike dhe qё ka derivate tё pjesshme tё rendit tё parё dhe tё dytё tё vazhdueshёm nё njё domen D dhe

kёnaqTeorema ekuacionin 1: Funksionet e Laplace harmonikequhet harmonik nё D. z derivatetNёse njё e f funksion ёshtё analitik nё njё pikё , atёherё tё gjithё = + z Supozojmёf (z) u(x , y) iv( funksioninx, y) kompleks : janё gjithashtu u(x, y) v(x, y) analitik nё [1] Si pasojё e kёtij fakti tё shquar, analitik nё njё domain ne mund tё arrijmё nё pёrfundimin se tёz. gjithё Nga D. Atёherё funksionet dhe janё derivatet e pjesshme tё funksioneve real 1harmonike Funksionet nё D. e konjuguar harmonike dhe janё tё vazhdueshёm nё f (z) = u(x, y) + iv(x, y) vazhdueshmёria e derivateve tё pjesshme ne u v dimё se derivatet e pёrziera tё pjesshme tё rendit Nёse ёshtё analitik nё tё dytё janё tё barabartё. Kjo, sё bashku me senjё domenu(x, y) D, atёherё funksionet dhe janё ekuacionet Cauchy-Riemann, mund tё pёrdoren patjetёr harmonik nё domenin D. Supozojmё pёr tё demostruar qё ka njё lidhje midis pjesёs ёshtё njё funksionv(x, y) real qёu ёshtёv reale dhe imagjinare tё njё funksioni analitik harmonik nё D. Nёse ёshtё e mundur tё gjejmё dhe ekuacioneve tё njё funksion tjetёr real tё tillё qё vdhe(x, y ) derivateve tё pjesshme tё rendit tё dytё sё bashku kёnaqin ekuacionet Cauchy-Riemann u(x, y) . nё kёtё domen D, atёherё u(x, y ) funksioni+ iv(x, y) marrim quhet i konjuguari f (z) = harmoniku(x, y) + iv i (x, y) Duke bashkuar funksionet si Ky ekuacion, ёshtё njё nga mё tё njohurit nё njё funksion qё ёshtё matematikёn e aplikuar, qё njihet si ekuacioni i ∂ 2Φ ∂ 2Φ analitik nё domenin D. + e ∂x 2 ∂y 2 Pothuajse shumica e funksioneve harmonike kanë Laplas- it me dy variabla. Shuma të koniuguar harmonik, por nuk ndodh gjithmonë ∇ 2Φ Φ dy derivateve tё pjesshme tё rendit tё dytё nё (1). kështu. Është interesante sesi ekzistenca ose mos-ekzistenca e një të koniuguare harmonike pёrcaktohet nga dhe quhet laplasiani i mund të varet vetëm nga shtrirja topologjike e 35 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

fushës së tij të përkufizimit. Pra, për të kuptuar funksionet komplekse si Nëse fusha është e lidhur thjesht, pra që nuk pasqyrime konformale, së pari duhet të kuptojmë përmban vrima, atëherë gjithmonë mund të efektin e tyre mbi kurbat. gjejmë të konjuguarën harmonike. Në domenet Në përgjithësi, një kurbë c në planin kompleks që nuk janë të lidhura thjesht, mund të mos ngaështë perimetri parametrizuar real t. nga funksioni me vlera kompleksekzistojë i konjuguarif (z) . harmonik me një vlerë, që Vinikomplekse re se nuk z(t) ka= x(t)dallim + i esencialy(t), a ≤ midist ≤ b, qëkurbave varet të shërbejë si pjesë imagjinare e një funksioni 2 Pasqyrimet konformale komplekse dhe kurbave të planit real; ne e marrim nga shënimi i vektorëve Një veti shumë e mirë gjeometrike që kënaqet x(t) = (x(t), y(t)) te shënimi z(t) = x(t) + i y(t). nga të gjithë funksionet analitik është që në pikat jo kritike, ata ruajnë këndet dhe përkufizojnë Nëse ζ = g(z) është një funksion analitik dhe g’(z) pasqyrimet konformale. ≠ 0, atëherë g përkufizon një pasqyrim konformal. Konformaliteti ka kuptim për hapësirat me Cdo pasqyrim konformal planar rrjedh nga një prodhim të brendshëm, megjithatë në praktikë funksion kompleks analitik me derivate që nuk ne merremi me hapësirat Euklidiane të pajisura zhduket. me prodhimin skalar standart. Në planin dy Një nga rrjedhimet më të përdorshme nga dimensionetdimensional, e nelarta mund vetëm ti vlera shënojmë absolute një e shenjëkëndit një vëzhgim elementar është që përbërja e këndit ndërmjet dy vektorëve, ndërsa në dy funksioneve kompleks është gjithashtu funksion kompleks. Ne e ri-interpretojmë këtë Përkufizimmund të përkufizohet 2 saktë. veprim si ndryshim i variablave komplekse, gR: nn→ R që prodhon një pasqyrim konformal i cili ruan ai ruan këndet. këndet. Pasqyrimet konformale ndryshe quhen Një funksion quhet konformal nëse pasqyrime biholomorfike ose transformime konformale. Funksioni analitik është konformal Por cdo të thotë të “ruash këndet”? në cdo pikë ku ai ka derivate të ndryshëm nga Në normën Euklidiane, këndi ndërmjet dy zero. Anasjelltas, cdo pasqyrim konformal i një vektorëve përkufizohet nga produkti scalar i tyre. variabli kompleks, i cili ka derivate të pjesëshme Megjithatë, shumica e pasqyrimeve analitike të vazhdueshme është analitik. drejtëzatjanë jo lineare në kurba. dhe kështu nuk do të pasqyrojnë vektorët në vektorë, sepse ata mund të pasqyrojnë Një pasqyrim, i cili ruan madhësinë e këndeve, por jo orientimin quhet pasqyrim izogonal. [2] Megjithatë, nëse interpretojmë “këndet” si këndin midis dy kurbave, e ilustruar si në figurë, ka [3] Nëse w funksion harmonik univalent, atëherë kuptim të flasim për kërkesën e konformalitetit. nga teorema Lewy, w ka një Jakobian që nuk zhduket dhe për pasojë, nga teorema e pasqyrimit invers, w është difeomorfizëm.k ◦ Nëse k ështëk ◦ funksion analitik dhe w është funksion harmonik, atëherë w është harmonik. Megjithatë w, në përgjithësi nuk është 3harmonik. Pasqyrimet kuazikonformale

Pasqyrimet kuazikonformale janë përgjithësime të pasqyrimeve konformale. Ata mund të konsiderohen jo vetëm mbi sipërfaqet e Riemann, por gjithashtu edhe mbi manifoldet e Fig 1. Këndi ndërmjet kurbave Riemann në të gjitha dimensionet madje dhe në hapësirat metrike të cfarëdoshme. [4] Rëndësia e pasqyrimeve kuazikonformale në analizën komplekse u kuptua nga Ahlfors dhe Teichmüller 36 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

që në 1930 Alhfors i përdori pasqyrimet funksioneve analitik me një variabël komplekse. kuazikonformale në përafrimin e tij gjeometrik [5] përtë Nevanlinna të matur teorisë një së distancëshpërndarjes ndërmjet së vlerave. dy 1. Arsyeja më sipërfaqësore është se pasqyrimet Teichmüller përdori pasqyrimet kuazikonformale kuazikonformale janë përgjithësim i pasqyrimeve konformale. siperfaqeve të Riemann kompakte konformalisht inekuivalente, që filloi atë që sot quhet teoria 2. Është vënë re se shumë teorema të pasqyrimeve Teichmüller. Ka tre përkufizime kryesore për konformale përdorin vetëm kuzikonformalitetin. pasqyrimet kuazikonformale në hapësirat Euclidean: metrik, gjeometrik dhe analitik. ë 3. Pasqyrimet kuazikonformale janë më pak të Përkufizimi metrik përshkruan vetinë që “rruzujt ngurta se pasqyrimet konformale dhe kjo i bën ata një mjet më të thjeshtë për t’u përdorur. e pafundëm → transformohen në elipsoidë t pafundëm me jashtëqendërsi të kufizuar”. Le të jetë f: X Y një homeomorfizëm ndërmjet 4. Pasqyrimet kuazikonformale luajnë një rol të rëndësishëm në disa ekuacione diferenciale të Ldy hapësirave metrike. Për x ∈ X dhe rf > 0 le të jetë pjesëshme eliptike. (x, r ) = sup{|f (x) − f (y)| : |x − y| ≤ r} dhe lf 5. Problemet ekstremale të pasqyrimeve kuazikonformale cojnë te funksionet analitik të (x, r ) = inf{|f (x) − f (y)| : |x − y| ≥ r} . lidhur me regjionet ose sipërfaqet e Riemmanit. (Ky shënimH është përdorurL për distancënl në cdo f f f Ky ishte një zbulim i papritur i Teichmuller. hapësirë metrike |a − b| .) Raporti (x, r) = (x, r) / (x, r) mat 6. Problemet e modulit u zgjidhën me ndihmën e jashtëqendërsinë e imazhit të rruzullit B(x, r) në pasqyrimeve kuazikonformale. lidhjelim mesup f. HThemi(x, r se) ≤ fH është H-kuazikonformal, H ≥ 1,r nëse→0 f 7. Pasqyrimet konformale degjenerojnë kur për të gjithë x ∈ X. përgjithësohen me shumë variabla, kurse Ka shumë arsye se përse pasqyrimet pasqyrimet kuazikonformale jo. kuazikonformale luajnë një rol aktiv në teorinë e

Referencat

[1] [4]

A first course in complex analysis with . [Juha Heinonen What is a conformal applications[2] / Dennis G. Zill, Patrick D. Shanahan mapping?,[5] Notices of the AMS, volume 53, Nr 11] [3] (Churchill and Brown 1990, p. 241). [L. V. AHLFORS, Lectures on quasiconformal mappings, University Lecture Series 38(2006), Harmonic and Quasiconformal Mappings. Amer. Math. Soc., Providence, RI] David Kalaj and Miodrag Mateljevi´c (HQM2010),Proceedings of the ICM2010 Satellite Conference, J. Analysis, Volume 18 (2010), 239– 260 37 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë disa modele mbi përhapjen e wormit në rrjeta dhe analizimi i tyre nëpërmjet softwareve

Orgeta Gjermëni Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë. E-mail [email protected]

Abstrakt worm-eve arrijnë të përhapen në rrjete. Dallimi kryesor që Problemi i përhapjes së viruseve dhe egziston ndërmjet viruseve kompjuterike dhe në rrjetat kompjuterike është ende prezent në worm-eve është se: viruset për t’u përhapur kanë forma dhe nivele më të sofistikuara se vite më nevojë për një ndërhyrje nga jashtë (ndërhyrje pare, pavarësisht përpjekjeve ndër vite që janë të njeriut, si përshembull hapja e një attachi në bërë, ndaj ai vazhdon ende të jetë në vëmëndje email, ose egzekutimi i një software), ndërsa të shumë studimeve shkencore. worm-eve Në këtë worm-et nuk e kanë të nevojshme një ndërhyrje shkrim trajtojmë disa modele egzistuese për të të tillë. Worm-et paraqesin një problem serioz tëpërshkruar cilat marrin dinamikën në konsideratë e përhapjes cilësi tësë strukturës për besueshmërinë, integritetin, dhe gjëndjen nëpërmjet sistemeve të ekuacioneve diferencialeSI, SIS, SIR, e burimeve kompjuterike në internet. Sulmet e SIDR SIRS tyre mund të dëmtojnë performancën e rrjetit. së rrjetit. Modelet që janë trajtuar janë Shembuj që mund të përmendim janë Code Red dhe worm-it. Nëpërmjet këtij shkrimi synohet në 2001, i cili infektoi 360.000 hoste në më pak të kuptohet se si numri i nyjeve të infektuara se pesëmbëdhjetë orë dhe SQL Slammer worm, (përhapja e ) në rrjet mund të ndikohet i cili u lançua në 2002 dhe që shkaktoi mohim nga struktura e tij (numri i nyjeve, fuqia mesatare të shërbimeve dhe infektoi 75.000 viktima në e nyjeve, topologjia e rrjetit etj). Gjithashtu dhjetë minuta. Modelimi i wormeve në rrjetet merren në kosideratëworm-it edhe faktorët që kanë të kompjuterike na ndihmon të kuptojmë më mirë bëjnë me shkallën e shpejtësisë së përhapjes përhapjen e tij dhe është vendimtar për të kuptuar së infeksionit ( ) apo me shkallën e impaktin dinamik të sulmeve të wormeve. shpejtësisë sëR- kurimit system (pastrimit) të nyjes NetLogndaj tij.. Një rrjet, nga pikëpamja fizike, është një bashkësi PërAplikimet të paraqitur e modeleve vizualisht të mësipërme këtë ndikim janë përdorim bërë në kompjuterash të ndërlidhur, secili me njëg IP= adresë(V , E) software si dhe simulimin në të ndryshme. Ai mund të paraqitet nëpërmjet një grafi të lidhur të paorientuar , nëdy rastemënyrë ekstreme; rastësore në grafet me enjë rastit probabilitet Erdos-Renyi, të me bashkësi nyjeshG kompjuterat dhe bashkësi të cilët janë grafe ku nyjet lidhenK i mecili njëra-tjetrëngëzon vetinë brinjësh link-et komunikuese (p.sh wire,u dhe kabujt v n optikë). Meqenëse është i lidhur, komunikimi u − v në g caktuar dhe në grafin e plotë ndërmjet çdo dy nyjeve të çfarëdoshme qëFjalё çdo kyçe dy nyje - janë të lidhura me njëra – tjetrën. bëhet nëpërmjet një shtegu . Përveç kuptimit fizik të rrjetit, egziston dhe kuptimi worm, graf, rrjet, nyje, susceptible, virtual i tij (si p.sh., nje rrjet e – mail, ku një nyje removed, infectious, detected. 1. Hyrje përfaqëson përdoruesin dhe të gjitha brinjët që përdoruesit).do të dilnin nga ajo do të shkonin në të gjithë personat që gjendeshin në librin e adresave të Viruset kompjuterike dhe worm-et janë pjesë kodesh të cilat shumëfishojnë vetveten dhe kështu 38 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

2. Modele epidemike

Ky model i përgjithshëm SI jepet nga ekuacioni di(t) diferencial = β d (1− i(t))i(t) ) Ekzistojnë disa modele për të përshkruar dt dinamikën e përhapjes së worm-eve nëpërmjet (2.1.1 sistemeve te ekuacioneve diferenciale. i(0) t i(0) = > 0 ekuacionit Modelet epidemike bazohen në dy momente: n Në çdo çast të kohës , secila prej nyjeve të rrjetit me kusht që . Zgjidhja e mund të jetë në një nga gjendjet e mundshme; β i(0)e dt susceptible, quarantined-susceptible,removed, (2.1.1)t për numrin e nyjeve= të infektuara .në çastin i(t) βdt removed-susceptible, infectious, quarantined- 1− i(0) + i(0)e të kohës është infectious, removed-infectious, dhe detected. tjeter.Përkthimi i mekanizmave transmetues të worm- it në probabilitetin që një nyje të infektoj një nyje SI në grafin e plotë Kn 2.1 Modeli SI (Susceptible - Infectious) me G me n Kn n Përhapja e worm-it ndodh në një rrjet Nëse worm përhapet në një graf të plotë nyje, ku fuqia mesatared = (n −1 e) një nyje në gjendjen Susceptiblenyje. Gjendjet e mundshme në të cilat mund të ndodhet një nyje e rrjetit janë: infectious është di, ( modelit) SI mund të – nyje të cilat janë të ndjeshme ndaj = β (1− i(t))I(t) susceptible në dt worm-eve në rrjet. Ato nuk kanë qenë të prekura t t S(t) shkruhet asimptotikishti(0) më parë nga worm. Numri i nyjeveS(t) S(t) = . i(0) = > 0 .(Duke pasur parsysh rrjet në çastin ë kohës ështën shënuar , n qëme kusht në që − ≈ = për n shumë të ndërsaInfectious fraksioni i tyre i(t)(n 1) i(t)n I(t) mëdha.) – nyje të cilat janë infektuainfectiousr nga worm në – i dhe që gëzojnë t aftësinë që të infektojnë nyjeI(t) të tjëra përreth tyre. Numri i nyjevei(t) . = Zgjidhja e ekuacionit diferencial në β lidhje(n−1)t me rrjet në çastin të kohësi(t) është shënuar , i(0)e n tnumrin e nyjeve në gjendjeni(t) = infectious në çastin ndërsa fraksioni i tyre 1− i(0) + i(0)eβ (n−1)t

. Trajtojmë të kohës është

më konkretisht modelin SI për K1000 . Një nyje në gjendjen susceptible infectious përhapjen e worm-it në grafin e plotë , pasi preket Vihet re një rritje eksponenciale e menjëhershme nga worm, kalon në gjendjen dhe nuk e numrit të nyjeve të reja në gjendjen infectious, në K1000 e ndryshon me gjendjen e saj. Ky është rasti më dhe shumë shpejt arrihet gjendja e ekuilibrit, ku i keq i përhapjes së worm-it, i cili haset atje ku të gjitha nyjet janë në gjendjen infectious. të jetë β sistemet e sigurisë nuk janë të mundshme. Le susceptible shkalla e shpejtësisësusceptible me të cilën nyjet nga worm). Në infektohen këtë model nga β worm (probabiliteti që një nyje në gjëndjen d esataretë infektohet të një supozohet madhësi t ≥ 0 s(t) + i(t) = 1 konstante. Shënojmë me fuqinë m susceptiblenyje të infektuar. Për çdo , . Pritja matematike e numritd (1− i( tët)) nyjeve. fqinje rritjes së numrit që mund të nyjeve të infektohen të reja të tënga ci latnjë kalojnë nyje e caktuar e infektuar është β d (Shpejtësia1− i(t)) i(t) e. në gjendjen infectious është 39 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

> library(igraph)

>K=graph.full(1000,directed=FALSE,loops=FALSE)

>plot(K,layout=layout.fruchterman.reingold,vertex. size=2,vertex.label=NA)

Fig 2.1.1: Paraqitja vizuale e një grafi të plotë

K1000 në R .

>G=erdos.renyi.game(100,3/5,type=c(“gnp”), directed=FALSE,loops=FALSE)

>plot(G,layout=layout.fruchterman.reingold,vertex. size=2,vertex.label=N)

Fig 2.1.3: Paraqitja vizuale e një grafi rasti g(100,3/ 5) në R .

>t=seq(0,1,len=10)

>i=0.001*exp(0.2*999*t)/(1-0.001+0.001* exp(0.2*999*t))

>plot (t,i,type=”o”,col=”red”,xlab=”koha”,ylab=” nyjet ne gjendjen infectious”)

Fig 2.1.2: Paraqitja grafike e numrit të nyjeve të infektuara ne raport me kohën në grafin e plotë > t=seq(0,1.5,len=10) K në modelin SI, ku i(0) = 0.001 β = 0.2 100 >i=0.01*exp(0.2*3/5*99*t)/ në R. dhe (10.01+0.01*exp(0.2*3/5*99*t)) SI në grafin e rastit Erdos – Renyi g(n, p) >plot(t,i,type=”o”,col=”red”,xlab=”koha”,ylab=” nyjet ne gjendjen infectious”)

Përg(n sa, p ) i perket grafeve të rastit Erdos – Renyi p Fig 2.1.4: Paraqitja grafike e numrit të nyjeve të , ku probabiliteti që dy nyje të jenë nyje − . Në infektuara ne raport me kohën në grafin e rastit fqinje është , pritja matematike e fuqisëp(n 1 së) një g(100,3/ 5) në modelin SI ku i(0) = 0.01 dhe nyje në gjendjen infectious është β = 0.2 në R . dokëtë të rast jepej përhapja nëpërmjet e worm-it ekuacionit në një rrjet, që në , vetvete do të ishte një graf rasti Erdos – Renyi, di(t) diferencial = β p(n −1)(1− i(t))i(t) dt ngadaltëNë këtë rast, të numrit gjatë përhapjes të nyjeve së të worm-it, reja në dallojmëgjendjen βp(n−1)t tre faza. Në fazën e parë vëmë re një rritje të i(0)e i(t) = βp(n−1)t . 1− i(0) + i(0)e infectious, në fazën e dytë vemë re një rritje me zgjidhje eksponenciale të tyre, dhe më pas arrihet gjendja 40 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

g(100,3/ 5) d të ≥ + = e ekuilibrit, ku në të gjitha nyjet marrim në konsideratë fuqinët mesatare0,i(t) s (t) 1 janë në gjendjen infectious. 2.2 Modeli SIS (Susceptible – Infectious/ një nyje të infektuar. Për çdo jepet nga ekuacioni Infected - Susceptible) di(t) . Ky model i përgjithshëm= βd (1 −SISi(t))i(t) − γi(t) dt I (0) Në këtë model gjëndjet e mundshme në të cilat diferencial: e i(0) = > 0 • Susceptible n mund të ndodhet një nyje e rrjetit janë: me kusht q γ. = Siç0 edhe mund – nyje të cilat janë të ndjeshme ndaj worm-eve në rrjet. Ato nuk kanë qenë të prekura të vihet re lehtësisht nqs , modeli SIS më parë nga worm ose janë nyjë të pastruarasusceptible nga përkon me modelin SI. Zgjidhja e ekuacionit worm e të kthyera tnë gjëndjen susceptible sërishS(t) gjediferencial (2.2.2) për numrint e nyjeve në (removed-susceptible). Numris i( tnyjeve) i tyre s(t) = . në rrjet në çastin të kohës ështën shënuar , ndjen infectious në çastin të kohës është ndërsa fraksioni pyetjen se – • Infectious Në këtë model mund të shtrojmë – nyje të cilat janë infektuar nga worm infectious në A zhduket worm-i në graf? Nëse po, në çfarë – i dhe që gëzojnë aftësinë që të infektojnë nyje të t uar I(t) kushtesh do të ndodhte kjo? Worm-i konsiderohet tjera përreth tyre. Numri i nyjeve i(t) i zhdukur në graf nqs shkalla e shpejtësise të i(t) = . di(t) rrjet në çastin të kohës ështën shën , rritjes së numrit të nyjeve në gjëndjen< 0 Kjoinfectious do të ndërsa fraksioni i tyre dt Le të jetë β a do të bëhej negative, dmth γ shk lla e shpejtësisë me të cilën nyjet thotëβd (1 që− i(t)i(t) −γi(t) = i(t)(βd (1− i(t)) −γ ) = infectioussusceptible infektohen nga worm dhe le të jetë shkalla e shpejtësisë me të cilën nyjet në gjendjen i(t)(βds(t) −γ ) < 0 model β γ pastrohen nga e që më pas i(t) > 0 βds(t) − γ < 0 nga ku kalojnë në gjendjen susceptible sërish. Në këtë γ , supozohens madhësi konstante. Mqs s(, t) atëherë< = δ . δ et pragu βd rrjedhepidemik se - quh të I γ g . Kusht i nevojshëms(t ) që> wo=rm-iδ . Në tëModeli orientur klasik me SIS n i Kephart ands(t ) White+ I(t ) merr= n Ky në βd shqyrtim përhapjen e worm-it në një graf vazhdoj të përhapet është nyje, ku model i dhënë nëpërmjet sistemit të ekuacioneve modelet që janë parashtruar deri tani nuk është dS(t) marrë parasysh koha që i duhet një nyje për të diferenciale= − βS(t)jolineare[n − S(t) është:]+ γ[n − S(t)]  kaluarε nga gjendja e infektuar (infected) në  dt (2.2.1) dI(t) gjendjen infektuese (infectious). Shënojmë me  = βI(t)[n − I(t)]− γI(t)  dt kohën e inkubacionit kur një nyje nga nyje e infektuar bëhet nyje infektuese. Ky efekt di(t) mund = tëβ d përshkruhet(1− i(t))i(t − ngaε ) − γ ekuacionii(t) që vijon Zgjidhja e sistemitI(0)(β n − tëγ ) mësipërm është dt = I(t) −(βn−γ )t ku i t − ε sapo janë I(0)β + (βn − γ − I(0)β )e . Nëse ( ) (2.2.3) γ t → ∞ I(∞) = n − , I(0) t −ështëε i( tfraksioni− ε ) = 0 i nësenyjeve t

Kn me n

nyje, ku fuqia mesatare d e = një(n nyje−1) është paraqitur me ngjyrë të kuqe, nyjet janë në gjendjen infectious që në çastet e para të kohës në di (t) gjendjen infectious është dhe vazhdojnë të qëndrojnë në atë gjendje për një , modeli= β SIS(1 − mundi(t))I( t të) − shkruhetγi(t) asimptotikisht dt kohë të. Më pas vihet re se numri i tyre fillon të I(0) , (2.2.4) bjerë gradualisht. i(0) = > 0 . (Duke pasur n meparsysh kusht që që në i(t)(n −1) ≈ i(t)n = I(t) për n shumë të mëdha.)

t Zgjidhja e ekuacionit (2.2.4) për numrin e nyjeve në gjendjen infectious në (1−δ )i(0) çastini(t) = të kohës është i(0) + (1−δ − i(0)) e−(β (n−1)−γ )t

β γ Në grafet e plotë nqse është relativisht më e madhe krahasuar meγ , atëherë wormi do të përhapet në një pjesëβ të konsiderueshme të nyjeve të rrjetit. Nqs është relativisht më e madhe krahasuar me atëherë worm-i do të > t=seq(0,1000,len=30) zhduket. Në grafet e tjerë, si p.sh. grafet e rastit, kemi një sjellje të ndryshme të pragut kritik. > plot(t,i2,type=”l”,col=”green”,xlab=”koha”, K1000 ylab=” nyjet ne gjendjen infectious”) Konsiderojmë modelin SIS për përhapjen e worm- Le të marrim i(0) = 0.001 β = 0.2 it në grafin e plotë në rastet e mëposhtme: > lines(t,i1,type=”o”,col=”blue”) γ = 0.02(β > γ ) d = 1000 dhe−1 = 999 , γ > lines(t,i3,type=”l”,col=”red”) δ = = 0.0001, , βd Le te marrim i(0) = 0.001 β = 0.02 γ = β < γ = − = 0.2( ) d 1000dhe1 999 Fig 2.2.1: Paraqitja grafike e numrit të nyjeve γ të infektuara ne raport me kohën në grafin δ = = 0.01, , βd në grafin e plotë K1000 në modelin SIS. Ngjyra Le të marrim i(0) = 0.001 β = 0.02 blu i referohet rastit te parë, ngjyra e gjelber γ = β ≅ γ = − = i referohet rastit të dytë, dhe ngjyra e kuqe i 0.0185( ) d 1000dhe 1 999 , γ referohet rastit të tretë në R . δ = = 0.000925, , βd SIS në grafet e rastit Erdos – Renyi g(n, p) Konstatohet që të gjitha nyjet e rrjetit në rastin e parë, i cili në grafikun në Fig.2.2.1 është paraqitur Përg(n sa, p ) i përket grafeve të rastit Erdos – Renyi me blu, janë në gjendjen infectious që në çastet − . Në këtë , pritja matematike e fuqisëp(n 1 së) një nyje e para të kohës dhe vazhdojnë të qëndrojnë në atë gjendje. Në rastin e dytë, i cili në grafik është në gjendjen infectious është paraqitur me ngjyrën e gjelbër, që në çastet e para, rast përhapja e worm-it do te jepej nëpërmjet të gjitha nyjet e grafit infektohen menjëherë në ekuacionitdi(t) diferencial = βp(n −1)(1 − i(t))i(t) − γi(t) (2.2.5) saj edhe të tipologjisë së grafit të plotë, ku nyja në dt gjendjen infectious ka lidhje direkte me të gjitha nyjet e tjera të grafit. Më pas vihet re se numri i nyjeve në gjendjen infectious fillon të bjerë në me zgjidhje mënyrë eksponenciale/shumë shpejt derisa worm-i zhduket plotësisht. Në rastin e tretë i cili 42 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

i(0)(1− δ ) Fig 2.2.2: Paraqitja grafike e numrit të nyjeve të i(t) = infektuara ne raport me kohën në grafin në grafin e i(0) + (1− δ − i(0))e−(βp(n−1)−γ )t rastit g(100,3/ 5) në modelin SIS. Ngjyra blu i referohet rastit te parë, ngjyra e gjelber i referohet rastit të dytë, Në g(100,3/ 5)konsiderojmë rastet e dhe ngjyra e kuqe i referohet rastit të tretë në R .

i(0) = 0.01, β = 0.03 , mëposhtme: 3 γ = 0.009(β > γ ) , d = (100 −1) = 59.4 , 2.3 Modeli SIR (Susceptible – Infectious/ Në qoftë se 5 Infected - Recovered) γ δ = = 0.00505 βd = , β = Modeli klasik i Kermack – Mckendrick njihet i(0) 0.01 0.009 Susceptiblendryshe dhe si modeli SIR. Gjëndjet e mundshme , 3 , Në γ = qoftë0.03 (seβ < γ ) d = (100 −1) = 59.4 në të cilat mund të ndodhet një nyje e rrjetit janë: 5 – nyje të cilat janë të ndjeshmesusceptible ndaj γ worm-eve në rrjet. Ato nuk kanë qënë të prekura δ = = 0.0561 t S(t) βd më parë nga worm. Numri iS nyjeve(t) s(t) = . në rrjet në çastin të kohës është shënuar , i(0) = 0.01, β = 0.0275 n Infectious – nyj , , ndërsa fraksioni i tyre γ = 0.03(β ≅ γ ) 3 Në qoftë se d = (100 −1) = 59.4 5 e të cilat janë infektuar ngainfectious worm γ δ = = 0.01836 – i dhe që gëzojnë taftësinë që të infektojnë nyjeI(t) βd të tjëra përreth tyre. Numri i nyjeve në rrjet në çastin të kohës është shënuar , I(t) . ndërsa fraksioni i tyrei(t) = n Removed – nyje të cilat janë

pastruar nga worm – i dhe janë në gjendje imune. Këto nyje nuk mund të infektohen sërish nga i njëjti worm prej të cilit ato janë kuruar, por mund të infektohen nga worm – e të tjera të ndryshme mund të hasenremoved në rrjet në të ardhmen. t Për këtë arsye ky modelnukR(t) është shumë efikas. Numri R i ( nyjevet) në rrjet në çastin yre të kohësr(t) = është . shënuarLe të jetë β, n ndërsa fraksioni i t > t=seq(0,300,len=30) γ shkalla e shpejtësisë me të cilën nyjet susceptible > i1=((1-0.00505)*0.01)/(0.01+(1-0.00505-0.01)*exp(- me të cilën nyjet në gjendjen infectious (0.03*(3/5)*(100-1)-0.009*t))) infektohen nga worm dhe shkalla e shpejtësisë nga worm. Në këtë model β γ , pastrohen > i2=((1-0.0561)*0.01)/(0.01+(1-0.0561-0.01)*exp(- konstante. (0.009*(3/5)*(100-1)-0.03*t))) supozohen madhësi

> i3=((1-0.01836)*0.01)/(0.01+(1-0.01836-0.01)*exp(- (0.0275*(3/5)*(100-1)-0.03*t)))

> plot(t,i1,type=”l”,col=”blue”,xlab=”koha”,ylab=” nyjet ne gjendjen infectious”) g Modelime n klasik SIRS(t )i +KermackR(t) + I –(t )Mckendrick= n . merr > lines(t,i2,type=”l”,col=”green”) në shqyrtim përhapjen e worm-it në një graf > lines(t,i3,type=”l”,col=”red”) nyje, ku Ky model i dhënë nëpërmjet sistemit të ekuacioneve diferenciale jolineare është:

43 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

 dS(t) = −βS(t)I(t)  dt dI(t)  = βS(t)I(t) − γI(t)  dt dR(t)  = γI(t)  dt (2.3.1)

Ky e software patching traffic blocking model mund të përdoret për të studiuar efektet dhe d. Ndërkohëtë një nyje në modelin SIR që ne tparqesim≥ 0,i(t) + mës( tposhtë) + r(t )marrim= 1 Ky në konsideratë edhe fuqinë mesatare të infektuar. Për çdo model i përgjithshëm SIR jepet nga ekuacionet diferenc di(t) iale:  = βd (1 − i(t))i(t) − γi(t) Rasti I  dt (2.3.2) dr(t)  = γi(t)  dt I(0) R(0) i(0) = > 0 r(0) = > 0 n n me kushta e qëekuacionit për numrin, e nyjeve të t Zgjidhj (1−δ )i(0) infektuarai(t) = në çastin të kohës është . i(0) + (1−δ − i(0))e−(βd −γ )t të se në

Karakteristikë e modelit SIR ësh përfundim prodhon një gjendje epidemike zero. SIR në grafet e rastit Erdos – Renyi g(n, p) Rasti II Fig 2.3.1: Paraqitja vizuale e disa pamjeve të grafit Erdos – Renyi gjatë simulimit SIR në g(100,1/ 3) jenë NetLog. Merret në konsideratë një graf rasti i cili ka 100 Rasti I ( β = 0.025 = 2.5% γ = 0.03 = 3% ) - a) Momenti 1 fillestar, ku paraqitet nyja e vetme në gjendjen infectious; nyjeme dhe probabiliteti që dyp = nyje .të të lidhura 2 b) grafi pas 11 çastesh; c) grafi pas 20 çastesh; d) pamja . njëra – tjetrën është d = p(n −1) = 33 finale e grafit pas 154 çastesh, të gjitha nyjet janë në gjëndjen removed/resistant. star i nyjeve në gjendjen infectious Fuqia mesatare e një nyje është Rasti II ( β = 0.045 = 4.5%, γ = 0.023 = 2.3%) = . Në NetLog (i cili mund të gjendet duke - a) Momenti fillestar, ku paraqitet nyja e vetme në NumriI(0) fille1 është vizituar http://ccl.northwestern.edu/netlogo/faq. gjendjen infectious; b) grafi pas 11 çastesh; c) grafi pas 20 çastesh; d) pamja finale e grafit pas 154 çastesh, të html gjitha nyjet janë në gjëndjen removed/resistant në R. ndaj worm-it ) parashikohet dhe rezistenca që nyjet bëjnë pas pastrimit të tyre e cila është e sigurt, kështu që ky probabilitet është 100%.

Fig 2.3.2: Paraqitja grafike e numrit të nyjeve në gjëndjet susceptible, infectious/infected, removed/ resistant në përfundim të simulimit të SIR në grafin

44 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

fillestar, ku paraqitet nyja e vetme në gjendjen e rastit Erdos – Renyi në NetLog. a) g(100,3/ 5) infectious ; b) grafi pas 2 çastesh; c) grafi pas 4 Rasti I, b) Rasti II . çastesh; d) grafi pas 11 çastesh; e) grafi pas 22 çastesh; f) pamja finale e grafit pas 113 çastesh, SIR në grafin e plotë K n të gjitha nyjet janë në gjendjen removed/resistant. i cili K200 Rasti II (β = 0.052 = 5.2% , γ = 0.037 = 3.7% ) - a) Momenti fillestar, ku paraqitet nyja e vetme në Merretd = (n −në1 )konsideratë= 199 një graf i plotë gjendjen infectious; b) grafi pas 2 çastesh; c) grafi ka 200 nyje. Fuqia mesatareI(0 e) = një1 Në nyje NetLog është pas 5 çastesh; d) grafi pas 12 çastesh; e) grafi pas . Numri fillestar i nyjeve në 26 çastesh; f) pamja finale e grafit pas 180 çastesh, gjendjen infectious është të gjitha nyjet janë në gjëndjen removed/resistant parashikohet dhe rezistenca që nyjet bëjnë ndaj në R . worm-it, pas pastrimit të tyre (kurimit), e cila është e sigurt, kështu që ky probabilitet është 100%. Shqyrtojmë rastet:

Fig 2.3.4: Paraqitja grafike e numrit të nyjeve në gjëndjet susceptible, infectious/infected, removed/ resistant në përfundim të simulimit të SIR në grafin

e plotë K200 në NetLog.a) Rasti I b) Rasti II.

kuptimin e dinamikës së β Modeli SIR është zgjeruar për të mbështetur the removal, e tcilaë nyjeve mund susceptibletë ndikohet. nga trafiku në rrjet. Gjithashtu në model autorët shtojnë edhe Modelidi( it )tyre është dr(t) = βd (1− i(t) − r(t))i(t) − dt dt dr(t) = γi(t) dt dr (t) s = γ (1− i(t) − r(t) − r (t))(r(t) + i(t)) dt s s

dβ η = β(0)(1 − i) ku η dt r(t) është faktori congestion (mbipopullimit, ngjeshjes) i shkaktuar nga rrjeti, është janë removed rs (t) fraksioni i nyjeve një herë të infektuara qëγ tashmë nga rrjeti,removal është fraksioni i nyjeve susceptible që janë “vaksinuar”, është γ s shkalla e shpejtësisë së për nyjet një herë Fig 2.3.3: Paraqitja vizuale e disa pamjeve të të infektuara, dhe është shkalla e shpejtësisë së “vaksinimit” të nyjeve susceptible grafit K200 gjatë simulimit SIR në NetLog. Rasti I ( β = 0.023 = 2.3% γ = 0.05 = 5% ) - a) Momenti

, 45 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Modeli SIDR (Susceptible – Infectious/ Infected – Detected – Removed/Recovered) përgjithmonëv ndaj atij worm-i (si në modelin SIR), porvigilance kalojnë period një periudhë të përkohshme Ky model u analizuavirus throttling fillimisht. ngaVirus Williamson throttling kohe në një gjendje imune ndajG me worm-itn e dhe Leveille me qëllim që të përcaktonin quajturS(t) + R (t) + I(t) = n . . Modeli merr në shqyrtim efektshmërinë përhapjen e worm-it në një graf nyje, ku është një mekanizëm automatik i cili ngadalëson Ky model i dhënë nëpërmjet sistemit të përhapjen e worm-it. Në këtë model një nyje  dS(t) e rrjetit mund tëdetected ndodhet në një prej katër ekuacioneve diferenciale= −βS( tjolineare)I(t) + µ është:R(t) gjëndjeve: susceptible, infectious,detected (në të dt dI(t) cilën virusi është dhe nuk është aktiv  = βS(t)I(t) − (γ / λ)I(t) për tu përhapur), dhe gjëndja removed. Në këtë  dt dR(t) γ ngamodel gjendja merret susceptible si topologji bazënë drejtim grafi i plotë. të gjëndjes Modeli  = ( )I(t) − µR(t) përfshin dy faza: në fazën e parë, nyjet progresojnë  dt λ infectious me nje shkalle β. Në fazën e dytë, pasi µ removed ne re- γ ka kaluar pak kohë nga fillimi i përhapjes, virusi susceptible detected (detektohet) me një shkalle . Dy λ - shkalla e kalimit nga gjendjainfectious janë ndryshoret të cilat studiohen në këtë virus rast: γ curing) në një nyje të throttlingnumri i nyjeve nëpërmjet të infektuara, ndarjes së dhe nyjeve kohëzgjatja në dy - shkalla e removal në një nyje grupee përhapjes – throttled së worm-it.jo throttled Modeli . nderthur Nëse një nyje -shkalla e kurimit ( throttled 3infektuar Konkluzion dhe detected infektohet, ajo nuk e përhap virusin, throttlesdhe menjëherë hyn gjendja . Rezultati i Në këtë shkrim ne prezantuam disa modele vogël.këtij studimi pohon se kur gjysma e nyjeve kanë egzistuese mbi përhapjen e worm-ve në rrjetat , do te egzistojë qoftë edhe një gjurmë e kompjuterike. Nëpërmjet paraqitjeve grafike në 2.5 Modeli SIRS (Susceptible – Infectious/ programin R dhe simulimet e bëra në NetLog Infected – Removed/Recovered - Susceptible) mbi grafet e plotë dhe grafet e rastit Erdos – Renyi kuptuam me nga afër se si ishte dinamika e përhapjes se worm-it kur disa nga parametrat Modeli SIRS është një modifikim i modelit SIS punimindryshonin konsideruam raportet disa në lidhjeprej parametrave me të tjerë për të studiuar the node vigilance përkundrejt parametra. Natyrisht që gjatë simulimeve të këtij kalojnëinfeksionit. direkt Në në këtë gjëndjen model susceptible nyjet në gjendjen (si në infectious, pasi pastrohen prej worm-it nuk sistudimi konstante, në rastet ndërkohë kur β ,që γ , joλ gjithmonëjanë dinamike kjo përputhet me realitetin. Është me interes modelin SIS) dhe as nuk rrinë në gjendje imune Referencat në lidhje me kohën. [1] 2009 96 Copyright  2009 KSIIDOI: 10.3837/ tiis.2009.01.005 Measurement and Analysis of Worm PropagationICCCN’04 [5] on Internet Network Topology. Jonghyun Kim, [2] Sridhar Radhakrishnan, Sudarshan K. Dhall D. Moore, C. Shannon, and J. Brown, “Code Red: a Correlation ModelComplexus of Worm 2006;169-182 Propagation on Case Study on the Spread and Victims of an DOI:10.1159/000094198Scale – Free Networks. Zoran Nikoloski, Narsingh KSII TRANSACTIONS ON INTERNET AND Deo, Ludek Kucera [3] INFORMATION SYSTEMS2nd VOL. ACM 3, SIGCOMM NO. 1, FEBRUARY Workshop 2003 ACM on2009 Internet 107 Measurement 1581137850/03/0010Modeling the Effects of Timing Parameters on Internet Worm,” Proc. Virus PropagationYang Wang, Chenxi Wang , Marseille, [4] [6] France, Nov. 2002. Passive BenignKSII Worm TRANSACTIONS Propagation ON Modeling INTERNET with D. Moore,IEEE Magazine V. Paxson, of S. Security Savage, and C. Shannon, Privacy S. ANDDynamic INFORMATION Quarantine SYSTEMS Defense OssamaVOL. 3, NO. Toutonji 1, FEBRUARY and Staniford,, and N. Weaver, “Inside the Slammer Seong-Moo Yoo. Worm,” , vol. 1, no. 4, pp. 33-39, 2003. 46 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

KARAKTERISTIKAT E PROCESEVE Të RASTIT

Ndriçim Sadikaj Universiteti “Ismail Qemali” Vlore, Shqiperi. e-mail: [email protected]

Abstrakt: p(t) = λe −λt

Në këtë shkrim do të japim disa koncepte bazë për densiteti i tij ka trajtёn: Le tё supozojmё se ne studiojmё kohёt e proceset e rastit. Më pas do flasim për proceset i puasoniane, që janë shembulli i thjeshtë i mbёrritjeve tё kёrkesave tё njёpasnjёshme nё proceseve të rastit. Në vazhdimësi do të trajtojmë njё firmё. Shёnojmё≥ T kohёn e mbёrritjes tё zinxhirёt Markovian. Ata janё modelet e njё klase kёrkesёs≥ sё i-tё. tё rёndёsishme të proceseve të rastit, sepse ata Le tё jetё X={X(t), t 0} i pёrcaktuar si mё poshtё: janё shumë të zakonshëm dhe ekzistojnё teknika Pёr t 0, X(t) ёshtё numri i mbёrritjeve nё {τ ,n ≥ 1} ku τ tё mira pёr tё llogaritur karakteristikat numerike [0,t]. Intervali i kohёs midis mbёrritjeven tёn =Tn-Tn-1. Hyrjetё tyre. njёpasnjёshme e shёnojmё me τ n λ ku λ Ne kemi parё njё numёr tё fundёm variablash kanё shpёrndarje eksponenciale me pritje erasti. rastit. Nё shumё aplikime mund te jemi tё matematikeλ . 1/ >0. interesuar pёr evolucionin nё kohё pёr variablat Procesi X quhet proces Puasonian me parametёr 1.2 Ergodiciteti Pёr shembull: Dikush ёshtё i interesuar pёr ardhjen e klienteve nё njё firmё nё njё periudhё tё caktuar kohe, vrojtimin e rrezeve kozmike qё Njё proces ёshtё ergodik nё qoftё se ai nuk ёshtё bien nё njё dedektor gjatё njё viti etj. i varur nga faza fillestare, tё gjithё parametrat e Nё qoftё se shёnojmё me ω rezultatet e njё procesit janё konstant. eksperimenti dhe me t kohёn, atёherё ne jemi tё Pёr shembull, nё qoftё se ne formojmё njё t interesuar pёr bashkёsinё e variablave te rastit proces ergodik duhet vetёm njё veprim, ai ёshtё X ={X(t,ω), tєT} ku T tregon bashkёsinё e .kohёs. pёrgjegjёs pёr çdo veprim. t φ Ndryshimi i vlerёs nё kohё ёshtё njё ndryshor Le tё jetё X={X(t), tєR} njё proces rasti. Ne rasti qё simbolikisht po e shёnojmё me X mund tё llogarisim disa parametra Z(ω,u)= Pra duhet tё shohim njё familje tё pafundёme (X(ω,t+u),tєR). Ne duhet tё bёjmё llogaritjet ndryshorёsh rasti. pёr njё proces qё fillon nё kohёn u. Ne jemi tё Njё familje e tillё quhet proces rasti. interesuar pёr tё treguar qё Z(ω,u)= Z(ω,0) pёr Mё poshtё do tё shohim procest Puasoniane si çdo u. 1.njё Proceset shembull iPuasoniane thjeshtё i proceseve tё rastit. Njё proces X ёshtё ergodik nёse tё gjithё variablat 1.1 Pёrkufizimi 2.e rastit Zinxhirët invariant Markovian janё konstant.

λ Njё ndryshor rasti thuhet se ka shpёrndarje Zinxhirёt Markovian janё modelet e njё klase tё eksponenciale me parametёr nё qoftё se rёndёsishme të proceseve të rastit, sepse ata janё mjaftё tё zakonshёm dhe ekzistojnё teknika tё 47 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

n n tyre. 0 0 1 1 mira pёr tё llogaritur karakteristikat numerike tё P[X =i , X =i ,...,X =i ]= 0 0 1 1 0 0 2 2 0 0 1 1 2.1. Pёrkufizime =P[Xn =in ]P[X =i /X =i ] P[X =i /X =i ,X =i ]... P[X =i /Xn-1=in-1, Xn-2=in-2,...,X0=i0] 0 0 1 1 0 0 Zinxhiri Markovian ёshtё njё varg variablash rasti =P[X =i ]P[X =i /X n=i n] 0 1 2 π 2(i 2 1 1 n-1 )n-1 {X , X , X ,...} qё plotёsojnё “vetinё Markoviane”, P[X0 =i /X =i ]...P[X =i /X =in ] pёr tё cilёn do flasim mё poshtё. = 0)P(i0,i1)P(i1,i2)...P(in-1,i JanёHapёsira tri terma e gjendjes tё lidhur S me njeri-tjetrin qё 3. Zinxhirёt markovian me kohё diskrete pёrcaktojnё njё zinxhir Markovian: • 3.1.Pёrkufizimi S mund të jetё njё bashkёsi e fundme ose e Pёrkufizim: pafundёme e numerueshme e gjendjeve. Nё i X = {X ,n ≥ 0} kёtё bashkёsi marrin vlerat variablat e rastit Njё zinxhir Markoviann me kohё X . Gjendjet do t’i shkruajmё simbolikisht diskrete ёshtё njё proces qё i S={1,2,3,...,N} pёr bashkёsitё e fundme dhe merr vlerat nё njё bashkёsi tё numёrueshme S e Shpёrndarja fillestare π 0 S={1,2,3,...} pёr bashkesitё e pafundёme. tillё qё: n • P[Xn+1=j/X0, . . . ,Xn-1,X =i] =P(i,j) Kjo ёshtё shpёrndarja probabilitare e njё zinxhiri pёr çdo i,jєS dhe n≥0 π 0 (i) Markovian nё kohёn t=0. Pёr çdo gjendje iєS, ne ku probabilitet P(i,j) janё probabilitet e kalimit tё 0 π do tё shёnojmё probabilitetin P{X =i} qё0 cilёt mund tё jepen edhe nё formёn e njё matrice P=[P(i,j), i,jєS]. Kjo matricё quhet matrica e zinxhiri Markovian fillojё nё gjendjen i. Pra, π (i) ≥ 0 π = . probabilitetit tё kalimit tё njё zinxhiri Markovian. ёshtё njё funksion0 qё pasqyron S nё∑ intervalin∈ 0 1 i S Kjo matricё ёshtё jonegative e tillё qё shuma [0,1]Probabiliteti i tillё qё i kalimit pёr çdo iєS dhe e rreshtave ёshtё e barabartё me 1. Matrica P 3.2ndryshe Klasifikimi quhet edhe i zinxhirёve matrica stokastike. Markovian • Ky ёshtё pёrcaktuar duke dhёnё matricёn i,j P=(P )=P(i,j). Nё qoftё se S ёshtё njё bashkёsi e Vetitё e zinxhirёve Markovian janё pёrcaktuar fundme {1,2,...,N} atёherё P ёshtё njё matricё NxN. kryesisht nga forma e diagramit tё kalimit tё tyre. Pёrndryshe P do tё ketё njё pafundёsi rreshtash Klasifikimi i zinxhirёve Markovian ёshtё si mё i,j dhe shtyllash. Numri P , qё ёshtё probabilitet me poshtё: kusht, tregon qё zinxhiri ёshtё nё gjendjen i nё Njё zinxhir Markovian ёshtё quajtur i n kohёn n dhe kalon nё gjendjen j nё kohёn n+1. Pra pareduktueshёm nё qoftё se çdo gjendje i,j n+1 P =P{X =j/X =i}. Siç shihet probabiliteti ёshtё komunikon me gjendjet e tjera. Shenojmё njё funksion vetёm i i-sё dhe j-sё, por sigurish ai d(i)=PMP{n>0/mumri i hapave i lёvizjes nga mund tё varet edhe nga n-ja. pika i nё i} ku PMP ёshtё pjestuesi mё i madh i Nё qoftё se probabiliteti i kalimit nuk varet nga pёrbashkёt. koha n, ose mё saktё qёndron konstant nё lidhje Nё qoftё se zinxhiri Markovian ёshtё i me kohёn, atёherё themi se zinxhiri Markovian pareduktueshёm, atёherё d(i) merr vlerё tё njёjtё 2.2ёshtё Vetia me kohё Markoviane homogjene. pёr çdo iєS. Nё qoftё se d(i)=1 procesi Markovian quhet joperiodik. Nё rast tё kundёrt, zinxhiri Markovian 0 1 Njё proces X , X ,... plotёson vetinё Markoviane nё quhet periodik me periodё d. Nё shembujt e Ti = min{n ≥ 0/ X n = i} qoftё se: n n mёsipёrm zinxhirёt janё joperiodik. P[Xn n+1n =in+1/X =i , Xn-1=in-1,...,X0=in 0]=P[Xn+1=in+1/ Shёnojmё 0 X =i ], pёr çdo n dhe pёr çdo i ,...,i єS. Nё qoftё< ∞ se zinxhiri= Markovian ёshtё i n P{Ti / X 0 i} Vetia Markoviane tregon qё nё qoftё se kemi disa pareduktueshёm, atёherё ne mund tё tregojmё 0 1 variabla rasti X ,. X ,... ,çdo variabёl X varet vetёm qё ka vlerё tё njёjtё pёr çdo nga variabli paraardhёs Xn-1 dhe jo nga variablat e iєS. Gjithashtu ky probabilitet mund tё marrё tjerё X0, X1,...,Xn-2 edhe vlerat 0 dhe1. Vetia Markoviane jep njё shprehje tё thjeshtё pёr Nё qoftё se ky probabilitet ёshtё 1 zinxhiri probabilitetin e zinxhirit Markovian: Markovian quhet rekurent dhe nё qoftё se ёshtё 48 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

4. Zinxhirët markovian me kohë të vazhduar 0 zinxhiri quhet i pёrkohshёm ose transitiv. i 4.1 Pёrkufizimi Nё qoftё se zinxhiri Markovian i pareduktueshёm ёshtё rekurent atёherё E[T /X0=i] ёshtё e fundёme ose e pafundёme pёr çdo iєS. Njё proces rasti X={X(t), tєR} ёshtё zinxhir Nё qoftё se pritja matematike ёshtё e fundёme Markovian me kohё tё vazhduar nga njё bashkёsi atёherё zinxhiri Markovian quhet rekurent e numёrueshme S me gjenerator (ose intesitet) pozitiv. Çdo zinxhir Markovian i pareduktueshёm Q=[q(i,j), i,jєS], n.q.se i fundёm ёshtё rekurent pozitiv. Nё qoftё se pritja P[X (t + ε ) = j X (t) = i, X (s), s ≤ t]= matematike ёshtё e pafundme atёherё zinxhiri = 1{i = j}+ q(i, j)ε + o(ε ) i, j ∈ S Markovian3.3 Shpёrndarja quhet rekurent Invariante zero.

n π π Nё qoftё se P(X =i)= (i) pёr iєS atёherё matricaku Q ёshtё gjenerator. njё matricё me element jonegativ dhe shpёrndarja quhet invariante. me shumë të rreshtave zero. Kjo matrice quhet Meqenёse= = = = = P(X n+1 i) ∑ j P(X n j, X n+1 i) Njё paraqitje e intesitetit jepet nё njё diagram = P(X = i, X = j)P(X = j) = j ≠ i ∑ j n+1 n n kalimi qё tregon gjendjet, njё shigjete nga i nё = = i shёnuar me q(i,j) tregon njё intesitet ∑ j P(X n j)P( j,i) kalimi midis kёtyre gjendjeve. Nё qoftё se nuk ka π shigjete4.2 Ndёrtimi atёherё intesiteti ёshtё zero. π (i) = π ( j)P( j,i) pёr i ∈ S . Nё qoftё∑ sej ёshtё invariante atёherё: LeX = tё{ X jetë(t), t Q≥ 0 intesiteti.} Pёrcaktojmё procesin siç vijon. Nisim duke zgjedhur Kёta barazime quhen ekuacionet e balancёs. me marrёveshje X(0) nga njё shpёrndarje nё S. Kёshtu qё njё shpёrndarje ёshtё invariante X ёshtё nё njё gjedje i koha ka shpёrndarje atёherё dhe vetёm atёherё kur plotёsohen eksponenciale me pritje matematike 1/q(i), ku j ≠ i me probabilitet ekuacionet e balancёs. q(i)=-q(i,i). Kur ai ndodhet nё gjendjen i, procesi Njё zinxhir Markovian i pareduktueshёm ka tё kalon nё njё gjendje shumtёn njё shpёrndarje invariante. Ai ka njё pozitiv. q(i,j)/q(i) dhe pastaj vazhdon si nё gjendjen e atёherё dhe vetёm atёherё kur ёshtё rekurent mёparshme. Kjo gjё tregohet nё figurёn e mёposhtme. Teoremё:Teorema e mёposhtёme pёrmbledh dy pjesёt e mёparshme pёr zinxhirёt Markovian. Le tё kemi njё zinxhir Markovian tё pareduktueshёm. Ai mund te jetё gjithashtu i pёrkohshёm, rekurent zero ose rekurent pozitiv. Vetёm njё nga rastet e mёposhtёme mund tё ndodhё pёr zinxhirёt Markovian diskret: 1. Nё qoftё se zinxhiri Markovian ёshtё i pёrkohshёm ose rekurent zero atёherё ai nuk ka shpёrndarje invariante. Pjesa e kohёs nё kёtё gjendje j konvergjon nё zero pёr çdo j dhe 4.3 Shpёrndarja invariante probabiliteti nё kёtё gjendje j konvergjon nё zero diskrete. pёr çdo j. π Klasifikimi bёhet njёlloj si nё rastin e kohёs 2.Nё qoftё se zinxhiri Markovian ёshtё rekurent pozitiv, ai ka vetem njё shpёrndarje invariante π Njё zinxhir Markovian i pareduktueshёm (qё . Pjesa e kohёs pёr zinxhirin Markovian qё ёshtё mund tё kaloj nga njё gjendje nё njё gjendje nё kёtё gjendje konvergjon nё (j) pёr konvergjon çdo j. tjetёr) ёshtё rekurent zero, rekurent pozitiv ose 3.Nёπ qoftё se zinxhiri Markovian ёshtё joperiodik kalimtar (pёrkufizimet janё njёlloj si nё rastin e probabiliteti qё tё jetё nё kёtё gjendje j kohёs diskrete). nё (j) pёr çdo j. 49 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Zinxhiri Markovian rekurent pozitiv ka vetёm Atёherёπ 0 = (π 0 (0),π 0 (1),...π 0 (5)) = (0,0,1,0,0,0) njё shpёrndarje invariante ndёrsa nё rastet e π π1 = (0, 1/ 3, 1/ 3, 1/ 3, 0, 0) tjerёt kjo gjё nuk ёshtё e vёrtetё. Gjithashtu, njё π = (1/ 9, 2 / 9, 1/ 3, 2 / 9, 1/ 9, 0) shpёrndarje ёshtё invarianteπQ = 0 atёherё dhe 2 vetёm atёherё kur ajo vёrteton ekuacionin e π 3 = (3/ 27, 6 / 27, 7 / 27, 6 / 27, 3/ 27, 2 / 27) balancёs tё mёposhtёm: λ ρ = > 1 Pёr shembull, zinxhiri Markovianµ i mёposhtёm π ρ = Shohim qё probabiliteti ёshtёn shpёrhapur. ёshtё kalimtar nё qoftё se 1 , ai ёshtё ρ < 1 . Ne mund tё llogatrisim pёr mё shumё vleraπ rekurent zero nё qoftё se dhe rekurent n n tё n dhe ёshtё e dukshme nё mёnyrё intuitive qё pozitiv nёse π (i, j) = (1− ρ)ρ probabiliteti do tё vazhdojё tё shpёrhapet dhe  1 1 1 1 1 1  Shpёrndarja invariante ёshtё doπ n tё→ pёrafrohet , , , me, shpёrndarjen,  kur n → uniforme:∞ ku n=0,1,2,3,...  6 6 6 6 6 6  mund λ λ λ λ λ λ Nё kёtё rast zinxhiri nisi nga gjendja 2, por tё niste nga çdo gjendje tjetёr dhe pёrfundimi do 0 μ 1 μ 2 μ μ n μ n+1 μ tё ishte i njёjtё. 5. Teorema qendrore limite për zinxhirët Teorema qёndrore limite e mёposhtme nuk ёshtё markovian vetёm pёr rastin e mёsipёrm, por nё pёrgjithёsi Teoremёsepse e njёjta (Teorema gjё ndodh qendrore nё çdo limite):rast. Shembull: [Lёvizja e rastit mbi njё orё]. Le tё marrim njё shembull pёr ta ilustruar: Le tё jetё. Pёr 0 1 π X , X ,... njё zinxhir markovian i pareduktueshёm, lehtёsi shkrimi dhe vizatimi supozojmё njё orё π joperiodik dhe ka shpёrndarje invarianteo me 6 numra mbi tё: 0,1,2,3,4,5. Supozojmё se lim P [X = i] = π (i) pёr çdo i ∈ S ne bёjmё njё lёvizje tё rastit duke lёvizur nё Atёherёn→∞ pёrπ0 çdon shpёrndarje fillestare drejtim tё akrepave tё orёs, nё drejtim tё kundёrt P πo me lёvizjen e akrepave tё orёs dhe nё vend me π . probabilitete 1/3 pёr secilёn nё çdo kohё n. Ku shёnimi ёshtёo probabiliteti kur shpёrndarja fillistare ёshtё 6. Ligji i numrave tё mёdhenj pёr zinxhirёt markovian

Ligji i numrave tё mёdhenj thotё qё: nё1 qoftёn se matematike1 2 µ X ,X ,... janё me shpёrndarje tё njёjtё me∑ pritje= X t n t 1 konvergjon te µ atёherё mesatarjakur n → ∞ me probabilitet 1 Pёr shembull, nё qoftё se X1,X2,... janё me shpёrndarje1 n tё njёjtё me vlera nё njё bashkёsi S, ligji∑ i numraveI(X t = i) tё→ mëdhenjP(X 0 = tregoni) qё: 1 n = n.q.s. j = i −1 (mod.6) t 1 Atёherё: 3 kur n → ∞ me probabilitet 1 1 P(i, j) =  n.q.s. j = i (mod.6) 3 Atёherё pjesa e kohёs qё procesi identik tё 1 =  n.q.s. j = i +1 (mod.6) marrP(X 0vlerёni) i nё vrojtimin e parё konvergjon te 3 i. , probabiliteti qё ndonjё vrojtim tё jetё

Supozojmё se ne fillojmё te X0=2. 50 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Referenca

[1] Jean Walrand, Lecture Notes on Probability Theory and Random Processes, August 25, 2004 programming, Academic Press, New York, NY, [2] P. Bremaud, An introduction to probabilistic 1984. modeling, Springer Verlag, 1988. [7] Introduction to probability models, seventh [3] W. Feller, Introduction to probability theory edition, Harcourt, Academic Press, Burlington, and its applications, Wiley, NewYork. MA, 2000. [4] Port S.C. Hoel, P.G. and C. J. Stone, An [8] Chistyakov V.P. Sevastyanov, B. A. and A. M. introduction to probability theory, Houghton Zubkov, Problems in the theory of prob ability, Miﬄin, 1971. MIRPublishers, Moscow, 1985. [5] J . Pitman, Probability, Springer-Verlag, 1997. [9] S. M. Stigler, The history of statistics – the measurement of uncertainty before 1900, [6] S. Ross, Introduction to stochastic dynamic Belknap, Harvard, 1999.

51 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

DIAGNOSTIKIMI MOLEKULAR I SHURDHËSISË SË LINDUR (CX26) NËPËRMJET TESTIT TË ADN-SË TEK FËMIJËT SHURDH-MEMECË NË INSTITUTET E REHABILITIMIT TË TYRE

Arta Lugaj Universiteti i Vlorës “Ismail Qemali” Fakulteti i Shkencave Teknike Departamenti i Biologjisë e-mail: [email protected] Grigor Zoraqi Qendra e Diagnostikës Molekulare dhe Kërkimeve Gjenetike tek “Mbretëresha Geraldinë” Tiranë e-mail: [email protected]

Abstrakti Fjalë kyçe: sëmurëve me shurdhësi të lindur. Shurdhësia e lindur është një sëmundje gjenetike CX26, sekuencimi direkt, 35DelG, e përcaktuar në shumë forma të ndryshme 1.epruveta Hyrje EDTA transmetimi si autosomike recesive, autosomike Shurdhësia dominante, të lidhur me kromozomin X dhe mitokondriale. Deri më tani jane identifikuar mund të përcaktohet nga faktorë 19 gjene përgjegjës për forma të shumta të gjenetikë dhe mjedisorë. Egzistojnë shumë forma shurdhësise së trashëguar. Gjeni i koneksinës 26 tëautosomike shurdhësisë recesive së trashëguar në 75% të me rasteve mënyra të (CX26, i quajtur dhe GjB2, gap-junction beta 2) ndryshme• autosomike transmetimi: dominante në 20% të rasteve i identifikuar në vitin 1997 është përgjegjës për • e lidhur me kromozomin X 5% të rreth 80% të rasteve të shurdhësisë autosomike. rasteve Gjatë studimit janë nxjerrë të dhëna mbi nivelin • mitokondriale në më pak se 1%në të rreth rasteve. e përhapjes së shurdhësisë së lindur duke u nisur nga pacientët e Institutit të Rehabilitimit të Shurdh-Memecëve në Tiranë. Në 127 fëmijë Deri mëkoneksines tani jane identifikuar 26 (CX26 19 gjene përgjegjësGJB2 të regjistruar është bërë një seleksionim në gap-junctionpër forma të shumtaprotein betatë shurdhësisë 2 së trashëguar. varësi të pemës gjenealogjike, nga ku 11 fëmijëvë Gjeni i , i quajtur dhe , dhe familjarëve të tyre iu janë marrë kampione ), i identifikuar në vitin përdorurgjaku 2ml metodat në epruveta e sekuencimit EDTA. Mostrat direkt të e gjenit. marra 1997, është përgjegjës për rreth 80% të rasteve janë analizuar me metoda molekulare dhe janë të shurdhësisë autosomike recesive (ne Itali dhe Spanjë shkon deri në 90% të rasteve). Metoda e sekuencimit që kemi përdorur përfshin amplifikimin e tre zonave kodifikuese të gjenit CX26, më tej bëhet sekuencimi i të tre fragmenteve të amplifikuara dhe më pas krahasohen sekuencat e përftuara nga pacientë me sekuencën normale të gjenit CX26. Pas analizave me metodën e sekuencimit u gjet se mutacioni 35delG në gjëndje homozigote ishte përgjegjës për shfaqjen e sëmundjes në 3 prej fëmijëve të analizuar. Po kështu gjetëm këtë mutacion edhe tek prindërit e 3 fëmijëve, në gjëndje heterozigote. Fakti që në Fig.1. Paraqitja e koneksinës, struktura dhe vendodhja. tre fëmijë të sëmurë u gjet mutacioni 35delG në Koneksina gjëndje homozigote tregon se ky mutacion është predominues edhe në popullatën shqiptare të të t janë një familie proteinash të 52 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Popullata 35delG 65,4-72,1%, Leu90 4 Austriake (L90) 9,8-19.2% pranishme në membranën qelizore, ku formojnë 5 Arabia 35delG, W77R (trp\arg) kanalet e nevojshme për shkëmbimin dhe komunikimin ndërmjet qelizave. 6 Italia 35delG 82-86% 1.1 Struktura gjenetike dhe përcaktimi 7 Spanja 35delG 55% i vendndodhjes së gjenit CX26 në 8 Izraeli 35delG dhe 167delT kromozom. 9 Uzbekistani 51del12insA 10 Greqia 35delG 53,8% Në bazë të studimit të gjenit CX26 rezultoi se gjeni 11 Japonia 235delC 12% përmbante dy ekzone ku i pari nuk kodifikonte 12 Palestina 35delG dhe 167delT për aminoacidet që përbëjnë proteinën e koneksinës. Sekuenca fillestare është ruajtur mirë 2. Materialet dhe metodat midis gjeneve njerëzore dhe atyre të miut, dhe kromozomeveajo përmban 6GC, me sonda2GT, nje molekulare TTAAAA boxu përcaktua dhe një 2.1 Materialet YY1 si strukturë lidhëse. Me anë të hibridizimit të Diagnostikimi molekular i shurdhësisë së lindur, gjeni CX26. vendndodhja e gjenit GJB2 në krahun e shkurtër të kromozomit 13, në bandat 13q11-q12, dhe në kromozomin e 14 tek miu. Në bazë të të dhënave duhet të ndanim fëmijët që kishin sëmundje të trashëguar nga fëmijët me sëmundje të fituar. U morën të dhëna nga Instituti i Shurdhmemecëve në Tiranë mbi numrin e fëmijëve të sëmurë dhe familjarëve të tyre, për identifikimin e atyre fëmijëve që do t’i nënshtrohen analizave laboratorike për sëmundjen e shurdhësisë së lindur, CX26. Nga seleksionimi paraprak nxorëm se 11 fëmijë mund të kishin sëmundjen e trashëguar (gjenetike). Për ekstraktimin e ADN-së u morëm kampione gjaku, Fig.2. Pozicioni i gjenit GJB2 në krahun e shkurtër 2 ml gjak në epruveta me EDTA, 11 fëmijëve si dhe të kromozomit të 13 te njeriu. familjarëve të tyre, nënës dhe babait, pra gjithsej 33 kampione gjaku. Nga këto analiza duhet të 1.2 Frekuenca e mutacioneve të gjenit përcaktonim nëse fëmijët mbartnin ndonjë nga GJB2. rasteve.mutacionet përkatës të gjenit CX26 që shkakton sëmundjen e shurdhësisë së lindur në 75% të 2.2 Metodat Në tabelën e mëposhtme, janë paraqitur Përshkrimi teknik i analizës mutacionet e gjenit GJB2 në botë si dhe sefrekuencat mutacionet e tyre. e tjera. Nga Ai të gjendet dhënat në duket pjesën qartë më setë mutacioni 35delG ka një përhapje më të madhe Analiza e mutacioneve kryhet duke filluar me lartë. një reaksion enzimatikin vitro amplifikimi të ADN-së i Tab.1.madhe Përhapja të vendeve e mutacioneve dhe ka një përqindje të gjenit GJB2. shumë të njohur si Polymerase Chain Reaction (PCR), i cili lejon amplifikimin të një zone specifike të Popullatat Mutacionet e Gjenit Nr molekulës duke e kopjuar këtë të fundit në faza botërore GJB2 dhe % përkatëse të ndryshme të njëpasnjëshme deri në përftimin Raca 1 InsG, 35delG, M34T e miliona kopjeve. Në këtë mënyrë amplifikohet Kaukaziane Popullata Cifute zona kodifikuese dhe një pjesë e zonës intronike 2 167delT (Ashkenazi) për çdo ekzon të gjenit të marrë në analizë (CX26). 3 Orientalet 235delG anëMë tej,të një produktet sekuenciatori e PCR-së automatik të përftuara me teknologji në këtë mënyrë, i nënshtrohen sekuencimit automatik me

fluoreshente (ABI PRISM 310 Genetic Analyzer). 53 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Tab.2. Mutacionet kryesore të analizuara.

Emërtimi i Përshkrimi i Emërtimi i Përshkrimi i mutacionit Mutacionit mutacionit Mutacionit Delecioni i 14 31del14 G45E G>A në 134 nukleotideve në 31 Delecioni i 38 31del38 E47X G>T në 139 nukleotideve në 31 G12V G>T ne 35 167delT Delecion i T në 167 Delecioni i G në 35delG/30delG Q57X C>T në 169 zonën 30-35 Insercion i G në 30- Delecion i 16 35insG 176-191 del16 35 nukleotideve në 176 W24X G>A në 71 Y65X C>G në 195 M34T T>C në 101 R75Q G>A në 224 V37I G>A në 109 W77R T>C në 229 W44C G>C në 132 W77X G>A në 231 W44X G>A në 132 235delC Delecion i C në 235

Ekstraktimi i ADN-së nga gjaku A) Metoda Chelex-100 1.

2. Gjaku i ngrirë në 20°C nxirret jashtë në temperaturë ambienti dhe lihet të shkrihet. 3. Përgatiten epruveta eppendorf 1.5 ml dhe i 4.shënojmë. 5. Hidhet nga 1ml SSC 1x në çdo epruvetë. 6. Shtohen 400ml gjak. Vortexohet(përzihet) mirë 20 sek. 7. Centrifugohet 3 min në shpejtësi maksimale 8.(13 000 rrot/min në temp ambienti) Hidhet supra-natanti (SN). Lahet me 1 ml SSC 1x (Përzihet deri sa 9.precipitati të shkëputet nga fundi, centifugohet 3 B) min në shpejtësi maksimale, hidhet gjithë SN) Lahet me 1 ml H2O të destiluar (Përzihet deri sa precipitati të shkëputet nga fundi dhe të tretet precipitati)sa më mire, centrifugohet 3 min në shpejtësi 10.maksimale, hidhet i gjithë SN dhe lihet vetëm 11. 12. Shtohet 250µl Chelex 100 5%. 13. Përzihet mirë deri sa precipitati të tretet. 14. Inkubohet në 56°C për 30 min. 15. Vlohet për 8 min. Centrifugohet 3 min në shpejtësi maksimale Fig.3. Merret SN dhe vendoset në epruveta të reja (A) Dhoma e ekstraktimit të ADN-së në laborator, Eppendorf 1.5 ml. (B) aparati i amplifikimit të ADN-së, ABI9700.

Diagnoza e paralindjes.

Kur kemi gjetur difektin e trashëguar në ADN- 54 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

21. 22. o në e pacientit dhe të prindërve, atëherë kemi Hidhetujë steril. tërësisht SN (me pipetë 200µl). mundësi që të bëjmë diagnostikimin e paralindjes Vendoset në 56 C për 2 min dhe shtohen 60µl të fëmijës. Diagnostikimi i paralindjes bëhet Metoda molekulare për sekuencimin e në javën e 14 deri 19 të shtatzanisë nëpërmjet CX26 marrjes së lëngut amniotik dhe analizës së 1. Amplifikimi i gjenit CX26 në termocycler ADN-së nga qelizat e fëmijës që ndodhen në ABI 9700. këtë lëng. Bazuar në këtë metodikë të përdorur dhe në identifikimin e mutacionit 35delG në gjëndje homozigote tek tre familjet, u kërkua që Marrim një epruvetë prej 250µl. Shënojmë të bëhej edhe diagnoza paralindjes për dy nëna kodin e kampionit dhe të reaksionit. Në secilën që kishin lindur më parë një fëmijë të sëmurë. U epruvetë shtojmë një volum prej 45µl reagent për morën rreth 10 ml lëng amniotik, në javën e 16 PCR dhe 5µl AND të ekstraktuar sipas metodave të shtatzanisë. Ekstraktimi i ADN-së nga lëngu të përshkruara më sipër. Reaksioni zhvillohet në amniotik u bë direkt nga amniocitet, pa kaluar në një volum prej 50 µl. Programojmë aparatin e Ekstraktiminjë fazë rritje tëi ADN-së amniociteve nga nëlëngu inkubator, amniotik sipas PCR-së si më poshtë paraqitur ne tabelen 2. Koha Metodametodës kitKit GENTRA. Gentra Tab.3.e përafërt Programi për amplifikimin i PCR-së për është CX26. rreth 3 orë. 1. o Nxirret nga frigoriferi solucioni i lizimit (që Hold 35 Cikle Hold Volumi ruhet në 4 C) dhe mbahet në temperaturë Temp Koha Temp Koha Temp Koha 2. ambienti deri sa të ngrohet dhe precipitati të 30 94°C 12 min 94°C 72°C 10 min amniotik.shkrihet. sek 3. Në epruveta epp 1.5 ml hidhen 1.3 ml lëng 60°C 1 min 50µl 4. 72°C 1 min 4°C 5. Centifugohet 10 min në shpejtësi maksimale. 6. Hidhen SN dhe lihet precipitati me pak lëng. maksimale.Shtohen 1.3 ml të tjera lëng amniotik 2. Purifikimi i produkteve të amplifikimit me ekzonukleazat ESO/SAP. 7. Centrifugohen 10 min me shpejtësi

Hidhet SN dhe lihet deri 30µl, përzihet deri sa 8. Produktet e PCR-së duhet të purifikohen përpara proteinaztretësira të K. bëhet homogjene. se të kalojnë në reaksionin e sekuencës së ADN- 9. Shtohen 300 µl solucion lizimio dhe 3 µl metodënsë. Purifikimi e trajtimit bëhet me enzimatik disa mënyra, me ekzonukleazat ku përfshihet 10. purifikimi me ultrafiltrim, por ne kemi përdorur Përzihet mirë dhe vendosetoC. në 56 C për 2 orë. 3. Reaksioni i sekuencës në ABI 9700. 11. Bëhet një centifugim i shkurtër dhe vendoset në frigorifer 5 min në 4 ESO dhe SAP. Shtohet 120 µl solucion precipitimi të 12. Ky reaksion ka të bëjë me një amplifikim të ri proteinës ( PPS ). oC. 13. të produktit të PCR-së duke përdorur vetëm një 14. Përzihet mirë për 20 sek. Vendoset 10 min në – 20 primer si dhe një miks të 4 didezoksinukleotideve të shënuara me molekula floureshente. izopropanol.Centifugohet 3 min në shpejtësi maksimale. Përgatiten epp 1.5 ml të reja me 300µl Didezoksinukleotidet shërbejnë si përfundues 15. të sintezës së fragmenteve në procesin e PCR- 16. Hidhet SN në epp me izopropanol. së, prandaj quhen edhe terminator. Shënimi më i përdorurbig dye aktualisht terminator. është ai që shfrytëzon 17. Përzihet disa herë (50 herë) duke i kthyer lart – poshtë. 4.terminatorë Sekuencimi të isintezës gjenit nëpërmjet të zinxhirit elektroforezës të ADN-së të fluoreshentequajtur në sekuenciatorin e ADN-së ABI 18. Centifugohet 5 min në shpejtësi maksimale për të precipituar ADN-në. PRISM310. 5. Analiza e mutacioneve të gjenit me 19. Hidhet i gjithë SN dhe shtohen 300 µl etanol programin Sequence Navigator. 20. 70%. Përzihet lehtë dhe ngadalë. Centrifugohet 2 min në shpejtësi maksimale. Kjo bëhet nëpërmjet programit Sequence 55 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Tab.4. Rezultatet e analizave të gjenit CX26 në 11 fëmijët e Institutit. Navigator, ku sekuenca e gjenit të pacientit krahasohet me sekuencën e depozituar në Kodet përkatëse 3.GeneBank Rezultate të ADN-së dhe diskutime humane. Nr Mutacionet e gjetura të fëmijëve 3.1 Analiza e mutacioneve të gjenit CX26 nëpërmjet sekuencimit. 1 Xh.N - 2 A.J - E.B U analizuan me metodën e sekuencimit 11 3 35delG homozigote fëmijë dhe familjarët e tyre, pra u kryen 33 4 V.E - analiza të gjenit CX26. Pas analizave me metodën 5 A.Dh 35delG homozigote e sekuencimit u gjet se mutacioni 35delG në 6 B.F 35delG homozigote gjendje homozigote ishte përgjegjës për shfaqjen e sëmundjes në 3 prej fëmijëve të analizuar. Po 7 Z.B - Nëkështu një gjetëmrast u këtë gjet mutacion një mutacion edhe tek i prindëritri COD86 e 8 A.B - (AGC>ACG)3 fëmijëve, në gjendje heterozigote. 9 E.S - 10 S.Dh - , në gjëndje homozigote, tek një fëmijë të diagnostikuar me shurdhësi të lindur 11 A.F COD86 (AGC>ACG) programitnë Itali. Ky Sequencemutacion është Navigator paraqitur në figurën 3, si paraqitje SET2të analizës së gjenit CX26 nëpërmjet i cili ndodhet në fragmentin të analizuar dhe nuk bën pjesë Fakti që në tre fëmijë të sëmurë u gjet mutacioni në ato 12 mutacionet e paraqitura në metodike. 35delG në gjendje homozigote tregon se ky mutacion është predominues edhe në popullatën shqiptare të të sëmurëve me shurdhësi të35delG lindur. Në këta tre fëmijë nuk u gjet ndonjë mutacion tjetër që tregon se frekuenca e mutacionit eduhet mutacioneve të jetë mjaft të egjenit lartë. CX26 në të sëmurët Sigurisht që këto të dhëna në lidhje me tipin

shqiptarë me shurdhësi të lindur nuk mund të mutacionitna japin një 35delGide të qartë na tregonpasi numri se ky i individëvemutacion të analizuar është i vogël. Por prania e vetme e

predominon në të sëmurët shqiptarë. Një gjëndje e përafërt është vënë re për të gjitha popullatataustriake Europiane, pra dominimi(65,4-72,1%) i mutacionit 35delG. italianeKështu në të sëmurët(82-86%) në popullatëngreke Fig.4. Mutacioni COD86 nga programi Sequence (53,8%)është gjetur 35delGspanjolle (55%), në . atëNë Navigator. 35delG , në atë 35delG , në atë 35delG këto popullata janë gjetur edhe mutacione të tjera, por frekuenca e tyre ka qenë mjaft e ulët, prandaj edhe në popullatën shqiptare presim që të kemi një gjëndje të përafërt, pra një frekuencë Tek 7 nga 11 fëmijët e analizuar nuk u gjet të lartë të 35delG dhe dy tre mutacione të tjera asnjë mutacion për gjenin CX26. Më poshtë COD86 (AGC>ACG)me frekuencë të ulët. Mutacionet e rralla përbëjnë është paraqitur një tabelë përmbledhëse për karakteristika të popullatave dhe ndoshta fëmijët e analizuar. mund të jetë një i tillë. Fëmija që e mbart këtë mutacion ishte me origjinë nga Vlora, po kështu edhe familja e tij. Nese ky mutacion shkakton sëmundjen apo jo është per tu verifikuar 56 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

në të ardhmen. polimorfizmat e mundshme. Nëse nuk kemi gjetur Mendojmë se shkaqet e mosgjetjes së mutacioneve mutacione në një pjesë të fëmijëve të sëmurë kjo në 7 fëmijët e tjerë mund të jenë të disa natyrave. nuk është për shkak të metodës së përdorur, por i Së pari mund të jetë mungesa e diagnozës arsyeve të tjera që përmendëm më sipër. klinike të saktë, pra nuk dimë nëse është fjala Diagnoza paralindjes rezultoi në njërin rast me për shurdhësi të lindur apo ndonjë formë tjetër fetusin në gjendje normale dhe në rastin e dyte me CX30shurdhësie. Nga ana tjetër dimë se krahas gjenit fetusin në gjendje heterozigote për mutacionin CX26 sot kërkohet për tu analizuar edhe gjeni 35delG.4. Konkluzione dhe përfundime , që prodhon një lloj tjetër koneksine 40, e cila luan rol të rëndësishëm në këtë sëmundje. Pra Analiza e mutacioneve të gjenit CX26 duhet analizuar edhe gjeni CX30 për të gjykuar nëpërmjet metodës së sekuencimit. nëse kemi të bëjmë me shurdhësi të lindur apo jo. 1. Dihet se vetëm 75% të rasteve të shurdhësisë së lindur shkaktohen nga mutacionet e gjenit CX26, Metoda e sekuencimit direkt e gjenit CX26 u prandaj prisnim që të gjenim mutacione të këtij përdor me sukses për herë të parë dhe arriti të gjeni në afërsisht 7 individë nga 11 të analizuar. diagnostikojë në 3 nga 11 fëmijë mutacionin Fakti që gjetëm mutacione të këtij gjeni vetëm në mutacioneve35delG, si mutacionitë këtij gjeni. më i përhapur në 4 individë mund të tregojë se tek fëmijët e tjerë 2. popullatën Europiane, që zë gati 70-75% të duhen analizuar dhe gjene të tjera të lidhura me shurdhësinë e trashëguar. U gjet një mutacion i rrallë, COD86 Metoda e sekuencimit që kemi përdorur përfshin (AGC>ACG), në gjendje homozigote, i cili amplifikimin e tre zonave kodifikuese të gjenit sëmundjen.duhet të analizohet më tej nëse është një CX26, me tej bëhet sekuencimi i të tre fragmenteve 3. polimorfizëm apo një mutacion që shkakton të amplifikuara dhë më pas krahasohen sekuencat e përftuara nga pacientë me sekuencën normale të Mungesa e identifikimit të mutacioneve në 7 gjenit CX26. Fakti që sekuencohen dhe analizohen fëmijë të sëmurë tregon se duhen analizuar rreth 1200 cifte bazash e bën këtë metodë me një edhe gjene të tjera, si gjeni CX30, i cili ka një kosto relativisht të lartë, që kërkon gjithashtu rol të rëndësishëm në shfaqjen e sëmundjes, njohje të mirë teknike për sekuencimin e ADN- krahas gjenit CX26. Po kështu mund të së. Analiza e sekuencës të tre fragmenteve të analizohen edhe gjenet e tjera që kemi gjenit CX26 kërkon gjithashtu një njohje të mirë gjenetikepërmendur të sëmundjes. më sipër, mbasi mutacionet e të mutacioneve të gjetura, dhe të polimorfizmit 4. gjenit CX26 mbulojnë vetëm 75% të shkaqeve të këtij gjeni që nuk shkaktojnë sëmundjen por vetëm ndryshime në sekuencën e ADN-së. Nga Metoda e sekuencimit e përdorur nga ana jonë ana tjetër metoda e sekuencimit është metoda është treguar efikase edhe ne dy diagnoza më e saktë për gjetjen e të gjitha mutacioneve të paralindjes të kërkuara nga nenat me fëmijë mundshme të një fragmenti të ADN-së, prandaj të prekur nga kjo sëmundje. Kjo metodë është nga kjo pikëpamje kjo metode është më e mira më e sakta megjithëse ka një kosto të lartë dhe për gjetjen e mutacioneve të rralla, përvec atyre të kërkon një përgatitje profesionale të mirë. zakonshme. Në individët që u analizuan me këtë metodë themi se u gjetën të gjitha mutacionet dhe

57 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Referenca

[1]. Abe, S.; Kelley

, P. M.; Kimberling, W. J.; Usami, [6]. Alvarez, A.; del Castillo, I.; Villamar, M.; Connexin 26 gene (GJB2) mutation modulates S. : Aguirre, L. A.; Gonzalez-Neira, A.; Lopez-Nevot, High prevalence of the W24X mutation in the the severity of hearing loss associated A.; Moreno-Pelayo, M. A.; Moreno, F. : ëith the 1555A-G mitochondrial mutation. gene encoding connexin-26 (GJB2) in Spanish Am. J. Med. Genet. Romani (gypsies) with autosomal recessive non-syndromic hearing loss. Am. J. Med. Genet. 103: 334-338, 2001. PubMed ID : 11746015 137A: 255-258, 2005. [2]. Abe, S.; Usami, S.; Shinkawa, H.; Kelley, P. M.; Prevalent connexin 26 gene (GJB2) mutations Kimberling, Ë. J. : [7]. Anichkina, A.; Kulenich, T.; Zinchenko, S.; in Japanese. J. Med. Genet. Shagina, I.; Polyakov, A.; Ginter, E.; Evgrafov, O.; On the origin and frequency of the 35delG Viktorova, T.; Khusnitdonova, E. : 37: 41-43, 2000. allele in GJB2-linked deafness in Europe. PubMed ID : 10633133 (Letter) Europ. J. Hum. Genet. [3]. Alexandrino, F.; Sartorato, E. L.; Marques-de- G59S mutation in the GJB2 (connexin 26) gene 9: 151 only, 2001. Faria, A. P.; Steiner, C. E. : in a patient with Bart-Pumphrey syndrome. PubMed ID : 11313751 (Letter) Am. J. Med. Genet. [8]. Antoniadi, T.; Gronskov, K.; Sand, A.; Pampanos, Mutation analysis of the GJB2 A.; Brondum-Nielsen, K.; Petersen, M. B. : 136A: 282-284, 2005. (connexin 26) gene by DGGE in [4]. Alvarez, A.; del Castillo, I.; Pera, A.; Villamar, Greek patients with sensorineural M.; Moreno-Pelayo, M. A.; Moreno, F.; Moreno, R.; deafness. Hum. Mutat. De novo mutation in the gene encoding Tapia, M. C. : connexin-26 (GJB2) in a sporadic case of 16: 7-12, 2000. keratitis-ichthyosis-deafness (KID) syndrome. PubMed ID : 10874298 (Letter) Am. J. Med. Genet. [9]. Antoniadi, T.; Rabionet, R.; Kroupis, C.; Aperis, G. A.; Economides, J.; Petmezakis, J.; Economou- 117A: 89-91, 2003. High prevalence in the Greek population Petersen, E.; Estivill, X.; Petersen, M. B. : [5]. Alvarez, A.; del Castillo, I.; Pera, A.; Villamar, of the 35delG mutation in the connexin M.; Moreno-Pelayo, M. A.; Rivera, T.; Solanellas, J.; 26 gene causing prelingual deafness. Uniparental disomy of chromosome 13q Moreno, F. : (Letter) Clin. Genet. causing homozygosity for the 35delG mutation in the gene encoding connexin26 55: 381-382, 1999. (GJB2) results in prelingual hearing PubMed ID : 10422812 Immunohistochemical and ultrastructural impairment in tëo unrelated Spanish study[10]. of Arishima, gap junction H.; proteins Sato, K.; connexin26 Kubota, T.and : patients. J. Med. Genet. 43 in human arachnoid villi and meningeal

40: 636-639, 2003. tumors. J. Neuropath. PubMed ID : 12920081

58 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Të dhëna për MAKROZOOBENTOSIN e brigjeve shkëmbore të Ujit të ftohtë (gjiri i vlorës)

Denada Kasemi Fakulteti i Shkencave Teknike, Universiteti i Vlorës “Ismail Qemali” E-mail:[email protected]

Stela Ruci, Sajmir Beqiraj Fakulteti i Shkencave Natyrore, Universiteti i Tiranës

Abstrakt

& Beqiraj, 2006; Beqiraj & Kashta, 2007; Dhora, Ky artikull paraqet një studim të makrozoobentosit 1978; Dhora & Gjiknuri, 1994 – 1995; Dhora & të brigjeve të cekëta shkëmbore të Ujit të Ftohtë Salvini-Plawen, 1997; Dhora, 2000; Gjiknuri, (Gjiri i Vlorës), duke u fokusuar në supralitoral 1 9 7 9 – 1 9 8 0 ; S h R M M N S h , 1 9 9 7 ; Va s o , 1 9 9 4 . dhe mediolitoral i realizuar në periudhën 2006 Pak publikime janë fokusuar drejtpërdrejtë në – 2008. Studimi jep të dhëna për përbërjen zoobentosin e këtij gjiri si p. sh. studimet për llojore të makrozoobentosit dhe një vlerësim molusqet (Dhora, 1978; Beqiraj, 2001) dhe për të përgjithshëm të karakteristikave sasiore, makrozoobentosin në përgjithësi gjatë viteve ndryshimeve stinore dhe stabilitetit të popullatave të fundit (Kasëmi & Beqiraj 2006; Kasëmi et të zoobentosit në zonën e studiuar. Gjithsej janë al., 2008; Paneta et al., 2009; Maiorano et al., raportuar 49 lloje, ku molusket kane nje dominim 2011; Fraschetti et al., 2011). Gjatë viteve të me te madh, te ndjekur nga krustacet, anelidet, fundit ka patur një interes në rritje për studime knidaret dhe ekinodermatet. Ndryshimet stinore të bentosit detar në Shqipëri, të orientuara janë të larta, me numër më të madh llojesh dhe në nivel biocenozash ose komunitetesh, duke dendësi më të madhe në periudhën e vjeshtës. përfshirë aspektet ekologjike dhe mjedisore. Në Mbulesa algale mund të luajë rol të rëndësishëm këtë kuadër, Gjiri i Vlorës ka qenë një nga zonat në përbërjen llojore dhe dendësinë e zoobentosit më të studiuara. Këto studime të viteve të fundit në brigjet e Ujit të Ftohtë. Stabiliteti i popullimit përbëjnë një kontribut të vlefshëm për rritjen e të zoobentosit është i ulët dhe kjo situatë mund të informacionit shkencor dhe shkallës së njohjes së Fjalëlidhet kyçe:me ndikimin e madh të njeriut gjatë viteve bentosit detar në përgjithësi për Gjirin e Vlorës. të fundit në këtë zonë. Studimet e sipërpërmendura të zoobentosit janë makrozoobentos, brigjet shkëmbore, realizuar kryesisht në infralitoralin e fundeve të HyrjeGjiri i Vlorës. forta dhe të buta në pjesë të ndryshme të Gjirit të Vlorës, ndërsa punimi që paraqitet në këtë artikull lidhet me studimin e makrozoobentosit eStudimet publikimeve mbi zoobentosinekzistuese për e Gjiritzoobentosin të Vlorës në në brigjet e cekëta shkëmbore (supralitoral dhe janë relativisht të vonshme. Pjesa më e madhe mediolitoral) të Ujit te Ftohtë, në pjesën jugore të Gjirit të Vlorës. Ky punim ka për qëllim të japë të Shqipëri i përkasin studimeve të kryera në shkallë dhëna për përbërjen llojore dhe karakteristikat kombëtare, midis të cilave gjenden të dhëna edhe sasiore të popullatave të makrozoobentosit, për Gjirin e Vlorës. Grupet për të cilët ka më tëndryshimet popullimit e zoobentiktyre sipas nëstinëve, zonën si e dhe studiuar. të bëjë një shumë të dhëna nga zoobentosi i Gjirit i Vlorës vlerësim të përgjithshëm të shkallës së stabilitetit janë krustacetë, ekinodermatët dhe molusqet, në publikimet e Beqiraj, 2001; Beqiraj, 2006; Kasemi 59 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Materiali dhe Metoda Janë grumbulluar makroinvertebrorët mbi

1. Kampionimi ne terren sipërfaqen e shkëmbinjve, si dhe ata të strehuar në alga. Rrjedhimisht janë marrë dhe kampione Për grumbullimin e materialit ne bregdetin e të mbulesës algale, në mënyrë që të bëhet një Ujit të Ftohtë janë kryer ekspedita në terren njohje më e plotë e biocenozave. në periudhat prill - maj dhe tetor – nëntor në Në rastet kur ka qenë e mundur, identifikimi i vitet 2006, 2007 dhe 2008, duke synuar që të llojeve dhe vlerësimet sasiore janë bërë në terren. vlerësohen popullatat bentike në pranverë dhe Në raste të tjera, kampionet janë ruajtur në vjeshtë, sipas metodikave të Schlieper 1976, formalinë 4% dhe janë transportuar në laborator Cattaneo et al. 1978, Drago et al. 1980 dhe për2. Përcaktimet identifikim dhe taksonomike vlerësimin sasior të tyre. Zenetos et al. 2000. Është kampionuar në 3 transekte brenda një distance lineare rreth 300 m. Për çdo transekt Përcaktimet e llojeve të makrozoobentosit janë marrë 3 kampione në supralitoral dhe 3 dhe pozicionit të tyre sistematik janë bazuar kampione në mediolitoral. Kështu, në secilën në literaturën e Cossignani (1992); Clemam periudhë kampionimi janë marrë 18 kampione checklist (http://www.somali.asso.fr); D’Angello Kampionet(9 në supralitoral janë marrë dhe sipas 9 në metodikave mediolitoral). sasiore Për & Gargiullo (1991); Gianuzzi-Savelli et al. (1994, stacionin në tërësi janë marrë 90 kampione. 1997, 1999, 2001, 2003); Pope & Goto (1991, 1993); Riedl (1991); Millard 2001. Përcaktimi makroinvertebrorëttë Schlieper 1976, Cattaneobrenda një et kuadrati al. 1978, prove Drago me i algave është bazuar në Kashta (1987), Kashta et al. 1980, duke grumbulluar dhe vlerësuar (1998), Riedl (1991), si dhe në konsultimin e tëdrejtpërdrejtë Tiranës. me Prof. L. Kashta, algolog në përmasa 50 cm x 50 cm. Ky kuadrat ishte i ndarë në Fakultetin e Shkencave Natyrore të Universitetit 16 kuadrate të vegjël në mënyrë që të lehtësohet 3. Përpunimet sasiore të të dhënave vlerësimi sasior i makroinvertebrorëve. Brenda këtyre kuadrateve është bërë numërimi i popullatave janë llogaritur disa parametra të Kampionimiindividëve dhe vlerësimika synuar i mbulesës grumbullimin në përqindje e Për të vlerësuar karakteristikat sasiore të për kafshët koloniale, si dhe i mbulesës algale. d thjeshtë sasiorë.d Kështu, është llogaritur dendësia makroinvertebrorëve në supralitoral dhe për çdo lloj në secilën periudhë kampionimi. mediolitoral, por meqenëse dallimi i saktë i Dendësia shprehet me numrin e individëve të kufirit mes mediolitoralit dhe infralitoralit është gjetur në sipërfaqen standart të mostrës (50 cm i vështirë, mund të jetë kampionuar edhe në x 50 cm). kufirin e sipërm të infralitoralit. Mbulesa është vlerësuar në përqindje për kafshët koloniale dhe për algat. Llojet e makroinvertebrorëve për të cilat është llogaritur mbulesa në përqindje janë paraqitur në tabela më vete, së bashku me konstanten,K në secilën periudhë kampionimi. a të Ështe llogaritur konstantja e llojeve, e shprehur në përqindje,P si raport mes numrit mostrave ku gjendet lloji i caktuar dhe numrit të përgjithshëm K= (a/p)x100 të mostrave të stacionit:

Sipas Peja 1995, bazuar në vlerën e konstantes, është bërë një klasifikim i llojeve në: Figura 1.1 Pjesa jugore e Gjirit të Vlorës, me pikat e - lloje konstante (K > 50%); kampionimit në bregdetin e Ujit të Ftohtë - lloje shoqërues (25% ≤ K ≤50%); - lloje rastësore (K < 25%).

Vlerësimet sasiore të mësipërme janë paraqitur 60 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

të përmbledhura në tabelë. Për çdo lloj janë llogaritur dhe paraqitur në tabelë diferencat e vlerave mesatare të dendësisë, mbulesës dhe konstantes mes periudhave të kampionimit të viteve të ndryshme. Në bazë të ndryshimeve të këtyre vlerave si dhe vlerës së konstantes është gjykuar për stabilitetin e popullimit të makroinvertebrorëve në përgjithësi për bregdetin e Jonufrës. Gjithashtu, në të dyja periudhat e kampionimit është llogaritur vlera e Treguesit të diversitetit Shannon-Weaver H’= -(Pi * ln Pi) ku Pi = ni/N probabiliteti i rëndësisë së çdo lloji N = numri i individëve në total; Rezultate ni = numri idhe individëve diskutime të llojit i;

1. Vlerësim i përbërjes llojore

Tabela 1.1 Listë e llojeve të gjetur në Ujin e Ftohtë. Prania e llojeve për secilin sezon (pranverë – Pr dhe vjeshtëNë tabelën - Vj) e është mëposhtme shënuar (tabela me shenjën 1.1) “+”listohen (plus). të gjithë llojet e gjetur.

Taksonet Familja Sezoni Gastropoda Pr Vj 1 Patella caerulea (Linnaeus, 1758) Patellidae + + 2 Patella rustica Linnaeus, 1758 Patellidae + 3 Patella ulyssiponensis Gmelin, 1791 Patellidae + + 4 Cymbula (Patella) nigra (da Costa, 1771 ) Patellidae + 5 Gibbula adriatica (Philippi 1844 ) Trochidae + + 6 Gibbula albida (Gmelin 1791) Trochidae + 7 Gibbula divaricata (Linnaeus, 1758 ) Trochidae + + 8 Gibbula racketti (Payraudeau, 1826) Trochidae + + 9 Gibbula rarilineata (Michaud, 1829) Trochidae + + 10 Gibbula umbilicaris (Linnaeus, 1758) Trochidae + + 11 Gibbula varia (Linnaeus, 1758) Trochidae + 12 Phorcus (Mondonta) mutabilis (Philippi, 1846) Trochidae + 13 Phorcus (Gibbula) richardi (Payraudeau, 1826) Trochidae + 14 Osilinus (Monodonta) articulatus (Lamarck 1822 ) Trochidae + 15 Osilinus (Monodonta) turbinatus (Born, 1778) Trochidae + + 16 Cerithium vulgatum Bruguière, 1792 Cerithiidae + 17 Hexaplex trunculus (Linnaeus, 1758) Muricidae +

18 Ocenebra erinaceus (Linnaeus, 1758) Muricidae +

19 Ocinebrina hispidula Pallary 1904 Muricidae +

20 Muricopsis cristata (Brocchi, 1814) Muricidae + 21 Coralliophila meyendorffii (Calcara, 1845) Muricidae + 22 Euthria cornea (Linnaeus, 1758) Buccinidae + + 23 Pisania striata (Gmelin, 1791) Buccinidae + + 24 Pollia dorbignyi (Payraudeau, 1826) Buccinidae +

61 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

25 Nassarius incrassatus (Ström 1768) Nassariidae + 26 Columbella rustica (Linnaeus, 1758) Columbellidae + +

27 Conus mediterraneus (Hwass in Bruguière, 1792) Conidae + 28 Melarhaphe (Littorina) neritoides (Linnaeus,1758) Littorinidae + + Bivalvia + 29 Ostrea edulis Linné 1758 Ostreidae + 30 Mytilus galloprovincialis Lamarck 1819 Muricidae + + + 31 Lithophaga lithophaga (Linnaeus, 1758) Muricidae + Cnidaria 32 Actinia equina (Linnaeus, 1758) Actiniidae + + 33 Anemonia sulcata (Pennant, 1777) Actiniidae + 34 Plumularia sp Plumulariidae + Echinodermata + 35 Arbacia lixula (Linnaeus, 1758) Arbaciidae +

36 Ophiothrix fragilis (Abildgaard, 1789) Ophiotrichidae +

37 Coscinasteria sp. Asteriidae + Crustacea 38 Gammarus (Fabricius, 1775 ) Gammaridae + 39 Gammarus aequicauda (Martynov, 1931) Gammaridae + 40 Maera inaequipes (Costa, 1857) Melitidae + 41 Pachygrapsus marmoratus (Fabricius, 1787) Grapsidae + + 42 Pisidia longicornis (Linnaeus, 1767) Porcellanidae + + 43 Porcellana platycheles (Pennant, 1777) Porcellanidae + 44 Xantho poressa (Olivi, 1792) Xanthidae + 45 Chthamalus depressus (Poli, 1795) Chthamalidae + 46 Paguridae + + Annelida 47 Perinereis cultrifera (Grube, 1840) Nereididae + 48 Hyalinoecia fauveli (Rioja, 1918) Onuphidae + 49 Polyophthalmus pictus (Dujardin, 1839) Opheliidae +

Në Ujin e Ftohtë u gjetën gjithsej 49 lloje në supralitoral dhe mediolitoral (tabela 1.1). Në periudhën e kampionimit mars - prill (pranverë) u gjetën 37 lloje, ndërsa në periudhën shtator - tetor (vjeshtë) u gjetën 32 lloje. Nga këto, 31 lloje u takojnë molusqeve, 3 lloje anelidëve, 9 lloje krustaceve, 3 lloje knidarve dhe 3 lloje ekinodermatëve. Përsa i përket mbulesës algale, në mezolitoralin e Ujit t ë Ftohtë në periudhën e vjeshtës ka një mbulesë algale të përgjithshme 86.2% dhe makrovegjetacioni dominohet nga algat algat Corrallinacea 82%, Plocamium sp. 1.6%, Codium adhaerens 1.6%, Dyctiota dichotoma 0.6%. Në periudhën e pranverës është gjetur një mbulesë algale e përgjithshme 49.6%, ku dominojnë algat Halopteris scoparia 36% dhe Ulva rigida 13.6%.

62 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Të dhëna sasiore për popullimin e makroinvertebrorëve Tabela 2.1 Llojet e gjetur në Ujin e Ftohtë, me vlerat mesatare të dendësisë, konstantes dhe diferencat 2.stinore të tyre.

D - dendësia mesatare K –konstantja mesatare (%) (Nr. Individëve) Lloji Pr. Vj. Dif.D Pr. Vj. Dif.K Gastropoda Patella caerulea 0,44 9,55 -9,11 11,1 77,7 -66,6 Patella rustica 0,11 0 0,11 11,1 0 11,1 Patella ulyssiponensis 3,66 0,22 3,44 33,3 11,1 22,2 Patella nigra 6,44 0 6,44 33,3 0 33,3 Gibbula adriatica 3,55 0,88 2,67 55,5 22,2 33,3 Gibbula albida 0,22 0 0,22 11,1 0 11,1 Gibbula divaricata 1,33 2,66 -1,33 33,3 66,6 -33,3 Gibbula racketti 0,22 0,44 -0,22 22,2 22,2 0 Gibbula rarilineata 0,88 0,66 0,22 55,5 22,2 33,3 Gibbula umbilicaris 0,33 0,55 -0,22 11,1 11,1 0 Gibbula varia 1,55 0 1,55 55,5 0 55,5 Monodonta mutabilis 2,77 0 2,77 55,5 0 55,5 Gibbula richardi 1,77 0 1,77 33,3 0 33,3 Monodonta turbinatus 7,88 3 4,88 55,5 88,8 -33,3 Monodonta articulatus 0 0,11 -0,11 0 11,1 -11,1 Cerithium vulgatum 0 0,33 -0,33 0 11,1 -11,1 Hexaplex trunculus 0 0,55 -0,55 0 33,3 -33,3 Ocenebra erinaceus 0 0,11 -0,11 0 11,1 -11,1 Ocinebrina hispidula 0 0,11 -0,11 0 11,1 -11,1 Muricopsis cristata 0 0,33 -0,33 0 33,3 -33,3 Coralliophila meyendorffii 0,11 0 0,11 11,1 0 11,1 Euthria cornea 0,11 0 0,11 11,1 0 11,1 Pisania striata 1,88 7,66 -5,78 66,6 100 -33,4 Pollia dorbignyi 0,11 0,44 -0,33 11,1 22,2 -11,1 Nassarius incrassatus 0,22 0 0,22 22,2 0 22,2 Columbella rustica 1,33 6 -4,67 44,4 44,4 0 Conus mediterraneus 0 0,22 -0,22 0 22,2 -22,2 Bivalvia Ostrea edulis 0 0,22 -0,22 0 11,1 -11,1 Cnidaria Actinia equina 0,22 0,33 -0,11 11,1 22,2 -11,1 Anemonia sulcata 0 2,88 -2,88 0 22,2 -22,2 Plumularia sp 0 8,88 -8,88 0 11,1 -11,1 Echinodermata Arbacia lixula 0,11 0,33 -0,22 11,1 11,1 0 Ophiothrix fragilis 0 0,11 -0,11 0 11,1 -11,1 Coscinasteria sp. 0 0,22 -0,22 0 22,2 -22,2 Crustacea Gammarus sp. 0,77 0 0,77 11,1 0 11,1 Gammarus aequicauda 0,22 0 0,22 11,1 0 11,1 Maera inaequipes 4,44 0 4,44 33,3 0 33,3 Pachygrapsus marmoratus 0,88 0,22 0,66 22,2 11,1 11,1 Pisidia longicornis 0,11 0 0,11 11,1 0 11,1 Porcellana platycheles 0 0,22 -0,22 0 22,2 -22,2 Xantho poressa 0,44 0 0,44 11,1 0 11,1 Paguridae 0,77 0,88 -0,11 22,2 22,2 0 Anelida Perinereis cultrifera 0,88 0 0,88 11,1 0 11,1 Hyalinoecia fauveli 0,11 0 0,11 11,1 0 11,1 Polyophthalmus pictus 0,88 0 0,88 11,1 0 11,1

63 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Tabela 2.2. Llojet kolonialë të gjetur në Ujin e Ftohtë, me vlerat mesatare të mbulesës, konstantes dhe diferencat stinore të tyre.

Mbulesa mesatare (%) K – konstantja mesatare (%) Lloji Pr. Vj. Dif.D Pr. Vj. Dif.K Gastropoda Littorina neritoides 0,55 0 0,55 11,1 0 11,1 Bivalvia Mytilus galloprovincialis 4,22 0 4,22 22,2 0 22,2 Lithophaga lithophaga 3,33 0,04 3,29 22,2 44,4 -22,2 Crustacea Chthamalus depressus 6,88 0 6,88 88,8 0 88,8

Patella caerulea, Monodonta turbinatus, Pisania striata. NgaSiç shihet nga tabela 2.1 dhe 2.2, nga molusqet,Plumularia llojet sp. me dendësi më të madhe u përkasin gastropodëve: Maera inaequipes knidarët dendësi më të madhe ka (8.88), ndërsa nga krustacet dendësi më e madhe bivalvinështë gjetur Mytilus për galloprovincialis (4,44) dhe Chthamalus depressus (6,88). Përsa u përket llojeve të vlerësuara me mbulesë, në këtë stacion mbulesa më e lartë ështëPatella gjetur rustica, për Monodonta articulatus, Ocenebra(4,22%). erinaceus, Ocinebrina hispidula, Coralliophila meyendorffii, Euthria cornea,Në Ujin përe Ftohtë ekinodermatin vlerat më tëOphiothrix ulta të dendësisë fragilis, për janë krustacen gjetur për Pisidia moluskët longicornis gastropod: si Hyalinoecia fauveli për gastropodin Littorina neritoides Lithophaga lithophaga dhe për anelidin . Përsa u përket llojeve të vlerësuara me mbulesë, mbulesa më e ulët është gjetur (0,55 në pranverë) si dhe (0,04 në vjeshtë). VleratDuke krahasuar më të larta dy tëperiudhat konstantes e kampionimit janë gjetur (pranverëpër gastropodët dhe vjeshtë), Pisania shihet striata, se kaMonodontadiferenca turbinatus,në numrin Patellae llojeve. caerulea Në vjeshtë janëGibbula gjetur divaricata 5 lloje më pak se në pranverë.

dhe Patella. Për caerulekëto lloje Gibbula konstantja varia, më Monodonta e lartë ka mutabilis rezultuar në vjeshtë.Pisania striata.Luhatja e vlerave të konstantes ndërmjet dy periudhave të kampionimit është e madhe. Më e madheMaera inaequipeskjo luhatje. ka qenë për gastropodët , dhe Përsa u përket krustaceve luhatja e vlerave të konstantes ka qenë me e lartë për Duke krahasuar mesataren e dendësisë për të dy periudhat e kampionimit vihet re që diferencat stinore janë të vogla. Përsa i përket mbulesës vlera më e lartë e mesatares së dendësisë rezulton në pranverë. Për konstanten diferencat ndërmjet vlerave të dendësisë së mesatares janë të vogla. Ndërsa për mbulesën vlera më e lartë rezulton në vjeshtë. Duke krahasuar grupet me njëri – tjetrin, Monodontavlerat më të ( mëdha Osilinus) të turbinatus,konstantes Patellajanë vënë caerulea, re tek gastropodët.Pisania striata. Në përgjithësi, llojet me vlerat më të larta të dendësisë kanë patur edhe vlerat më të larta të konstantes, si p.sh.

Figura 2.1 Frekuenca grupeve të makrozoobentosit sipas përbërjes llojore në stacionin Uji i Ftohtë.

64 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Siç shihet edhe nga figura 2.1 gastropodët në këtë stacion përfaqësojnë 58,3% të të gjithë organizmave.

Figura 2.2. Frekuenca e familjeve të molusqeve sipas dendësisë në stacionin Uji i Ftohtë.

Coralliophila meyendorffii Siç vihet edheTrochidae nga figura 3 janë gjetur gjithsej Nassarius incrassatus (Ström 1768) DD 11 familje që u përkasin moluskëve. Vihet re Pollia d’orbignyi (Calcara, 1845) DD Muricidaeqë familja ka numrin më të madh DD tëPatellidae llojeve, e cila zë 35,5%, mëBuccinidae pas vijnë familja Bivalvia (Payraudeau, 1826) Mytilidae që zë 16,1%, e ndjekur nga familja Ostrea edulis Linné me 12,9%, familja me 9,7%, familja me 6,5% si dhe familjet e tjera Echinodermata 1758 LR nt 3.me nga Lloje 3,2%. të kërcënuara në shkallë Arbacia lixula kombëtare

(Linnaeus, 1758) LR/cd Duke iu referuar listës së llojeve të kërcënuara të e gjetura në këtë studim janë lloje të kërcënuara Siç shihet nga lista e mësipërme, nga llojet faunës së Shqipërisë (MMPAU 2007), 15 nga llojet e kërcënuara në shkallë kombëtare 13 janë gastropodë, 1 bivalvë dhe 1 ekinodermat. në shkallë kombëtare. Llojet dhe statusi i tyre i kërcënimit paraqitet këtu më poshtë: Gastropoda Të grupuar sipas shkallës së kërcënimit, këto Patella caerulea grupeGastropoda janë si më poshtë:VU A1c 3 lloje Patella rustica VU A2b 1 lloj (Linnaeus, 1758) VU A1c Patella ulyssiponensis LR nt 6 lloje Linnaeus, 1758 VU A1c DD 3 lloj Osilinus (Monodonta) turbinatus Gmelin, 1791 VU A1c Bivalvia LR nt 1 lloj Echinodermata LR/cd 1 lloj Gibbula adriatica VU A2b (Born, 1778) Gibbula divaricata (Philippi 1844 ) LR nt Osilinus (Monodonta) articulatus (Linnaeus, 1758 ) LR nt Një pjesë e konsiderueshme e këtyre llojeve kanë status të lartë kërcënimi (VU), shumica e të cilëve Ocenebra erinaceus LR nt (Lamarck 1822 ) LR nt janë molusqe gastropodë. Fakti që mbi 30% e Hexaplex trunculus llojeve të gjetur në ujërat e cekëta të Gjirit të (Linnaeus, 1758) LR nt Muricopsis cristata Vlorës janë të kërcënuar në shkallë kombëtare vë (Linnaeus, 1758) LR nt në dukje rëndësinë e kësaj zone edhe në aspektin (Brocchi, 1814) LR nt e mbrojtjes dhe menaxhimit mjedisor.

65 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Përqindja e llojeve sipas vlerave të konstantes 4. i ofrojnë këto mundësi ushqimi, pasi kanë mbulesë të konsiderueshme algale, sasi Në vjeshtë Lloje Konstante 1 0 . 3 % , relativisht të lartë të lëndëve organike në ujë Lloje Shoqёruese13.8%, Lloje Rastёsore dhe sediment, si dhe diversitet habitatesh 75.9% 4. dhe mikrohabitatesh me funde shkëmbore, Në pranverë Lloje Konstante 1 7 . 1 % , gurë, zhavore dhe rërë. Lloje Shoqёruese 17.1%, Lloje Rastёsore 65.8% tëMbulesa makrozoobentosit algale luan rolnë të brigjet rëndësishëm e cekëta në përbërjen llojore dhe karaktersitikat sasiore Vihet re se ka një përqindje të vogël llojesh 5. konstante dhe përqindje të lartë llojesh rastësore ulëtshkëmbore e stabilitetit të Ujit të të komunitetit Ftohtë. zoobentik në në të dy stinët. Një fakt i tillë tregon për shkallë të Megjithë numrin e lartë të llojeve, shkalla e ulët stabiliteti (sipas Blanc et al. 1976, Schlieper 1976).Përfundime stacionin e Ujit të Ftohtë, tregon se një pjesë e konsiderueshme e llojeve në këto stacione 1. 6. janë vizitorë të përkohëshëm, por nuk formojnë popullata të qëndrueshme. Në Ujin e Ftohtë u gjetën gjithsej 49 lloje. Nga Stabiliteti i popullimit të makrozoobentosit këto, 31 lloje u takojnë molusqeve, 3 lloje në brigjet e cekëta të Ujit të Ftohtë është i 2. anelidëve, 9 lloje krustaceve, 3 lloje knidarve ulët. Arsyet e kësaj situate mund të lidhen dhe 3 lloje ekinodermatëve. me ndikimin e lartë të njeriut nga zhvillimi Zona e studiuar, në aspektin e biodiversitetit bregdetarei pakontrolluar të studiuar. urban dhe turistik, si dhe dhe mbrojtjes së mjedisit, ka rëndësi në me praninë e substratit artificial në zonën 3. Njëshkallë nga kombëtare,arsyet e dominimit pasi këtu të janë gastropodëve gjetur 15 lloje të kërcënuara në shkallë vendi.

në përbërjen llojore mund të lidhet me gamën e gjerë ushqimore të këtij grupi, ku përfshihen lloje karnivore, nekrofage, fitofage dhe detrifage. Brigjet shkëmbore të Vlorës

Referencat Beqiraj, S. 2001. CLEMAM, . e[1] Nartës. UNDP, GEF/SGP,Molusqet SHBSH – Në: Biodiversiteti [5] Check List of European Marine Cossignani, T. në ekosistemin bregdetar Delta e Vjosës – Laguna Mollusca, http://www.mnhn.fr Beqiraj, S. 2006 . Tirana: 46-52. L’informatore Piceno Ed. 1992. Atlante delle conchiglie del Ministria[2] e Mjedisit, . Pyjeve Invertebrorët dhe Administrimit detarë – Në: të Medio Adriatico. Ancona: D’Angello, G. & Gargiullo, S. Ujërave.Libri i Kuq i Faunës Shqiptare. Misja, K. 2006. 11 – 40. Fabbri S.p.A. Beqiraj, S., Kashta, L. 2007. [6] 1991. Guida alle Tiranë: 30-49. Conchiglie Mediterranee. Milano: Drago, N., Albertelli, G., Cattaneo, M. [3] Posidonia oceanica në Tëbregdetin dhëna 224 pp. paraprake përBuletini makrofaunën i Shkencave bentike shoqëruese Natyrore, Atti[7] del 3° Congresso dell’ Associazione Italiana 1980. di Universitetitë livadheve i Shkodres të Macrobenthos dei fondi dell’ Isola di Pianosa. shqiptar. Oceanologia e Limnologia. Cattaneo, M., Albertelli, G., Drago, N. . Nr. 58: 107-121. Dhora, Dh. Pallanza: 239 – 242. Atti[4] del 2° Congresso dell’ Associazione Italiana 1978. di [8] 1978. Mbi disa dyflegrorë më OceMacrobenthosanologia e Limnologia: dei fondi dell’ Isola di Capraia. të njohur të zonave të Shengjinit dhe të Vlorës. 145 – 149. 66 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Buletini i Shkencave të Natyrës Kasëmi, D., Beqiraj, S., Ruci, S. Dhora, Dh., Gjiknuri, L. , Tiranë 2: 89 – 93. Albania.[22] Natura Montenegrina 2008/7(2): 1332008. – 145.Macrozoobenthos of the rocky coast of Vlora, Buletini[9] i Shkencave të Natyrës 1994-1995. Gastropodë prosobrankë të bregdetit Shqiptar. Maiorano, P Mastrototaro, F., Beqiraj, S., , Seria B, Tiranë: 1 Costantino, G., Kashta, L., Gherardi, M., Sion, L., Dhora, Dh., Salvini-Plawen, L.v. – 14: 117 – 124. D’Ambrosio,[23] P., Tursi,., A. (2011). [10] La Conchiglia 1997. Bioecological Preliminary list of Gastropoda and Bivalvia from Journal of Coastal study of the benthic communities on soft bottom the Albanian coast. . Roma. n. 284: Research. Florida: 95 - 105. Dhora, Dh. of the Vlora Gulf (Albania). 10 – 20. Millard, V. Studime Biologjike. Tiranë. [11] 2000. Molusqe të tjerë të V. Millard. [24] 2001. Clasification of Mollusca. bregdetit shqiptar. 4: Fraschetti, S., Terlizzi, A., Guarnieri, Vol.2 & Vol. 3. South Africa: 36 – 128, 85 – 90. Panneta, P., Mastrototaro, F., Beqiraj, G., Pizzolante, F., D’Ambrosio, P., Maiorano, 144 – 189. S., Matarrese, A. Kasëmi, D. P.,[12] Beqiraj, S. Boero, F. (2011). [25] Biologia Marina 2009. Molluscs [13] Effects of Mediterranea (in press). 40° Congresso della of soft bottoms in Valona Bay. unplanned development on marine biodiversity: Società Italiana di Biologia Marina a lesson from Albania. Journal of Coastal Research. Giannuzzi-Savelli, R., Pusateri, F., Palmeri, . Livorno, 26- Florida: 106 - 115. Peja, N. SHBLU. A., Ebreo, C. 29 May 2009. [14] Edizioni de “La Conchiglia”. [26] 1995. Ekologjia. Tiranë: 249 1994. Atlante delle conchiglie del Poppe, G. T. & Goto, Y. - 253. Mediterraneo. Roma. Verlag Christa Hemmen. Giannuzzi-Savelli, R., Pusateri, F., Palmeri, Vol. 1: 20 – 116. [27] 1991. European A., Ebreo, C. Seashells. Wiesbaden. [15] Edizioni de “La Conchiglia”. Poppe, G. T. & Goto, Y. Vol. 1: 11 – 300. 1997. Atlante delle conchiglie del Verlag Christa Hemmen. Mediterraneo. Roma. [28] 1993. European Giannuzzi-Savelli, R., Pusateri, F., Palmeri, Vol. 2: 24 – 248. Seashells. Wiesbaden. A., Ebreo, C. Riedl, R. Vol. 2: 12 – 188. [16] “Evolver” srl. Franco Muzzio Editore. 1999. Atlante delle conchiglie del [29] 1991. Fauna e Flora del Giannuzzi-Savelli, R., Pusateri, F., Palmeri, Mediterraneo. Roma. Vol. 3: 7 – 18. Mediterraneo. Padova: A., Ebreo, C. ShMMNSh. 105 – 472. [17] “Evolver” srl. 2001. Atlante delle conchiglie del [30] 1997. Libri i Kuq – bimë, Giannuzzi-Savelli, R., Pusateri, F., Palmeri, Mediterraneo. Roma. Vol. 7: 42 - 240. shoqërime bimore dhe kafshë të rrezikuara. A., Ebreo, C. Vaso, A. 1994. Qendra Rajonale e Mjedisit. Tirane: 135-179. [18] “Evolver” srl. 2003. Atlante delle conchiglie del [31] Kontribut në njohjen e faunës Gjiknuri, L. 1979-1980: Mediterraneo. Roma. Vol. 4: 22 - 290. së krustaceve dekapode në bregdetin shqiptar. studimit të ekinodermatëve të bregdetit tonë. Schlieper, C. Dissertation. Universiteti i Tiranës: 142 pp. [19] Rezultate të marine biology. Sidgwick & Jackson. [32] 1976. Research methods in Kashta, L. 1987: Dissertation. Universiteti i Tiranës: 193 pp. London: 104 Zenetos, A., Revkov, N. K., Konsulova, T., - 116. [20] Alga makrofite të brigjeve Sergeeva, N., Simboura, N., Todorova, V. R., [ Kasëmi, D. Beqiraj, S., 2006. Vleresim të Shqipërisë. Dissertation. Tiranë: 1-187. Zaika,[33] V. E. ekologjik i makrozoobentosit të brigjeve të Mediterranean Marine 21] Buletini i Shkencave Science. 2000. Coastal benthic diversity in the Natyrore. Universiteti i Vlores. Black and Aegean Seas. cekëta shkëmbore të Vlorës. Athens. Vol.1/2: 105 – 117. (6): 41-49.

67 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

TË DHËNA TAKSONOMIKE DHE MORFOLOGJIKE PËR BRESHKAT E DETIT (CARETTA CARETTA) NË GJIRIN E DRINIT

Enerit Saçdanaku Departamenti i Biologjisë, Fakulteti i Shkencave Teknike, Universiteti ‘’Ismail Qemali’’, Vlorë E-mail: [email protected] & [email protected]

Idriz Haxhiu Universiteti Vitrina, Tiranë. E-mail: [email protected]

Abstrakt Fjalë kyçe:

Ky studim është realizuar gjatë periudhës Caretta caretta, morfometri, markim, 2008–2010 në rajonin e gjirit të Drinit (laguna e riemigrant,Hyrje karapaks, pllaka epidermike. Patokut) në kuadër të projektit tre vjeçar me titull: “Monitorimi dhe Ruajtja e habitateve ushqimore të breshkave të detit në zonën e Patokut, Shqipëri “. Në këtë punim jepen të dhëna vetëm për vitin Breshkat e detit janë lloje emblematike që 2008 për 105 individ të llojit Caretta caretta, nga inspirojnë ruajtjen detare dhe bregdetare dhe të cilët 95 prej tyre janë kapur e markuar për herë mrekullojnë njerëzit që i shohin ato si simbol për anatë parë, jonë) 10 janë prej rikapur tyre janë brenda riemigrante vitit. (markuar të gjitha krijesat oqeanike enigmatike. Ato shihen para vitit 2008) dhe 16 individ (të markuar nga gjithashtu si lloje “kyçe ose indikatore” dhe zhdukja e tyre duhet të shkaktojë shqetësim serioz Studimi është fokusuar mbi disa të dhëna në lidhje me shëndetin e oqeaneve. Cikli i tyre i taksonomike dhe morfologjike mbi breshkën e komplikuar biologjik i bën ato një lloj “ombrellë” detit (Caretta caretta). Është matur gjatësia (CCL për ruajtjen, pasi mbrojtja e tyre çon në ruajtjen - curve carapace length) dhe gjerësia e kurbuar e e habitateve të shumëfishtë dhe ekosistemeve karapksit tëçdo individi të kapur, si dhe është bërë të lidhura. Ato janë migratore gjatë gjithë jetës përpunimi statistikor i të dhënave. Gjithashtu janë së tyre, duke përdorur habiatate të ndryshmë matur individët që kanë qënë të markuar në vitet në faza të ndryshme të jetës e këto habitate janë e mëparshme dhe janë krahasuar këto matje me ndërkufitare, duke i bërë breshkat e detit një analizuarato të mëparshmet elementët për taksonomik të parë rritjen të karapaksit në gjatësi burim të përbashkët. Në mënyrë që të shmanget dhe gjerësi të karapaksit. Janë numëruar dhe zhdukja breshkave, kërkohet një mbrojtje në të gjitha fazat e jetës dhe përgjatë gjithë habitateve të breshkave detare, si pllakat epidermike të të tyre dhe korridoreve të migrimit, pasi sipas qafës (nukale), pllakat epidermike marginale, IUCN ato janë kafshë të rrezikuara për zhdukje vertebrale dhe kostale. Janë studiuar edhe (EN- endangered). Meqë breshkat e deti janë deviacionet e këtyre elementëve nga normalja, kafshë jetëgjata me maturim të vonuar këto ku kanë rezultuar këto devijime: në pllakat masa mbrojtëse kërkohen për shumë dekada. nukale (4.8%) në pllakat vertebrale (5.7%), kaAktivitetet njerëzore janë kërcënimi më i madh kostale të majta (0.96%) dhe kostale të djathta për breshkat e detit dhe habitatet e tyre, ndërsa (2.88%). Studimi i këtyre elementëve ka një gjasa që ato gjithashtu të ndikohen negativisht rëndësi të veçantë, sepse duke njohur në mënyrë nga ndryshimet klimatike të pashmangshme të saktë këta element taksonomik, studiuesit nuk (White, M., Boura, L., Grimanis, K., Venizelos, L., gabojnë në përcaktimin e specieve të ndryshme Janar 2012). të breshkave të detit. Tre nga shtatë llojet e breshkave të detit gjenden 68 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

detit Caretta caretta Chelonia mydasnë të gjithë Mesdheun. Breshka e Në përgjithësi është një gji i cekët (thellësia detit lëkurore dhe breshka (Dermochelys e gjelbërt coriacea e detit ( maksimale arrin deri në 47 m), me një substrat ) folenizojnë në Mesdhe dhe breshka e ranor-baltor të dominuarBuna, Drini, nga bivalvët Mati, Ishmi dhe ) është një dhegaforret. Droja Në këtë gji derdhen dhe kanë ndikimin Carettavisitor icaretta rastësishëm. Vizitorja më e zakonshme e tyre 5 lumenj ( që takohet në ujëratChelonia e bregdetit mydas shqiptarë është ), të cilët sjellin me vete sedimente ndërsa dy speciet e tjera takohen materialetë shumta plastike. dhe prurje të tjera me origjinë nga shumë më rrallë. është kapur për aktiviteti i njeriut, shumica prej të cilave janë herë të parë në ujëratDermochelis tona në Maj coriacea të 2003 gjendet (Zeko, I. e Puzanov, V. 1960, Haxhiu, I. 1981, 1985, 1997, 1998). Ndërsa shumë më rrallë në detet e AdriatikutEretmochelis dhe Jonit imbricata(Zeko dhe Puzanov, 1960). Sipas Frommhold (1959) një tjetër breshkë detare, është parë në Shqipëri. Ky lloj është shumë i rrallë edhe në Mesdhe, ku deri më sot janë takuar vetëm 7 individë (Gasc, J. P., et al, 1997). Studimet më të detajuara dhe më të plota për breshkat detare në Shqipëri janë bërë pas vitit 2002 (Haxhiu, I., White, M., 2002 - 2010). Para kësaj periudhe të dhënat për breshkat detare, si kërkimet shkencore ashtu edhe botimet, kanë qenë të pakta e të pjesshme (Zeko, I. e Puzanov, V. 1960, Haxhiu, I. 1981, 1985, 1997, 1998). Këto studime e botime kanë të bëjnë me vëzhgimet sporadike dhe janë të lidhura kryesisht me shpërndarjen gjeografike të breshkave detare në Shqipëri.Materiale dhe metoda

1. Zona e studimit F i g . 1 . 2 H a r t a q ë t r e g o n s h t r i r j e n e g j i r i t t ë D r i n i t

Gjiri i Drinit shtrihet në pjesën veriore të bregdetit shqiptarë, nga grykëderdhja e Bunës në veri deri 2. Monitorimi i stavnikëve në kepin e Rodonit në jug me një gjatësi rreth 30 km (fig.1.2).

Metodat e sigurimit të breshkave detare janë realizuar duke shkuar me varka në det dhe duke monitoruar stavnikët e vendosur në grykëderdhjet e lumenjve Ishëm dhe Mat. Stavniku është një metodë peshkimi me origjinë nga Rusia e futur në Shqipëri 30 vjet më parë. Kanë qenë peshkatarët e zonës së Patokut, ata të cilët e ringjallën këtë metodë në vitin 2000, pasi para kësaj periudhe kjo metodë ka qënë pothuajse e harruar (fig.2.1). Ne kemi monitoruar dy stavnikë: stavnikuno e Ishmito të vendosur afër grykëderdhjes së lumit Ishëm me koordinata [N41 36.198’; Fig.1.1 Hartë e përgjithshme e Shqipërsië E019o 33.349’]; stavnikuno e Matit të vendosur afër grykëderdhjes së lumit Mat me koordinata [N41 38.512’; E019 34.126’]. 69 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Markimi i breshkave të kapura C. caretta 4. Markimi i individëve të është një jepmetodë kërkuesit efikase mundësinë për studimin për tëe breshkavepatur një kontakt detare (Gerosa, G. 1996). Markimi i një breshke detare i

eme markuar shkencëtarët stimulon e imagjinatën tjerë (Mrosovsky, e kërkuesve 1983). për Informacioni i gjerë që siguron një breshkë detare

Fig. 2.1 Skicë që tregon ndërtimin e një stavniku të gjetur një sistem identifikimi për këta reptilë. tipik (Foto: I. Haxhiu) Markimi i një breshke detare jep informacion rritmitedhe rreth të rritjes. biologjisë së rriprodhimit të këtyre 3. Studimi morfologjik Nëkafshëve, këtë studim migrimit, janë habitatevepërdorur markat të tyre metalike si dhe

Ky studim është realizuar nëpërmjet numërimit (Stockbrands titanium tag) me një adresë të elementëve morfologjik (luspa dhe pllaka shqiptare dhe emrin e studiuesit shqiptar Idriz epidermike të karapaksit) si dhe matjes së kurbuar karapaksit në cm (CCL_ Carapace Curve Haxhiu (fig. 4.2). Marka është aplikuar vetëm në 2 elementëve morfologjik siç janë: gjatësia e C. Caretta gjymtyrën e përparme të djathtë të individëve të breshkës detare (fig. 4.1). Length); gjerësia e kurbuar e karapaksit në cm (CCW_ Carapace Curve Width). Çdo individ breshke detare është fotografuar (koka, karapaksi, plastroni si dhe marka që do ti vendoset), (White, M., 2006).

Fig. 4.1 Demonstrim i procesit të markimit

Fig. 3.1 Demonstrim i matjes së gjatësisë së karapaksit (CCL)

Fig. 4.2 Marka metalike e vendosur e vendosur në gjymtyrën e breshkës me numër identifikimi AL 0267 (Foto: M. White) Fig. 3.2 Demonstrim i matjes së gjerësisë së karapaksit (CCW)

70 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Rezultate dhe diskutime juvenil, pra 1. Përpunim statistikor i të dhënave individëve (rreth 70%) janë të rritur ( individ të seksuale.maturuar). Pjesa tjetër (30%) janë 2.individë Pllakat që e endekarapaksit nuk e dhe kanë devijimet arritur pjekurrinë e tyre Më poshtë jepet një përpunim i thjeshtëC. Në këtë studim janë numëruar pllakat e karapaksit statistikorcaretta (3 individ i të dhënave me mungesë (vetëm të dhënash) për gjatësinë – CCL dhe gjerësinë - CCW) për 102 individë të : si dhe janë vëzhguar devijime që mund të viheshin re nga numri normal. Në tabelën e mëposhtëme CCL CCW rezultojnëjepet përqindja me devijimin e individëve përkatës. sipas numrit të këtyre pllakave dhe përqindja e individëve që Mesatarja 63.90 59.89 Tab. 2.1 Devijimi nga numri normal i pllakave te Gabimi standart 0.78 0.73 karapaksit (nukale, vertebrale, kostale e majtë dhe Mesorja 65 60.5 kostale e djathtë) të numëruara në 104 individ te C. Caretta, (1 individ me mungesë të dhenash). Moda 58 65 Deviacioni standart 7.94 7.42 Pllakat e Nr. i Nr. i Perqindja Varianca 62.99 55.01 karapaksit pllakave individëve (%) Kurtosis 0.16 0.30 1* 99 95. 2 Skewness -0.38 -0.48 Nukale (N) 2 5 4.8 Amplituda 37.5 35 Vertebrale 5* 88 84.6 Minimumi 45.5 43.0 (V) 6 6 5.7 Maximumi 83.0 78.0 5* 103 99.0 Kostale e 6 1 0.96 Shuma 6518 6108,5 majtë (CL) 7 0 0 Përmasa e mostrës (n) 102 102 4 1 0.96 Confidence Level(95.0%) 1.55 1.45 Kostale 5* 100 96.1 e djathtë (CR) 6 2 1.92 7 1 0.96 Nga ky përpunim statistikor po të shohim mesataren (për CCL=C. caretta 63.9 cm dhe CCW= 59.89), mund të themi se në këtë mostër të përbërë nga * Tregohet numri normal i pllakave 102 individë të , pjesa më e madhe e

Fig. 2.1 Demonstrimi i pllakave të karapaksit (Foto: E. Saçdanaku)

71 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Tek Caretta caretta numri normal i pllakave të

të njëjtin numër pllakash, ndërsa asimetria apo karapaksit është si në tabelën 2.1, por ka dhe situata jo normale vërehet kur numri i pllakave devijime nga normalja, të cilat hasen shumë është i ndryshëm në të dyja anët (shih tab. 2.2). më rrallë. Në studimin tonë, nga 104 individë vetëm 4.8% e tyre kanë pasur 2 pllaka nukale. Përsa i përket pllakave vertebrale, vetëm 5.7% e individëve ishin me 6. Për pllakat kostale të majta devijimi ka qënë i pranishëm në një përqindje shumë të vogël (vetëm 0.96 %), ndërsa për pllakat kostale të djathta devijimi është vërejtur në 1.92% me 6 pllaka dhe 0.96% me 7 pllaka ndërsa(vihet reai shumëmë i vogli rrallë). tek pllakat Pra siç kostale shihet të devijimi majta. më i madh është vënë re tek pllakat vertebrale,

Këto devijime vihen re në formën e pllakave Graf. 2.2 Raporti i përqindjes së individëve normal shtesë apo të ndarjeve të një pllake në 2 të tilla me ata simetrik pllakatetj. Ndërsa marginale në tabelën të karapaksit dhe grafikun të C. e Caretta. mëposhtëm pasqyrohet dukuria e asimetrisë që vihet re tek Tab. 2.2 Dukuria e asimetrisë e vërejtur në pllakat Siç shihet dhe nga tabela dhe grafiku i mësipërm marginale të 101 individëve të C. Caretta (4 individ dukuria e asimetrisë ka qënë e pranishme në me mungesë të dhënash) 20.79% të individëve të marrë në studim. Të dhënat e mësipërme kanë vlera të rëndësishme Pllakat Nr. i Nr. i Përqindja për studiuesit me qëllimChelonia që mydasata të mos nxitohen marginale pllakave individëve (%) në përcaktiminCaretta apo diferencimincaretta e llojeve te Normalja MR12=ML12 34 33.66 ndryshme. P.sh ka 4 pllaka (MR=ML)* MR13=ML13 46 45.54 3.kostale, Riemigrantët ndërsa ka 5 pllaka kostale. MR13≠ML12 11 10.89 Asimetria MR12≠ML13 9 8.91 C. caretta (MR≠ML) MR13≠ML14 1 0.99 Në këtë studim janë vëzhguar edhe individët e , të cilët kanë qënë të markuar më parë (para vitit 2008, Haxhiu, I.). Për këta individë e majtë të brershkave detare, të cilët i kemi quajtur * MR_ pllaka marginale e djathtë; ML_pllaka marginale matjetriemigrantë, e bëra janë më parë.bërë rimatjetNë këtë studime gjatësisë rezultuan (CCL) dhe gjerësisë (CCW) dhe janë krahasuar me Një situatë tjetër jo normale është asimetria është vërejtur tek pllakat marginale (të majta dhe 10 riemigrantë, ndër të cilët 6 pasqyrohen në të djathta). Situata është normale kur të dyja anët tabelën e mëposhtme. (marginaleTab. 3.1 Ritmi e majtë i rritjes dhe marginalesë 6 individëve e djathtë) riemigrantë kanë (4 individë me mungesë të dhënash).

Data e CCL CCW Data e CCL CCW Ritmi i rritjes Nr. markimit (cm) (cm) rikapjes (cm) (cm) CCL CCW 1 30/06/07 58.0 54.0 02/06/08 58.0 55.0 - +1.0 2 25/06/07 62.0 58.0 04/06/08 62.0 57.0 - +1.0 3 26/05/07 65.0 61.0 08/06/08 69.0 62.0 +4.0 +1.0 4 23/06/07 71.0 66.0 20/06/08 71.0 66.0 - - 5 16/07/06 75.0 71.0 20/06/08 78.0 73.0 +3.0 +2.0 6 31/05/03 78.0 72.0 22/06/08 83.0 78.0 +5.0 +6.0

72 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Të 10 këta individë të markuar në vitet e Siç shihet nga tabela ritmin më të madh të rritjes markuar më parë (Haxhiu, I. 2003 -2007). e ka patur individi nr. 3, ku brenda një periudhe kohore prej 12 muaj e 8 ditësh është rritur me 4 mëparshme mund t’i quajmë si riemigrant. cm në gjatësi (CCL) dhe 1 cm në gjerësi (CCW). Kjo e dhënë është shumë e rëndësishme, Ndërsa po të shohim individin nr. 4, ai brenda 2. sepse tregon 16 që Shqipëria është pjesë e një periudhe kohore prej rreth 12 muajsh nuk ka itinerarit të migrimit të këtyre kafshëve. pësuar rritje fare. Rikapja e individëve është një e dhënë Këto të dhëna tregojnë se nuk është vetëm faktori tjetër e rëndësishme, që tregon një qndrim kohë që ndikon në rritjen e këtyre kafshëve, por të mundshëm të këtyre kafshëve në këtë ka dhe faktorë të tjerë, siç mund të jenë ushqimi, 3. zonë, të cilën ato mund ta përdorin si habitat kushtet e rritjes, etj. P.sh në rastin tonë individi ushqimor. nr. 3 mund të ketë patur kushte më të mira Prania e riemigrantëve na jep të dhëna rritjeje (ushqim më të bollshëm), sesa individi të rëndësishme rreth ritmit të rritjes së nr. 4. Për këtë arsye, brenda të njëjtës periudhë individëve të breshkave detare. Duhet patur kohore, individi nr. 3 ka pësuar një rritje të parasysh së në këtë dukuri nuk ndikon vetëm tillë në krahasim me individin nr. 4. Megjithatë, 4. faktori kohë, por edhe faktorë të tjerë siç janë theksojmë se duhen bërë studime më të thelluara ushqimi apo kushtet e mjedisit. në këtë drejtim (duke marrë në analizë më shumë Pllakat epidermike të karapaksit, së bashku me individ), në mënyrë që të arrihet një konkluzion ato të kokës, janë ndër elementët taksonomik mëPërfundime i qartë rreth ritmit të rritjes së këtyre kafshëve. më të rëndësishëm në përcaktimin e llojeve si 1. dhe në identifikimin e individëve brenda vet individ të C. Caretta nëllojit. individët Prandaj e C. studimi Caretta ynë. ka përfshirë dhe Në këtë punim janë marrë në studim 105 numërimin e këtyre elementëve morfologjik , nga të cilët 95 u markuan nga ana jonë, ndërsa 10 prej tyre ishin të

Literatura

[1] White, M., Boura, L., Grimanis, K., Venizelos, [8] Zeko, I. & Puzanov, V. 1960. Një breshkë L., Janar 2012 (Plani i Veprimit) për Ruajtjen e oqeanike në bregdetin tonë BSHN no. 4. Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në [9] Gasc, J. – P., et al., 1997. Atlas of Amfibians and Shqipëri, www.medasset.org Reptiles in Europe. SEH, MNH, Paris: 494pp [2] Haxhiu, I. 1981: Emërime popullore të [10] Fromhold, E. 1959: Als Tiergartner und zvarranikëve. BSHF No 4. Tiranë. Herpetologe in Albanien. Aquar. Terrar. 6: 115- [3] Haxhiu, I. 1985: Rezultate të studimit të 118, 144-147, 170-182, 214-217. breshkave të Shqipërisë. BSHN No 2. Tiranë. [11] Mrosovsky, N. 1983. Conserving sea turtles. [4] Haxhiu, I. 1995: Results of studies on the British Herpetological Society. 176 p. Chelonians of Albania and current data on the [12] White, M. (2006) Photo‐recognition: a Chelonians of Albania Vol. 1, no 4. Journal of the technique used to identify individual loggerhead IUCN/SSC. turtles in the marine environment. In: Frick, [5] Haxhiu, I. 1997: Përcaktuesi i zvarranikëve të M., A. Panagopoulou, A.F. Rees and K. Williams Shqipërisë. UT. (Eds.), Book of Abstracts. Twenty‐Sixth [6] Haxhiu, I. 1998: The Reptiles of Albania: Annual Symposium on Sea Turtle Biology and Species compositions, distribution, habitats. Conservation. International Sea Turtle Society, Bonn, zool. Beitz. Vol 48. S 35-37. Crete, Greece. 376pp. [7] White, M. G. (2007): Marine ecology of loggerhead sea turtles Caretta caretta (Linnaeus, 1758) in the Ionian Sea: Observation from Kefalonia and Lampedusa. Ph.D. Thesis, University College Cork, Irleand. pp. 300. 73 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Përmirësimi i performancës në aplikacione interneti të pasura

Eljona Proko Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë. E-mail: [email protected]

Abstrakt

Fjalёdukshëm Kyçe performancën - e aplikacionit. Gjatë këtyre tre dekadave të fundit World Wide Web ka pësuar një evolucion të vazhdueshëm. Aplikacione interneti të pasura, Ajax, Për tu përgjigjur kërkesave gjithmonë e në rritje performancë,1. Hyrje teknika Cache në fushën e aplikacioneve web janë propozuar vazhdimisht standarte dhe teknika me synimin rejapër tëkanë zhvilluar bërë të aplikacionemundur lindjen akoma e një më gjenerate efektive dhe me performancë të lartë. Këto teknologji të Platformat web ofrojnë avantazhe të mëdha për zhvillimin e bizneseve, komunikimin, Aplikacionetë re aplikacionesh interneti web të pasura të quajtura janë të aplikacione ndërtuara transmetimin e të dhënave në kohë reale, por interneti të pasura (Rich Internet Applications). ekzistojnë probleme në lidhje me sigurinë e të dhënave, vazhdueshmërin, performancën, dhe duke përdorur teknologji të suksesshme si çështje të tjera. Performanca [1] është një nga Ajax, Flex, Flash dhe Silverlight. Qëllimi i këtij çështjet kryesore në një aplikacion, e cila duhet studimi është matja dhe analiza e performancës studiuar me kujdes që në fillim të projektit dhe si një nga çështjet kryesore në një aplikacion. përgjatë zhvillimit të tij. Studimi i performancës Studimi i performancës së aplikacioneve web së aplikacioneve web është një proces kompleks është një proces kompleks i cili varet nga faktorë i cili varet nga faktor të ndryshëm dhe zgjidhjet të ndryshëm. Metodologjia e përdorur në këtë e ofruara nga specialistë dhe nga kompani të studim është testimi i teknikes Query Cache e ndryshme në vlerësimin e një produkti nuk janë përdorur kryesisht në bazë të dhënash MySql. të njëjta. Kjo gjë është e lidhur me platformën Në mënyrë që të ketë një pamje të qartë të e përdorur, bazën e të dhënave, topologjinë e efikasitetit të kësaj teknike, përveç shpjegimit të aplikacionit, etj. Edhe brenda të njëjtës platformë, konfigurimit, ne do të bëjmë një krahasim me të ka një sërë teknikash të përdorura për vlerësimin dhënat reale, para dhe pas aktivizimit të kësaj e një platforme. Metodologjia e përdorur në këtë matjetteknike. e Testimi kryera ështërezulton realizuar se në mbiseksionet një aplikacion me më studim është testimi i teknikës Query Cache [2] të zhvilluar me anë të teknologjisë Ajax. Nga e përdorur kryesisht në bazë të dhënash MySql [3]. Në mënyrë që të ketë një pamje të qartë të shumë Query për tu ekzekutuar ka një ndryshim efikasitetit të kësaj teknike, përveç shpjegimit të të ndjeshëm mes aktivizimit dhe mosaktivizimit konfigurimit të tij, ne do të bëjmë një krahasim të QueryCache. Duke u bazuar në eksperiencën njëme aplikacion të dhënat të reale, përdorur para dhenë sisteme pas aktivizimit bankare e gjatë në projektimin dhe administrimin e të kësaj teknike. Testimi është realizuar mbi aplikacioneve web dhe në rezultatet e matjeve të bëra nxjerrim si konkluzion që QueryCache është internetiM.I.S. Në të seksionin pasura. Në e dytëseksionin do të e prezantojmë tretë do të një teknike e dobishme dhe e këshillueshme për tu një vështrim të përgjithshëm mbi aplikacionet përdorur në të gjitha aplikacionet web ku si backend përdoret MySQL. Kjo teknikë përmirëson paraqesim metodologjinë eksperimentale, për 74 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

të vazhduar me seksionin e fundit ku japim cilësinë e produktit përfundimtar. Për më tepër, 2.rezultatet Aplikacione e testimit interneti dhe konkluzionet te pasura të dyja si natyra asinkrone dhe heterogjene të RIAs, të cilat janë të zhvilluara me anë të teknologjive të ndryshme dhe janë të bazuara në modelin e arkitekturës klient-server në të cilin nëNë përmbajtjet fillimet e statike tij World ose dinamike Wide Web të koduara ishte një në komunikimi ndërmjet klientit dhe serverit mund platformë me anë të së cilës mund të kishe akses të jetë asinkron, bëjnë të vështirë për të kuptuar RIA [10] dhe rrjedhimisht të vështirë për të HyperText Markup Language (HTML). Përdoruesit mirëmbajtur3. Metodologjia dhe testuar Eksperimantale [8]. ishin të kufizuar në ndërveprime të navigonin nëpër linke dhe hedhjen e të dhënave në forma. Zgjidhjet moderne Web i ngjajnë aplikacioneve desktop [7], duke mundësuar ndërveprim të Sistemi i Menaxhimit të Informacionit sofistikuar për përdoruesit, proçesim në anën e (Management Information System, MIS) është një klientit, komunikim asinkron, dhe multimedia. software menaxhimi me base web-i, i përdorur Një rol të rëndësishëm në ditët e sotme luajnë në sistemin bankar, të specializuara në sektorin aplikacionet internet të pasura (Rich Internet NPL (non performing loan). Ky program nuk Applications, RIA). Termi RIA i referohet një përdoret vetëm për ruajtjen e të dhënave, por familje heterogjene të zgjidhjeve, të karakterizuar gjithashtu merr rezultate në kohë reale, dhe jep nga një qëllim i përbashkët për të shtuar parashikime bazuar në ngjarjet që kanë ndodhur kapacitete të reja Web-it. Në RIA kombinohen më parë. Programi komunikon në përputhshmëri lehtë arkitektura e shpërndarjes Web [4] me me të gjitha programet e tjera të ndryshimit të të ndërfaqet interaktive të aplikimeve desktop dhe dhënave në të gjitha formatet e njohura të bazave fuqinë llogaritëse. Ky kombinim përmirëson të të të dhënave. Sistemi bankar është i bazuar gjitha elementët e një aplikimi Web (të dhënat, në sistemin AS400, MIS është një risi për këtë logjika e biznesit, komunikimi dhe prezantimi). sistem që kombinon modelin e administrimit të Aplikacione interneti të pasura zhvillohen të dhënave bankare duke përdorur teknologji të duke përdorur teknikat dhe teknologjitë Web reja. MIS është përdorur me sukses në proçesin 2.0, si Ajax [5], ose platforma Ajax si ASP.NET e vlerësimit dhe administrimit të kredive te Ajax [6], ose platforma jo Ajax si Microsoft keqija. Kjo platformë përdoret sot në proçesin e Silverlight, Adobe AiR, Adobe Flex, etj. Përdorimi hulumtimit paraprak nga banka me reputacion i teknologjive RIA i krijon lehtësi përdoruesëve ndërkombëtar si Deutsche Bank apo nga Instituti dhe ndërveprim me aplikacionet web. Por kjo Financiar Varde Group dhe Centrale Attività vjen e gjitha me një kosto, që do të thotë përdorimi Finaziarie (CAF). Qëllimi i këtij studimi nuk i RIA ngre çështjet që përfshijnë gjuhën dhe është prezantimi i MIS si një produkt, por të standardet arkitekturore që përdoruren për të paraqesim kompleksitetin dhe fuqinë e këtij zhvilluar këto aplikacione. Një çështje specifike aplikacioni dhe se teknikat e përdorura kanë kritike për RIA është gjetja e metodave dhe rezultuar të suksesshme dhe ne dëshirojmë të teknologjive të përshtatshme për të mbështetur ndajnë këtë me lexuesit për qëllime udhëzuese të gjitha aktivitetet gjatë ciklit të jetës së në aplikime të krahasueshme. I besueshëm dhe i software në mënyrë efektive, si dhe mbi të gjitha fuqishëm, MIS mund të mbajë miliona të dhëna, aktivitetet e mirëmbajtjes dhe testimit. Për çdo dhe është plotësisht i përshkallëzuar në kërkesa, tip aplikacioni software dihet rëndësia e proçesit mund të importoj dhe eksportoj të dhëna në të mirëmbajtjes. Megjithatë, këto probleme janë formate te ndryshme, pra mund të mbulojë të edhe më të rëndësishme në kontekstin e RIAs, gjitha aktivitetet monitoruese së bashku me pasi këto aplikacione janë zhvilluar zakonisht përpunimin, si dhe analizën statistikore. në kohë të shkurtër nga programuesit që nuk Në ndërtimin e këtij aplikacioni është përdorur përdorin praktika të njohura të Inxhinierisë • platforma LAMP [9] ku komponentët bazë të Software, dhe shpesh përdorin strukturat dhe • kësaj platforme janë: mjetet që, nga njëra anë thjeshtojnë zhvillimin e • GNU/Linux: Sistemi operativ RIAs, nga ana tjetër prodhojnë kode komplekse Apache: Web serveri që janë të vështira për tu kuptuar, duke cënuar MySQL: Database server 75 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

•

PHP: Gjuha skript (Scripting language) ruan outputin e pyetjes së parë SELECT brenda teknologjitëNë këtë aplikacion më të avancuara përveç përdorimit të programimit të kësaj në hapësirës së rezervuar për ruajtjen e pyetjeve platforme të avancuar, janë përdorur dhe në RAM, por theksojmë se vetëm query SELECT mund të ruhet. Ky funksion ndihmon përdorimit WEB si XHTML, AJAX, etj. e të njëjtit rezultat për shumë përdorues, aplikimi Për të garantuar vazhdueshmërin e shërbimit kërkon nëse rezultati i kërkuar është në cache. dhe për të patur një nivel cilësor të tij serveri Nëse gjendet, shfaqet në çast, ose query do të testimit.është në webfarm Aruba (www.aruba.it). Në fig. ekzekutohet. Gjenerimi i cache ndodh në bazë 1 paraqitet skema e përdorur për realizimin e të kritikës dhe frekuencës së ndryshim të të dhënave. Kjo teknikë mund të përdoret në zona te caktuara ose në të gjithe aplikacionin. Skedulimi dhe aktivizimi për zona të ndryshme nuk është i njëjtë për të gjithë aplikacionin, por janë të vendosur nga analiza e departamentit të IT dhe përvoja e përdorueseve. Duke përdorur këtë teknikë, shmanget realizimi i të njëjtës pyetje në të njëjtën tabelë dhe minimizohen operacionet e I/O në disk. Në rastin e ekzekutimit të query që modifikojnë përmbajtjen e tabelës (UPDATE, INSERT, DELETE, ALTER, etj) të gjitha pyetjet e ruajtura do të fshihen për të lejuar përditësimin e rradhës. Cache Query ndihmon server për të menaxhuar ngarkesën e të dhënave pa u kujdesur Fig. 1. Skema e përdorur për testimin për vlefshmërin e të dhënave. Cache Query është një funksion i ofruar nga MySQL database. 3.1 Teknika Cache Fillimisht kontrollojmë nëse Query Cache është Në këtë se përdorimin aktive: mysql> SHOW VARIABLES LIKE ‘have_query_ ksion do të përshkruajmë it (me cache’; e teknikës Query Cache, duke paraqitur të Kur query_cache_size i përcaktohet një vlerë dhënat reale për të dy gjendjet e sistem jozero, cache query ka nevojë për një madhësi Query Cache aktive dhe jo aktive). Në mënyrë që arkitekturaminimale preje sistemit). rreth 40KB për të alokuar të kemi një krahasim real të rezultateve, matjet strukturat e saj. (Madhësia e saktë varet nga janë realizuar në të njëjtën linjë interneti dhe në të njëjtin browser (Google Chrome), me të njëjtët Aktivizimi bëhet i mundur nëpërmjet kësaj përdorues të lidhur. MySQL përdoret si backend komande: për ruajtjen dhe menaxhimin e përmbajtjes së mysql> SET GLOBAL query_cache_size = programit, ku query më i përdorur është tipi XXXXXXX ; SELECT dhe funksionet e leximit, përditësimit Më poshtë paraqesim një pjesë të kodit të dhe fshirjes. ………………………………………..përdorur në procedurë që administron: Në MIS nuk është përdorur asnjë lloj teknike për QueryCacheManager.class.php të fshehur të dhënat, kështu në bazën e të dhënave MySQL drejtohen query sa herë që një përdorues function getCacheTableForSql($dp,$sql,$index_fi bën një kërkesë në faqe. Në situatën kur MIS elds=array(),$seconds=60,$engine=’MyISAM’) { administron një numër të vogël të të dhënave dhe self::purgeCache(getFresh()- të përdoruesve, kemi performancë të lartë. Nëse >userSetting(‘FRESH_SKIP_QUERYCACHE’)==1); numri i përdoruesve dhe të dhënave rritet, ne kemi $db = $dp->getDbName(); vendosur të përdorim teknikën Query Cache e cila $cacheDp = self::_getCacheDp(); realizon ruajtjen e të dhënave direkt në server $cacheDb = $cacheDp->getDbName(); MySQL. Query Cache është shumë e thjeshtë $cacheTableDb = self::_getCacheTableDb(); për t’u përdorur dhe mbi të gjitha nuk ka nevojë $id = sprintf(“%u”, crc32(md5($sql).md5($db))); për ndonjë ndryshim të kodit PHP. Query Cache if($cacheDp->fetchSQLValue(“SELECT 76 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

getCOUNT(id) FROM fresh_query_cache WHERE të çaktivizuar. Kemi përdorur dy database një me id=$id”)==1) {return “`$cacheTableDb`.”.self::_ rreth 500 rekorde dhe një me 200.000 rekorde. se CacheName($id);} Tabela 1 paraqet kohën e ekzekutimit në disa //table does not yet exist: create and populate id zona të aplikacionit duke përdorur 500 rekorde lf::_insertCache($dp,$id,$sql,$seconds,$engine dhe në të dy gjendjet, Query Cache aktive dhe jo ,$index_fields); aktive. Në tabelën 2 paraqesim rezultatet e return “`$cacheTableDb`.”.self::_ nxjerra nga testimi i kryer me 200000 rekorde. getCacheName($id); Të paraqitura grafikisht rezultatet jane dhënë në fig. Tabelë 2 dhe 1: fig. Koha 3. e ekzekutimit në sekonda në disa Në funksion deklarohen: zona të aplikacionit $dp------provider data $sql ------Query Cache Cache (Jo $index_fields=array() ------array fileds that Zona (aktive) aktive) will be indexed after the execution is$seconds=60 used lifetime of the Cache FRMWarnings 0.0063 0.0076 $engine=’MyISAM’ ------storage type that TopHeader 0.085 0.0923 4. Rezultatet ChooseNDG 0.1534 0.1861 ActivityTimeline 1.393 3.9213 Home 0.1693 1.3234 Në këtë seksion paraqesim rezultatet e përftuara Notifications 0.1271 0.5766 nga testimet e kryera. Kemi realizuar dy testime, njëherë me Query Cache të aktivizuar dhe njëherë

Fig. 2: Paraqitja grafike e rezultateve të testimit për 500 rekorde Tabelë 2: Koha e ekzekutimit në sekonda në disa zona të aplikacionit për 200000 rekorde

(aktive) aktive) (aktive) aktive) Cache Cache (jo Cache Cache (jo FRMWarningsZona 0.0046 0.0082 ResolutionsStratsZona 34.506 96.053 TopHeader 0.0591 0.1252 BpStrats 0.6014 2.4047 ChooseNDG 0.1613 0.3032 FRMTaskLister 1.3607 4.7414 ActivityTimeline 14.2095 44.6418 Notifications 0.1583 5.7257 Home 3.2402 0.1447 Watchlist 0.8517 2.7389 NDGedit 0.292 1.8744 PropertiesLister 0.0379 5.8394 BorrowerResultsLister 2.7635 7.821

77 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Fig. 3: Paraqitja grafike e rezultateve të testimit për 200000 rekorde 5. Konkluzione dhe çështje për të ardhmen ndërsa në ato me më pak Query ndryshimi është i vogël. Këshillohet që për aktivizimin e kësaj Duke u bazuar në eskperiencën e gjatë në teknike të përdoret një konfigurim i personalizuar projektimin dhe administrimin e aplikacioneve dhe jo duke përdorur konfigurimin default të saj. web dhe në rezultatet e matjeve të bëra nxjerrim Si punë të rradhës do të trajtojmë një teknikë si konkluzion që QueryCache është një teknikë e Falenderimetjetër të përmirësimit të performancës, e cila dobishme dhe e këshillueshme për tu përdorur në është Indeksimi. të gjitha aplikacionet web ku si back-end përdoret MySQL. Kjo teknikë përmirëson performancën e Duam të falenderojmë Centrale Attività aplikacionit në masën 200 %. Nga matjet e kryera Finanziarie S.P.A (Rome), Misoft S.R.L (Rome), rezulton se në seksionet me më shumë Query për etj.bashkëpunëtorin Pietro Baricco për ndihmën që tu ekzekutuar ka një ndryshim të ndjeshëm mes na ofruan në përdorimin e serverave, aplikacionit Referencaaktivizimit dhe mos aktivizimit të QueryCache,

[1] Liu, H. (2009). Software performance and Rich Internet Applications,” Internet Computing, scalability a quantitative approach, Wiley series IEEE , vol.14, no.3, pp.24-32, May-June 2010 on Quantitative Software Engineering. [8] G.A. Di Lucca, A.R. Fasolino, ―Testing Web- [2] Jim Challenger, Arun Iyengar, and Paul Dantzig. Based Applications: the State of the Art and A Scalable System for Consis-tently Caching Future Trends‖, Information and Software Dynamic Web Data. Proc. IEEE INFOCOM 99. Technology Journal, Vol. 48, Issue 12, Pages: [3] MySQL AB. MySQL: The World’s Most Popular 1172-1186 (December 2006), Elsevier inc. Open Source Database. www.mysql.org. 2005. [9] Dougherty D., LAMP: The Open Source [4] Murugesan, S. “Understanding Web 2.0,” IT Web Platform. www.onlamp.com/pub/a/ Professional , vol.9, no.4, pp.34-41, July-Aug. 2007 onlamp/2001/0 1/25/lamp.html, 2001 as applications‖ [5] J. Garrett, ―AJAX: A new approach to Web accessed on May 2011. , Adaptive Path, 2005 [10] Fraternali, Piero; Rossi, Gustavo; Sánchez- [6] ASP.NET Ajax: http://www.asp.net/ajax Figueroa, Fernando; , “Rich Internet Applications,” Internet Computing, IEEE , vol.14, no.3, pp.9-12, [7] Meli , S.; G mez, J.; P rez, S.; D az, O.; , May-June 2010 “Architectural and Technological Variability in 78 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

PËRDORIMI I DREJTË I ANTIBIOTIKËVE. SA NJIHET DHE NGA NDIKOHET?

Studim cros-seksional në familjarët e fëmijëve të shtruar në pavionin e sëmundjeve pediatrike në Spitalin Rajonal të Vlorës, për periudhën maj-korrik 2012

Msc. Majlinda Zahaj1, Doc. Aurela Saliaj1, SonilaNika1, Evis Alushi1, Sonila Golemi2, Marinela Zeqiri3

1 Fakulteti i Shëndetit Publik- Universiteti i Vlorës “Ismail Qemali”, e-mail: zahajmajlinda@yahoo. it 2 Spitali Rajonal Vlorë- Reparti i Pediatrisë, 3 Laboratori mikrobiologjik- DSHP Vlorë Abstrakt

klasifikimiHyrje socio-ekonomik. Gjithmonë e më shumë sot po i vihet theksi menaxhimit të integruar të problematikave pediatrike, që konsiston në edukimin shëndetësor Gjithmonë e më shumë sot po i vihet theksi të prindërve në aspektin e mbështetjes së menaxhimit të integruar të problematikave trajtimit ambulator të fëmijëve. Në këtë kuadër pediatrike, që konsiston në edukimin shëndetësor Fakulteti i Shëndetit Publik, në bashkëpunim të prindërve në aspektin e mbështetjes së me Spitalin Rajonal Vlorë dhe Laboratorin zhvillimit dhe trajtimit ambulator të fëmijëve. Mikrobiologjik DSHP Vlorë ndërmori një Gjithashtu një rëndësi të veçantë ka marrë studim me qëllim përcaktimin e strukturës së antibiotikorezistencënproblemi i antibiotikorezistences. si një nga tre kërcënimet Organizata antibiotikorezistëncës tek fëmijët e rajonit të Botërore e Shëndetësisë (OBSH) e ka identifikuar Vlorës dhe vlerësimin e ndikimit të statusit e patogjeneve rezistente i ka bërë antibiotikët socio-ekonomik të familjes dhe nivelit arsimor më të mëdha të shëndetit human. Rritja e shpejtë të nënave në ndërgjegjësimin shëndetësor të prindërve, në drejtim të përdorimit joabuziv të aktualë joefektive. [1] antibiotikëve tek fëmijët e tyre. Në 7 prill 2011 OBSH festoi ditëlindjen e saj, e Ky studim kros-seksional, i zhvilluar gjatë quajtur Dita Botërore e Shëndetit. Tema e OBSH periudhës Maj-Korrik 2012 në pavionin pediatrik për këtë vit ishte rezistenca antimikrobiale të Spitalit Rajonal të Vlorës, përfshiu 91 fëmijë, (AMR), duke u fokusuar në kërcënimin në rritje të të shtruar në këtë pavion. Për çdo rast në studim kthimit në erën pre-antibiotike, kur miliona jetë u morën kulturat e fytit dhe urokulturat, për humbitnin çdo vit prej infeksioneve bakteriale. të përcaktuar mikroorganizmatStaphylococcus, shkaktarë të [1] Në deklaratën e Drejtorit të Përgjithshëm Streptococcusinfeksioneve dhe antibiotikorezistencënE. coli ndaj tyre. të OBSH, Dr. Margaret Chan, në 6 prill 2011 rezistencëTek 25% endaj fëmijëve disa tëantibiotikëve studiuar të klasave të thuhej: Luftoni rezistencën ndaj medikamenteve: dhe kanë krijuar tashmë Mungesa e veprimit sot do të thotë mungesë e më tepër rezistenca mikrobike në studimin tonë kurës për të nesërmen. [2] ndryshme. Antibiotiku ndaj të cilit është zhvilluar Që nga viti 2009, Bashkimi Europian ka përdorur Ditën Europiane të Ndërgjegjësimit ndaj është Amikacina, tek 19% e fëmijëve. Niveli përdoriminAntibiotikëve e matur (European të barnave Antibiotic antimikrobiale. Awareness i njohurive të komunitetit mbi përdorimin e KanadajaDay- EAAD), u 18bë nëntorinpjesë e çdokësaj vit, lëvizjejepër të promovuar në vitin Fjalëtantibiotikëve kyçe: është i ulët. Asnjë prej të pyeturve nuk kishte nivel shumë të mirë ndërgjegjësimi. antibiotikorezistenca, sensibilizimi 2010 dhe një Aleancë Atlantike me SHBA është mbi përdorimin e antibiotikëve, niveli arsimor, themeluar, që së bashku të trajtojnë problemin e AMR. [3] 79 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

të prindërve mbi përdorimin e drejtë të 18 nëntori i vitit 2012 është përvjetori i pestë i antibiotikëve.• Përcaktimi i nivelit të ndërgjegjësimit EAAD, një mundësi për të rritur ndërgjegjësimin publik dhe profesional rreth rëndësisë së përdorimit të matur të antibiotikëve, si dhe • Përcaktimi i ndikimit të nivelit arsimor dhe Nërreth kuadrin kërcënimit e kësaj të dite antibiotikorezistencës ne synojmë të botojmë ndaj ndërgjegjësiminstatusit socio-ekonomik mbi përdorimin të familjes e antibiotikëve.në strukturën shëndetit publik. [4] e antibiotikorezistencës së fëmijëve dhe Materiali dhe metoda këtë studim modest tonin, të realizuar në Spitalin Rajonal të Vlorës. Siç evidentohet edhe nga të dhënat e këtij Ky studim kros-seksional i zhvilluar gjatë studimi, situata e antibiotikorezistencës periudhës Maj-Korrik 2012 në pavionin pediatrik në vendin tonë është mjaft shqetësuese. të Spitalit Rajonal të Vlorës përfshiu 91 fëmijë, Kontributi për këtë situatë është i dyanshëm, të shtruar në këtë pavion. Për çdo rast në studim si nga personeli shëndetësor, edhe nga ana u morën kulturat e fytit dhe urokulturat, për e familjarëve të fëmijëve, që shpesh marrin të përcaktuar mikroorganizmat shkaktarë të përsipër vetmenaxhimin e trajtimit antibakterial infeksioneve dhe antibiotikorezistencën ndaj Ngatë fëmijëve komponentët pa patur më formim përcaktues të drejtë të nivelit mjekësor të tyre. Nënave ë këtyre fëmijëve iu kërkua të mbi përdorimin e antibiotikëve. [5, 6] plotësonin një pyetësor të vet-administruar për të testuar nivelin e njohurive të tyre mbi përdorimin Nëedukimit këtë studim shëndetësor ne synojmë të prindërve të vlerësojmë janë nivelise si e antibiotikëve. [8, 9, 11, 12, 13, 14] Gjithashtu arsimor dhe statusi socio-ekonomik i tyre. [7, 8] nënave iu kërkua të vet-deklaronin nivelin e tyre arsimor dhe punësimin e kryefamiljarit, faktorët e mësipërm ndikojnë në ndërgjegjësimin mbi të cilin u përcaktua statusi socio-ekonomik i shëndetësor të prindërve në drejtim të përdorimit familjes në bazë të klasifikimit E-SEC (Europian - joabuziv të antibiotikëve dhe sesi kjo reflektohet RezultatetSocio Economic dhe Clasification). diskutimi: [10] në gjendjen e antibiotiko-rezistencës së fëmijëve metë tyre. përdorimin Kjo sepse e antibiotikorezistencaantibiotikëve. Nëse përdorimi është një Struktura e antibiotikorezistencës tek problem në rritje i komunitetit dhe është e lidhur fëmijët e marrë në studim në spitalin e Vlorës Qëllimii antibiotikëve do të reduktohej, vala e rritjes së rezistencës do të ulej. [9] StaphylococcNga 91 fëmijë aureus të ekzaminuar Streptococcβ-hemoliticus në 30 prej tyre. Të vlerësohet ndikimi i statusit socio-ekonomik kulturat e fytit dolën pozitive për mikroorganizmat drejtimtë familjes të përdorimit dhe nivelit joabuziv arsimor të tëantibiotikëve nënave në dhe ndërgjegjësimin shëndetësor të prindërve, në Në 23 prej këtyre fëmijëve këto mikroorganizma kishin zhvilluar tashmë rezistencë ndaj një numri Objektivat:dhe sesi kjo reflektohet në gjendjen e antibiotiko- antibiotikësh. Ky rezultat është shqetësues po rezistencës së fëmijëve të tyre. të kemi parasysh moshën e re të subjekteve të marra në studim, që çon në kufizim të trajtimit • Përcaktimi i strukturës së antibiotiko- me antibiotikë në infeksionet e pritshme në të rezistencës tek fëmijët e trajtuar në Spitalin ardhmen. Rajonal të Vlorës gjatë periudhës Maj-Korrik 2012.Struktura e antibiotiko-rezistencës për kulturat e fytit (tab. 1)

Mikrobi shkaktar, i gjetur gjatë Nr. i kulturave Nr. i kulturave sensible Nr. i kulturave ekzaminimit të kulturave të fytit pozitive ndaj gjithë antibiotikëve pjesërisht rezistente

Staphylococcus aureus 23 7 16 Streptococcus β-hemoliticus 7 - 7

80 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Shpërndarja e antibiotiko-rezistencës për kulturat e fytit. (tab. 2)

Staphylococcus Streptococcus Kulturat e fytit 23 raste 7 raste Ciprofloksacine 3- 13% _ Tobramycine 5- 22% 3-43% Rifampicine 7- 30% 3-43% Azitromicine 5- 22% 4-57% Cefuroxime 6-26% 1-14% Ceftazidime 6-26% 2-29% Amikacine 8- 35% 3-43%

Nga 91 fëmijët e marrë në studim, Staphylococcu në 7 prej tyre kishte krijuar tashmë rezistencë ndaj Rifampycinës dhe në 8 fëmijë ndaj Amikacinës. Ndërsa Streptococcu në 4 prej tyre kishte krijuar Strukturarezistencë ndaj e antibiotiko-rezistencës Azitromicinës, dhe në 3 prej për tyre urokulturat ndaj Rifampicinës (tab. 3) dhe Amikacinës.

Mikrobi shkaktar i gjetur gjatë Nr. kulturave Nr. kulturave sensible Nr. kulturave ekzaminimit të urokulturave pozitive ndaj gjithë antibiotikëve pjesërisht rezistente

Staphylococcus aureus 17 1 16 Streptococcus B hemoliticus 4 -- 4 E. coli 8 -- 8

Staphylococcaureus, Streptococcβ-hemoliticus E. coli Nga 91 fëmijë të ekzaminuar në 29 prej tyre kulturat e fytit dolën pozitive për mikroorganizmat dhe . Në 28 prej këtyre fëmijëve këto mikroorganizma kishin zhvilluar tashmë rezistencë ndaj antibiotikëve të klasave të ndryshme. Vetëm Shpërndarja1 fëmijë ishte ende e antibiotiko-rezistencës sensibël ndaj gjithë antibiotikëve për urokuturat. të provuar. (tab. 4)

Urokulturat Staphylococcus Streptococcus E. coli

Ciprofloksacine 1-6% _ 2-22% Tobramicine 5-29% 3-75% 3-33% Rifampicine 6-35% 2-50% 2-22% Azitromicine 6-35% 2-50% 2-22% Cefuroxime 6-35% _ 2-22% Ceftazidime 2-12% 1-25% _ Amikacine 9-53% 2-50% 5-56%

Nga 91 fëmijë të marrë në studim, Staphylococcu i gjendur në urinë në 9 prej tyre kishte krijuar tashmë rezistentrezistencë ndaj ndaj Amikacinës. Amikacinës, ndërsa në 6 prej tyre ndaj Rifampicinës, Azitromicinës dhe Cefuroximës. Streptococcu në 3 prej tyre kishte krijuar rezistencë ndaj Tobramicinës. E. Coli në 5 fëmijë është gjetur Përdorimi i antibiotikëve. Sa njihet?

Nga 91 nëna që pranuan ti përgjigjeshin pyetësorit prej 15 pyetjesh 12 prej tyre kishin njohuri të sakta vetëm për deri në 4 pyetje. 79 prej tyre dinin t’u përgjigjeshin saktë deri në 9 pyetjeve. Megjithëse 81 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

pyetjet ishin të nivelit bazë, asnjë nga nënat e pyetura nuk kishte koncepte të sakta për më shumë se 10 nga pyetjet e pyetësorit mbi përdorimin e antibiotikëve. 64% e nënave nuk e dinin që antibiotikët vrasin vetëm bakteret dhe jo viruset. 57% e nënave mendonin që antibiotikët mund të ndërpriten kur ndjehesh mirë, pavarësisht se nuk ka mbaruar e gjithë kura e rekomanduar nga mjeku. 46% pohuan që antibiotikët nuk kanë efektet e padëshiruara. Vetëm 76% e dinin që njerëzit mund të bëhen rezistentë ndaj antibiotikëve. Pyetjes së nëse përdor antibiotikë kur udhëton jashtë vendit, kjo nuk ndikon sesi do të veprojnë antibiotikët kur të kthehesh në vendin ku jeton, i janë përgjigjur saktë vetëm 5. 5% e nënave të pyetura. 63% e nënave mendonin se fëmijët e tyre duhet të marrin antibiotikë kur i zë gripi. 65% e nënave nuk e dinin që nëse vazhdojmë t’i përdorim antibiotikët edhe kur nuk janë vërtet të nevojshëm, pas disa vitesh ata nuk do të japin më Faktorëtefekt. 86% që e nënave ndikojnë mendonin saktësinë se dhënia e njohurive e antibiotikëve mbi përdorimin tek kafshët nuk e antibiotikëvejep efekte tek njerëzit.

Pasi pamë nivelin e njohurive të nënave në kompleks, analizuam shpërndarjen e tyre sipas nivelit arsimor të këtyre nënave, e cila është paraqitur në grafikun nr. 2. Nga rezultatet u konstatua se përqindja e njohurive tek nënat me arsimim të mesëm dhe të lartë nuk kishte ndryshim të rëndësishëm, ndërkohë që diferenca me nënat me arsim tetëvjeçar ishte e konsiderueshme. Kjo tregon qartë ndikimin e shkallës së arsimimit në ndërgjegjësimin për përdorimin e duhur të antibiotikëve, që rrjedhimisht supozohet të ndikojë edhe krijimin e rezistencës tek fëmijët. Mungesa e diferencës në njohuri midis nënave me arsim të mesëm e të lartë me gjasë mund të shpjegohet me faktin se pyetjet e drejtuara në pyetësor ishin të nivelit bazë (jo shumë të avancuara).

Grafiku 1 - Ndikimi i nivelit arsimor në ndërgjegjësimin mbi përdorimin e antibiotikëve

Grafiku 2 - Ndikimi i klasës socio-ekonomike të familjeve në ndërgjegjësimin mbi përdorimin e antibiotikëve

82 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Ne studiuam gjithashtu sesi klasa socio-ekonomike së cilës familjet i përkisnin ndikonte nivelin e sensibilizimit të nënave të fëmijëve për përdorimin e drejtë të antibiotikëve, por nuk konstatuam lidhje të gradientit socio-ekonomik me shkallën e këtij sensibilizimi, siç paraqitet në grafikun nr. 2. Niveli më i lartë i njohurive u vu re tek klasat II, III dhe V (respektivisht pozicionet menaxheriale dhe profesionale të ulëta, pozicionet e ndërmjetme të punësimit dhe punësimi në agrikulturë), ndërsa njohuritë më të pasakta u panë të ishin tek klasat I (pronarët e mëdhenj dhe pozicionet profesione të larta) dhe IX (të papunët për një kohë të gjatë). Por gjithsesi numri i rasteve në studim është ende Faktorëtshumë i ulët që për ndikojnë të nxjerrë strukturën një rezultat estatistikisht antibiotikorezistencës sinjifikant.

Ne morëm në studim disa prej faktorëve që supozohet të predispozojnë zhvillimin e rezistencës antibakteriale, ndikimi i të cilëve në strukturën e antibiotikorezistencës së fëmijëve paraqitet në tabelat 5, 6, 7 dhe 8. Në bazë të të dhënave të gjetura (tab. 5), shohim që njohuritë e pakta të nënave kanë ndikuar në zhvillimin e antibiotikorezistencës më së shumti ndaj Cefuroksimës (cefalosporinë e gjeneratës së dytë), me sa duket prej lirisë individuale të përdorimit të antibiotikëve nga ana e prindërve apo farmacistëve. Ndërsa fëmijët e nënave me nivel të mirë në përdorimin e antibiotikëve rezistencën më të lartë e kanë nga Amikacina (aminoglukozid intravenoz që përdoret në infeksione të mesme apo të rënda, dhe nuk para merret pa rekomandimin e mjekut). Ky rezultat hedh dyshimin se rritja e përqindjes së rezistencës ndaj këtij antibiotiku ka ndodhur tek fëmijë, të trajtuar na mënyrë abuzive nga ana e personelit mjekësor, përderisa është një antibiotik që jepet vetëm nga mjekët dhe prindërit Ndikimie tyre duket i nivelit të kenë të pasur sensibilizimit njohuri bazë në për strukturën të mos abuzuar e antibiotiko me përdorimin rezistencës oral të antibiotikëve. (tab. 5)

Mjaftueshëm Mirë Shumë mirë (1-4 përgjigje të sakta) (5-9 përgjigje të sakta) (10-15 përgjigje të sakta) Ciprofloksacine _ 12. 5% _ Amikacine 25% 42. 5% _ Cefuroksime 75% 15% _

Përsa i përket ndikimit të nivelit arsimor në strukturën e antibiotikorezistencës vihet re një rritje shqetësuese e antibiotikorezistencës tek fëmijët e nënave me arsim të lartë, sidomos tek dy nga antibiotikët më të përdorshëm (Cefuroksima dhe Amikacina). Shqetësues është gjithashtu fakti që 33% e fëmijëve që ishin tashmë rezistentë ndaj 3 antibiotikëve vinin prej nënave me arsim të lartë. Ndikimi i nivelit arsimor në strukturën e antbiotikorezistencës (tab. 6)

Rezistent ndaj Arsim i ulët Arsim i mesëm Arsim i lartë Ciprofloksacinës _ 17% 7% Amikacine 33% 30% 60% Azitromicine 33% 26% 20% Ceftazidime 17% 30% 27% Rifampicine 17% 30% 13% Cefuroxime 17% 17% 27% Tobramicine 33% 22% 27%

83 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Ndikimi i nivelit arsimor në strukturën e antibiotikorezistencës (tab. 7) Fëmijët që janë rezistentë ndaj më shumë se 1 antibiotiku

Niveli arsimor Asnjë antibiotik 1 antibiotik 2 antibiotik 3 antibiotik 4 antibiotik Total I ulët 33% _ 50% 17% _ 6 I mesëm 13% 22% 34% 26% 4% 23 I lartë 20% 20% 27% 33% _ 15 Total 8 8 15 12 1 44

Në tabelën nr. 8 kemi paraqitur shpërndarjen e antibiotikorezistencës sipas klasave socio-ekonomike (bazuar në punësimin e babait), por është ende herët të flasim për konkluzione përderisa studimi të Ndikimikompletohet i statusit me të dhëna social të nëmjaftueshme. strukturën e antibiotikorezistencës (tab. 8)

Klasa Rezistent ndaj Kl. I Kl. II Kl. III Kl. IV Kl. V Kl. VI Kl. VII Kl. VIII Kl. IX 12, Ciprofloksacine _ 20% _ _ _ 11% 25% 5% Amikacine 100% 100% 60% 25% 100% _ 40% 33% 25% 12, Azitromicine 100% 50% 20% _ _ 40% 22% 25% 5% 12, Ceftazidime _ 50% 40% _ _ 20% 28% 50% 5% 37, Rifampicine _ _ 20% _ _ 20% 28% _ 5% 12, Cefuroxime 100% 50% 20% 100% _ 20% 17% _ 5% 37, Tobramicine _ 50% 40% _ _ _ 28% _ 5% Numri i rasteve 1 2 5 8 1 _ 5 18 4

Konkluzionet dhe rekomandimet: . Staphylococcus, Streptococcus E. coli

. Tek 25% e fëmijëve të studiuar dhe kanë krijuar tashmë rezistencë ndaj disa antibiotikëve të klasave të ndryshme. . Antibiotiku ndaj të cilit është zhvilluar më tepër rezistenca mikrobike në studimin tonë është Amikacina, tek 19% e fëmijëve. . Niveli i njohurive të komunitetit mbi përdorimin e antibiotikëve është i ulët. Asnjë prej të pyeturve nuk kishte nivel shumë të mirë ndërgjegjësimi. . Shkallën më të lartë të rezistencës në përgjithësi e kanë fëmijët e nënave me arsim të mesëm, por në mënyrë të veçantë fëmijët e nënave me arsim të lartë kanë një pik rezistence ndaj Amikacinës. Sidoqoftë, siç edhe është e pritshme, niveli i ndergjegjësimit vjen duke u rritur me rritjen e shkallës së arsimimit. Vihet re një ndryshim i konsiderueshëm ndërgjegjësimi nga arsimi i ulët në arsimin e . mesëm, ndërkohë që nuk ka ndonjë ndryshim të madh midis arsimit të mesëm dhe të lartë, të paktën për atë grup njohurish bazë që në kërkuam në pyetësor. me uljenNuk u e konstatuaklasës sociale. ndonjë korrelacion sinjifikant midis klasës socio-ekonomike së cilës i përkisnin . familjet dhe nivelit të tyre të sensibilizimit, por ka një tendencë për rënie të nivelit të sensibilizimit ndërsa të prindërve me nivel mesatar sensibilizimi janë më rezistentë ndaj Amikacinës. . Fëmijët e prindërve me nivel të ulët sensibilizimi janë më tepër rezistentë ndaj Cefuroximës, antimikrobiale.Struktura e antibiotikorezistencës, e konstatuar nga rezultatet e këtij studimi, duhet të mbahet . parasysh nga mjekët pediatër që operojnë në rajon me synim rritjen e efikasitetit të terapive

Studime të mëtejshme duhen zhvilluar për të kompletuar spektrin e strukturës së antibiotikorezistencës në rajonin e Vlorës, si një bazë e sigurt në ndihmë të mjekimeve empirike. 84 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Referencat

[8]. Using antibiotics responsibly: right drug, right [1]. Active-learning implementation in an advanced time, right dose, right duration. elective course on infectious diseases. Dryden M, Johnson AP, Ashiru-Oredope D, Sharland M. Hidayat L, Patel S, Veltri K. Am J Pharm Educ. 2012 Jun J Antimicrob Chemother. 2011 Nov;66(11):2441-3. Epub 2011 Sep 15. 18;76(5):87. . [9]. Overview of e-Bug: an antibiotic and hygiene [2]. http://www. who. antimicrobial int/mediacentre/news/ resistance. statements/2011/whd_20110407/en/index. html educational resource for schools. [3]. The growing problem of McNulty CA, Lecky DM, Farrell D, Kostkova P, Adriaenssens N, Koprivová Herotová T, Holt J, GylesEuropean C. Can Vet Antibiotic J. 2011 Aug;52(8):817-20. Awareness English, French. Touboul P, Merakou K, Koncan R, Olczak-Pienkowska A, Avô AB, Campos J; e-Bug Working Group. [4]. Day 2012: J Antimicrob Chemother. 2011 Jun;66 Suppl 5:v3-12. Getting smart about antibiotics, a public-professional partnership. [10]. D. Rose and E. Harrison (eds) (2010) Social Class Stockley JM. J Infect. 2012 Nov;65(5):377-9. doi: 10. in Europe: An Introductionresistance to The Europeandevelopment and Socio-economic Classification. London: Routledge public.1016/j. jinf. 2012. 08. 017. Epub 2012 Sep 4. [5]. Education of healthcare professionals and the [11]. Antibiotic use, environmental factors: a qualitative study among McNulty CA, Cookson BD, Lewis MA. J Antimicrob healthcare professionals in Orissa, India. Chemother. 2012 Jul;67 Suppl 1:i11-8. Sahoo KC, Tamhankar AJ, Johansson E, Lundborg CS. BMC Public Health. 2010 Oct 21;10:629. [6]. Combating inappropriate use of medicines. antibiotic use. Holloway KA. Expert Rev Clin Pharmacol. 2011 [12]. The interface between veterinary and human May;4(3):335-48. Review. Antibiotic resistance. Shryock TR, Richwine A. [7]. Doctors and local media: a synergy for public [13]. prescribinghealth information?: (protocol). a controlled trial to evaluate the effects of a multifaceted campaign on antibiotic Emanuele P. AAOHN J. 2010 Sep;58(9):363-5. doi: 10. study group. 3928/08910162-20100826-03. LOcal Campaign on Antibiotics ALliance (LOCAAL) [14]. Self-medication with antibiotics in Europe: a case for action. BMC Public Health. 2011 Oct 19;11:816. doi: 10. Grigoryan L, Monnet DL, Haaijer-Ruskamp FM, Bonten 1186/1471-2458-11-816. MJ, Lundborg S, Verheij TJ. Curr Drug Saf. 2010 Oct;5(4):329-32. Review

85 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

STUDIM RASTI TË NJË PACIENTI ME MENINGJIT BAKTERIAL DHE IMPLEMENTIMI I PLANIT TË KUJDESIT INFERMIEROR NË QENDRËN KLINIKE UNIVERSITARE TË KOSOVËS

Idriz SOPJANI Departamenti i Infermierisë dhe Mamive, Fakulteti i Mjekësisë, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë e-mail: idriz_s@hotmail. com Shpresa HYSENI Departamenti i Infermierisë dhe Mamive, Fakullteti i Mjekësisë, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë Alida RAMAJ Fakulteti i Shëndetit Publik, Universiteti i Vlorës, Vlorë

Abstrakt Sfondi: të kujdesit infermieror dhe bashkëpunimit me Fjalët kyçe: bakteret Meningjitiapo viruset. është Në një Kosovë inflamacion ku rezultatet i cipës stafin mjekësorë. së trurit dhe palcës kurrizore të shkaktuara nga Plani i Kujdesit Infermieror, 1.Meningjiti Hyrje Bakterial, Teoritë Infermierore tregojnë se nga 277 fëmijë që janë trajtuar për Anatomiameningjit ishin dhe zhvilluar fiziologjia: komplikime neurologjike Meningjiti në 60 pacientë (22%) dhe 15 fëmijë vdiqën (5%). Sistemi nervor është – është një inflamacion i cipës së trurit ndarjeti ndërlikuar, kryesore është të njësistemit rrjet inervor organizuar janë sistemi shumë dhe palcës kurrizore të shkaktuara nga bakteret mirë nga miliarda neurone dhe neuroglia. Dy apo viruset (13). Vlerësimi fizik i pacientit: Vlerësimi Nga hulumtimet e bëra nga (Namani. S, et. all nervor qendror dhe sistemit nervor periferik. akut2010, në 2011, Kosovë 2012) ku autorja rezultatet nxjerr tregojnë në pah situatënse nga në retrospektiv dhe në perspektiv të meningjitit fizik i pacientit është bërë në këto fusha: Observimi i përgjithshme, shenjat vitale, matja 277 fëmijë që janë trajtuar për meningjit ishin antropometrike, lëkura, flokët, thonjtë, koka, sytë, zhvilluar komplikime neurologjike në 60 pacientë veshët, hunda, goja dhe orofaringu, qafa, gjoksi dhe (22%) dhe 15 fëmijë vdiqën (5%). pulmonet, zemra dhe pulsi periferik, abdomeni, Rastet më të shpeshta të fëmijëve të sëmurë me Teoritëhapësira Infermierore:gjenitale, gjymtyrët e sipërme, gjymtyrët meningjit bakterial ishin më së shpeshti të lidhur e poshtme, reflekset, neuromuskulatura. me: Është trajtuar gjendja e N. meningitidis (n = 71, 57, 25%), pacientit edhe në bazë të tri teorive më të mira H. influenzae tip B (n = 22, 17, 74%), infermierore të cilat janë: Teoria e ambientit S. pneumoniae (n = 17, 13, 70%) dhe sipas Florence Nightingales, Teoria e kujdesit Gram -negativ bacilli (n = 11, 8, 87%). PLK:bazë dhe e kurimit sipas Lydia Hall, Përkufizimi i Incidenca më e lartë e komplikacioneve 14 nevojave themelore sipas Virginia Henderson neurologjike ka ndodhur në rastet të shkaktuara Plani i Kujdesit Infermieror është bërë duke nga H. influenzae (rreziku relativ 2. 44, CI 95 %) pasë për bazë pesë hapat dhe janë 2.(21. Anatomia 22. 23). dhe fiziologjia

Rekomandimet:trajtuar pesë diagnoza infermierore adekuate për rastin në fjalë. Sistemi nervor është i ndërlikuar, është një rrjet në bazë të implementimit Pacienti me është sukses lëshuar të planit nga i organizuar shumë mirë nga miliarda neurone Klinika Infektive me përmirësime të dukshme dhe neuroglia. Dy ndarjet kryesore të sistemit nervor janë sistemi nervor qendror dhe sistemit 86 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

nervor periferik (6). Besimi fetar: Musliman Si lëngje indore të SNQ, lëngu cerebrospinal lejon Numri i vëllezërve dhe motrave: Asnjë shkëmbimin e ushqyesve dhe mbeturinave në mes Babai: “NN„ të gjakut dhe neuroneve në SNQ. Ajo gjithashtu Profesioni: Recepcionist vepron si një amortizues apo jastëk për SNQ. Arrtja Arsimore: Shkollën e mesme të mjekësisë Presion dhe përbërësit e lëngut cerebrospinal Nëna: “NN„ mund të përcaktohet me anë të një punkcioni Profesioni: Amvisë lumbal dhe mund të jetë i dobishëm në diagnozën Arritja Arsimore: Shkollën e Mesme e sëmundjeve të tilla si meningjiti (27). Të ardhurat familjare: 250 € Meningjet përbëhen nga tri membrana që së Të dhënat e pranimit / klinika: bashku me lëngun cerebrospinal, mbyllin dhe Data e pranimit: 11 Maj 2012 mbrojnë trurin dhe palcën kurrizore (sistemi temperaturë.Koha e pranimit: 23:40 nervor qendror). Pia mater është një cipë shumë Ankesat kryesore: dhimbje barkut, ethe dhe delikate e ngjeshur fort që aderon në sipërfaqen e trurit dhe palcën kurrizore, duke ndjekur të gjitha Spitali: Klinika Infektive-Qendra Klinike konturat e vogla. Arachnoid mater (quajtur kështu Universitare e Kosoves për shkak të faqeve të saj me pamje merimange) Reparti: C është një qeskë e lirshme dhe e përshtatshme në Mjeku: Dr. I. S krye të pia mater. Hapësira subarachnoidale ndan Diagnoza4. Anamneza e pranimit: Meningjiti bakterial membranen arachnoid dhe pia mater e cila është e mbushur me lëngun cerebrospinal. Membrana Anamneza familjare më e madhe dura mater është një cipë e trashë e qëndrueshme, e cila është e bashkangjitur me dy membranat arachnoidale dhe kafkën (27). Nuk ka pasur sëmundje të njohura familjare si Bakteriet arrin në meningje nga njëra prej dy diabetis mellitus, astma dhe hipertension. Sa i rrugëve kryesore: përmes gjakut ose përmes përket çiftit nuk ju kujtohet ndonjë rast, ky është kontaktit të drejtpërdrejt midis meningjeve dhe Anamnezarasti i parë shëndetësore i meningjitit bakterial në familje dhe ose zgavrës së hundës ose të lëkurës dhe vije deri të afërmve të ngushtë. te shfaqja e meningjitit bakterial. Në shumicën e rasteve, meningjit vije nga pushtimi Pacienti NN ka lindur normal në mënyrë spontane i gjaku nga mikroorganizmat që jetojnë mbi në maternitetin e spitalit të Vushtris. Në moshën e sipërfaqet e mukozës së zgavrës së hundës. Kjo tij, ai ka marrë një dozë të BCG, 3 doza OPV, 3 doza është shpesh e paraprirë nga infeksionet virale, të DPT dhe 2 doza të vaksinës Hepatitit B. Shtrimi të cilat prishin pengesën normale të ofruar nga i tij i parë në spital ishte kur ai ishte vetëm 4 ditë sipërfaqja e mukozës. i vjetër, sepse kishte pasur infeksion të kordonit Pasi bakteret kanë hyrë në gjak, ato hyjnë në dhe për këtë arsye ishte shtrirë spital dhe kishte hapësirën subarachnoidale në vendin ku pengesat Anamnezaqëndruar për e sëmundjes një javë. së pranishme e gjakut të trurit janë të ndjeshme, të tilla si pleksus choroid. Kontaminimi i drejtpërdrejtë i lëngut cerebrospinal mund të lindin nga thyerja e kafkës Një ditë para pranimit të tij në spital, me 11 maj ose infeksionet e nasopharynxit apo sinuseve të 2012 nëna e vënë re se djali nuk ishte i qetë, 3.hundës. Të dhënat (27) (6). e përgjithshme sepse gjatë tërë ditës kishte qarë me të madhe. Ai gjithashtu kishte ethe të përhershme dhe temperaturë deri në 40°C ku nëna kishte vërejtur Të dhënat personale: edhe ngurtësimin e përgjithshëm të trupit të Emri i pacientët: “NN„ bebes dhe e shqetësuar nga gjendja e bebes nëna Mosha: 4 muaj e kishte dërguar beben në kontroll tek mjeku. Gjinia: Mashkull Pas kontrollit të pediatrit në qendrën e kujdesitë Pesha: 5. 5 kilogram atafamiljarë gjetën në një Mitrovicë, bakterie pediatri në gjakun kishte e pacientit udhëzuar NN të Data e lindjes: 10 Janar 2012 bëhen disa analiza të gjakut dhe sipas rezultateve Adresa: Zhabar-Mitrovic Kombësia: Shqiptar dhe kështu kishin konkluduar në bazë të analizave 87 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

dhe simptomave të pacientit se ai vuante nga meningjit bakterial, ku pastaj nëna ishte udhëzuar për në Qendrën Klinike Universitare konkretisht në Klinikën Infektive për hospitalizim të bebes dhe trajtim të mëtejshëm. 5. Vlerësimi fizik Data dhe Koha e Vlerësimit: 14 Maj 2012 - 09:00 P. D

1. Observimi i përgjithshme 2. Shenjat vitale 3. Matja antropometrike 4. Lëkura 5. Flokët 6. Thonjtë 7. Koka 8. Sytë 9. Veshët 10. Hunda 11. Goja dhe Orofaringu 12. Qafa 13. Gjoksi dhe Pulmonet 14. Zemra dhe Pulsi periferik 15. Abdomeni 16. Hapësira Gjenitale 17. Muskulo-skeletik 18. Gjymtyrët e sipërme 6.19. Etiologjia Gjymtyrët e poshtme 20. Reflekset Neuromuskular

Pranishëm & Faktorët e predispozuar Arsyeshmëria Mungon

Mosha Pranishëm Pacienti është 4 muajsh.

Pacienti është një motak, 4 muajsh i vjetër, Sistemi imunitar i Pranishëm kështu që sistemi i tij imunitar është ende i pazhvilluar pazhvilluar.

Traumat e kafkës ose Pacienti ynë nuk ka ndonjë histori të traumave Mungon thyerje/frakturat e kafkës dhe frakturave të kafkës.

Sipas prindërve, pacienti nuk ka pasur Kontakt të gjatë me ndonjë Mungon asnjë kontakt të gjatë me ndonjë pacient me pacient me meningjit meningjit. Infeksionet e veshit apo të Pacienti kishte një infeksion të frymëmarrjes sinusëve dhe infeksionet e Pranishëm në kohën e fundit që manifestohej me kollë. fundit respiratore.

Myelomeningocele dhe Pacienti nuk vuan nga sëmundje të tilla siç Mungon meningocele janë myelomeningocele dhe meningocele.

7. Simptomatologjia

Pranishëm & Simptomat Arsyeshmëria Mungon Kjo u vu re tek pacienti gjatë vlerësimit fizik si Rigiditeti nukal Pranishëm dhe ishte e shkruar edhe në shënimet e pacientit. Simptomat Brudjinski Mungon Pacienti nuk ka manifestuar këtë simptomë.

88 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Simptomat Kernig Mungon Pacienti nuk ka manifestuar këtë simptomë Para shtrimit të pacienti në spital është vërejtur të Niveli i ulur i vetëdijes Pranishëm jetë letargjik apo i përgjumur. Pacienti e kishte këtë simptomë para dhe gjatë Ethe Pranishëm pranimit të tij në spital. Sipas prindërve të pacientit, pacienti kishte episode të të vjellave para dhe pas shtrimit të tij në spital. Të Vjellat Pranishëm Gjithashtu, kjo ishte evidentuar edhe në shënimet e mjekut që pacienti është pozitiv në të vjella. Fontanella e fryer Pranishëm Vërejtëm se fontanella anterior ishte e fryre. Sipas nënës së pacientit, pacienti ishte nervoz para Nervozizëm Pranishëm shtrimit të tij në spital dhe vazhdimisht çante. Opisthotonos Mungon Pacienti nuk ka manifestuar këtë simptomë.

8. Teoritë infermierore 8. 2 Teoria e kujdesit bazë dhe e kurimit sipas Lydia Hall 8. 1 Teoria e ambientit sipas Florence Nightingales Hall e definon infermierin se, “ Aspekti kryesore në kujdesin ndaj pacientit është pjesëmarrja në Florence Nightingale, zonja me llambë e definon kujdes, sepse funksioni i vetëm i infermierëve infermierinë si “shfrytëzim të mjedisit të pacientit është kujdesi, ndërsa shërimi është i përbashkët që shërben si akt për të ndihmuar atë në shërimin me anëtarët e tjerë të ekipit shëndetësor. “ e tij”. Kjo teori fokusohet në ndryshimin dhe Qëllimi kryesor i kujdesit është për të arritur një manipulimin e mjedisit në mënyrë që pacienti të marrëdhënie ndërpersonale dhe me individuale vihet në kushte më të mira të mundshme për të për të lehtësuar zhvillimin thelbësor (30) (31). vepruar në natyrë. (1) (10) Unë si studente e infermierisë kamë bërë çmos dritaAjo identifikoi apo rrezet 5 efaktorë diellit. të Çdo mjedisit mangësi siç janë:nga këto ajri që të ofroj një kujdes infermieror sa më cilësor i freskët, ujë i pastër, pastërtia, kanalizimet dhe që është e mundur. Ne (personeli i repartit) ishim gjithmonë aty për ti dhënë ndihmë sa herë që ai 5 faktorë prodhon sëmundje apo mungesë të (pacienti) dhe nëna e tij kishin nevojë për ndihmë. shëndetit, por me një mjedis të mirë, trupi mundë Pacienti është shqetësimi ynë dhe ne duhet ta ta riparojë vetën. (10) ndihmojmë atë në shërimin e tij. Në rastin e klientit Në rastin e klientit tonë, ai ka një infeksion, tonë, ne i dhamë këshilla shëndetësore nënës e kështu që ai me të vërtetë kishte nevojë për një sidomos në lidhje me gjidhënien dhe përfitimet mjedis të pastër dhe të shëndoshë të favorshëm e saj, pasi nëna e kishte ndërperë ushqimin e për shërimin e tij. Ai u pranua në klinikën pacientit përmes gjidhënjës. Gjithashtu, pasi infektive ku vërehej se pastërtia e repartin që klienti është i varur nga prindërit e tij, ata mbahej mirë nga njerëzit e shërbimeve higjieno- duhet të jenë pran tij gjatë gjithë kohës për ta sanitare, por në këtë repart ka shumë pacientë ndihmuar fëmijën e tyre që tij zhvilloj aktivitetet kështu që ndonjëherë pastërtia e repartit është e përditshme jetësore. Si studente e infermierisë e komprometuar dhe nganjëherë ka rast në kam pas një bashkëpunim të mirë me anëtarët e repart, që krijojnë kushte jo aq të favorshme për tjerë të ekipit shëndetësor në dhënien e kujdesit procesin e shërimit. Pacienti kishte mundësin të sa më cilësor në lidhje me nevojat e klientit. Ekipi pijë ujë të freskët dhe kishte mundësinë të merrte infermieror është ai që zbaton urdhrat e mjekut ajër të freskët prej shtrati të tij sepse ndodhet në si kompetencë e deleguara tek infermieria siç afërsi të dritares. Spitali ka një sistem efikas të është dhënia apo administrimi i medikamenteve lejuarkanalizimit. për të Klientidalë nga nuk ambienti ishte nëi spitalit. gjendje për të të përshkruara nga ana e mjekut. Bashkëpunimi marrë rrezet të diellit direkt. sepse ai nuk ishte i midis mjekëve dhe infermierëve është shumë i rëndësishëm në procesin e sëmundjes, si dhe në

89 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

shërim më të shpejtë të pacientit, por gjithashtu 13. Lojëra / pjesëmarrje në forma të ndryshme ka rëndësi thelbësore edhe bashkëpunimi i të rekreacion; pacienti me ofruesit e kujdesit shëndetësor, sepse Nga14. Mëson, komponentja zbulon osee parë kënaqet deri metek kuriozitet e nënta janëqë nuk do të jetë në gjendje që të marrë kujdesin më çojnë në zhvillimin normal. të mirë që ne ndoshta mund t’ia japim klientin janë komponentja të aspektit psikologjik të tonë dhe në këtë mënyrë marrëdhëniet në mes të fiziologjike. E dhjeta dhe katërmbëdhjeta klientit dhe ekipi shëndetësor kanë një rëndësi të veçantë. komunikimit dhe të mësuarit. Komponenti Qëllimi kryesor i kujdesit është për të arritur i njëmbëdhjetë është shpirtëror dhe moral. një marrëdhënie ndërpersonale me individët Komponentja e dymbëdhjetë dhe trembëdhjetë që do të lehtësojnë zhvillimin e thelbit të planit janë të orientuar në anën sociale në profesion dhe të kujdesit për klientin tonë, në rastin tonë, ne rekreacion. Henderson besonte se infermieria kishim zhvilluar një marrëdhënie të mira pune kryesisht është për plotësimin e nevojave të me kolegët tanë në spital, veçanërisht me stafin pacientin duke i furnizuar me atë që ai do të situatësinfermieror së dheklientit. së bashku Në mënyrë kishim përzbatuar të arriturplanet tëkishte kryer forcën trajtimin e nevojshme, e përcaktuar vullnetin për të ngaose mjeku.diturin tona të ndryshme të kujdesit për lehtësimin e për të kryer aktivitetet e tij të përditshme dhe për qëllimet tona në kujdesin për klientin tonë është Në rastin e klientit tonë ai është vetëm katër vërtetë e rëndësishme për të zhvilluar një ndjenjë muajsh dhe ne do të kuptojmë pse ai nuk mund ti të unitetit dhe natyrisht komunikimi midis plotësoj të gjitha këto nevoja që u diskutuan nga kolegëve është gjithashtu shumë i rëndësishëm Henderson. Klienti ishte në gjendje të eliminoj 8.gjatë 3 Përkufizimigjithë procesit iinfermieror. 14 nevojave themelore mbetjet metabolike nga trupi. Klienti gjithashtu sipas Virginia Henderson pushonte mjaftueshëm dhe flinte mirë. Nëna e tij zgjidhte rrobat të përshtatshme për të dhe e mbante atë mirë dhe pastër gjatë gjithë kohës. Për Henderson e definon infermierinë si: “ndihmon më tepër, ai ishte gjithashtu në gjendje të merr individin, si të sëmurin dhe të shëndoshin, në komunikontepjesë në lojëra me të përshtatshmeprindërit e tij përpërmes moshën gjesteve e tij. kryerjen e këtyre aktiviteteve që kontribuojnë Klienti ushqehej sipas nevojave të tij dhe mund të në shëndetin ose shërimin e tij (ose ne vdekje paqësore) një individ do ti kryente këto nevoja dhe veprimeve. pandihmën e ndokujt në qoftë se ai do te kishte Pasi që klienti ishte tepër i ri për të kuptuar forcën e nevojshme, vullnetin ose diturin”. Ajo gjithçka, ai nuk ishte në gjendje që të plotësoi apo formuloj një teori infermierore që fokusohet në përmbush 14 nevojat bazë, ai nuk ishte në gjendje nevojat themelore të personit dhe ajo numëron për të adhuruar në bazë të besimit të vet, ai nuk 14 nevojat themelore që një person duhet të punon, ai nuk mund të shmang rreziqet që mjedisi zotëroje (33) (20). mund t’i sjellë me vete. Klienti ishte gjithashtu Më poshtë janë 14 nevojat themelore: tahypnik shumicën e kohës dhe ai nuk ishte në 1. Frymëmarrje normale; gjendje të mbajë pozitën e tij të dëshirueshme 2. Të hash dhe të pish në mënyrë adekuate; ose të lëvizë lirshëm pasi ai kishte rigiditeti nukal 3. Eliminimin e mbetjeve metabolike nga trupi; kemidhe në trajtuar fund, aiatë. nuk ishte në gjendje të mbajë në 4. Lëvizja dhe ruajtur e një pozite të vlera normale temperaturën e trupit, kur ne e dëshirueshme; 5. Gjumi dhe pushimi; 6. Përzgjedhja e rrobave të përshtatshme; 7. Mbajtja e temperaturës së trupit brenda kufijve të normales; 8. Mbajtja e trupit të pastër dhe të ujdisur; 9. Shmangia e rreziqeve në mjedis; 10. Komunikimi me të tjerët; 11. Adhurimi sipas besimit të dikujt; 12. Te punoj në një mënyrë të tillë që të ketë një ndjenjë se është i okupuar me diçka; 90 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

8. 4 Plani i Kujdesit Infermieror-I-

Diagnoza Vlerësimi Plani i Kujdesit Intervenimet infermierore Evaluimi infermierore

Të dhënat Shkëmbimi i dobët i Pas 2 orë të 1. Vlerësimi i normës së Pas 2 orësh të objektive: gazrave si pasoj e kujdesit frymëmarrjes, thellësia dhe Kujdesit • Norma e bronchospasmes. infermieror, lehtësia. infermierore, frymëmarrjes Pacienti ka pacienti 2. Monitorimin e normës së pacienti ishte ishte 59 cikle vështirësi do të: zemrës. Takikardi zakonisht në gjendje të: për minutë. në largimin e • Demonstroj është e pranishme si rezultat i • Demonstronte • Vumë në sekrecionit dhe kjo ventilim të etheve apo dehidrimit, por mund ventilim të dukje tahipne krijon pengesat në përmirësuar, të paraqitet edhe si një përgjigje përmirësuar • Nervozizëm traktin respirator për dhe, ndaj hypoxemis. dhe dhe irritim. ti mbajtur rrugët • Mungesa të 3. Monitorimin e temperaturës • Mungesë e • Frymëmarrje ajrore të hapura. (7). ekspozimit të së trupit si indikator. Ngritja e simptomave të me gojë simptomave të temperatura është si rezultat Distresit dhe hundë. distresit i rritjes së metabolizmit dhe Respirator respirator. kërkesës për oksigjen. • RR = 33cpm 4. Vëzhgoni ngjyrën e lëkurës • Pacienti ra në dhe shtratin e thonjve. gjumë. Cianoza është një shenjë e përgjithshme që pacienti tashmë është duke e përjetuar si rezultat të kërkesës në rritje për oksigjen. 5. Administrimin e bronhodilatoet si indikator. Bronhodilatorët lehtësojnë kalimin e ajrit nga dilatatimi i rrugëve të frymëmarrjes duke lejuar më shumë oksigjen për të thithur. 6. Administron inhalimin me oksigjen ashtu siç është

urdhëruar. Përforcim me O2 mund të kompensojë kërkesën në rritje të pacientit për oksigjen. 7. Ngre kokën dhe inkurajohet që ta ndryshoj pozitën. Këto masa nxisin insperium maksimal dhe e përmirësojnë ventilimin. 8. Promovimi i rehatisë dhe rënia e stimujve. Nervozizëm dhe rritim i pacientit mund të rrisë kërkesën e oksigjenit pra masat e komoditeti duhet të respektohet (11).

91 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

8. 5 Plani i Kujdesit Infermieror-II-

Diagnoza Vlerësimi Plani i Kujdesit Intervenimet infermierore Evaluimi infermierore Të Përqendrim i Në fund të 1. Vlerësimin e faktorëve që Pas 2 orësh të Dhënat ulët i Ndërhyrjeve kanë shkaktuar gjendjen Kujdesit objektive: hemoglobinës infermierore, 2. Të sigurojmë krahasim e te infermierore, nëna •Hemoglobina = në gjak është si nëna e dhënave me gjetjet e tanishme e pacientit ishte në 90g/L rezultat pacientit do të 3. Rishikimi i analizave gjendje të shprehej • Eritrocitet = 3, 48 të perfuzionit të jetë laboratorike. Shërbejnë si Me fjalë se sa e ka milion/uL paefektshëm të në gjendje të: një bazë shkencore për këtë Kuptuar dhe se sa • Hematokritit = indeve. Rënie e • shpreh me fjalë problem. është e 28 % oksigjenimit për se 4. Inkurajimi për një atmosferë vetëdijshme për • Puls të dobët të ushqyer indet sa e ka kuptuar të qetë dhe çlodhës. masat që mund të Periferike në nivel kapilar. dhe 5. Informoni prindërit për Përmirësojnë • Zverdhje (7). se sa është e të reduktuar stimulimin dhe qarkullimin e gjakut vetëdijshme për stresin tek pacienti. “ooo sa ka pushu masat që mund 6. Vendosni një jastëk nën Mirë djali jem të këmbët e pacientit kur pacienti nuk es kij iden se Përmirësojnë është duke fjetur. merrke qarkullimin e 7. Diskutimi i çështjeve të frymë ma shlirë” gjakut. tjera të rëndësishme siç është verbalizimi nga regjimi dietal. ana e nënës. 8. Inkurajoni në ndërrimin e pozitës dhe dekurajoni qëndrimin në një pozicion 9. Diskutoni mbi mënyrat se si mund të përmirësoni qarkullimin e gjakut siç është marrja e hekurit shurupet e pasuruara me vitamina dhe përmes qumështit. 11. Administron e medikamenteve paraprake. (3).

92 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

8. 6 Plani i Kujdesit Infermieror-III-

Diagnoza Vlerësimi Plani i Kujdesit Intervenimet infermierore Evaluimi infermierore Të dhënat Hipertermia e rrite Brenda 4 orëve 1. Krijimin e raporteve me Pas 4 orësh të subjektive: "Djali metabolizmin, të klientin. Për të fituar besimin kujdesit shumë po ka prania ardhshme të dhe bashkëpunimin infermierore, temperturë„ e baktereve në kujdesit 2. Monitorimin e shenjat vitale pacienti e ka verbalizimi nga trup mund të infermieror, dhe regjistrimin e tyre. temperaturën ana e nënës. shkaktojë pacienti do ta Këto shërbejnë si të dhëna brenda vlerave Të dhënat Meningjitin ketë shëndetësore bazë për normale dhe objektive: bakteriale. temperaturën gjendjen e pacientit. është me Shenjat vitale janë Hipertermia është bazë 3. Administrimi i antipiretikëve disponim më të si më poshtë: një përgjigje brenda vlerave siç janë përshkruar nga mirë dhe nuk T=38 sistematike për normale. ana e mjekut. Për uljen e është duke qare. PR= 132 pushtimin e trupit temperaturës dhe të etheve RR= 46 nga viruse apo 4. Përpjekje për krijimin e një • Lëkura e skuqur bakteriet (7). ambienti sa më të freskët, p. • E ngrohtë në sh përdorimi i një ventilatorit. prekje Kontribuon në • Buzët janë të masa për të ulur temperaturën thata e trupit 5. Monitorimi i ritmit dhe pulsit te zemrës (11).

8. 7 Plani i Kujdesit Infermieror-IV-

Diagnoza Vlerësimi Plani i Kujdesit Intervenimet infermierore Evaluimi infermierore • BMI të ulët Mospërputhje në Në një hapësirë 1. Të dokumentohet pesha Prindërit e • Mungesë të ushqyeshmëri: prej aktuale e pacientit. pacientit e interesit Marrje të ushqimit 4 orësh të Dokumentimi i peshës kuptojnë për të ngrënë më pak se Ndërhyrjeve aktuale mund të përcaktojë rëndësinë e të • Qanë vazhdimisht kërkesat infermierore: peshën e humbur. ushqyerit në • Dhënia e ushqimit trupore si pasoj e a. Klienti do të 2. Peshimi javor të mënyrë joadekuat; p. sh. pamundësisë që të tolerojë marrjen e pacientit. adekuat të birit të ushqyerje me shish. siguroj sasi të sasive të ushqimit Vlerëson përparimin e tyre, • Hemoglobinë të mjaftueshme të oral, dhe pacientit. veçanërisht në ulët: 96, 0 g / L (135 ushqimit. b. Prindërit do ti 3. Monitorimin apo rëndësinë 175) Ushqyeshmëria e kuptojnë nevojat e shqyrtimin e ushqyeshmërisë • Numri i eritrociteve keqe apo mos veçanta dietike. e qëndrimeve ndaj të përmes është i ulët: 3, 73 ushqyeshmëria tek ngrënit gjidhënies. milion/uL (4, 20-6, një individ dhe ushqimit. Shumë Megjithatë, 10) shkakton faktorë pacienti ende pamjaftueshëm për psikologjikë, psiko-social, ushqehet të përmbushur dhe kulturor e përcaktojnë me shishe. nevojat metabolike. llojin, shumën, dhe (7) përshtatshmërinë e ushqimit të konsumuar. 4. Dokumentimi i oreksit. Se sa here pacienti ka shfaqë dëshirën për tu ushqyer (3).

93 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

9. Plani i lëshimit të pacientit nga spitali Pacienti Mjekimi

1. Udhëzojmë prindërit që fëmija të ketë kontroll 1. Inkurajojmë prindërit e klientit që tij të rregullta dhe të vazhdueshme. përmbahen urdhrave të mjekut në administrimin 2. Përcillni të gjitha vizitat të cilat ju cakton mjeku. e barnave tek fëmija i tyre. 3. Prindërit këshillohen që të kërkojnë këshilla 2. Njoftojeni mjekun nëse jeni duke marr ndonjë Dietamjekësore dhe informacione nga mjeku për çdo tëbari barnave i cili mundë të caktuara. të ketë efekte anësore. anomali që dallojnë tek fëmija i tyre. (15) 3. Keni kujdes për efektet anësore të mundshme 1. Inkurajojmë nënën që gjithmonë ta ushqej 4. Inkurajojmë prindërit e klientit që të fëmijën e sajë me qumësht gjiri nëse është e Ushtrimetraportojnë menjëherë çdo reagime negative ndaj mundur.10. Rekomandimet (8) medikamenteve. (5) (16).

1. Inkurajojmë prindërit që të luajnë dhe te bëjnë Pacienti është lëshuar nga Klinika Infektive me Trajtimiaktivitete të ndryshme apo terapi për fëmijën e përmirësime të dukshme në bazë të implementimit tyre. (4). me sukses të planit të kujdesit infermieror dhe bashkëpunimit me stafin mjekësor. 1. Japim informacione prindërve në lidhje me Ne si infermierë duhet të vazhdojmë të ofrojmë sëmundjen dhe trajtimin e mundshëm që do të kujdes më të mirë për pacientët tanë dhe të aplikohet pas lëshimit nga spital. përmirësojmë ndërveprimin pacient infermierë. 2. Prindërve duhet t’ju shpjegohet se si procedurat Ne duhet të japim një paraqitje më koncize dhe Edukimiaktuale të shëndetësore trajtimit duhet të vazhdojnë në shtëpi gjithëpërfshirëse të rasteve dhe të sigurojmë me qëllim trajtimi të mëtejshëm. (3). kujdes optimal për pacientët tanë nga njohuritë dhe mësimet që i kemi marrë nga studimet e parandaluar1. Inkurajojmë në prindëritmarrjen e që sëmundjeve të nxisin higjienën të tjera niveleve të ndryshme prej BSc e deri në MSc e duhur për fëmijën. Kjo do të ndihmojë për të për infermieri. Një karakteristikë e rëndësishme meningjitit bakterial. që duhet ta posedojnë infermierët është që të infektive dhe për të parandaluar përsëritjen e fitojnë sa më shumë njohuri dhe të jenë sa më shumë të motivuar me qëllim që t’i përmirësojmë 2. Inkurajojmë prindërit që të kujdesën që fëmija përpjekjet e tyre. Ne si infermierë duhet ende të i tyre të pushojë sa më shumë. jemi të hapur për ndryshime, në mënyrë që të 3. Inkurajojmë prindërit që të mbajnë një ambient bëhemi infermierë më të mirë një ditë. të rehatshëm dhe të pastër. (24).

Referencat

[1] [5]

Alligood M. R, Tomey. A. M. Nursing Cohen. J. B(2007) Medical Terminology: theory utilization and application. 2nd Ed. Mosby, [6] [2] An Illustrated Guide 5 th edition. Philadelphia, 2002. Daisy, J (2011) Anatomy and Physiology: BBC(2006) Kosovo Meningitis Epidemic Nervous System In: http://nursingcrib. com/ Affects 250 People. Provided by ProQuest anatomy-and-physiology/anatomy-and- [3] [7] Information and Learning. physiology-nervous-system/ Qasje[22. 07. 2012] Berman. J. A., Snyder. S., Kozier. J. B., Erb. G Doenges. E. M., Moorhouse. F. M., Murr. (2007) Kozier and Erb’s Fundmentals of Nursing C. A (2010) Nursing Pocket Guide to Diagnoses, [4] [8] 8 th Edition Prioritized Interventions and Rationale. Cartwright, C. C., and Wallace, D. C. (2007). Faust, S. N., et al. (2005). Bacterial Nursing care of the pediatric neurosurgery meningitis and brain abscess. Medicine 33(4):55- patient. Heidelberg, Germany: Springer. 60. 94 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

[9] [23]

Fenichel, G. M. (2005). Clinical pediatric Namani. S. A., Koci. R. A., Dedushi. K. H neurology: A signs and symptoms approach (5th (2011) Predictors for Neurologic Complications [10] ed. ). Philadelphia: Elsevier. of Bacterial Meningitis in Children in Kosovo. [24] Maced J Med Sci. ; 4(1):75-80. George B. Julia, Nursing Theories- The base for professional Nursing Practice, 3rd ed. Potter A Patricia, Perry G Anne (1992) [11] Norwalk, Appleton and Lange. Fundamentals Of Nursing –Concepts Process and [25] Practice 3rd ed. London Mosby Year Book. Gulanick, M., Myers. L. J (2010) Nursing Care Plans: Diagnoses, Interventions, and Phipps. J. W., Sands. K. J., Marek. F. J (2000) [12] Outcomes. 7th Edition. Publisher by Mosby. Medical-Surgical Nursing: Concepts &Clinical [26] Practice, 6 th Edition. USA. Hawks. H. J (2008) Medical-surgical Nursing: Clinical Management for Positive Seeley, R. R., Stephens, T. D. and Tate, P. [13] Outcomes. (2005) Essentials of Anatomy and Physiology. 7th [27] ed. Boston: McGraw Hill. Iggulden, H. (2006). Care of the neurological patient. Oxford: Blackwell Smeltze, S. C.. Bare, B. G.. Hinkle, J. L., [14] Publishing. Cheever, K. H (2008) Brunner and Suddarth’s Textbook of Medical Surgical Nursing, 11 th edition. Lois, W., Gena, D (2001) Medical-surgical [28] edition; Lippincot, Williams and Wilkins. nursing: anintegrated approach. 2nd Revised [15] Shkoza A. (2007) Fiziologjia e Njeriut. [29] Tiranë:Ufo press. Lissauer, T., and Clayden, G. (2007). Ilustrated textbook of paediatrics (3rd ed. ). Reeves. J. C., Roux. M. G., Lockhart. R [16] [30] London: Elsevier. (1995) Medical-surgical nursing. Lippincott, W & Wilkins (2002) Kluwer. Tomey AM, Alligood. MR. Nursing [17] Medical Terminology Handbook. 2 nd Edition. theorists and their work. (5th ed. ). Mosby, [31] Philadelphia, 2002. Linda S. Williams, et. al. (2007) Understanding Medical Surgical Nursing. Lippincott.Taylor Carol, Lillis Carol (2001)The Art [18] 3rd Edition. F. A. Davis Company. and Science Of Nursing Care 4th ed. Philadelphia, [32] Mazzoni, P., Pearson, T. S. & Rowland, L. P. (2006). Merritt’s neurology handbook. Van de Beek, D., de Gans, J., Tunkel, A. [19] Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. R., et al. (2006). Community-acquired bacterial meningitis. New England Journal of Medicine, Milonovich, L. (2007). Meningococcemia: [33] 354(1), 44–53. Epidemiology, pathophysiology, and management. [20] Journal of Pediatric Health Care 21:75-80. Wills M. Evelyn, McEwen Melanie (2002). Theoretical Basis for Nursing Philadelphia. Meleis Ibrahim Afaf (1997), Theoretical [34] Lippincott Williamsand wilkins. Nursing: Development and Progress 3rd ed. [21] Philadelphia, Lippincott. Williams, S. L., Hopper, P. D. (2007) Understanding Medical Surgical Nursing Namani. S. A., Koci. R. A., Dedushi. K. H., [35] 3 rd edition; International Edition. Raka. L (2010) Causative pathogens of bacterial signs and symptomsby Lippincott. meningitis in children and their susceptibility Williams &Wilkins. (2009) Evaluating to antibiotics. The Internet Journal of Infectious [22] Diseases. Volume 9 Number 1. DOI: 10. 5580/2889 Namani S, Milenkovic Z, Kuchar E, Koci R, Mehmeti M (2012) Mortality from bacterial meningitis in children in Kosovo. J Child Neurol. ;27(1):46-50.

95 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

ABORTI. NJË DILEMË TEK TË RINJTË (STUDIM KROSEKSIONAL)

Prof. Asoc. Vitori Hasani1, Msc. Brunilda Mersini2, Rudina Çerçizaj1, Emirjona Kiçaj1 ¹Fakulteti i Shëndetit Publik, ²Spitali Rajonal Vlorë. [email protected], [email protected], [email protected]

Abstrakt Bacgraund femra (32%) ishin pro realizimit te një aborti ndërsa meshkuj 15 (55%). Aborti është ndalimi i shtatzanisë së padëshiruar Aborti konsiderohet si një zgjidhje në rastet e me qëllim që të pengojë krijimin e një jete të malformacionit fetal (99%), problemet gjenetike re ose të ndërpresë shtatzaninë në rast të një te trashëguara (100%) në rastet e shtatzënive si ‘’fetus morto’’, ose të ndalojë të qenurit prind për rezultat i një përdhunimi (79%) dhe kur rrezikohet arsye të ndryshme. Para viteve 90-të në Shqipëri jeta e gruas gjate periudhës se shtatzënisë (94%). nuk kishte masa parandaluese për shtatzaninë Arsye të mos pranimit të abortit është ndërgjegjja e padëshiruar, prandaj femrat i drejtoheshin e individëve 147 individë (69%), frika nga aborti kryerjes së abortit. Pas viteve 90 u fut koncepti Konkluzionet:64 (30%), edukimi Në popullatën nga 66 individë e marrë (3%)në studim dhe tëi planifikimitkontraceptivëve. femiljar, u fut si lëndë edukata besimi fetar nga 93 individë (44%). Qëllimiseksuale i në studimit shkolla dhe u thye tabuja e përdorimit Vlerësimi i pikëpamjeve për abortin tek studentët studentët meshkuj e pranojnë më tepër idenë realizimin të abortit. Femrat kanë më shumë akademike. kurajë se meshkujt përballë një shtatzënie të Objektivie Fakultetit i të përgjithshëm:Shëndetit Publik Vlerësimi sipas viteve i padëshiruar në rast të një lidhjeje jo legale, duke pikëpamjeve për abortin tek studentët e Fakultetit Rekomandimet:pranuar të mbajnë fëmijën dhe kur ato janë shumë të reja në moshë. Objektivat specifike: Vlerësimi i opinioneve Njohja në kohë me metodat e të Shendetit Publik. planifikimit familjar, pjesëmarrja ne trajnime tëpër tjera planifikimin duke organizuar familjar takime si dheme të shtrirja rinjtë në e pro dhe kundër abortit tek studentët e Fakultetit informacionit edhe tek studentët e fakulteteve Metodologjiatë Shëndetit Publik. e studimit. Arsyetimi i pranimit apo kuantitativkundërshtimit kroseksional. të kryrjes të një aborti. formë bashkëbisedimi duke e trajtuar abortin jo Ky është një studim Fjalёvetëm Kyçe si çështje – shëndetësore, por më shumë si çështje etike. Për këtë studim u përdor një pyetesor i Bacgraund Abort, shtatzëni, arsyetim. vetadministruar anonim në lidhje me arsyetimin pro dhe kundër abortit nga studentët Fakultetit të Shendetit Publik, morën pjesë 213 studentë nga këta 98 ishin në vit të parë, 58 në vit të dytë dhe Abort do të thotë nxjerrja nga uterusi i Rezultatet:57 në vit të tretë. Pjesëmarrësit ishin të moshës embrionit ose fetusit përpara se ai të jetojë 19-28 vjec. domethënë brenda javës së 20 të shtatzënisë dhe Në studim morën pjesë 186 femra me peshë më të vogël se 500g. [1] dhe 27 meshkuj. 138 studentë (64%) e vlerësonin Aborti është ndalimi i shtatzënisë së padëshiruar si të rëndësishme ruajtjen e jetës dhe 75 studentë me qëllim që të mos lejojë krijimin e një jete të ose 36% ishin pro realizimit të një aborti. 60 re ose të ndalojë shtatzëninë në rast të një fetus 96 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

morto, ose të ndalojë të qënurit prind për arsye abortit ato i drejtoheshin zgjidhjeve jo legale të të ndryshme.[2] pakontrolluara nga ana mjekësore dhe në këtë periudhë vdekshmëria e grave gjatë kryerjes Ndryshimet politike dhe sociale në Shqipëri pas së abortit të pasigurt ishte e lartë. Ato ishin viteve 90 kanë sjellë ndryshime edhe në jetën e të ekspozuara ndaj infeksioneve, septicemisë, gruas, shtatzëninë dhe qëndrimin ndaj abortit. hemorragjisë, infertilitet, deri ne humbjen të njëNë Shqipëriaborti duke legjislacioni parandaluar i hyrë në në një fuqi masë në vitin të jetës.[6] 1995, ka lehtësuar praktikat e realizimit të Në 1993 raportohen 24608 ndërprerje shtatzanie. Mbështetur në statistikat e Ministrisë konsiderueshme rrugën e aborteve ilegale së Shëndetësisë vërehet se numri i abortit ulet Arsyetkriminale për [3] realizimindhe me pasoja e një shpesh aborti herë janë me të ngaPrezantimi viti në vit[ i 18].studimit rënda për gruan deri në humbjen e jetës.[4] Qëllimi i studimit: Vlerësimi i pikëpamjeve për ndryshme si: shtatëzani e padëshiruar si rezultat i një përdhunimi / incesti,[5] abort si rezultat i pranisë së patologjive me risk për jetën e nënës, abortin të studentëve të Fakultetit të Shëndetit [6] abort për shkak të gjendjes shëndetësore të ObjektivatPublik sipas specifike: viteve akademike. nënës, [6] abort si rezultat i keqformimit të të - Vlerësimi i opinioneve pro abortit të fetusit,[7] abort për shtatzani të padëshiruar e cila bëhet pengesë për karrierë, abort kur - Vlerësimi i opinioneve kundër abortit. shtatzania përkeqëson standardin e jetesës në -studentëve të Fakultetit të Shëndetit Publik familje, [8] abort i mbështetur në të drejtën kryerjes së një aborti ligjore për vendimmarrje të gruas [3],abort kur Arsyetimi i pranimit apo kundërshtimit të femrat janë në moshë të vogël dhe do ta kenë të Metoda e studimit: vështirë të përballojnë shtatzëninë, lindjen dhe mëmësinë..[3] u përdor një pyetësor Kyi vetadministruar është një studim në Por kryerja e abortit në shoqëri nuk pranohet kuantitativ kroseksional. Për këtë studim nga të gjithë. Kundërshtarët e abortit kanë edhe Nëpërmjet këtij pyetësori u vlerësuan pikëpamjet ata argumentet e tyre. [16] Çdo embrion është elidhje studentëve me arsyetimin në drejtim pro të abortit. dhe kundër abortit. një krijesë me të drejtën e një të ardhmeje për të jetuar, në momentin kur të gjithë individët kanë të drejtë morale për të jetuar atëherë dhe të gjithë Pyetësori ishte anonim. Ai iu shpërnda 215 personat potencial kanë gjithashtu të drejtën studimi.studentëve. Pyetësori u plotësua 213 studentë. morale për të jetuar. [17] Fetusi human është një Pyetësorët e paplotësuar u përjashtuan nga individ potencial i pafajshëm. [9], [12] Shpesh herë niveli i kulturave shëndetësore ndikon në Nga 213 studentë që morën pjesë në këtë studim kundërshtimin e realizimit të një aborti. [10] 98 ishin studentë të vitit të parë, 58 studentë [14]Besimi fetar dhe praktikimi i tij shpesh herë në vitit të dytë dhe 57 studentë të vitit të tretë. është argument shumë bindës kundër abortit. Grupmosha e pjesëmarrësve ishte nga 19 – 28 [11], [12] Frika ndaj abortit është një faktor tjetër Rezultatet.vjeç. ndërgjegjesqë ndikon në për kundërshtimin mosmbrojtjen e eabortit. jetës njerëzore. [13] [15] Argument tjetër që mund të përmendim vrasja e Të gjithë pjesëmarrësit e kuptonin se çdo të [17] thoshte abort. Në studim morën pjesë 213 Para viteve ‘90 në Shqipëri nuk kishte masa studentë nga këta 186 ishin femra dhe 27 parandaluese për shtatzëninë e padëshiruar meshkuj. prandaj femrat i drejtoheshin kryerjes së Shumica e pjesëmarrësve vlerësonin si të abortit ilegal. Që ky abort të realizohej pranë rëndësishme ruajtjen e jetës pra ishin kundër institucioneve shëndetësore, shtatzanat duhet abortit 138 studente (64%) dhe 75 studentë ose Kurtë paraqiteshin këto komisione në komisione nuk lejonin të caktuara kryerjen dhe e 36% ishin pro realizimit te një aborti. 60 femra duhet të kishin një arsye të forta shëndetësore. (32%) ishin pro realizimit te një aborti ndërsa meshkuj 15 ose (55%). 97 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Grafiku 1. Shpërndarja e te dhënave sipas pranimit dhe kundërshtimit te abortit dhe gjinisë

Tabela 1. Shpërndarja e të dhënave të arsyetimit pro të studentëve sipas gjinisë

Pro abortit Femra Meshkuj Total Nr. % Nr. % Nr. % Fëmijë nga një lidhje jo legale 44 24% 15 56 59 28 Shtatzënia e padëshiruar 74 40% 7 26 81 38 Malformacion fetal 184 99% 27 100 211 99 Problem gjenetik i trashëguar 186 100% 27 100 213 100 Shtatzënia rrezikonte jetën e gruas 146 78% 22 81 168 79 Moshë e vogël 132 71% 27 100 159 75 Nuk dëshirojnë të kenë fëmijë 5 2.6% 3 11 8 4 Fëmijë si rezultat i një përdhunimi 178 96% 23 85 201 94 Probleme financiare 39 21% - - 39 18 Kundër lindjes së shumë fëmijëve 37 20% 11 4 48 23

98 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Aborti konsiderohet si një zgjidhje në disa raste si e konsiderojnë atë vështirë dhe të papëlqyeshme. në rastet e keqformimit fetal (99%) por jo ndonjë mëMeshkujt mirë të nuk realizojnë dëshirojnë një abort. të kenë një familje të ndryshimi të madh midis gjinive, problemet madhe me shumë fëmijë, 11 prej tyre preferojnë gjenetike të trashëguara (100%) në rastet e shtatzanive si rezultat i një përdhunimi (79%) Sipas pyetësorit femrat janë më gatshme për tu dhe në rastet kur rrezikohet jeta e gruas gjatë përballur me një shtatzani të padëshiruar nga një periudhës së shtatzënisë (94%). lidhje jo legale. Shumica e tyre do të pranonin të Ndërprerja e shtatzënisë është parë si një mbajnë fëmijën dhe sikur të ishin shumë të re. zgjidhje e nevojshme nga të gjithë pjesëmarrësit Më mirë për fëmijën do të ishte të rritej në një e studimit në rastin e problemeve gjenetike, pra familje të plotë me ë dy prindërit. Nëna ka nevojë ata nuk duan të sjellin në jetë një fëmijë me risk për mbështetjen nga partneri sepse e ka shumë të të lartë, që do të shfaqë keqformime. vështirë rritjen e fëmijës pa praninë e partnerit. Shtatzania pas një përdhunimi gjithashtu është Të kujdesesh për fëmijën kërkon dashuri, parë si një arsye e fortë për të bërë një ndërprerje kohë, afeksion, mbështetje financiare dhe më e të saj (178 femra dhe 23 meshkuj). Në këtë rëndësishme: të jesh i përgatitur për të qenë prind. situatë shumë femra kryejnë abort për arsye Disa herë shëndeti i gruas është në rrezik për psikologjike,ato shohin tek fëmija personin që shkak të vazhdimit të shtatzënisë dhe në këtë abuzoi me to. Nëse do të mbanin fëmijën, do të situate është domosdoshmëri marrja e vendimit ishte shumë e vështirë për tu lidhur me fëmijën për ndërprerjen e shtatzënisë, dhe ai do të rritej në një familje jo të plotë. Lindja e fëmijës është një moment lumturie Ndërprerja e shatzanise është pare si zgjidhje nga dhe kënaqësie, por në disa raste kur ky fëmijë 27 pjesëmarrësit meshkuj të pyetësorit kur patneri ka keqformime ose ka lindur me probleme të është ende i papërgatitur për të qene prind. rënda shëndetësore, vuajtja dhe hidhërimi nuk Nga 22 prej tyre pranohet aborti pa hezitim kur ia vendim gëzimit. Keqformimet e bëjnë jetën nënës gjatë shtatzënisë I rrezikohet jeta seriozisht. më të vështirë si për fëmijën dhe për prindërit Nga studimi del se meshkujt nuk janë të përgatitur e tij. Fëmija ka nevojë për shumë përkujdesje të për të qenë baballarë. Të 27 pjesëmarrësit e shohin veçanta mjekësore. abortinArsyet esi kundërshtimit zgjidhje për të daletë abortit: nga situate të cilën Tabela nr. 2 Shpërndarja e studentëve sipas arsyetimit kundër abortit. Kundër abortit Femra Meshkuj Total Nr. % Nr. % Nr. % Për arsye fetare 81 44 12 30 93 44 Edukimi 63 34 3 12 66 31 Koshienca 123 66 24 88 147 69 Frika ndaj abortit 56 23 8 28 64 30

99 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Për arsye të mos pranimit të abortit është ndërgjegjja e individëve 147 individë pra 69% e tyre, frika nga aborti është një arsye që pranohet prej 64 individëve (30%), edukimi nga 66 individë (3%) dhe Tabelabesimi fetar 3. Shpërndarja nga 93 individë e studentëve (44%). sipas pyetjes: Imagjinoni se keni realizuar një abort. A do ta ripërsëritni atë?

Imagjinoni se keni kryer një abort. A do ta ripërsëritnit? Femra Meshkuj Total Nr. % Nr. % Nr. % Po 50 27 3 12 53 24% Jo 136 73 24 88 160 76%

Pyetjes “Imagjinoni se keni realizuar një abort. A do ta ripërsëritni atë?” 160 studentë (76%) thonë Konkluzionse nuk do ta ripërsëritnin këtë veprim dhe 53 (24%) do ta ribënin nëse do të ishte e domosdoshme.

- - nëStudentët disa situate tanë tënuk motivuar janë të përgatiturnga arsye subjektive.për tu përballur me një shtatzani e paplanifikuar. - Disa prej tyre e konsiderojnë abortin si rrugën e fundit për të zgjidhur problemin e një shtatzanie

Ne nuk kemi përgjigje për një problem të tillë kaq kompleks. Por ne e dimë se brezi i ri në Shqipëri Rekomandimetka të drejtën tashmë për të zgjedhur dhe në përgjithësi ata luftojnë për jetën.

Njohja në kohë me metodat e planifikimit familjar, pjesëmarrja ne trajnime për planifikimin familjar si dhe shtrirja e informacionit edhe tek studentët e fakulteteve të tjera duke organizuar takime me të rinjtë në formë bashkëbisedimi duke e trajtuar abortin jo vetëm si çështje shëndetësore, por më shumë si çështje etike.

100 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Referencat [

FAAN1] Maternity and Women’s Health Care, [9]Philosophy Revisiting, Ethics the, and argument Humanities from in Edition:10 Deitra Leonard Lowdermilk RNC PhD fetalMedicine potencial Bertha A Manninen (Author), Mary Catherine Cashion RN BC MSN (Author), Shannon E. Perry RN 2007, 2:7 doi:10.1186/1747-5341-2- PhD FAAN Publication Date: February 21, 7 Pub – Med 2011 | ISBN-10: 0323095550 | ISBN-13: 978- against. Jones K . 0323095556 page 189 – 192. [10] Ethics of abortion: the arguments for and , Chaloner C Nurs Stand. 2007 [2] Maternal & Child Nursing Care (3rd May 23-29;21(37):45-8. Pub Med Edition) Marcia L. London, Patricia W. [11] Abortion: A Rational Look at An Emotional Ladewig, JANË W. Ball DrPH RN CPNP, Ruth ISBN 978–1–56769-209– 9 C. Bindler, Kay J. Cowen. 2010 | ISBN- Issue R.C. Sproul 2010 10: 0135078466 | ISBN-13: 978-0135078464 [12] A Critique of “ the best secular [3] Ligji Nr.8045, dt 7.12.1995 Për argument against abortion Strog C. J ndërprerjen e shtatëzanisë. Med. Ethics 2008 727-31 Pub – Med. [4] Prentice Hall Nursing Reviews & [13] Stretton D. “ The deprivation Rationals: Maternal-Newborn Nursing argument against abortion” Bioethics (2nd Edition) MaryAnn Hogan, Rita 2004 Pub – Med 144 – 80 Glazebrook RNC PhD ANP, Vera Brancato [13] R. Gillon “ Is there new ethics of EdD MSN RN, Jean Rodgers RN MN 2006 | ISBN- abortion” Journal Medicine Ethics 2008 10: 0131789732 | ISBN-13: 978-0131789739. Pub Med. [5] Justice: What’s the Right Thing to Do? [14] M. Brown “ The morality of abortion Michael J. Sandel 2010 ISBN 978 – 0- 374- and the deprivation of future” J Med. 53250- 5 page 3 – 31 Ethics 2008 727-31 Pub – Med. [6] Obstetrics: Normal and Problem [15] Brill, H. Skott “The future like ours Pregnancies: Book with Online Access, argument, personal identity and the 5e (Obstetrics Normal & Problem twinning dilemma” Social Theory & Pregnancies (Gabbe) Steven G. Gabbe practice, 2003, Vol 29, Issue 3 p419-430, 12p MD, Joe Leigh Simpson MD, Jennifer R. [16] Himma Ke “ A dualist analysis of Niebyl MD, Henry L Galan MD, Laura Goetzl abortion: personhood and the concept MD MPH, Eric R. M. Jauniaux MD PhD, Mark of self qua experiential subject” Med B Landon MD 2007 | ISBN-10: 0443069301 | Ethics 2005 31 91): 48-55 ISBN-13: 978-0443069307 | Edition: 5 page 628 – 650, 1153 – 1178 [17] Giubilini A “ Abortion and the argument from potential: what we owe [7] Potter’s Pathology of the Fetus, to the ones who might exist” Med Philos Infant and Child: 2-Volume, Enid Gilbert- 2012 37(1) 49-59. Epub 2012 Barness AO MD FRCPA FRCPath DSci(hc) MD(hc), Raj P. Kapur MD PhD, 2007 | ISBN- [18] www.moh.gov.al 10: 0323034039 | ISBN-13: 978-0323034036 [8] The Ethics of Abortion: Women’s Rights, Human Life, and the Question of Justice (Routledge Annals of Bioethics) Christopher Kaczor 2010 ISBN 0 – 203 – 84116 – 6

101 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

VLERËSIMI I FAKTORËVE ETIOLOGJIKE QE NDIKOJNË NE SHFAQJEN E BRONCHIOLITIT NE MOSHAT PEDIATRIKE.

Msc. Rezarta Lalo1; Juljana Xhindoli1; Oltiana Hila2; Samela Brahimaj2

1Pedagoge Departamenti i Kujdesit pёr Nёnёn dhe Fёmijёn. Fakulteti i Shёndetit Publik, Universiteti “Ismail Qemali”, 2Infermiere MP nё pediatri. Vlorё E-mail rezarta_lalo@yahoo. com

Hyrje

2-3% e këtyre fëmijëve kërkojnë hospitalizim. Bronchiolitis është një sëmundje akute inflamatore Fëmijët më të vegjël se 1 vjeç kanë pothuajse dy e bronkiolave që shkaktohet zakonisht nga një herë më shumë gjasa për të zhvilluar bronkiolitis infeksion viral. Megjithëse kjo mund të ndodhë sesa fëmijët midis moshës 1 dhe 2 vjeç. Bronkioliti në persona të çdo moshe, simptomat më të rënda është më i zakonshëm tek fëmijët midis 3 dhe 6 janë zakonisht të dukshme tek fëmijët nën moshën muajsh. Edhe pse bronkioliti ndodh gjatë gjithë 2 vjeç, kryesisht prek moshën 3 - 6 muaj. (7) Kjo vitit, ai është më i zakonshëm në dimër. Incidenca është një sëmundje e zakonshme dhe ndonjëherë me e madhe ka ndodhur në shkurt. Bronkioliti e ashpër. Virusi respirator syncytial (RSV) është ndodh më shpesh tek djemtë sesa tek vajzat. shkaku më i zakonshëm. Më shumë se gjysma e Gjendja është më e zakonshme në foshnjat që të gjithë foshnjave janë të ekspozuar ndaj këtij janë ushqyer me qumësht artificial. Disa studime virusi prej ditëlindjes së tyre të parë. (8). Virusi sugjerojnë se statusi i ulët social-ekonomike mund respirator syncytial (RSV), bronchiolitis është të luajë një rol dhe se fëmijët në këtë grup mund të shkaku kryesor i pranimit në spital të fëmijëve shtrohen në spital më shpesh. Aktualisht, nuk ka të nën moshën 1 vjeç në vendet e zhvilluara. dhëna të mjaftueshme për të përcaktuar normat e RSV është identifikuar si shkaku në shumicën mirabronkiolitit të kujdesit në vendet mjekësor e pazhvilluara, mund të kontribuojnëpor studimet dërrmuese (75%) të rasteve të bronchiolitis. (9) tregojnë se ushqimi i dobët dhe standardet jo te Viruse të tjera që mund të shkaktojnë bronkiolitis përfshijnë parainfluenza virus, influence virus, në shfaqjen e tij. Në rajonet tropikale, bronkioliti adenovirus, rhinovirus (1). Faktorë të tjerë është më i zakonshëm gjatë sezonit të shirave. (10) predispozues mund të përmendim: Sëmundje Duke u nisur nga problematika qe sjell bronkioliti kongjenitale të zemrës (një defekt lindjeje që përcaktiminne moshat pediatrike e incidences kryesisht se bronkiolitit ne moshat nennë ndikon në zemër), Preterm (para javës së 37 të 1 vjeç menduam te realizojmë një studim mbi shtatzanisë), Sëmundje kronike të mushkërive të prematuritetit (kur dëmtimi në mushkëri repartin e pediatrisë te Spitalit Rajonal te Vlorës shkakton probleme afatgjata të frymëmarrjes në me qëllim identifikimin e faktorëve që ndikojnë foshnjat preterm), ushqyerje me gji për më pak më së shumti në shpeshtësinë e fëmijëve me se dy muaj ose aspak, ekspozimi ndaj duhanit, bronkiolit. Për të vlerësuar shpërndarjen në bazë për shembull nëse prindërit pinë duhan, vëllezër të moshës, gjinisë, sezonalitetit, dhe shpërndarjes apo motra të cilët ndjekin shkollën ose çerdhen demografike u bazuam në studimin e kartelave (pasi ata kanë më shumë gjasa për të ardhur në dhe regjistrave spitalorë, dhe gjithashtu u bazuam kontakt me një virus dhe ta transmetojnë atë)(2). në të dhënat e pyetësorëve të plotësuar nga vetë Studimet kanё treguar se rreth 20% e foshnjave familjarët. Gjithashtu një hap tjetër i rëndësishëm në Shqipëri sëmuren me bronkiolit çdo vit dhe është marrja në konsiderate e faktorit socio- ekonomik i cili u mor gjithashtu nga kartelat 102 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

dhe pyetësori. Në përgjithësi si faktor kryesor dhe në të dhënat e marra nga një pyetësor. (aneks që ndikon në shpeshtësinë e bronkiolitit ka qene 1). Në pyetësor u morën të dhëna nё lidhje me: faktori demografik duke qenë se Vlora është një • Moshёn e fëmijës vend me lagështi të lartë, e cila çon në favorizimin • Gjininё e tij e brankiolitit. Por nuk mundet të anashkalojmë • Vendbanimin rezultatetfaktorin moshë e studimit. dhe socio-ekonomik që kanë • Gjendjen socio-ekonomike ndikim të rëndësishëm dhe ketë e tregojnë • Numrin e pjesëtarëve të familjes Fjalë kyce: • Përdorimin apo jo të duhanit nga pjestarёt e ajonal i Vlorës. familjes Bronchiolitis, Faktorët etiologjike, Popullata e marrë në studim IncidencaQëllimi i studimit e bronchiolitit, Spitali r diagnostikuar me bronkiolit në repartin e Në studim janë marrë fëmijët 0-4 vjeç, të Përcaktimi i incidencёs sё bronkiolitit nё repartin e pediatrisё tё Spitalit Rajonal tё Vlorёs, nё mёnyrё pediatrisë në Spitalin Rajonal Vlore, sepse kjo Objektiviqё tё vlerёsohen kryesor faktorёt etiologjikё dhe riskues. sëmundje prek kryesisht këtë grup moshë si në vendin tonë ashtu edhe në vende të tjera. Kemi përdorur rastet e hospitalizuara sepse Të vlerësohen faktorët etiologjikё në rastet e hospitalizimi mundëson incidencen e bronkiolitit Objektivat specifike paraqitura gjatё studimit tonё me bronkiolit. mëMadhësia lehte se e në popullatës: vendet e tjera.

Vlerësimi i shpërndarjes së fëmijëve me U paraqitën në Spitalin Rajonal të Vlorës 196 bronkiolit në repartin e pediatrisë sipas faktorëve fëmijë me bronkiolit gjatë vitit maj 2011 – maj demografike. 2012. Nga këta 176 fëmijë ishin të moshës 0-1 sincicial.Vlerësimi i përqindjes së hospitalizimeve me vjeç dhe 20 fëmijë të moshës 2-4 vjeç. Nga këta bronkiolit tё shkaktuara nga virusi respirator 145Rezultatet janë meshkuj dhe 61 janë femra.

Vlerёsimi i faktorëve socio-ekonomike në fëmijët Vlorë Në këtë studim morën pjesë 196 fëmijë të e hospitalizuar me bronkiolit në Spitalin Rajonal diagnostikuar me bronkiolit ku: 176 fëmijë (90%) që morën pjesë në këtë studim ishin të Përcaktimi i moshës, gjinisë dhe shpërndarjes grup moshës 0-12 muajsh dhe 20 (10%) ishin të sezonale të hospitalizimeve me bronkiolit në Tabelë nr. 1: Shpërndarja e hospitalizimeve moshe- Konsideratat etike grup moshës 13-48 muajsh. fëmijët nën 4 vjeç. specifike prej bronkiolitit të shkaktuar nga virusi respirator sincicial midis fëmijëve të moshës 0- 48 Për të realizuar këtë studim kemi kërkuar leje nga muajsh në repartin pediatrik gjatë periudhës maj Drejtori i Spitali Rajonal Vlore, Shefi i Repartit të 2011- maj 2012 Pediatrisë dhe nga Kryeinfermierja e Repartit. Numri i Numri (%) i Gjithashtu kemi kërkuar leje dhe ndihme nga hospitalizimeve hospitalizimeve Grup personi përgjegjës i kartotekës së spitalit dhe prej bronkiolitit të prej bronkiolitit mosha kemi bashkëpunuar me infermieret që punojnë shkaktuara nga te shkaktuar prej për të bërë të mundur plotësimin e pyetësorit nga ( ne muaj) në repartin e pediatrisë, të cilat na kanë ndihmuar virusi respirator virusit respirator sincicial sincicial vetë familjarët e pacientëve. 0-2 20 10% U kemi shpjeguar nënave të fëmijëve arsyen 3-5 73 37% e realizimit të këtij ekzaminimi dhe kemi 6-8 50 26% gjetur përkrahjen e tyre. Asnjë nga nënat nuk 9-11 33 17% përgjigjeveka kundërshtuar të pyetësorit. në plotësimin e pyetësorit, 12-17 10 5% dhe u kemi premtuar anonimanitet të plotë të 18-23 5 3% Metodologjia e studimit 24-35 3 2% 36-48 2 0% Total 196 100% Ky është një studim deskriptiv i cili është i bazuar në studimin e kartelave mjekësore, regjistrave 103 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Tabelё nr. 2: Shpёrndarja e fëmijëve me bronkiolit Tabela nr. 6: Shpërndarja e fëmijëve me bronkiolit sipas gjinisё sipas nivelit socio-ekonomik.

Shpërndarja e fëmijëve Shpërndarja e fëmijëve sipas sipas gjinisë nivelit socio-ekonomik Femër 51 Nivel shumë i ulët 70 Mashkull 145 Nivel i ulёt 63 Nivel i mesёm 43 Tabela nr. 3: Shpërndarja e fëmijëve me bronkiolit Nivel i lartё 20 sipas vendbanimit

Shpërndarja e fëmijëve me bronkiolit sipas Tabela nr. 7: Shpërndarja e fëmijëve me bronkiolit vendbanimit sipas familjeve numeroze apo jo numeroze. Qytet 110 Fshat 86 Shpërndarje e fëmijëve sipas të qëndruarit në familje numeroze apo jo numeroze Nr i % e Nr i familjarëve Tabela nr. 4: Shpërndarja e fëmijëve sipas muajve fëmijëve fëmijëve tё vitit Maj 2011-Maj 2012 Familje numeroze (mbi 6 120 61% pjesëtarë të familjes) Muajt Nr. Familje jo numeroze (nën 76 39% Janar 40 4 pjesëtarë të familjes) Shkurt 25 Mars 30 Tabele nr. 8: Shpërndarja e fëmijëve me bronkiolit Prill 10 sipas pirjes së duhanit në familje të marra nga Maj 10 pyetsori. Qershor 7 Korrik 6 Shpërndarja e fëmijëve me bronkiolit sipas pirjes së duhanit në familje Gusht 5 Duhanpirës Shtator 10 146 (minimalisht 10 cigare në ditë) Tetor 10 Jo duhanpirës Nëntor 13 50 (aspak duhan të pirë) Dhjetor 30

Tabela nr. 5: Shpërndarja e fëmijëve me bronkiolit sipas ambientit ku qёndrojnё.

Ambienti ku qëndrojnë Nr. i fëmijëve shumicën e kohës Çerdhe 95 Kopsht 20 Shtëpi 81

104 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Diskutimi i rezultateve: Grafiku 1: Paraqitja grafike e shpërndarjes së fëmijëve me bronkiolit prej virusit respirator sincicial sipas grup-moshës

Grafiku tregon qartё se mosha më e prekur dhe që bën më shpesh bronkiolit është mosha prej 3-8 muajsh,Grafiku 2. ndёrsa Paraqitja me rritjengrafike e e moshës shpërndarjes rreziku se përfëmijëve bronkiolit me bronkiolit ulet ndjeshëm. sipas gjinisё

Grafiku i3. mësipërm Shperndarja tregon e fëmijëve se fëmijët me mëbronkiolit shpesh sipas të hospitalizuar vendbanimit me bronkiolit janë të gjinisë mashkull.

Ajo që vihet re në këtë grafik është se kemi 110 fëmijë të prekur nga bronkioliti të ardhur nga qyteti, ndërsa nga fshati 86 fëmijë. 105 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Grafiku 4. Shpërndarja e fëmijëve sipas muajve tё vitit Maj 2011-Maj 2012

raste me bronkiolit. Siç vihet re periudha mё me ngarkesё ёshtё janari, por dhe nё dhjetor dhe mars ka gjithashtu shumë Grafiku 5. Paraqitja grafike na tregon shpërndarjen e fëmijëve me bronkiolit sipas ambientit ku qёndrojnё.

Pra siç vihet re nga grafiku i mësipërm numrin më të madh e zënë fëmijët që jetojnë nё çerdhe e shtëpi Grafikukundrejt 6. atyre Paraqitja që jetojnë grafike nё e kopshte. shpërndarjes se fëmijëve me bronkiolit sipas nivelit socio-ekonomik

106 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

me bronkiolit. Vihet re se niveli socio-ekonomik shumё i ulёt dhe i ulёt pёrbëjnë ngarkesën më të madh të fëmijëve Grafiku 7. Shpërndarja e fëmijëve me bronkiolit sipas familjeve numeroze apo jo numeroze.

Ajo që vihet re është se kemi 61% të fëmijëve me bronkiolit qe jetojnë në një familje numeroze mbi 6 Grafikupjesëtare 8. dheParaqitja 39% te grafike fëmijëve e shpërndarjes që jetojnë në se familje fëmijëve jo numerozeme bronkiolit nën sipas 4 pjesëtare. pirjes së duhanit në familje, të dhёna tё marra nga pyetësori.

Faktori duhan siç vihet re edhe nga grafiku është njё ndikues i rёndёsishёm në shfaqjen e bronkiolitit, Konkluzioneme njё numёr prej 146 fëmijësh kundrejt 50 fëmijësh të sёmurё, por jo nga faktori duhan.

Nё bazё tё rezultateve tё studimit mund tё themi se: Faktori demografik ka njё ndikim të rëndësishëm në shfaqjen e bronkiolitit, duke parё se 110 fëmijë kane qenë nga qyteti kundrejt 86 fëmijëve nga fshati. Gjinia mashkull rezulton të jetë mё e prekur prej 145 fëmijësh kundrejt 51 fëmijë të gjinisë femërore. Faktori sezonalitet tregon për një rritje tё fëmijëve me bronkiolit nё muajt Janar, Dhjetor dhe Mars por kryesisht nё muajin Janar është numri më i madh i fëmijëve tё hospitalizuar. U vërejt se virusi respirator sincicial ishte më i pranishёm dhe ndikonte më shumë në fëmijët e moshës 3-8 muajsh, tё cilёt pёrbёnin edhe numrin mё tё madh të fëmijëve të hospitalizuar nё repartin e Pediatrisё Vlorё. Njё element tjetër i këtij studimi ishte përcaktimi i nivelit socio-ekonomik i familjeve të fëmijëve që ishin të hospitalizuar, duke bёrё njё ndarje të nivelit dhe u pa se niveli socio-ekonomik shumё i ulёt 107 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Rekomandimedhe niveli i ulёt janё më shumё faktorё risku pёr ushqyerja e shëndetshme. Detyrё e personelit shfaqjen e bronkiolitit. shёndetёsor ёshtё edukimi shёndetёsor i nёnave tё kёtyre fёmijёve pas episodit tё parё pёr tё Fëmijët duhet tё mbahen nё ambiente jo me parandaluar nё kohё episode tё tjera. Njohja dhe lagështi, dhe jo nё ambiente ku janë të populluara, eleminimi i faktorёve riskant ose shpёrthyes nё sic janë çerdhet apo shtëpitë me shumё familjare. mёnyrё individuale tek çdo fёmijё si parandalim Gjithashtu duhen patur prioritet familjet me efikas pёr sёmundjen. Duhet patur me shumё nivel socio-ekonomik të ulët, duke patur shumё kujdes fëmijët në vitin e tyre të parё tё jetës dhe kujdes në shëndetin e fëmijëve, nё ushqyerjen ky kujdes tё shtohet akoma dhe më shumё gjatё dhe ne higjienën e tyre. Duhet tё predominojё stinёve tё ftohta e të lagështa tё vitit.

Referencat

Cambridge [1] http://www. nhs. uk/Conditions/ Edited by Peter J. Davis. Bristol Royal Bronchiolitis/Pages/Causes. aspx Hospital for Children. Publisher: [2] http://www. nhs. uk/Conditions/ University. Print Publication Year. 2009 Bronchiolitis/Pages/Causes. aspx http://ebooks. cambridge. org/chapter. jsf?bid= CBO9780511581656&cid=CBO978051158165 diagnosis[3] http://www. mayoclinic. com/health/ 6A009 bronchiolitis/DS00481/DSECTION=tests-and- [9] Bronchiolitis in children, A national clinical guideline, Scottish Intercollegiate [4] http://www. nhs. uk/Conditions/ Guidelines Network, November 2006 © Scottish Bronchiolitis/Pages/Treatment. aspx Intercollegiate Guidelines Network. ISBN 1 (10) 905813 01 5. ISBN (13) 978 1 905813 01 8. First [5] http://www. freemd. John Udeani, com/bronchiolitis/ MD, FAAEM, treatment. htm published 2006, faqe 1, http://www. sign. ac. uk/ Assistant Professor, Department of Emergency pdf/sign91. pdf [6]Medicine, Bronchiolitis, Charles Author: Dreë University/UCLA School of Medicine [10] Breastfeeding modulates neonatal innate immune responses: a prospective birth cohort 2009, 12:51, Posted by Reem Abdellateaf study”. Pediatric Allergy and Immunology: http://www. medcastle. com/bronchiolitis. html Official Publication of the European Society of. Pediatric Allergy and Immunology 23 (1): 65– [7] Bronchiolitis, A. D. A. M. Medical 74. DOI:10.et 1111/j. al. 1399-3038. 2011. 01230. x Encyclopedia, August 2, 2011 PMID 22103307. Belderbos ME, Houben ML, van http://www. ncbi. nlm. nih. gov/pubmedhealth/ Bleek GM, (February 2012). PMH0001970/ [8] Case Studies in Pediatric Critical Care Edited by Peter J. Murphy, Bristol Royal Hospital for Children, Edited by Stephen C. Marriage Bristol Royal Hospital for Children,

108 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

PREVALENCA E DIABETIT TË SHEQERIT NË PERIUDHËN 2003-2008 NË QENDRËN SPITALORE “NËNË TEREZA” TIRANË DHE EDUKIMI INFERMIEROR

Studim retrospektiv i tipit krahasues dhe informues

Denada Selfo, Gladiola Naka, Rozeta Luci Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë. Departamenti i Infermierisë E-mail denadaselfo@yahoo. com

Abstrakt Hyrje: infermieror, këshillat dietike, kontrolli i marrjes si pasojë Diabeti e mungesës është sëmundje absolute kronike apo relative e cila së terapisë orale dhe insulinës është përcjellë paraqet rritjen e nivelit të Glukozës në gjak te të gjithë të sëmurët. Të sëmurë me diabet të tipi I dhe II kanë qenë të përhapur gati njësoj. të insulinës. Insulina është hormon anabolik Ka prekur më shumë moshat madhore se sa endokrin që prodhohet nga qelizat Beta të fëminore. Me komplikacione akute ishin 908 Pankreasit. Veprimi i shumë faktorëve etiologjik Rekomandimet:raste, komplikacione kronike ishin 10214 raste. siç janë:faktori gjenetik infeksionet virale dhe proceset autoimmune, dëmtojnë qelizat Beta të Ndihma e strukturave Qëllimi:pankreasit dhe prodhimin e insulinës. shëndetësore, mjekëve, infermierëve për kujdesin i prevalencës në bazë të tipeve të diabetit në dhe monitorimin e të sëmurëve me diabet dhe Qëllimi i këtij punimi është studimi jo vetëm, bën që të ulet ndjeshëm vdekshmëria. Duhet t’i kushtohet vëmendje dhe kontrollit të mosha të ndryshme, si dhe identifikimi e studimi aparatit kardiovaskular, urinar, neuromuscular, i faktorëve të riskut me karakter demografik, gastrointestinal, me qëllim parandalimin e social-ekonomik dhe të mënyrës së jetesës që komplikacioneve. Gjithashtu dhe konsultimi me ndikojnë në sëmundjen e diabetit. Objektiv tjetër mjekun për dozat e mjekimit çdo 6 muaj duhet është dhe edukimi infermieror, këshillat dietike të jetë i rregullt. Duhet t’i kushtohet rëndësi Materialidhe mjekimi dhe adekuat metodat: i të sëmurëve Në këtë me punim diabet. janë dhe propagandës me qëllim që pacienti të mos harrojë asnjëherë mjekimin, vaktet e ushqimit duhet të jenë të rregullta, injektimi i insulinës analizuar 39417 të sëmurë me diabet të sheqerit mos të bëhet në të njëjtin vend, asnjëherë nuk në periudhën e viteve 2003-2008 në Qendrën ekuilibruar.bëhet zëvendësimi i insulinës me tablet dhe Spitalore “Nënë Tereza” në Tiranë. Diagnoza sasia e frutave që merr pacienti duhet të jetë e e sëmundjes është përcaktuar në bazë të Përfundimi anamnezës, ekzaminimit fizik dhe provës së te të sëmurët me diabetes mellitus ka rëndësi të sheqerit në gjak. Prova konsiderohej pozitive kur : Angazhimi edukativ i infermierit glukoza ne gjak kalonte shifrën mbi 6.5mmol/l Rezultatet:ose 120mg% madhe në mjekimin e diabetit, parandalimin e komplikacioneve dhe përmirësimin e gjendjes së Diabet mellitus tip I ishin 18932, Fjalëpërgjithshme kyç shëndetësore. kurse tip II 20485 të sëmurë. Nga këta 22954 ishin meshkuj dhe 16463 ishin femra. Vlera : diabeti i sheqerit, edukata, monitorimi mesatare e sheqerit ishte 8.5mmol/l. Monitorimi infermieror, insulino-vartës, joinsulino-vartës, tipi I, tipi II 109 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Bacgraund

ka afërsisht 40 mijë diabetikë. Por numri mund të Diabeti i sheqerit është një sëmundje që jetë edhe më i lartë, pasi në disa debistime të kryera karakterizohet nga niveli i lartë i glukozës në Tiranë (2004, 2006, 2008, 2009) prevalenca e (sheqerit) në gjak. Ky nivel i lartë është i shkaktuar diabetit të padiagnostikuar ka qenë 3-4%, që do të nga paaftësia e organizmit për të përdorur thotë se në realitet shifra e përafërt e diabetikëve insulinën e vetë për të tretur sheqerin. Diabeti nuk duhet të jetë 120-150 mijë. Nga këta 8-10% janë është një sëmundje e vetme dhe me një shkaktar diabet tipi I dhe mbi 90% janë me diabet të tipit të vetëm. Përkundrazi ajo është një koleksion II [6] Dëmtimi karakteristik është shkatërrimi sëmundjesh disa prej të cilave janë shumë të i qelizave të pankreasit. Në fillim të sëmundjes vështira për t’u kontrolluar. Të gjitha format e konstatohet një infiltrim limfocitar përreth dhe diabetit shkaktohen nga hormoni i pankreasit, në brendësi të ishujve të Langerhansit. Shkatërimi që quhet insulinë. Diabetikë quhen të gjithë ata i qelizave është specifik (nuk i prek qelizat e tjera persona që ose kanë mungesë të insulinës, ose pankreatike) dhe progresive (brenda disa viteve kjo e fundit nuk funksionon si duhet. Si rezultat çon në zhdukjen e të gjitha qelizave që prodhojnë i këtyre defekteve, ushqimet e konsumuara në insulinë) [4]. Mungesa e sekretimit tё insulinёs vend që të ruhen si energji nëpërmjet insulinës, e qё karakterizon DIV lidhet me reduktimin e ngrenë sheqerin në gjak, më të lartë se normalja. masës insulinë- sekretore qё prek vetëm qelizat Nëse kjo nuk kurohet, sheqeri në gjak mbetet β pa ndryshim TV ndjeshëm të qelizave A, B i lartë dhe gjithmonë ekziston mundësia që të dhe C (qё relativisht sekretojnё glukagonin, përkeqësojë të gjitha organet dhe sistemet e somatostatinёn dhe polipeptidet pankreatike). trupit. Nëse kurohet në kohën e duhur, problemi Ky pakёsim i qelizave shoqёrohet me inflamacin i insulinës mund të zgjidhet dhe sheqeri në loka, insulit, qё karakterizohet nga infiltrimi gjak mund të ulet ose të normalizohet. Në të i ishujve nga qelizat mononukleare, sidomos kundërt, pasojat janë të pariparueshme. Në njeri nga linfocitet, nganjëherë nga polinuklearёt. Ky me diabet mund të mbesë i shëndetshëm dhe insulit vihet re vetёm nё ishujt qё pёrmbajnё të gëzojë një jetë të gjatë, njëlloj si një person akoma disa qeliza beta dhe nuk gjendet mё pas tjetër me shëndet normal, nëse ndjek terapinë e vitit tё parё tё diagnostikimit tё diabetit. Insuliti caktuar. [1] Incidenca e diabetit insulinovartës ёshtё njё argument madhor nё favor tё zhvillimit është 7 në 100000 fëmijë nën 15 vjeç. Sëmundja tё njё faktori imunitar, nё ishujt e Langerhansit, prek njësoj të dyja gjinitë, me një predominim të nёEtio-patogjeneza kohën e shfaqjes sё diabetit[2] lehtë të meshkujve. Piku i incidencës konstatohet ndërmjet moshës 10-12 vjeç[4]. Sipas organizatës botërore të Shëndetësisë(OBSh), diabeti prek rreth 5% të popullsisë së botës dhe numri i të Studimet e bëra nga Von Mering dhe Minkowski sëmurëve është vazhdimisht në rritje, duke u (1889) vunë në dukje rolin e pankreasit në dyfishuar çdo dhjetë vjet. Mjekët endokrinologë shkatërrimin e diabetit të sheqerit. Langerhans theksojnë se kjo sëmundje nga viti në vit ka shtuar dhe Laguesse i lokalizuan studimet e tyre në numrin e personave të prekur. Shtimi i rasteve pankreas, të cilat u kurorëzuan me zbulimin e përme të këtë llogaritur sëmundje riskun shtron e mundësisë akoma mësë prekjes shumë insulinës. Por nga studimet u vu re fakti që në nevojën për të njohur sëmundjen e diabetit dhe autopsitë e pacientëve të vdekur nga diabeti, pankreasi nuk gjendej gjithmonë i dëmtuar. Ky së gjithsecilit prej nesh nga kjo sëmundje. Sipas mendim shprehej duke u bazuar në ekzaminimet Organizatës Botërore të Shëndetësisë në botë mikroskopike të zakonshme. Më parë mendohej sot numërohen 200 milion diabetikë dhe në se diabeti shkaktohej nga një pamjaftueshmëri e vitin 2025 mendohet të jenë rreth 330 milionë sekrecionit të insulinës, kurse sot është vërtetuar diabetikë apo 6.3% e popullsisë së botës. Sipas se ne fillim të sëmundjes nuk ka mungesë të këtij OBSh rreth 80% e njerëzve me diabet jetojnë në hormoni. Por ka edhe shumë paqartësi te tjera që vendet me të ardhura të pakta dhe të mesme. Në lidhen me sëmundjen por megjithatë ka shumë vendet e zhvilluara diabeti dhe numri më i madh argumente që të bëjnë të mendosh se diabeti i diabetikëve haset në moshat mbi 45-46 vjeç. është një sëmundje metabolike komplekse, ku Prevalenca e diabetit në Shqipëri në popullatën hiperglicemia dhe glukozuria janë pasoja të adulte është 1.25%, që do të thotë se në Shqipëri mëvonshme të sëmundjes. [3] Diabeti mellitus 110 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

ёshtё njё sёmundje auto-imune qё transmetohet tyre mund të shkaktojnë diabetin e sheqerit. Por gjenetikisht sipas trashёgimisё shumёfaktoriale. nga studimet e ndryshme ka rezultuar se këto Ekzistojnё anomali tё imunitetit humoral: preparate nuk ndikojnë drejtpërdrejt si shkak për kryesisht tё auto-antikorpeve qarkulluese, auto- shfaqen e diabetit por vetëm zbulojnë një diabet antikorpeve anti-insulinike dhe auto-antikorpeve latent. Është fakt se kur të sëmurëve diabetik u anti-qelizave β tё pankreasit. Gjithashtu ёshtё Traumataplikohet një fizike terapi dhe me streset diuretikë emotive. tiazinikë Traumat nevojat provuar lidhja e sёmundjes me disa grupe HLA tё e tyre për insulinë shtohen. klasёs sё II. Studimet e bёra tek binjakёt identikё kanё treguar se gjurmёt e sёmundjes janё tё nuk mund të konsiderohen si shkaktarë primarë pranishme shumё vite para fillimit tё dukshёm tё në shfaqen e diabetit por mund te konsiderohen sёmundjes. Tek binjakёt homozigotё pёrqindja e si shkaktarë sekondarë të cilat bëjnë të mundur Faktorëtprekjes nga predispozues diabeti ёshtё 50%. te diabetit [4] shpejtimin e shfaqjes së shenjave klinike të sëmundjes. [3] Edhe streset emotive nuk Trashëgimia. Kur merret anamneza e të ndikojnë drejtpërdrejt ne shfaqen e sëmundjes, porKlinika ndikojnë shumë në rëndimin e sëmundjes. sëmurëve vihet re që një nga prindërit, vëllezërit apo dikush nga farefisi ka qenë diabetik, por është vështirë të përcaktohet saktë përqindja Diabeti mund të manifestohet në çdo moshë, por qe zë trashëgimia në shfaqjen e kësaj sëmundje. rastet më të shumta vihen re në të rriturit mbi Në shkakun e shfaqjes së diabetit, përveç moshën 35-40 vjeç. Te këta sëmundja zhvillohet trashëgimisë ndërhyjnë edhe faktorë të tjerë. ne mënyrë progresive, të ngadalshme dhe i Autorët që janë marrë me studime kanë vënë re sëmuri nuk mund të përcaktojë më saktësi kohën rëndësinë e faktorëve shoqëror, ushqimor, rolin e kur i është shfaqur. Rrallëherë diabeti mund të Obeziteti.infeksioneve dhe të intoksikacioneve, ndikimin e Etjejetë dhee madhe në mënyrë (polidipsia akute,) tëtë menjëhershme.sëmurët e ndjejnë Ai barrës, të obezitetit, të traumave fizike etj. mund te manifestohet me: Të gjithë mjekët vënë re se diabeti tek tepër. Hanë shumë (polifagia) të rriturit takohet më dendur tek obezët ose tek gojën të thatë, pinë 4-5Asteni litra ujë fizike, në ditë Asteni e më ata që kanë mbipeshë. Voon Noorden e ka gjetur gjenitale: dhe megjithatë obezitetin në 35 % të të sëmurëve të tij. Joslin njëhumbasin ulje të libidos në peshë. deri në impotencën seksuale në 1000 diabetikë ka gjetur 772 prej tyre ishin e cila te burrat mund të shkaktoje mbi peshën normale. Sipas këtij autori mbi 80 Simptomat urinare. Të sëmurët kanë poliuri. % e diabetikëve janë ose kanë qënë obezë para të hershme, kurse tek gratë ftohtësi seksuale. shfaqjes së sëmundjes. Kjo gjë e ka bërë autorin Glukozuria. të thotë se obeziteti është një rrugë që çon shpesh Sasia e urinës të 24 orëve është e zakonshme deri herë në diabetin e sheqerit. Në shumë raste 4-5 litra. Është një nga simptomat biologjikevetëm ulja të e sëmundjes.peshës mund të jetë e mjaftueshme më karakteristike të sëmundjes. I sëmuri mund të Barra.që të zhduken të gjitha simptomat klinike dhe zbulojnëmos eliminojë sëmundjen. glukozë, Komplikacionet megjithëse mund kryesore të jenë diabetik. [3] Disa herë janë komplikacionet që e Raste kur diabeti shfaqet tek një grua shtatëzanë janë të rralla por kur tek një grua janë Lezionet vaskulare, Retinopatia diabetike, shtatëzanë shfaqet glukoza në urinë duhet Nefropatia, Pielonefriti, Neuropatia diabetike, dyshuar për mundësinë e një diabeti. Efekti Çrregullime gjenitale, Turbullime atrofike, diabetogjen i barrës shpjegohet me shtimin e Komplikacione në zemër, Komplikacionet në hormoneve të hipofizës. Për shkak të nevojës së arteriet e anësive të poshtme, Komplikacionet në shtuar të metabolizmit të fetusit që ndodh në gratë gojë, KomplikacionetShenja në lëkurë, në sistemin Komplikacionet nervor gjatë barrës, shkaktohet një shtim i sekrecionit të qendrornga infeksionet, Komplikacionet pamundësia e barrës për tu te hormoneve të rritjes dhe të glukokortikoideve. gruaja diabetike [3]. FaktorëtKëto ndikojnë medikamentozë. që të shtohet sheqeri në gjak dhe të depresive.siç mund te jene ketë një mbingarkesë funksionale të pankreasit përqendruar, turbullime te kujtesës, gjendjet Është vënë re se përdorimi i diuretikëve tiazinikë dhe derivatet e 111 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Materiali dhe metodat Paraqitja grafike e të dhënave

Në këtë punim janë analizuar 39417 të sëmurë me Frekuenca e të sëmurëve me diabet të tipi I dhe diabet të sheqerit, të cilët janë mjekuar në QSUT II sipas gjinisë dhe moshës në periudhën 2003- Nënë Tereza në Repartin e Endokrinologjisë në 2008 tipi I tipi II 2003-2008 përiudhën 2003-2008. Diabet të tipit I ishin 18932 të sëmurë. Meshkuj ishin 11030, kurse fëmijë 65 138 203 femra 7902. Nga këta persona 65 raste kanë qenë të rritur 18867 20347 39214 të moshës fëminore dhe 18867 raste të moshës meshkuj 11030 11924 22954 madhore. Diabet të tipit II ishin 20485 raste, prej të cilëve 138 ishin të moshës fëminore dhe 20347 femra 7902 8561 16463 raste të moshës madhore. Meshkuj ishin 11924 gjithsej 18932 20485 39417 raste, kurse femra 8561. Të sëmurët me diabet të tipit I janë mjekuar me insuline. Insulinën në formën e stilolapsit e kanë aplikuar vetë pacientët. Të sëmurët me diabet të tipit II janë mjekuar me Rezultatethipoglikemike oralsi Metformin, Fenformin etj.

Duke analizuar të gjitha të dhënat vumë re që sëmundja e diabetit të sheqerit që është dy llojesh insulinovartese dhe jo-insulinovartese prek të dy gjinitë pothuajse njësoj me një predominancë të vogël të meshkujve në krahasim me femrat. U diskutua gjithashtu dhe nr. i lartë i të sëmurëve me diabet gjatë kësaj periudhe. Të sëmurë me diabet të tipit I dhe II kanë qenë të përhapur gati njësoj. Ka prekur më shumë moshat madhore Frekuenca e të sëmurëve meshkuj me diabetes sesa fëminore. Me komplikacione akute ishin mellitus vitet në periudhëntipi I 2003-2008tipi II meshkuj 908 raste, komplikacione kronike ishin 10214 2003 650 1653 2303 raste. Meshkuj me komplikacione akute ka 2004 2059 2161 4220 pasur 430 raste përkundrejt femrave që ishin 2005 2281 2206 4487 450. Meshkuj me komplikacione kronike ishin në të dy llojet e komplikacioneve dominon seksi 2006 2094 2057 4151 9066 raste dhe femra 4100 raste. Pra siç shihet 2007 2281 2206 4487 2008 1665 1641 3306 mashkull. Fëmijë me komplikacione acute (të tipi I që janë insulinovartes) ishin 28 raste, gjithsej 11030 11924 22954 kurse me komplikacione kronike (të tipit II që janë joinsulinovartes) ishin 15 raste. Numri i të sëmurëve të regjistruar në vitin 2003 ka Frekuenca e të sëmurëve femra me diabet në qenë 1500 raste me diabet të tipit I përkundrejt periudhën 2003-2008 3504 rasteve me diabet të tipit II. Në 2004 kanë vitet tipi I tipi II femra qenë 4118 përkundrejt 2122. Në vitin 2005 2003 850 1851 2701 kanë qenë 3541 raste përkundrejt 3791 rasteve 2004 961 1059 2020 me diabet të tipit II. Në vitin 2006 numri i të 2005 1585 1260 2845 regjistruarve me diabet insulinovartës ka qenë 3954 përkundrejt 3714 rasteve të regjistruara 2006 1657 1860 3517 me diabet joinsulinovartës. Në vitin 2007 kanë 2007 1585 1260 2845 qenë 3541 përkundrejt 3791 rasteve. Numri i të 2008 1264 1271 2535 sëmurëve të regjistruar në vitin 2008 me diabet gjithsej 7902 8561 16463 të tipit I ka qenë 2921 përkundrejt 2943 rasteve të regjistruara me diabet të tipit II.

112 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Nënë Tereza në Tiranë. Frekuenca e të sëmurëve me diabet të tipit I dhe II sipas moshës nga 2003-2008 në Qendrën Spitalore

Prevalenca e të sëmurëve me komplikacione të diabetit sipas gjinisë dhe moshës në vitet 2003-2008 në Qendrën Spitalore Nënë Tereza në Tiranë.

Rekomandime

harrojë asnjëherë mjekimin, vaktet e ushqimit duhet të jenë të rregullta, injektimi i insulinës Numri i të sëmurëve me diabet varet shumë mos të bëhet në të njëjtin vend, asnjëherë nuk dhe nga disa faktorë si ai gjenetik, mosha, gjinia, ekuilibruarbëhet zëvendësimi. Këshillime. i insulinës me tablet dhe ushqyerja dhe faktorët social-ekonomik. Diabeti sasia e frutave që merr pacienti duhet të jetë e është jo vetëm një problem serioz shëndetësor, Përballimi i diabetit, por edhe një problem ekonomik-shoqëror. Roli i përbëhet nga tre pjesë: ushqimi, aktiviteti fizik infermierit në trajtimin e të sëmurëve me diabet dhe mjekimi. Një ekuilibrim i këtyre tre pjesëve, është i madh. Ai duhet patjetër të tregojë kujdes të sjell një përballim të mirë të diabetit Është shumë veçantë për këta pacientë, të monitorojë ecurinë e rëndësishme që pacientet të konsumojnë një e sëmundjes. Gjithashtu dhe konsultimi me ushqim të larmishëm brenda ditës. Trupi i çdo mjekun për dozat e mjekimit çdo 6 muaj duhet njeriu punon shumë mirë, nëse aplikoni një të jetë i rregullt. Duhet t’i kushtohet rëndësi dietë të ekuilibruar ku futen sasitë e duhura të dhe propagandës me qëllim që pacienti të mos vitaminave, mineraleve, karbohidratet, proteinat 113 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

dhe yndyrat. Zarzavatet e gjelbra, duhet të e rrezikut të diabetit tek nënat. Mbipesha përdoren çdo ditë, në drekë dhe në darkë në trupore është një nga shkaktarët e diabetit dhe sasi të bollshme. Zarzavatet e gjelbra përmbajnë shkencëtarët mendojnë se përdorimi i qumështit antioksidantë, vitamina, kripëra minerale dhe të gjirit parandalon mbipeshën trupore tek nënat, fibra. Parimi apo çelësi kryesor i zëvendësimit të sepse çdo nënë përdor 500 kalori në ditë për të ushqimeve është ky: mund të zëvendësohen midis ushqyer fëmijën e saj me qumësht gjiri. Është e tyre vetëm ato ushqime që kanë pak a shumë këshillueshme respektimi i rregullave të higjienës të njëjtën përbërje, që i takojnë të njëjtit grup së trupit(higjiena e lëkurës së duarve, dhëmbëve, ushqimor, pra sheqeri me sheqernat, proteinat thonjve, këmbëve dhe organeve gjenitale), me proteinat dhe yndyrat me yndyrat. Ushqimet ruajtja nga lagështia, të ftohtit, korrentet e erës me brumëra mund të zëvendësojnë njëra- tjetrën. etj. Së dyti: vaksinimi i rregullt kundër të gjitha Ato mund të zëvendësohen edhe me zarzavatet të sëmundjeve infektive duke përfshirë dhe gripin. cilat përmbajnë sheqer që thithet ngadalë. Mishi Së treti: mjekimi i rregullt e i përpikte i diabetit, dhe veza mund të zëvendësojnë shumë mirë ruajtja e ekuilibrit të vazhdueshëm të tij. Lufta njëra-tjetrën ose të dyja mund të zëvendësohen më e mirë ndaj infeksioneve është parandalimi nga gjiza, djathi, sallami, peshku, qumështi. etj i tyre. Nga ana tjetër nuk duhet shpresuar se që kanë afërsisht po atë përbërje. Frutat mund të infeksionin do ta mposhtë vetëm mjekimi me zëvendësohen me bukë apo me brumëra të tjerë antibiotikë apo ilaçe të tjera antiinflamatore. sepse sheqeri i tyre duke u thithur nga zorra më Që të mposhtet një infeksion në të sëmurët me ngadalë është më i përshtatshëm për diabetikët. diabet, përveç antibiotikëve apo inflamatorëve Frutat mund të zëvendësohen shumë mirë edhe të tjerë duhet bërë patjetër edhe trajtimi rigoroz me njëra- tjetrën. Gjalpi mund të zëvendësohet dhe i përpiktë i diabetit. Pacientët me diabet vetëm me yndyrat e tjera si dhjami, ose me duhet të kontrollojnë peshën. Duhet të kufizojnë margarinë dhe vajrat bimore kurse vetë gjalpi nuk sheqernat e rafinuara. Duhet të rrisin sasinë e mund të zëvendësojë asnjë lloj ushqimi sepse ai fibrës në dietë. Duhet të ecin sa më shumë. Duhet përmban vetëm yndyrë dhe nuk përmban aspak të hanë në mënyrë të shëndetshme e duke pirë proteinë. [5] Sipas një studimi të kryer vitet e sa më pak lëngje frutash të konservuara, pasi ato fundit është arritur në përfundim se ushqimi i kanë më shumë sheqer. Duhet të rrinë sa më pak foshnjave me qumësht gjiri ndihmon jo vetëm ulur, të bëjnë një jetë aktive. [7] për mirërritjen e tyre por edhe për pakësimin

Referencat

[1] Diana W. Gathri, Richard A. Gathri. “Diabeti [5] ISUF KALO. “Diabeti” Faq. 111- 133. Viti i sheqerit”. Faq. 6-7, 39-45, 151-163. botimit 1985 [2] G. PERLEMUTER, G. COLLIN DE L’HORTET. [6] WWW. standart. al/arkiva/index. php/jetё- “DIABETOLOGJIA”. Faq. 100, 324- 325. Viti i shëndet/11679-diabeti- sëmundja- e -sheqerit- botimit 1987 diabetinë –rrezik- dhe- fëmijët. html. [3] Prof. ADHAMI J. E. BAKALLI Q, DHIMITRI V. [7] WWW. tiranaobservër. al/2012/02/11/ Prof. HOXHA F, Doc. RUSI H, Doc. SERANI -këshilla- e- receta- për- të- luftuar- D. “Traktati i sëmundjeve të brendshme” Volumi sëmundjen/ III. Faq. 8-33. Viti i botimit 1974 [4] AURELA SALIAJ. “Pediatria”. Faq. 122. Viti i botimit 2010

114 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

SHQYRTIME TEORIKO-JURIDIKE MBI KUSHTETUTËN SI AKT MË i LARTË JURIDIKO-POLITIK i SHTETIT

MSc. Blerton Sinani Fakulteti i Drejtësisë, Universiteti i Evropës Juglindore në Tetovë Tetovë, Republika e Maqedonisë. E-mail [email protected] Prof. Asoc. Dr. Alba DUMI Dekane shkollës pasuniversitare, Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë, E-mail: [email protected]

Abstrakt

të ndërlidhura me të. Përkundrazi, sado që të Synimi i këtij artikulli studimorë është “të studiohet dhe eksplorohet kjo temë, në pikëpamje shtjelluaritstudimorë me e tematikës”përmbajtje për tematike të cilën juridiko bëhen teoriko – shkencore, ajo çdo herë do të jetë aktuale shqyrtimet. Së këtejmi, shqyrtimet në këtë artikull dhe me interes për shkak të vlerës specifike dhe rëndësisë kruciale shoqërore e juridiko – politike – konstitucionale shtrihen dhe fokusohen në që ka kushtetuta, si “akt i parë themeltar juridik” vështrimin dhe shtjellimin e Kushtetutës si akt i shtetit. më i lartë juridiko – politik nё pёrgjithёsi dhe Trajtimi studimor i temës së artikullit me titull: kuptimin formal dhe kuptimin material tё saj, “Shqyrtime teoriko – juridike mbi kushtetutën si duke pёrfshirё edhe raportin pёrmbajtёsor midis akt më i lartë juridiko – politik i shtetit” paraqet tyre nё veçanti. Ndryshe, ky artikull paraqet një interes të veçantë, kryesisht dhe në radhë të interes të veçantë, kryesisht dhe në radhë të parë, parë, për zhvillimin e mendimit teorik e juridiko për zhvillimin e mendimit teorik e juridiko – – konstitucional, por edhe profesional dhe Fjalёkonstitucional, kyçe – por edhe profesional dhe aplikativ. aplikativ. Kjo për arsye se kushtetuta nuk përbën një “ligj të thjeshtë”, por një “ligj themelor”. Si “ligj kushtetuta, kuptimi formal i themelor”, kushtetuta “është akti juridik me fuqi kushtetutёs, kuptim material i kushtetutёs, juridike më të lartë” nga aktet e tjera juridike. raporti reciprok midis kushtetutёs nё kuptimin Në fakt, kushtetuta paraqet akt politiko – juridik fondamental për konstituimin e shtetit, në njërën formal dhe kuptimin material. Shqyrtime hyrëse anë, dhe akt suprem normativ juridik në rendin e ë cilat juridik të shtetit të caktuar, në anën tjetër. Veç kësaj, kushtetuta është, njëherazi, rregullatore kzistojnë tema dhe çështje të caktuara t juridike më kryesore e më e rëndësishme e gjatë kohë e preokupojnë intelektin e njeriut marrëdhënieve themelore shoqërore e politike dhe zgjojnë vëmendjen dhe kureshtjen e tij në suazat e sistemit juridik të shtetit tё caktuar. hulumtuese shkencore. Duke u ndeshur me këtë Nëpërmjet nxjerrjes së kushtetutës si akt juridik sfidë, para çdo hulumtuesi të ri shkencor, me të primar dhe origjinal në rendin juridik të shtetit drejtë shtrohet “dilema hamletiane”: t’i qaset ose të caktuar, realisht dhe praktikisht, shprehet: së jo trajtimit të një teme, sado qoftë teorikisht e pari, subjektiviteti politiko – juridik i një shteti të trajtuar,e autorit pornë këtëasnjëherë artikull e mepërfunduar, përmbajtje asnjëherë tematike e pavarur dhe sovran [1] në territorin e caktuar; së kryer dhe e përkryer. Kësisoj ishte edhe dilema dyti, vendoset gur themeli i rendit juridik nacional (intern); së treti, inaugurohet dhe pasqyrohet juridiko – kushtetuese: të pranohet ose jo sfida sovraniteti i popullit dhe; së katërti, proklamohen, e trajtimit teoriko – juridik të kushtetutës, si garantohen dhe realizohen liritë dhe të drejtat koncept substancial doktrinar juridik, e cila në themelore të njeriut e të shtetasit, të cilat janë kushtet dhe rrethanat bashkëkohore, nuk është natyrore, të patjetërsueshme dhe jo të dhuruara me më pak interes dhe rëndësi nga periudha nga shteti. Në këtë drejtim, kushtetuta paraqet historike e konceptimit të më shumë çështjeve substratin (bazamentin) inicial (fillestar) juridiko 115 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

– politik në mbështetje të së cilës konstituohet së Shqipërisë e vitit 1998, shprehet: “Kushtetuta edhe shteti, edhe e drejta. Rrjedhimisht, pa është ligji më i lartë në Republikën e Shqipërisë” kushtetutë nuk mund të ekzistojë as shteti dhe as (neni 4, alinea 2); Kushtetuta e Republikës së e drejta, sepse ajo, në fakt, “është interlokutore”, Bullgarisë e vitit 1991, shprehet: “Kushtetuta apo “një urë lidhjeje” ndërmjet “shtetit” dhe “të është ligji suprem, dhe asnjë ligj tjetër nuk mund drejtës”, nëpërmjet saj në mënyrën më optimale të jetë në kundërshtim me të” (neni 5, alinea 1); sublimohet raporti mes shtetit dhe të drejtës. Në në Kushtetutën e Kolumbisë të vitit 1991, thuhet: këtë mënyrë, “e drejta e shtetit assesi nuk mund të “Kushtetuta është norma e normave” (neni 4); në jetë e tij” po qe se “me kushtetutë nuk rregullohet Kushtetuta e Republikës së Kosovës e vitit 2008, dhe përcaktohet subjekti që do ta krijojё të shprehet: “Kushtetuta është akti më i lartë juridik drejtën, në çfarë procedure do ta nxjerrё atë, dhe i Republikës së Kosovës” (neni 16). Definicionet në çfarë forme juridike do ta shprehё të drejtën” e tilla minimale mbi nocionin e kushtetutës, dhe anasjelltas, “shteti assesi nuk mund të ketë të shprehura nga vetë kreatori i kushtetutës/ të drejtën e tij”, në qoftë se “me kushtetutë nuk kushtetutvënësi në përmbajtjen tekstuale vendosen bazat e organizimit dhe të funksionimit normative të saj kualifikohen si “definicione të vetë atij shteti”. Prandaj, ka shumë të vërtetë juridiko – pozitive autentike të kushtetutës”. në pohimin se “kushtetuta është fondamenti dhe [5] Ndryshe, normat e tilla kushtetuese që bëjnë korniza juridiko – politike në bazë të së cilës fillon shpjegimin apo përkufizimin e ndonjë nocioni të ndërtimi, funksionimi dhe zhvillimi i shtetit dhe i caktuar juridiko – konstitucional kualifikohen si të drejtës” [2]. norma kushtetuese interpretuese ose definuese. Nga Fjalori i shqipes së sotme mësohet se [6] “kushtetuta është ligji themelor i një shteti, Në kuptimin më të përgjithshëm, të cilin “e ka që përcakton rendin politik dhe ekonomik e përvetësuar” teoria juridiko –konstitucionale, shoqëror të tij, sistemin e zgjedhjeve, organet kushtetuta paraqet “aktin themelor dhe më të e larta dhe lokale të pushtetit shtetëror e të lartë juridiko – politik të një shteti, që rregullon administratës shtetërore, organizimin e mbrojtjes dhe përcakton si organizimin dhe funksionimin së vendit e të forcave të armatosura, të gjykatave e pushtetit shtetëror, ashtu edhe liritë dhe të e të prokurorisë, si edhe të drejtat e detyrat drejtat themelore të njeriut e të shtetasit”. [7] Në themelore të shtetasve”. [3] fakt, kushtetuta është formë (akt) juridike me Nocioni i kushtetutës paraqet një prej detyrave përmbajtje më të lartë, sepse me të “vishen normat më të rënda dhe më të vështira të shkencës së të juridike më kryesore”, me të cilat “rregullohen drejtës kushtetuese. Pikërisht nocioni qendror, marrëdhëniet shoqërore më të rëndësishme” që mëtohet të zbërthehet në këtë artikull, në shtetin e caktuar. [8] Shprehur në mënyrën është nocioni i kushtetutës si nocion kapital më të thjeshtë të mundshme, kushtetuta nuk juridik i shkencës së të drejtës kushtetuese. është tjetёr veçse ligji mё i lartё dhe kryesor Meqë nocioni i kushtetutës përbën “boshtin mbi pushtetin shtetëror, me të cilin përcaktohen qendrorë të shqyrtimeve” në këtë artikull, ia dhe garantohen liritë dhe të drejtat e njeriut vlen “të ndalemi” te përkufizimet e ndryshme e të shtetasit. Ky do të mund të ishte një ndër të saj. Mirëpo, megjithatë, para se të paraqesim përkufizimet më të thjeshta, por njëkohësisht një panoramë pikëpamjesh të njohura rreth edhe më të përgjithësuara të kushtetutës. nocionit të kushtetutës, është me interes dhe Kushtetuta, në kuptimin enciklopedik, paraqet rëndësi të nënvizohet se në dallim nga numri aktin juridik i cili ka atribute specifike juridike, më i madh i nocioneve dhe kategorive juridike, përkatësisht aktin juridik me fuqi juridike të cilët relativisht definicionin themelor të tyre supreme, i cili miratohet dhe ndryshohet sipas e gjejnë brenda kornizave të sistemit juridik, si procedurës së veçantë, që përmban norma me rregull, nuk ekziston “definicioni konstitucional” të cilat rregullohen marrëdhëniet themelore i kushtetutës”. Shumica dërmuese e teksteve shoqërore e politike në përgjithësi dhe kushtetuese aktualisht ekzistuese, por edhe përcaktohet organizimi i pushtetit shtetëror dhe teksteve kushtetuese që kanë ekzistuar në historinë pozita juridike e njeriut në raport me pushtetin e konstitucionalizmit mondial (botëror), nuk shtetëror nëpërmjet lirive, të drejtave dhe përmbajnë në vetvete definicionin konstitucional detyrave themelore të tij në veçanti. [9] integral (tërësor) të kushtetutës. [4] Sidoqoftë, në Në doktrinën juridiko – konstitucionale klasike, pjesën më të madhe të kushtetutave ka substrat, si rregull, afirmohet koncepti se ekzistojnë “dy pra ka elemente imanente për përkufizimin e nocione (kuptime) themelore dhe të veçanta kushtetutës, kështu që mund të identifikohen, të kushtetutës, si akt juridik: i pari, nocioni siç thuhet, formula ose sintagma të cilat mund formal dhe, i dyti, nocioni material. Të dy të kualifikohen, si “tentativë për përkufizimin e nocionet (kuptimet) e kushtetutёs “formojnë kushtetutës”. Kështu, p.sh., Kushtetuta e Republikës të ashtuquajturin nocioni normativist” tё 116 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

kushtetutës, sepse “e vënë theksin” mbi normat kushtetutës si akt themeltar dhe më i lartë juridik. e kushtetutës si akt juridik. [10] Në të vërtetë, Nuk ka asnjë dyshim se forma e shkruar e shqyrtimi dhe trajtimi i kushtetutës në kuptimin kushtetutës ndërlidhet me qëllimin e njohjes formal dhe në kuptimin material, në esencë, buron së shtetasve me përmbajtjen e normave tё nga përkufizimi tradicional i çdo akti juridik, kushtetutës sё tyre, duke i konsideruar ato nga dy prizma: njё, nga prizmi formal dhe dy, si graranci mё e fortё e interesave tё tyre, nga prizmi material. Megjithëse si për kuptimin por edhe me edukimin juridiko – kushtetues formal, ashtu edhe për kuptimin material të të shtetasve dhe titullarёve tё funksioneve kushtetutës, “emërues i përbashkët” i tyre është publike nё vendimmarrjen demokratike dhe se kushtetutën e vështrojnë ekskluzivisht si nё zgjidhjen e interesave konfliktuoze. Madje Kuptimifenomen specifik formal normativ i kushtetutës juridik. normat kushtetuese të formuluara mirë, në mënyrë të qartë dhe tё saktё, dukshëm lehtësojnë në teorinë juridiko – konstitucionale “mbizotëron interpretimin e kuptimit (domethënies) të normave të kushtetutës, dhe me kёtё evitohet probabiliteti i interpretimit dualist të kushtetutës. pikëpamja”, sipas së cilës kushtetuta, në kuptimin Më në fund, forma e shkruar e kushtetutës krijon formal, “është një akt unik juridik i shkruar dhe i presupozime për siguri juridike dhe barazi kodifikuar, me fuqi juridike më të lartë, i miratuar juridike, që është një nga funksionet dhe parimet nga organi më i lartë ose i veçantë shtetëror, sipas më të rëndësishme juridike të kushtetutës dhe të procedurës së veçantë e cila dallohet e ndryshon shtetit të së drejtës. [15] Me fjalë të tjera, forma nga procedura për nxjerrjen e ligjeve dhe akteve e shkruar e kushtetutës e ka avantazhin se i të tjera juridike. [11] Nga ky përkufizim “do rregullon qysh më parë dhe në mënyrë të sigurtë të mund të nxirren elementet (tiparet)”, që çështjet më të rëndësishme të materies juridike përcaktojnë kushtetutën, në kuptimin formal, – kushtetuese në shtetin e caktuar, siç është në përgjithësi. Përgjithësisht janë tri elemente, “organizimi i organeve qendrore shtetërore, të marra të gjitha së bashku, që, sipas teorisë kompetencat dhe raporti reciprok midis tyre” juridiko – konstitucionale, e “rrumbullakojnë” dhe njëkohësisht “pozitën juridike të shtetasve”. kushtetutën në kuptimin formal: [16] Kjo lejon mundësinë të kuptohet se, për njё, “forma e shkruar e kushtetutës”; kushtetutën, në kuptimin formal, decisive apo dy, “forma e kodifikuar e kushtetutës” dhe, determinative është që përmbajtja e saj të jetë e tre,“fuqia juridike supreme e kushtetutës”. përcaktuar në formë të shkruar. E para, forma është mjeti kryesor në krijimin a e E dyta, element tjetër i kushtetutës në kuptimin aktitpriori normativ juridik me anë të të cilit shprehet formal është kodifikimi i normave juridike të e drejta. Në fakt, forma e aktit normativ juridik cilat krijojnë materien juridiko – kushtetuese. Si përcakton vetë esencën e tij. Kjo verifikohet rregull, kushtetuta e shkruar është një akt unik më së miri përmes maksimës juridiko latine: singular (i vetëm) juridik (kushtetutë e kodifikuar Forma dat esse rei, që do të thotë se “forma apo homogjene) në të cilin është përmbledhur përcakton përmbajtjen e aktit normativ juridik”. dhe sistemuar në një vend materia normative me Kjo lejon mundësinë të kuptohet se, forma e aktit vlerë e relevancë kardinale juridiko – kushtetuese, normativ juridik kondicionon dhe determinon d.m.th., në kuadër të një akti juridik janë të përmbajtjen e tijë. Me këtë rast, vlen të theksohet koncentruara normat juridiko – kushtetuese se krijuesi i së drejtës, me rastin e formulimit kryesore dhe më të rëndësishme. [17] Ndonëse të normave juridiko – kushtetuese, nuk bën gjë kushtetuta e kodifikuar nga natyra e saj juridike tjetër veçse paraqet transformimin e realitetit është më konsistente, por edhe më koherente të zakonshëm socio - politik në realitet juridik nga përmbajtja, në mënyrë që duke sistemuar me anë të formës juridiko – kushtetuese. [12] Së dhe koncentruar pjesën më të madhe të volumit këtejmi, specificiteti i kushtetutës në kuptimin normativ juridiko – kushtetues në një vend, në formal është forma – trajta e tij në të cilën është kuadër të një akti unik juridik sigurohet dhe shprehur përmbajtja e kushtetutës. Forma është bëhet e mundur zbatimi më i lehtë dhe më efikas elementi (tipari) esencial i saj, në sajë të së cilës i kushtetutës në praktikë nga ana e organeve të kushtetuta dallohet dhe ndryshon nga ligjet pushtetit shtetëror të atij shteti tё caktuar. dhe aktet e tjera të përgjithshme normative Si përjashtim, kushtetutën mund ta krijojnë juridike. [13] Ajo është, para së gjithash, forma e edhe më shumë akte juridike, siç ishte rasti shkruar e kushtetutës si akt juridik. Kushtetuta, me Kushtetutën e Francës të vitit 1875, e cila në kuptimin formal, në dallim nga kushtetuta në përbëhej nga tri ligje kushtetuese: Ligji mbi kuptimin material, “është e mundshme vetëm po organizimin e Senatit 24 shkurt 1875, Ligji mbi qe se ekziston kushtetuta e shkruar”. [14] Forma organizimin e pushteteve publike 25 shkurt e shkruar e bën transparente përmbajtjen e 1875 dhe Ligji mbi raportin midis pushteteve 117 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

publike 16 korrik 1875. Në këtë rast, flitet mbi është akt unikal juridik që në mënyrë autonome të ashtuquajturat kushtetuta jo të kodifikuara e përcakton fuqinë e vetë juridike, në njërën apo heterogjene. [18] Çdo kushtetutë nuk duhet anë, dhe fuqinë juridike [22] të akteve të tjera të ketë patjetёr karakteristikën e kushtetutës së të përgjithshme normative juridike, në anën kodifikuar. Kjo nënkupton se kodifikimi nuk është tjetër. Kjo pasi kushtetuta është akt juridik element monopolistik, d.m.th., që i përket vetëm inicial (fillestar) në gjithë sistemin e akteve të kushtetutës, por mund të jetë edhe veçori e ligjit, përgjithshme normative juridike, kështu që mbi sidomos e ligjeve me vlerë dhe rëndësi të veçantë tëakte nuk të gjendettjera juridike kurrfarë ekuivalente akti më i ngalartë pikëpamja juridik. Në e juridike (kodi penal, kodi civil, kodi elektoral etj). këtë drejtim, sistemi i akteve juridike nuk njeh Prandaj, kodifikimi nuk është element identifikimi për kushtetutën në kuptimin formal, mirëpo, fuqisë juridike me kushtetutën (përjashtim bëjnë gjithsesi, paraqet njërin nga elementet (tiparet) të ashtuquajturat ligjet kushtetuese po qe se bazal dhe mjaft të rëndësishme të kushtetutës, shfaqen si substituim i kushtetutës, siç ndodh me në kuptimin formal. [19] Me këtë rast, tërhiqet disa vende). [23] Kjo do të thotë se, siç u nënvizua vërejtja se forma e shkruar dhe e kodifikuar ёshtë edhe më parë, të gjitha ligjet dhe aktet e tjera elemente konstitutiv i kushtetutës në kuptimin juridike duhet të jenë në pajtim, përkatësisht nuk formaljuridike sepse supralegale ajo ёshtë (mbiligjore) presupozim përtë normaveshkallën mundmaterial). të jenëNjë nëkërkesë kundërshtim të tillë me e kushtetutënsanksionon më të lartë të përgjithshmërisë dhe për fuqinë (as në kuptimin formal dhe as në kuptimin kushtetuese. Vështruar nga një pikëpamje shprehimisht shumica e kushtetutave të shkruara rigoroze formale de jure është ekzaktë pohimi se të forta (të ngurta) të shteteve të ndryshme “Anglia nuk ka kushtetutë, në kuptimin formal”. të botës. P.sh., në Kushtetutën e Republikës së Për më tepër, forma e shkruar e kushtetutës Kroacisë të vitit 1990, thuhet: “Në Republikën prevalon në botë, ndërsa forma e kodifikuar del si e Kroacisë ligjet detyrimisht duhet të jenë në rezultat i nevojës për ekzistencёn e një dokumenti pajtim me Kushtetutën, ndërsa të gjitha normat unik dhe singular konstitucional i cili duhet të jetë e tjera në pajtim me Kushtetutën dhe me ligjin” në pikëpamje tekniko – juridike i formuluar mirë, (neni 5). Megjithëse këtë më së miri e ilustron në mënyrë të qartë dhe tё saktё, sikurse edhe të Aleksandër Hamilton (Alexander Hamilton), një jetë praktikabil (i përdorshëm) për vetë aparatin nga “etërit” e Kushtetutës së SHBA, i cili më vitin shtetëror, madje edhe për publikun e gjerë për 1788 deklaronte: “Asnjë akt legjislativ që është një kohë më të gjatë. [20] në kundërshtim me Kushtetutën nuk mund të E treta, fuqia juridike supreme e kushtetutës jetë i vlefshëm. Të mohosh këtë do të thotë të paraqet një element shumë të rëndësishëm, pohosh se vartësi është më i madh se eprori, se madje përcaktues, të kushtetutës në kuptimin shërbetori, është mbi të zotin e vet… Interpretimi formal. Në fakt, fuqia juridike më e lartë e i ligjeve është funksioni i mirëfilltë dhe i veçantë i kushtetutës, është atribut imanent i saj dhe një gjykatave. Një Kushtetutë vështrohet në fakt dhe prerogativë që i përket vetëm kushtetutës, e cila i duhet të vështrohet nga gjyqtarët si ligj themelor. bën të mundur që të marrё status special suprem Prandaj, u përket këtyre të saktësojnë kuptimin e në hierarkinë e akteve juridike, por, njëkohësisht, saj, si dhe kuptimin e çdo akti të veçantë që nxjerr edhe të diferencohet nga ligjet dhe aktet e tjera organi ligjvënës… Kur vullneti i legjislaturës, i juridike, ndërsa normat kushtetuese nga të shprehur në ligjet e saj, vjen në kundërshtim me gjitha normat tjera juridike. Një pyetje që mund vullnetin e popullit, të shprehur në Kushtetutë, të shtrohet në lidhje me këtë është: nga buron gjyqtarët duhet të udhëhiqen nga kjo e fundit dhe fuqia juridike më e lartë e normave kushtetuese jo nga ligjet. Ata duhet t’i japin vendimet e tyre mbi të gjitha normat e tjera juridike nacionale në bazë të ligjit themelor, para se t’i japin ato në apo interne në shkallën hierarkike të piramidës bazë të ligjeve që nuk janë themelore”. [24] Për juridike ? Në lidhje me këtë, theksohen, së paku, më tepër, kushtetuta është ajo që përcakton se, dy arsye: e para, buron nga pozita dhe kualiteti si duhet të prodhohen aktet juridike e një rendi i organit shtetëror i cili është veshur apo pajisur të dhënë juridik, nga cilat organe shtetёrore, me me kompetencën që të miratojё dhe ndryshojё çfarë procedurash dhe me çfarë formash duhet kushtetutën dhe, e dyta, buron nga procedura të paraqiten ato. Në këtë mënyrë, ajo ndihmon e posaçme dhe më e ndërlikuar sipas së cilës dukshëm për racionalizimin e procesit të krijimit miratohet dhe ndryshohet kushtetuta, dhe normativ të së drejtës në shtet dhe për të vendosur veçanërisht nga shumica e kualifikuar e votave gjithë rendin juridiko – shtetëror mbi një logjikë për miratimin e kushtetutës dhe nga sanksioni të brendshme funksionimi, të rregulluar mirë. Kjo popullor, po qe se ky akt miratohet me anë shprehet nëpërmjet dy parimeve: një, parimit të të referendumit kushtetutvënës. [21] Midis hierarkisë, që do të thotë se norma juridike me akteve të përgjithshme juridike, kushtetuta fuqi juridike më të ulët i subordinohet normës 118 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

juridike me fuqi juridike më të lartë, d.m.th., kushtetuta në kuptimin formal është akt juridik duhet të jetë në pajtim me të, ose norma juridike më i lartë, d.m.th., akt i cili ka fuqi juridike më të me fuqi juridike më të lartë është superiore në lartë, prandaj nuk mund të ndryshohet me asnjë raport me normën juridike me fuqi juridike më akt tjetër juridik. Në fakt, kushtetuta në kuptimin të ulët dhe; dy, parimit të vlefshmërisë, që do të formal është akt juridik më i lartë i cili nxirret thotë se vlefshmëria e normës juridike me fuqi nga organi i veçantë shtetëror dhe në procedurë juridike më të lartë (kushtetutës) shërben si bazë të veçantë. Kjo lejon mundësinë të kuptohet se, juridike për t’i transmetuar (dhënë) vlefshmëri kushtetuta në kuptimin formal, përcaktohet normave juridike me fuqi juridike më të ulët. [25] me ndihmën e dy elementeve tё qenësishme të Në përputhje me këtë, juristi i famshëm austriak formës të çdo akti juridik: një, me kompetencën e Hans Kelzen afirmoi botëkuptimin se kriteri subjektit të autorizuar për nxjerrjen e tij dhe, dy, themelor për vlerësimin e demokratizimit të një me procedurën për nxjerrjen e tij. [31] Sipas një shteti, për kualifikimin e tij si shtet juridik është pikëpamjeje, të paraqitur nga Miodrag Joviçiç, përputhjaekzistenca ee ligjevenjë kontrolli dhe e të akteve institucionalizuar nënligjore me të me kushtetutën në kuptimin formal nënkuptohet kushtetutën dhe, për ta verifikuar këtë përputhje, akti juridik i shkruar me fuqi juridike më të lartë qё rregullon para së gjithash bazat e rregullimit kushtetutshmërisë të realizuar nga një gjykatë e shoqëror dhe shtetëror të shtetit të dhënë. [32] posaçme, është një nga karakteristikat thelbësore Pavle Nikoliç kushtetutën në kuptimin formal e të shtetit juridik në periudhën bashkëkohore.[26] përkufizon si vijon: “vështruar nga pikëpamja Me fjalë të tjera, për të garantuar supremacinë formale kushtetuta është akt juridik i shkruar, (epërsinë) e kushtetutës një mjet i rëndësishëm si rregull, i proklamuar në mënyrë solemne, i cili është ekzistenca e një drejtësie kushtetuese. miratohet dhe ndryshohet sipas procedurës së Pikërisht, drejtësia kushtetuese është institucioni veçantë, qё është më e ngurtë dhe më e ndërlikuar dhe teknika që garanton respektimin e sesa procedura për nxjerrjen e ligjeve dhe akteve të hierarkisë së burimeve të së drejtës dhe, me këtë, tjera. Kushtetutën e miraton dhe e ndryshon organi supremacinëNë teorinë juridiko e normës – konstitucionale kushtetuese, ekzistojnë si norma i veçantë kushtetutvënës, por ky nuk është rregull superiore juridike në një rend juridik. [27] i përgjithshёm, duke pasur parasysh se atë mund ta miratojë dhe ta ndryshojё edhe njё organ tjetër pikëpamje të ndryshme në përcaktimin e kuptimit shtetëror, por edhe vetë populli drejtpërsëdrejti formal të kushtetutës. Me këtë rast paraqiten nëpërmjet referendumit kushtetutvënës”. [33] disa pikëpamje që do të mund të ndihmonin në Nisur nga sa u parashtrua më sipër, mund të nxirret përfytyrimin sa më të përafërt dhe më të plotë përfundimi vërtet i parrëzueshëm se kushtetuta, të kushtetutës, në kuptimin formal. Kështu, në kuptimin formal, karakteristikё mё tё theksuar sipas Zhorzh Burdosё, kushtetutën në kuptimin dhe diferenciale ka pozitёn e normave juridiko – formal e përbëjnë: “Rregullat që i përcakton kushtetuese në rendin juridik të shtetit të caktuar. organi kushtetutvënës shtetëror me procedurë Duke u bazuar në kuptimin formal, rezulton se të veçantë të vendosur për miratimin dhe kushtetutën e përbëjnë vetëm ato norma juridike ndryshimin e kushtetutës. Karakteri kushtetues të cilat gjenden në piedestalin e hierarkisë të i normës del ekskluzivisht nga kualiteti (cilësia) rendit juridik. Kjo do të thotë se kemi të bëjmë i autorit të saj, sepse ai është pushtet suprem në me normat të cilat kanë fuqi juridike prevalente shtet, prandaj normat kushtetuese qëndrojnë në – më të lartë, të cilat paraqesin bazamentin për piedestal të piramidës të normave shtetërore”. valorizimin e normave tё tjera juridike dhe të [28] Hans Kelzeni konsideron se “kushtetuta cilat nuk mbështeten në cilëndo qoftë normë në kuptimin formal është “tërësi e normave tjetër juridike. Shprehur ndryshe, kushtetuta, në juridike të cilat mund të ndryshohen vetëm kuptiminakteve të tjera formal, juridike nënkupton në kuadër hierarkinë të rendit juridike juridik në qoftë se procedohet (veprohet) konform dheintern. supremacinë e kushtetutës ndaj të gjitha normave speciale, qëllimi i të cilave është ta vështirësojnё dhe ta bëjnë më të rëndë ndryshimin e atyre normave. Ekziston njё formë Sëontologjik fundmi, (përmbajtësor) nocioni formal të i normave kushtetutës juridiko nuk speciale, njё procedurë speciale për krijimin e kujdeset dhe nuk interesohet për aspektin ligjeve kushtetuese, që dallon nga procedura për krijimin e ligjeve të rëndomta”. [29] Profesori i – kushtetuese, përkatësisht nuk hyn në njohur i të drejtës kushtetuese, Jovan Gjorgjeviç, përmbajtjen e marrëdhënieve dhe tё çështjeve pohon se kushtetuta në kuptimin formal është që janë objekt rregullimi i normave juridiko – dokument ose akt publik i cili paraqet ligjin kushtetuese, por kujdeset për elementet (tiparet) themelor dhe më të lartë tё shtetit. [30] Autori formale të normave juridiko – kushtetuese, siç tjetёr i njohur, qё merret me teorinë e shtetit janë: një, kompetenca e subjektit të autorizuar, dhe të drejtës, Radomir Llukiç, konsideron se dy, procedura e nxjerrjes dhe, tre, fuqia juridike 119 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë supralegale e tyre.

Kuptimi material i Kushtetutës material, përfshin të gjitha burimet e të drejtës kushtetuese (edhe ato materiale, edhe ato formale) si degë të së drejtës, pa marrë parasysh faktin nёse bëhet fjalë për kushtetutën si akt i Kushtetuta, në kuptimin më të përgjithshëm përgjithshëm normativ juridik, si ligji organik, si material, mund të përkufizohet si tërësi ligji i rëndomtë, si akti i përgjithshëm normativ rregullash ose normash me të cilat rregullohen juridik nënligjor ose si zakoni kushtetues. [37] bazat e rendit shoqëror dhe shtetëror të shtetit të Kjo jep mundësinë të kuptohet se, kushtetuta, caktuar. [34] Natyrisht përkufizimi është dhënë në në kuptimin material, përkufizohet si tërësi mënyrë shumë të përgjithësuar, prandaj kërkohet unike e rregullave metajuridike (të pashkruara) detajimi i tij. Sipas këtij kuptimi, nuk ka rëndësi dhe normave juridike (të shkruara) me të cilat as forma e kushtetutës nëse është e shkruar dhe rregullohet materia juridiko – kushtetuese në e kodifikuar ose jo e shkruar dhe e kodifikuar dhe sistemin juridik tё shtetit tё caktuar. Kundruar as fuqia juridike e saj. Kjo pikëpamje niset nga nga prizmi i kushtetutës, në kuptimin material, premisa se çdo shtet ka kushtetutë, ngase asnjë kushtetutë kanë të gjitha shtetet bashkëkohore, shtet nuk mund të ekzistojë e të funksionojë nëse duke përfshirë edhe Anglinë. [38] Një përfundim nuk ka rregulla ose norma të caktuara, qofshin të që do të mund të nxirrej në lidhje me këtë, shkruara, qofshin të pashkruara dhe pavarësisht i drejtë, logjik dhe i qëndrueshëm, është se nga fuqia juridike e tyre, pra fjala është për kushtetuta, në kuptimin material, ka natyrë kushtetutën në kuptimin material. Krijimi i një inkluzive (gjithpërfshirëse), sepse njëkohësisht rendi juridiko – shtetëror nënkupton ekzistencёn i përfshin edhe rregullat metajuridike të e disa rregullave tё detyrueshme të cilat përbëjnë pashkruara, edhe normat juridike të shkruara themelin mbi të cilat ndërtohet, zhvillohet që e rregullojnë materien juridiko – kushtetuese, dhe realizohet rendi juridiko – shtetëror pavarësisht nga forma (norma të shkruara apo përkatës. Sado qofshin rudimentare ato rregulla rregulla të pashkruara) dhe fuqia juridike e tyre. elementare, me zhvillimin e shtetit shndërrohen Në të vërtetë, kushtetuta, në kuptimin material, nё njё sistem kompleks rregullash, të cilat janë nënkupton tërësinë e normave (rregullave), shprehje e “vullnetit shtetëror”, dhe, si tё tilla, qё rregullojnë dhe përcaktojnë bazat e rendit emёrtohen rregulla kushtetuese. [35] Kushtetuta shtetëror, formën e sundimit shtetëror, mënyrën është pjesë përbërëse e rendit juridiko – shtetëror, e konstituimit dhe organizimit të organeve më d.m.th., është refleksion i unitetit të së drejtës të larta të pushtetit shtetëror, raportet reciproke dhe tё shtetit. Si rrjedhim, është i drejtë gjykimi midis tyre dhe fushëveprimin e tyre, mënyrën e se, “çdo rend juridiko – shtetëror, pavarësisht krijimit dhe kornizën përmbajtësore të akteve nga fakti se çfarë forme ka dhe në cilën shkallë të përgjithshme normative juridike, veçanërisht të zhvillimit historik gjendet, nga vetë fakti që të ligjeve, kufijtë e pushtetit shtetëror të cilat ekziston doemos duhet të ketë kushtetutën përbëjnë liritë dhe të drejtat themelore të njeriut e vet”. [36] Nga kjo del se kuptimi material i e të shtetasit dhe të drejtat e njësive të qeverisjes kushtetutës mbështetet në aspektin substancial lokale dhe çështje të tjera me rëndësi për (përmbajtësor) të rregullave dhe normave shtetin. Ky përkufizim ekstenziv i kushtetutës, në kushtetuese. Përmbajtja e atyre rregullave dhe kuptimin material “fuzionon (shkrin)” më vete normave ështё çështje me rëndësi themelore dhe pikëpamjet e ndryshme të afirmuara nga autorë tё qenësishme për karakterin e rendit shoqëror të ndryshëm (Georg Jelinek, Morys Diverzhe, dhe shtetëror të shtetit të caktuar. Në fakt, kuptimi Zhozef Bartelemi, Zhak Kadar, Hans Kelzen) në material i kushtetutës fokusohet dhe interesohet funksion të krijimit të një kuptimi të pёrbashkёt për përmbajtjen e marrëdhënieve që janë objekt unikRaporti tё kushtetutës përmbajtësor në kuptimin i k ushtetutësmaterial. në rregullimi të normave kushtetuese, përkatësisht kuptimin formal dhe në kuptimin material për përmbajtjen e materies juridiko – kushtetuese që sanksionohet nga normat kushtetuese. Meqenëse kuptimi material i kushtetutës në qendër të vëmendjes ka përmbajtjen materies Kushtetutat në kuptimin formal dhe në kuptimin juridiko – kushtetuese që rregullohet me normat material mund të përputhen. Vështruar teorikisht, kushtetuese, kualifikohet dhe trajtohet si “kuptim kushtetuta në kuptimin formal mund tё përmbajë material” i “kushtetutës”. normat themelore juridike me të cilat rregullohet Një përkufizim më të përafërt të kushtetutës i gjithë kompleski i bazave relevante të rendit në kuptimin material dhe qё mbase duket më shoqëror dhe shtetëror, përkatësisht ajo mund tё i pranueshëm, e bën profesori kroat, Branko përfshijë të gjitha ato marrëdhënie dhe çështje që Smerdel, një emër i shquar i teorisë juridiko – janë tё qenësishme dhe themelore për materien konstitucionale. Sipas tij, kushtetuta, në kuptimin 120 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

rregullimit të materies standarte juridiko – juridiko – kushtetuese të sistemit juridik tё shtetit të caktuar. Kongruenca midis kuptimit kushtetuese, tregojnё, në mënyrën më të qartë, formal dhe kuptimit material të kushtetutës se me kushtetutën në kuptimin formal mund të ekziston, po qe se ajo që është e qenësishme dhe rregullohet një mozaik çështjesh, pra çështje themelore për rendin shoqëror dhe shtetëror të të shumta dhe të ndryshme, dhe njëkohësisht shtetit të caktuar shprehet dhe sanksionohet në tregon se sa omnipotent është, në të vërtetë, kushtetutën, në kuptimin formal. [39] kushtetutvënësi. Me fjalë të tjera, kushtetutvënësi Vështruar realisht dhe praktikisht, kongruenca e duke pasur në dispozicion dhe duke përdorur kushtetutës në kuptimin formal dhe në kuptimin formën kushtetuese si mjet i fuqishëm në pajtim material është shumë e vështirë. Ç’është e me pikëpamjen, vullnetin dhe lirinë e tij koncepton vërteta, që, të mund të përputhen këto kuptime përmbajtjen e materies juridike të kushtetutës, me njëri-tjetrin, kushtetutvënësi duhet të jetë sa mbase edhe nën “ombrellën kushtetuese” mund vigjilent dhe i matur, po aq edhe i vëmendshëm të vendosё çfarëdo norme juridike në pikëpamje dhe i kujdesshëm që në tekstin kushtetues të ontologjikesipërpërmendura (pёrmbajtёsore). janë norma juridiko – mos “transponojë” apo “inkorporojë” ndonjë Kundruar nga aspekti formal, normat e normë juridike që nuk i përket materies juridiko – kushtetuese dhe anasjelltas, ekzistojnë norma kushtetuese ngaqë janë të formuluara brenda juridike të shkruara të cilat rregullojnë materie kornizës së tekstit normativ të aktit kushtetues, juridiko – kushtetuese, por nuk janë të përfshira dhe, për pasojë, ato qëndrojnë në majën e në kushtetutë si akt përgjithshëm normativ juridik piramidës hierarkike të normave juridike të me fuqi juridike supralegale. [40] Ekzistojnë rendit juridik të atyre shteteve. Por, kundruar shembujnë kuadër të të numërttekstit normativ dhe të shumëllojshëmkanë transponuar të nga aspekti material, përkatësisht nga objekti i të kushtetutave të shteteve të ndryshme të botës, që drejtës kushtetuese, normat e tilla nuk janë norma juridiko – kushtetuese, sepse nuk rregullojnë norma juridike që nuk i përkasin absolutisht, siç materie juridiko – kushtetuese. thuhet, materies klasike/tradicionale juridiko Shembull indikativ dhe eklatant për mungesën – kushtetuese. Në vazhdim, do të paraqiten disa e materies juridiko – kushtetuese, është, prej tyre. Kështu, p.sh., Kushtetuta e SHBA e vitit Kushtetuta e Francës e vitit 1875, e cila nuk i 1787, Amendamenti XVIII, i miratuar më vitin ka kushtuar asnjë normё juridiko – kushtetuese 1919, përmban normë mbi “ndalimin e prodhimit, sistemit gjyqësor, duke lënë që ai të rregullohet shitjes dhe transportimit të pijeve alkolike me norma juridiko – ligjore. [42] Flitet për për qëllime konsumi në Shtetet e Bashkuara, dekonstitucionalizimin de iure dhe de facto importimit të tyre brenda dhe eksportimit të të gjyqësorit si fushё standarte juridiko – tyre jashtë Shteteve të Bashkuara, si dhe në të kushtetuese, sado që tradicionalisht, madje edhe gjithapërmban territoret normë qëmbi ndodhen “ndalimin nën e prerjes juridiksionin së druve e në të drejtën kushtetuese komparative prevalon tyre”. Ose, Kushtetuta e Nju Jorkut (New York), qëndrimi se si dimensioni organizativ, ashtu dhe dimensioni funksional i gjyqësorit rregullohet për ndërtim në pyjet shtetërore”. Më në fund, brenda kompozicionit normativ të kushtetutës si shembull tjetër “i tmerrshëm” është Kushtetuta e akt fondamental dhe suprem normativ juridik dhe Luizianës e cila përmban norma mbi “qeverisjen jo me ligj. Për më tepër, kushtetutvënësi gjithandej e Nju Orleansit, mbi autostradat, mbi taksat që gjatëobjektin procesit e vet të tekniko rregullimit – juridik normativo të draftimit – juridik të paguhen për shfrytëzimin e tyre, madje përmban projektit të kushtetutës mund dhe duhet ta shtrijë edhe hartën e autostradave” ! [41] Vështruar objektivisht, veshja e çështjeve edhevetëm në nëgjyqësorin vendosjen si një e“segment parimeve përbërës kryesore dhe pёrkatёse të sipërpërmendura me “petkun shumë i rëndësishëm” i shtetit, duke u kufizuar kushtetutes” nga ana e kushtetutvënësve të shteteve përkatëse, “është në diskordancë totale juridike mbi të cilat mbështetet organizimi dhe me logjikën juridiko – konstitucionale, sepse funksionimi i gjyqësorit. Ndërkaq, me ligj si akt këto çështje për nga përmbajtja dhe për nga i përgjithshëm normativ juridik, rregullohen më pesha e tyre, as nuk e kanë vendin dhe as nuk nga afër dhe më detajisht çështjet që kanë të meritojnë të rregullohen me norma kushtetuese, bëjnë me fushëveprimin e gjyqësorit në shtetin e madje edhe nuk kanë të bëjnë fare me materien caktuar. Veç kësaj, është fakt i pakontestueshëm standarte juridiko – kushtetuese”. Prandaj, ato shkencërisht se gjyqësori ka karakter kushtetues, çështje mund dhe duhet të rregullohen me akte meqë sigurohet dhe garantohet me kushtetutë, ligjore dhe jo me akte kushtetuese. dhe, për rrjedhim, është kategori e të drejtës Shembujt e mësipërm “frapant” dhe “paradoksalё” kushtetuese si degë e të drejtës, po sikurse është që ofrojnë kushtetutat e shteteve përkatëse, edhe bransh (degë) i veçantë në konstelacionin e edhe pse totalisht dalin jashtë kornizës të ndarjes së pushtetit shtetëror që zgjidhin çështjet 121 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë kontestimore juridike midis subjekteve të së

e ndryshon nga procedura për nxjerrjen e akteve drejtës lidhur me zbatimin e së drejtës. të tjera juridike, qё rregullon marrëdhëniet Shembull tjetër ilustrativ, që lidhet me mungesën themelore shoqërore e politike, institucionalizon e materies juridiko – kushtetuese nё kushtetutё, ekzistencёn dhe funksionimin e pushtetit është Kushtetuta e Francës e vitit 1958. [43] Sipas shtetëror, garanton liritë dhe të drejtat e njeriut e kësaj Kushtetute, numri dhe mandati i anëtarëve të shtetasit dhe ёshtё mjet për kufizimin e fuqisë të parlamentit francez, si dhe kushtet për të titullarëve të pushtetit shtetëror; zgjedhjen e tyre, përcaktohen me ligjin elektoral Së katërti, si ligj më i lartë, si ligj themelor i shtetit, dhe jo me kushtetutë, siç bëhet rёndom në shtetet kushtetuta është akt me anë të cilit vendoset gur e tjera. Rregullimi i këtyre çështjeve në Francë i themeli i rendit juridik. Prandaj, rendi juridik pa është lënë ligjit, si akt i pёrgjithshёm normativ kushtetutë është “vendosje e kulmit” pa themelin juridik me fuqi juridike më minore (të ulët) se në të cilin do të mund të mbështetej dhe qëndrojë kushtetuta. [44] ai. Rrjedhimisht, kushtetuta është bazë për Parë nga këndvështrimi material, ligji elektoral realizimin dhe sigurimin e drejtësisë, bazë për është normë juridiko – kushtetuese, sepse harmonizimin e akteve të ndryshme normative zgjedhjet janë materie juridiko – kushtetuese. juridike në atë shtet, madje është edhe shprehje Por, parë nga këndvështrimi formal, ligji elektoral juridike dhe garanci e ekzistencёs dhe realizimit nuk është normë juridiko – kushtetuese, ngaqë të kushtetutshmërisë në një shtet tё caktuar; ligji ka fuqi juridike më të ulët se kushtetuta, Së pesti, kushtetuta si akt me fuqi juridike më të dhe, si i tillë, i subordinohet kushtetutës, edhe në madhe, nuk është akt me të cilën zbatohet e drejta, Shqyrtimepikëpamje formale, mbyllëse edhe në pikëpamje materiale. por është akt me të cilën vetëm krijohet e drejta. Kjo sepse mbi kushtetutën nuk ekziston asnjë akt tjetër juridik të cilën ajo do të duhej ta zbatojë/ jetësojë. Përkundrazi, në bazë dhe për zbatimin Nga shqyrtimet teoriko – juridike në lidhje me e kushtetutës nxirren, mbi të gjitha dhe para së kushtetutënme raportin nëreciprok përgjithësi midis dhe tyre kuptimin në mënyrë formal të gjithash ligjet, që, në esencë, janë derivacione tё dhe material të kushtetutës, po sikurse edhe saj normativo – juridike; Së gjashti, fuqia juridike supralegale (mbiligjore) veçantë, konform me qasjen analitiko – juridike, është element vendimtar, privilegji suprem i nxirren këto konkluzione: kushtetutës, shenja e tij dalluese, sepse vetëm Së pari, proceset revolucionare dhe nacional – kushtetuta përcakton në mënyrë autonome çlirimtare përbëjnë burime historike të nxjerrjes fuqine e vetë juridike dhe fuqinë juridike të akteve së kushtetutave të reja dhe të vendosjes së të tjera juridike. Shprehur në mënyrën më të konstitucionalitetit. Në fakt, në botën moderne, thjeshtë të mundshme, fuqia juridike supralegale dalja e një kushtetute është pasojë e konstituimit është, “emblema e kushtetutës”; të një numri të madh shtetesh të reja, si rezultat Së shtati, fuqia juridike supralegale/mbiligjore i procesit të dekolonizimit, ose dissolucionit e kushtetutës buron nga dy faktorë me rëndësi (shthurrjes) së shteteve të përbëra federative, ose formalё – juridikё: i pari, buron nga pozita dhe krijimit të një shteti të ri nga bashkimi i dy ose disa kualiteti i organit shtetëror i cili është veshur shteteve të pavarura. Zakonisht një kushtetutë apo pajisur me kompetencën që të miratojё dhe pasqyron bindjet dhe aspiratat politike të atyre ndryshojё kushtetutën dhe, i dyti, buron nga që e kanë hartuar; procedura e posaçme dhe më e ndërlikuar sipas Së dyti, në të shumtën e herëve, kushtetuta është së cilës miratohet dhe ndryshohet kushtetuta, konsideruar si një “marrëveshje ose “kontratë”, dhe veçanërisht nga shumica e kualifikuar e e cila lidhet midis shtetasve dhe pushtetarёve. votave për miratimin e kushtetutës dhe nga E vështruar si një “marrëveshje” ose “kontratë”, sanksioni popullor, po qe se ky akt miratohet kushtetuta ka si qëllim të vetin garantimin e lirive me anë të referendumit kushtetutvënës. Veç dhe të drejtave të shtetasve; kësaj, fuqia juridike supralegale e kushtetutës Së treti, me gjithë larminё e madhe të pikëpamjeve buron edhe nga një faktor tjetër me rëndësi të shfaqura në teorinë juridiko – konstitucionale substanciale: ajo rregullon materien juridiko – në lidhje me përkufizimin e nocionit të konstitucionale (marrëdhëniet themelore dhe mё kushtetutës, më në fund dhe përfundimisht tё rёndёsishme shoqërore – politike nё sistemin paraqitet pikëpamja autoriale se kushtetuta është juridik tё një shteti të caktuar), përkatësisht një akt juridik unik i shkruar dhe i kodifikuar, me rregullon organizimin e pushtetit shtetëror dhe fuqi juridike më të lartë, i miratuar nё mёnyrё përcakton dhe garanton mbrojtjen e lirive dhe relativisht solemne nga organi sovran ose i të drejtave themelore të njeriut e të shtetasit. veçantë shtetëror, me shumicë të kualifikuar të Pikërisht normat mbi liritë dhe të drejtat votave dhe në procedurë të veçantë e cila dallohet themelore të njeriut e të shtetasit dhe normat 122 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

mbi organizimin, strukturën dhe kompetencat Ligjet dhe rregullat zakonore ndryshohen më e organeve qendrore shtetërore kanë vlerë dhe lehtë se kushtetuta formale. Ç’është e vërteta, rëndësi decisive dhe determinative në dhënien me ndryshimin e tyre zvogëlohet nevoja për e fizionomisë të kushtetutës si akt juridik dhe ndryshimin formal të kushtetutës, mbase edhe justifikimin në rrafshin logjiko – juridik të fuqisë tensioni politik i cili e shoqëron ndryshimin e juridike superiore të saj; kushtetutës në kuptimin formal; Së teti, kushtetuta si burim themelor formal Së njëmbëdhjeti, esenca e kushtetutës konsiston dhe më i rëndësishëm i të drejtës kushtetuese, në kufizimin reciprok midis pushtetit shtetëror por edhe i çdo dege së të drejtës në përgjithësi dhe lirisë së individit: pushteti shtetëror të dhe i sistemit juridik në veçanti i rregullon në kufizohet me lirinë e individit dhe anasjelltas, liria mënyrë origjinale dhe autentike (në korelacion e individit të kufizohet me pushtetin shtetëror. edhe me influencën apo impaktin e të drejtës Bëhet fjalë për vendosjen e balancёs midis ndërkombëtare) çështjet më relevante të objektit pushtetit shtetëror dhe lirisë së individit brenda së të drejtës kushtetuese. [48] Kështu që, brenda kornizës së organizatës shtetërore. Në këtë suazave të përmbajtjes së saj gjithmonë, si rregull, drejtim, balancimi midis lirisë së individit dhe sistemohen dhe inkorporohen vetëm normat pushtetit shtetëror është çështje shumë delikate. juridike dhe parimet juridike kardinale të materies Kjo për shkak se liria e individit pa pushtetin juridiko – kushtetuese, sepse në të kundërtën do shtetëror bëhet kaos, anarki (bellum omnium të ishte tejet ekstenzive dhe voluminoze për nga contra omnes), ndërsa pushteti shtetëror pa kuantumi normativ, dhe për pasojë do të ishte lirinë e individit bëhet pushtet opresiv (shtypёs) inadekuate dhe inpraktikabile. Në përputhje me ose totalitar. Nga kjo mund tё nxirret konkluzioni këtë, misioni themelor i kushtetutës nuk është që se kuptimi i thellë përmbajtësor e shoqёror tё rregullojë në mënyrë direkte të gjitha grupet i kushtetutёs dhe rëndësia demokratike e e marrëdhënieve shoqërore, por tё përcaktojë qenësishme e saj është që në kuadër të shtetit, vetëm “bazat dhe kornizat e rregullimit juridik të të organizoj koekzistencёn e qetë dhe harmonike të gjitha grupeve të marrëdhënieve shoqërore”. midis pushtetit shtetëror dhe lirisë së individit; Pra, kushtetuta “formon skeletin e rendit juridik”, Së dymbëdhjeti, në të drejtën kushtetuese por ky skelet duhet të marrë jetë, para së gjithash, komparative mbizotëron qëndrimi sipas të cilit nga ligjet si akte normative juridike; kushtetuta, duhet të rregullojë doemos dy çështje Së nënti, kundruar nga pikëpamja e të drejtës kardinale: e para, liritë dhe të drejtat themelore kushtetuese komparative tё gjithё shtetet kanë të njeriut e të shtetasit dhe, e dyta, organizimin kushtetutë në kuptimin formal si kushtetutë të dhe funksionimin e pushtetit shtetëror. Kjo fortë/të ngurtë, ndërkaq kushtetutë në kuptimin sepse liritë dhe të drejtat themelore të njeriut material si kushtetutë të butë (elastike, fleksibile, e të shtetasit po sikurse edhe organizimi dhe fluide) kanë vetëm 4 (katër) shtete: një, Anglia, funksionimi i pushtetit shtetëror tradicionalisht dy, Izraeli, tre, Singapori dhe katër, Zelanda e Re; janё njё materie standarte juridiko – kushtetuese, Së dhjeti, si nocion më ekstenziv, kushtetuta dhe, si tё tilla, pёrbёjnё shtylla kurrizore tё saj. në kuptimin material përfshin njёherёsh edhe Madje edhe rezoni dhe intenca fondamentale e kushtetutën në kuptimin formal. Është iluzore nxjerrjes së kushtetutës ndërlidhet pikërisht me dhe objektivisht e pamundshme që një akt rregullimin e tyre nё planin normativo – juridik. juridik i shkruar t’i përfshijë të gjithё normat nga Shqyrtimet mbyllëse në këtë artikull do t’i mbyll sfera e materies juridiko – kushtetuese. Krahas me dy aforizma tё mia: kushtetutës së shkruar, materia kushtetuese E para, “KU ËSHTË SHTETI DHE E DREJTA ATY rregullohet edhe me ligje, edhe me rregulla ËSHTË KUSHTETUTA”; zakonore të shumta të cilat mundësojnë E dyta, “KUSHTETUTA PA GJYKATËN adaptimin e kushtetutës ndaj kushteve dhe KUSHTETUESE ËSHTË SI TRURI PA KAFKË”. rrethanave dinamike e variabile shoqërore. Referencat

[1] subjektit të së drejtës ndërkombëtare mbi bazën

Në Fjalorin e të drejtës ndërkombëtare, pavarësia përkufizohet si e drejtë e qeverisjes së e së cilës ai, është i pavarur nga çdo pushtet tjetër lirë dhe të mëvetësishme dhe të vendimmarrjes dhe ka pushtetin suprem. Ndryshe, sovraniteti së mëvetësishme të shtetit në marrëdhëniet është, siç shprehet Fjalori politik i Oxfordit, ndërkombëtare (ndërshtetërore). Pavarësia, në “kërkesa për të qenë autoritet i fundmë politik, që fakt, paraqet njërën prej të drejtave themelore të nuk i nënshtrohet asnjë pushteti më të lartë për shtetit. Ndërsa, sovraniteti paraqet një cilësi të sa i përket marrjes dhe zbatimit të vendimeve 123 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

politike”. Pra, sovraniteti nënkupton “kërkesën juridike. Në fakt, fuqia juridike e një akti juridik e shtetit për vetëqeverisje të plotë”. Shprehur ështëtë rendit pozita juridik. superiore Kjo nënkupton ose inferiore se akti juridik e tij ndaj me figurativisht, siç pohon Akademik Esat Stavileci, akteve të tjera juridike në piramidën hierarkike [2]“shteti pa sovranitet ështëO ustavu si trupi i njeriut pa palcën kurrizore”. fuqi juridike më të lartë ndikon në aktet juridike me fuqi juridike më të ulët, nё kuptimin që aktet [3] Dr. Miodrag Joviçiç, , Beograd, 1977, fq. 7 – 8. juridike me fuqi juridike më të ulët duhet të jenë në pajtim me aktet me fuqi juridike më të lartë, Fjalori i shqipes së sotme, Akademia e d.m.th., qё nuk mund tё jenë në kundërshtim me to. Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i [4] Enciklopedija politiçke kulture Fuqia juridike e aktit juridik varet, kryesisht dhe Letërsisë, Tiranë, 2002, fq. 639. në radhë të parë, nga forma që ka ai, por edhe nga [5] Osnovni, Beograd, problemi 1993, subjekti (organi) shtetëror që është i autorizuar ta fq. 1217. [23] konstruisanja nauçne i pozitivno-pravne definicije nxjerrë atë, si dheOsnovni nga procedura problemi e nxjerrjes konstruisanja së tij. ustavaDr. Stevan Vraçar, nauçne iDr. pozitivno Dhimo – Dhima,pravne definicije vep. e cit., ustava fq. 29; Dr. Stevan Vraçar, [6] , Arhiv za drushtveneTeorija i drzhave pravne i nauke, prava , Arhiv 3-4/1962, Beograd, fq. 228. [24]za drushtvene i pravne nauke,Kontrolli 3-4/1962, kushtetues Beograd, [7] Dr. Nikolla Viskoviç, Teorija drzhave i prava, fq. 225. Zagreb, 2001, fq. 174. [25] Dr. Sokol Sadushi, , [8] Dr. Nikolla Viskoviç,E drejta kushtetuese e Republikës, Tiranë, 2004, fq. 6. Zagreb, 2001, fq. 34. Popullore të Shqipërisë [26] Dr. Luan Omari, Dr.Shteti Aurela i së Anastasi,drejtës vep. e [9] Dr. Dhimo Dhima, Ustavnost i politika cit., fq. 43. , Tiranë, 1963, fq. 28. [27] Dr. Luan Omari, Drejtësia kushtetuese, Tiranë, [10] Dr. Aleksandar Fira, Osnovni problemi, Novi 2004, fq. 24. Sad, 1984, fq. 13 – 14. konstruisanja nauçne i pozitivno – pravne definicije [28] Dr. Kristaq Traja, , ustava Dr. Stevan Vraçar, Tiranë, 2000, fq. 13. [29] Opshta teorija prava i drzhaveDr. Miodrag Joviçiç, vep. e cit., fq. 19. , Arhiv za drushtvene i pravne nauke, [11] Opçi pravni rjeçnik Dr. Hans Kelzen, 3-4/1962, Beograd, fq. 223. [30] Ustavno pravo , Beograd, 1951, fq. 129. Marta Vidakoviç Mukiç, , [12] Metodologija prava Dr. Jovan Gjorgjeviç, , Zagreb, 2006, fq. 1251. [31] Ustavnost i zakonitost Beograd, 1975, fq. 18. Dr. Radomir Lukiç, , [13] Osnovni problemi Dr. Radomir Llukiç, , Beograd, 1979, fq. 213 – 218. [32] konstruisanja nauçne i pozitivno – pravne definicije Beograd, 1966, fq. 19. ustava Dr. Stevan Vraçar, [33] Dr. Miodrag Joviçiç, vep. e cit., fq. 29. [34] Dr. Pavle Nikoliç, vep e cit., fq. 38 – 39. [14] , Arhiv za drushtveneOpshta i pravne teorija nauke, prava Ustavno pravo 3-4/1962, Beograd. [35] Veljko Mratoviç, Dr.Ustavnost Nikolla Filipoviç,i Zakonitost Dr. Smiljko Sokol, , Zagreb, 1986, fq. 72. [15] Dr. Hans Kelzen,Ustavno pravo , Beograd, 1951, fq. 130. [36] Dr. Radomir Lukic, Osnovni problemi, Beograd, 1966, fq. 22. [16] Dr. Kasim Trnka, Ustavno, Sarajevo, pravo konstruisanja nauçne i pozitivno – pravne definicije 2000, fq. 30.sdfsd ustava Dr. Stevan Vraçar, [17] Dr. Jovan Stefanoviç,Politika , Zagreb, 1956, fq. 21. [37] , Arhiv za drushtvene i pravne nauke, [18] Ustavno pravo 3-4/1962, Beograd, fq. 232. Dr. Endru Hejvud, , Beograd, 2004, fq. 546 Ustavno pravo [38] Dr. Branko Smerdel, Dr. Smiljko Sokol, [19] Dr. Dragan M. Stojanoviç, , dokument unik, Zagreb, juridiko 2006, – politik 21. i miratuar në Nish, 2004,Ustavno fq. 39 pravo Anglia nuk ka kushtetutë të shkruar, si [20] Dr. Aleksandar Gjurgjev,Ustavno Dr. Marijana pravo Pajvançiç, , Novi Sad, 1991, fq. 33. mënyrë solemne me fuqi juridike supralegale, [21] Dr. Svetomir Shkariq, E, megjithёse ajo ka avantazhlegibus solutus në zhvillimin e drejtaShkup, kushtetuese 2007, fq. 158. konstitucionalizmit. Parimit romako –bizantin [22] Dr. Luan Omari, Dr. Aurela Anastasi, sipas të cilit mbreti ishte “ ” (i palidhur , Tiranë, 2008, fq. 43. ose i pakushtëzuar nga ligjet), iu kundërvu parimi Fuqia juridike është masa e ndikimit, isepse shpallur ligji enë bën Angli mbretin qysh – nga “sub shekulli Deo et sub XII, lege, sipas quia të veprimit të një akti juridik ndaj akteve tё tjera cilit mbreti qëndron nën Perëndinë e nën ligjin, 124 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë lex facit regem mbi pavarësinë e Indisë Ligji mbi gjyqësinë Akti mbi vetadministrimin lokal ), ”. Mbi bazën e këtij parimi u zhvilluarule of (1947); gjithëlaw doktrina juridiko – konstitucionale angleze, (1960); (1972 që mbështetet në epërsinë e së drejtës ( etj.janë Të ekuivalente gjitha këto me akte, ligjet pavarësisht e rëndomta. nga Kjo rëndësia lejon ). Anglia sot e kësaj dite nuk ka kushtetutë e tyre përmbajtësore për nga fuqia juridike të shkruar dhe të kodifikuar, d.m.th., materia kushtetuese në Angli nuk është e përmbledhur mundësinë të kuptohet se, Anglia nuk ka kushtetutë dhe e sistemuar në një akt unik kushtetues, me të në kuptimin formal, pra nuk ka kushtetutë të fortë cilin do të përcaktoheshin bazat e rendit shoqëror (ngurtë), por ka kushtetutë në kuptiminPolitika material, u dhe shtetëror. Mirëpo, kjo nuk do të thotë se Anglia mёgranicama saktёsisht prava ka kushtetutë të butë (fleksibile). nuk ka të drejtën kushtetuese. Përkundrazi, ajo ka Shih më tepër: Ustavno Dr. Lidija pravo Basta, të drejtën kushtetuese, edhe si degë të së drejtës, , Beograd, 1984, Povijestfq. 26 – Prava38; Dr. i edhe si disiplinë shkencore, madje ka edhe sistem DrzhaveJovan Stefanoviç, , Zagreb, 1956, kushtetues të zhvilluar. E drejta kushtetuese në fq. 22 – 23; Dr. Shefko Kurtoviç, Ustavno pravo këtë shtet përbëhet nga një mori konventash – II knjiga, Zagreb, 2002, fq. 6 – 56; Dr. kushtetuese e dokesh kushtetuese, si rregulla [39]Branko Smerdel, Dr. Smiljko Sokol, Ustavno, shoqërore të pashkruara tё sjelljes, si dhe nga akte pravoZagreb, 2006, fq. 69 – 70. të numërta dhe të shumëllojshme të karakterit [40] Shih më tepër: Dr. Pavle Nikoliç, kushtetues, sidomos ligjesh të vjetra e të reja, , Beograd, 1997, fq. 36. si norma të shkruara. Në fakt, në Angli gjenden [41] O ustavu Po aty, fq. 36. “rrënjët e para” të konstitucionalizmit modern, ose, shprehur ndryshe, në Angli fillon rruga [42] Dr. Miodrag Joviçiç, Ustavno, Beograd, pravo zhvillimore e konstitucionalizmit bashkëkohor 1977, fq. 162 – 163. sepse në të janë nxjerrë dokumente tëMagna shumta Carta me [43] Dr. Jovan Stefanoviç, , pёrmbajtjeLibertatum tematike juridiko – kushtetuese, ndër Zagreb, 1965, fq. 60 – 63. tëPetition cilat, of më Right të rëndësishme janë:Agreement of the Krahaso: Kushtetuta e Republikës së People e cila ështëHabeas nxjerrë Corpus në Act vitin në 1215, vitin Shqipërisë neni 64, 65, 68, 69, 70, 71, 72, 73; Bill of Rights në vitin 1628, Act of Settlement Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë neni 62, në vitin 1647, 63, 64, 65, 66; Kushtetuta e Republikës së Kroacisë 1679, në vitin 1689, [44]neni 71, 72, 74, 75, 76; KushtetutaE drejta ekushtetuese Malit të Zi në vitin 1701. Ndonëse nuk është fjala për neni 83, 84, 85, 86, 87. kushtetutën si akt juridik i shkruar me fuqi juridike [45] Dr. Olivier Duhamel, , më të lartë, idetë dhe parimet të cilat ato akte Shkup, 2004, fq. 21. (dokumente) të sipërpërmendura i kanë shprehur dhe anticipuar janë parime mjaft sinjifikative Përmbajtja e kushtetutës varet nga dhe domethënëse të konstitucionalizmit, mbase vullneti i kushtetutvënësit, i cili, në parim, është edhe kanë pasur ndikim të madh në paraqitjen e i lirë ta caktojë përmbajtjen, strukturën, vëllimin kushtetutave të para të shkruara dhe zhvillimin dhe çështjet që do t’i rregullojë me kushtetutë. e konstitucionalizmit në botë. Gjithashtu, Anglia Nëpërmjet kësaj vjenë në shprehje, cilësia e është vendi i parë në të cilin në vitin 1653 është tij si përfaqësues i sovranitetit të shtetit të paraqitur dokumenti i parë i sistematizuar,The Instrument që caktuar. Si përjashtim, nga kjo ka raste (të ralla) përmbledhof Government normat dhe parimet mbi rendin kur kushtetutvënësi jo vetëm që nuk ka qenë shoqëror dhe shtetëror i emërtuar plotësisht i lirë në caktimin e përmbajtjes së – Instrumenti i Qeverisjes, i cili kushtetutës, por ka qenë edhe i kufizuar, mbase pa të drejtë konsiderohet si kushtetutë e parë edhe i detyruar që të inkorporojë edhe pjesë të e shkruar në historinë e konstitucionalizmit caktuara përmbajtësore, në bazë të obligimeve të mondial ngase nuk ka hyrë në fuqi, dhe, për marra ose të përcaktuara me ndonjë marrëveshje pasojë, nuk është zbatuar në praktikë, ndonëse politike pacifiste preliminare të imponuar nga pas këtij dokumenti kushtetues të shkruar dhe faktori relevant ndërkombëtar, siç ishte rasti të kodifikuar, në Angli asnjëherë nuk është me Kushtetutën e Qipros të vitit 1960 (në bazë nxjerrë kushtetutë e shkruar. Është me rëndësi të Marrëveshjes së Cyrihut), Kushtetutën e të theksohet se përveç akteve tëLigji përmendura mbi Unionin më Bosnjës dhe Hercegovinës të vitit 1996 (në bazë lartë,me Skocinë burime të tjeraLigji së mbi të Unionin drejtës kushtetueseme Irlandën të Marrëveshjes së Dejtonit) dhe Kushtetutën e në AngliLigji janë mbi edhe Parlamentin këto akte: Republikës së Kosovës të vitit 2008 (në bazë të Ligji mbi Gjykatën (1706); Supreme të Drejtësisë Pakos të Ahtisarit). Gjithashtu, edhe ndryshimet (1800),Statuti i Uestminsterit Akti (1911 mbi dhe ministrat 1949); dhe plotësimet e Kushtetutës të Republikës së e Monarkut (1925);Akti Maqedonisë të vitit 1991, të realizuara nёpёrmjet (1931); amendamenteve kushtetuese (IV – XVIII) të vitit (1937, 1958, 1964 dhe 1975); 2001, kanë qenë si pasojë e implementimit të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit. 125 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

KRIMI EKONOMIK NË SEKTORIN PRIVAT

Dr. Lorenc DANAJ, Dr. Aleks PRIFTI Msc. Belinda HALILAJ, Msc. Stela MEÇAJ

Universiteti “Ismail QEMALI” Vlorë. E-mail: [email protected] ; E-mail: [email protected] E-mail: [email protected] ; E-mail: [email protected]

Abstrakt Hyrje Krimi ekonomik në sektorin privat ka marrë

Në nenin 11 të Kushtetutës parashikohet se: një dimension shumë të madh këto dekadat e ”Sistemi ekonomik i Republikës së Shqipërisë fundit. Mbrojtja e duhur e sistemit ekonomik bazohet në pronën private e publike, si edhe në është thelbësore për një funksionim të rregullt të ekonominë e tregut dhe në lirinë e veprimtarisë nëorganeve mënyrë shtetërore, indirekte por nga edhe këto për vepratë mbrojtur penale. të ekonomike. Prona private dhe publike mbrohet drejtat që gëzon çdo person që mund të cenohen njëlloj me ligj”. Vendi ynë ka hyrë në rrugën e demokracisë, Shtete në periudha të ndryshme historike i kanë ekonomisë së tregut dhe të iniciativës së lirë kushtuar në mënyrë të vazhdueshme një mbrojtje private. Ky sanksionim në Kushtetutë është të veçantë sistemit ekonomik, duke marrë një atanjëkohësisht partner në veprimtarinë edhe garanci e tyre. e qytetarëve, sërë masash. Në këtë kuadër edhe shteti ynë ka subjekteve juridikë dhe fizikë, duke i konsideruar marrë një sërë masash legjislative për të ndaluar veprat penale në fushën e shoqërive tregtare, Në këtë lloj marrëdhënie partneriteti, palët kanë në sistemin e tatim- taksave dhe në lidhje me detyrime reciproke. Shteti nëpërmjet organeve falimentimin, e bërë kjo me qëllim mbrojtjen e të veta shtetërore ka detyrimin për një zbatim të sistemit tatimor nga fenomeni i evazionit fiskal, drejtë e në mënyrë të barabartë për të gjithë, të Nëmbrojtjen këtë punim e veprimtarisë do të donim së një të shoqëriebënim analizën tregtare, e Kushtetutës dhe ligjeve të tjera në fuqi, zbatimi i si dhe parandalimin e fenomenit të korrupsionit. të cilave është detyrimi kryesor për çdo subjekt nga legjislacioni ynë për parandalimin e tyre. privat. Në rast të moszbatimit të ligjit, ata do këtyre veprave penale si dhe masat e ndërmarra të përballen me forcën shtrënguese të tij dhe objektmasat i mbrojtëse këtij punimi. në këtë fushë. Disa nga masat Gjithashtu, ky punim do të ketë në këndvështrimin mbrojtëse janë edhe dispozitat mbi veprat penale e tij, jo vetëm trajtimin teorik të krimit ekonomik në sektorin privat, analizën e detajuar të këtyre Veprat penale të kryera në shoqëritë tregtare, drejtëfigurave të problemit. të krimit, por edhe evidentimin e në fushën e tatim-taksave dhe falimentimit janë problematikës dhe sugjerimet për zgjidhjen e të reja për legjislacionin tonë. Prandaj, literatura Fjalë Kyçe këtijdhe praktika punimi. lidhur me to është ende e pakët. Për këtë arsye, trajtimi i këtyre veprave u bë objekt i - Krimi ekonomik, sektor privat, Veprat penale të kryera në shoqëritë korrupsioni, evazion fiskal, shmangie tatimore, tregtare falimentimi, etj. se

Duke bërë një retrospektivë duhet përmendur 126 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

3. 4. legjislacioni francez është i pari legjislacion që Shoqëritë me Përgjegjësi të Kufizuar parashikoi disa figura specifike veprash penale Shoqëritë Aksionare në fushën e shoqërive tregtare. Fillesat e këtij Në thelbin e vet shoqëria është një kontratë e legjislacioni startojnë me ligjin e vitit 1856 lidhur lidhur midis atyre që e krijojnë. Por nga ana me shoqëritë aksionere. Në këtë tekst normativ tjetër, ajo është edhe një institucion ligjor, sepse që u pasurua edhe me ndryshime të mëtejshme, krijimi dhe funksionimi i saj rregullohet nga ishin parashikuar si krime parregullsitë që ligji. Shpeshherë në lidhje me funksionimin e një lidheshin me fazën e themelimit të shoqërive sjellshoqërie si pasojë tregtare kryerjen mund e një të vepre kryhen penale. veprime të tregtare, publikimi i akteve të falsifikuara dhe kundraligjshme siç është dhe korrupsioni, e cila shpërndarja e përfitimeve jo të marra realisht. Nga analiza historike e këtyre ligjeve të hershme Një formulim të veçantë për përcaktimin rezultojnë disa arsye që çuan në ndërhyrjen e korrupsionit për herë të parë e hasim në penale në këtë fushë si p.sh: kodifikimin e ligjeve të Perandorisëcorrumpire Romake. 1) nevoja për një mbrojtje më të përshtatshme të Prejardhja e fjalës korrupsion vjen nga latinishtja. të ardhurave të kursyera, ashtu si nevoja për të Në të drejtën Romake me fjalën “ ” sanksionevegarantuar një civile moral shoqëror të përgjithshëm kuptoheshin sinonime të tilla si: prish, shkatërroj,correi 2) pamjaftueshmëria ose joefektiviteti i dëmtoj, falsifikoj, jap dhe marr rryshfet,rumpere korruptoj. Ky term është bashkim i 2 fjalëve latine: “ ” 3) mundësia më e mirë e sanksioneve penale, që që kupton disa pjesëmarrës dhe “ ” me për shkak të natyrës represive dhe parandaluese kuptimin thyej, shkatërroj, shkel. Në Shqipëri, tregtaremund të. frenojnë çdo iniciativë ekonomike korrupsioni është ndeshur që në formacionet2 e abuzuese1 nga ana e organeve të shoqërive para shtetërore ilire, të shek.V p.e.s. Ai ka ekzistuar edhe në epokën e feudalizmit, -Dy modeli janë francez modelet i vitit 1867, legjislative kryesore që ku vepronte Sheriati dhe ligji penal otoman. -rregullojnë modeli gjerman veprat i vititpenale 1884. në shoqëritë tregtare: Në secilën prej tyre dënohej rryshfeti3 dhe Natyrshëm shtrohet pyetja se kur daton fillimi i shpërdorimet e nëpunësve shtetërorë. shoqërive tregtare në vendin tonë? Por në vitin 1928 me miratimin e K.Penal u bë edhe rregullimi i parë ligjor që pasqyronte problemet e korrupsionit në legjislacionin penal. Pas viteve ’90 Në kushtet e një ekonomie të centralizuar që korrupsioni mori përmasa të mëdha. Faktorët që ekzistonte në vendin tonë para viteve 90, nuk ndikojnë në lindjen dhe zhvillimin e korrupsionit trajtohej dhe nuk ekzistonte veprimtaria private në vendin tonë janë të ndryshëm si psh: rënia dhe rrjedhimisht prezenca e shoqërive tregtare. Korrupsioniekonomike etj. aktiv Korrupsioni në sektorin shfaqet privat në dy forma Shndërrimet e thella politike dhe ekonomike që (neninë atë 164/a)aktiv dhe atë pasiv. ndodhën në Shqipëri në fillim te viteve ’90, krahas Premtimi, propozimi ose dhënia, drejtpërdrejtë të tjerave, e bënë të detyrueshme miratimin e ose tërthorazi, i çdo lloj përfitimi të parregullt për legjislacionit mbi shoqëritë tregtare, përfshirë vete ose për persona të tjerë, personit që ushtron edhe mbrojtjen ligjore të tyre. funksion drejtues në shoqëri tregtare ose punon Shoqëritë tregtare janë bërë tashmë një realitet në çdo pozicion në sektorin privat, për të kryer ose në ekonominë shqiptare. Edhe pse me jetë disa mos kryer një veprim në kundërshtim me detyrën uvjeçare, rritur. ato përbëjnë një faktor dinamik të kësaj ose funksionin e tij, përbën kundërvajtje penale ekonomie dhe roli i tyre do vijë gjithmonë duke dhe dënohet me burgim nga tre muaj në dy vjet dhe bazë me gjobë nga dyqind mijë deri në një milion. Shoqëritë tregtare krijohen dhe funksionojnë në Premtimi të dispozitave ligjore dhe nënligjore në fuqi dhe statuteve të tyre të bazuara në ligj. Në bazë është një veprim që konsiston në të Ligjit Nr. 9901 datë 14.4.2008 “Për tregtarët 2dhënien “Historia e e fjalës popullit nga shqiptar”, autori iPjesa veprës e parë, penale për 1.dhe shoqëritë tregtare” përcakton 4 forma fq.173. 2.të shoqërive tregtare të cilat janë: 1 L.Stortoni,Shoqëritë P.Corso,” Kolektive i reati in materia societaria”, 3 Ismet Elezi, “Zhvillimi historik i legjislacionit penal GiurisprudenzaShoqëritë Sistematica, Komandite Torino, 1996 shqiptar”, Tiranë, 1997, fq.16.

127 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

t’i garantuar subjektit që punon në sektorin “në çdo pozicion” është pak evazive, por ndoshta privat një përfitim të parregullt. Pra, premtimi në të ardhmen praktika do ta sqarojë kuptimin shpreh siguri dhe qëndrueshmëri nga ana e Korrupsionie saj dhe në pasiveventualitet në sektorin mundësinë privat e ndonjë (neni Propozimiautorit të veprës penale për realizimin e qëllimit 164/b)ndryshimi të dispozitës. përfundimtar, që është dhënia e përfitimit. Kërkimi a marrja, drejtpërdrejt ose tërthorazi, i është një veprim që konsiston në çdo lloj përfitimi të parregullt a i një premtimi të bërjen e një oferte subjektit që punon në sektorin tillë, për vete ose për persona të tjerë, ose pranimi tëprivat, caktuar kundrejt autorit të dhënies veprës penale së një përfitimi të i një oferte a premtimi, që vjen nga përfitimi parregullt me qëllim që ai t’i krijojë një favorizim i parregullt, nga personi që ushtron funksion drejtues ose punon në çdo pozicion në sektorin Autori i saj shpreh dëshirë të plotë për dhënien privat, për të kryer ose mos kryer një veprim në e përfitimit të parregullt, por kjo varet nga kundërshtim me detyrën a funksionin e tij, dënohet reagimi i subjektit që punon në sektorin privat, me burgim nga gjashtë muaj deri në tre vjet dhe i cili edhe mund ta kundërshtojë propozimin me gjobë nga treqind mijë deri në tre milionë lekë. dhe vepra penale konsiderohet e kryer për sepsepropozuesin. ndërpritet N.q.s veprimi kundërshtohet kriminal i propozimi,autorit të Veprat penale në lidhje me tatim – taksat vepra duhet konsideruar e mbetur në tentativë, vullnetitveprës penale të tij. për shkak të refuzimit nga subjekti Dhëniaqë punon në sektorin privat, dhe jo për shkak të Secili shtet për të përmbushur funksionet dhe detyrimet e veta kundrejt shoqërisë ka nevojë është një veprim më i avancuar se premtimi ndër të tjera edhe për mjete financiare, përte hyrave para. dhe propozimi dhe që përbën shkallën e fundit publikeMënyra kryesore për t’i realizuar këto të ardhura për realizimin e plotë të qëllimit të korrupsionit. është mbledhja e taksave dhe tatimeve ( Pra, me dhënien duhet kuptuar që përfitimi ka ) në të gjithë territorin ku shteti ushtron kaluar te përfituesi. Këtu nuk duhet konfonduar pushtetin e tij. Tatimet janë instrumenti kryesor fakti se legjislatori të tre format e kryerjes së dhe më i rëndësishëm dhe të ardhurat e realizuara veprës penale u ka dhënë të njëjtën rëndësi për prej tyre përbëjnë pjesën më të madhe të buxhetit cilësimin e saj. Me qëllim parandalimin e efekteve të shtetit. Krahas qëllimeve fiskale, tatimet dhe negative që sjell korrupsioni është ngritur në Sëtaksat pari luajnë një rol të konsiderueshëm ekonomik nivelin e një veprimi kriminal edhe propozimi dhe social. dhe premtimi. Secila prej këtyre formave mund të : Nëpërmjet politikës tatimore bëhen realizohet drejtpërsëdrejti ose tërthorazi. Sëpërpjekje dyti: nga ana e shtetit për të harmonizuar Drejtpërsëdrejti mund të realizohet atëherë kur gjithnjë e më mirë kërkesën dhe ofertën. sektorinautori i veprës privat. penale premton, propozon apo jep Me ndihmën e tatimeve shteti ndikon vetë përfitimin e parregullt subjektit që punon në në vëllimin dhe strukturën e investimeve duke i Sëorientuar treti: ato në degët dhe sektorët ku shoqëria Tërthorazi mund të realizohet kur autori i veprës ka interes dhe dobi më të madhe. penale ngarkon një person tjetër që t’i propozojë, Nëpërmjet tatimeve synohet zbutja premtojë apo jap përfitimin e parregullt personit ekonomi.e inflacionit dhe mënjanimi i faktorëve që që punon në sektorin privat. Sëshkaktojnë katërti: çekuilibrime dhe vështirësi në Një problem tjetër i diskutueshëm është përcaktimi i rrethit të subjekteve që i drejtohet Mënjanimi i disa dukurive negative për përfitimi i parregullt. Nga përmbajtja e dispozitës importit.jetën ekonomike dhe sociale si: rënia e prodhimit, del që ata mund të jenë persona që ushtrojnë zvogëlimi i eksportit, shtimi i pakontrolluar i funksione drejtuese në shoqëri tregtare apo punojnë në çdo pozicion në sektorin privat. Këtu Një dukuri që evidentohet sot është shmangia del një dallim që lë vend për diskutime. Ndërsa për ndaj pagimit të tatimeve, dukuri që është ndeshur shoqëritë tregtare mund të jenë administratorët dhe ndeshet në të gjitha rendet shoqërore dhe në e tyre, gjë që është plotësisht e pranueshme, për të gjitha vendet e botës. Për të kuptuar më mirë entet e tjera të sektorit privat pranohen persona efektet e këtij fenomeni është më e rëndësishme që punojnë në çdo pozicion pranë tyre. Shprehja të analizojmë termat e përdorur shpesh në 128 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë praktikë “shmangie tatimore evazion tatimor tatimeve. ” dhe “ Tëata dytët s’janë subjekte që i nënshtrohen taksave dhe evazion”. Nga ana gjuhësore të dyjashmangie shprehjet nuk kanë dallim, sepse termi gjuhësor i huaj “ janë ata persona që refuzojnë të paguajnë ”, në shqip do të përkthehet “ ”. taksa dhe tatime për motive të caktuara p.sh Disa autorë shmangien tatimore ndryshe e nuk duan të mbështesin qeverinë apo disa nga quajnë evazion tatimor të ligjshëm. NëseShmangia do ti veprimtaritë e saja. Pra, rezistuesit ndaj taksave tatimorereferohemi është legjislacioneve shmangia botërore e subjektit do të tatimor gjenim nuk janë në të njëjtin pozicion me protestuesit që ngakëtë pagimi përkufizim i tatimit, për por shmangien: pa shkelur “ apo rënë thonë se taksat dhe tatimet janë të paligjshme, apo ndesh me dispozitat ligjore me autorët e evazionit fiskal që motivohen nga dëshira e fitimit të sa më shumë parave. Pra, shihet ”. Ajo paraqitet qartë që kundërshtimi dhe sidomos rezistenca në në disa forma: Kur subjekti tatimor ndërron rritje për mospagimin e taksave dhe tatimeve ka qëndrën e vendbanimit ose të ushtrimit të të bëjë jo pak edhe me destinacionin dhe qëllimin veprimtarisë ekonomike, sepse në jo pak raste e përdorimit të të ardhurave që grumbullohen veprimtari të njëjta, të ushtruara në qytete apo prej tyre. Si rregull, në rast se obliguesi tatimor rajone të ndryshme kanë edhe pagesa tatimoreshmangia të shikon dhe bindet se mjetet e paguara prej tij tatimorendryshme. Pra, në këtë rast nuk shkelet ligji, por shkojnë për plotësimin e nevojave me të cilat përfitohet padrejtësisht prej tij. Pra “ doai ështëtë jetë i lidhurmë e personalishtvogël. Atje ku apo tatimpaguesit familjarisht, ” mund të konsiderohet si një sjellje atëherë edhe rezistenca ndaj pagimit të tatimeve jomorale ndaj detyrimeve shoqërore, ose e thënë ndryshe si e drejta e çdo qytetari që ta rregullojë nuk e shikojnë efektin e pagesave që ata bëjnë, biznesin e vet në një mënyrë të evaziontillë që lejohet tatimor nga kundërshtimi tatimor dhe manovrimet për të ligji, por duke paguar më pak taksa dhe tatime, mospaguar taksat dhe tatimet janë shumë më të sesa i kërkohet. Ndërsa me “ ” mëdha. Shmangia është më e madhe te tatimet e do të kuptojmë përpjekjet e çdo personi fizik ose drejtpërdrejta, sepse ato janë të dukshme. juridik për t’iu shmangur pagimit të taksave dhe Evazioni tatimor është një nga krimet ekonomike tatimeve duke përdorur mënyra të ndryshme në më të përhapura dhe prania e tij është vënë re kundërshtim me ligjin. Nga disa autorë evazioni që nga koha e krijimit të sistemit të taksave dhe fiskal është quajtur edhe një aplikim specifik i tatimeve, për zbutjen apo mënjanimin e evazionit doktrinës së evazionit dhe si i tillë është një krim tatimor në botë por edhe në vendin tonë janë pothuajse në të gjitha vendet dhe dënohet me a)programuar e zbatuar një sërë masash me gjobë ose me burgim. Zvicra është një përjashtim karakter parandalues si: i njohur. Aty mashtrimi tatimor ( p.sh rasti kur Pajisja me mjete dhe aparate të falsifikohen dokumente) konsiderohet krim, b)sofistikuara të organeve financiare dhe tatimore, po evazioni i thjeshtë fiskal është kundërvajtje për zbulimin dhe kontrollin e lëvizjes së mallrave. administrative dhe jo vepër penale. Zakonisht Parashikimi dhe zbatimi i një varg evazioni fiskal kërkon që tatimpaguesit me dashje sanksionesh tepër të rrepta, veçanërisht në të keqdeklarojnë ose të fshehin gjendjen e vërtetë disa shtete si SHBA, Gjermani etj. Këto masa të të ardhurave të tyre para autoriteteve tatimore c)në varësi të shkallës së evazionit mund të jenë me qëllim reduktimin e detyrimeve tatimore. administrative dhe për disa raste edhe penale. Kodi ynë penal, siç do ta shohim më gjerësisht Rritja e cilësisë së përgatitjes dhe në vijim përdor terma të tjera si: fshehje e të kualifikimit të punonjësve që merren me tatimet ardhurave, mospagim i taksave dhe tatimeve, dhe doganat. Një rëndësi të veçantë merr edhe ndryshime në aparatet matëse etj. Përdorimi i ngritja e shkollave të larta profesionale; ngritja e këtyre termave nuk tregon gjë tjetër veçse disa nivelit të pagave dhe parashikimi. i dënimeve të nga format apo mënyratprotestuesit e realizimit e taksave të evazionit rëndad) për ata nëpunës, që abuzojnë4 në detyrë apo fiskal.rezistuesit Në doktrinënndaj taksave botërore. aplikohen edhe pranojnë dhe kërkojnë ryshfete termaTë parët të tjerë si: dhe Për të parandaluar sadopak evazionin interpretime të reja të ligjit tatimor duke treguar 4tatimor, R.Koli, shtetiS.Hilmia, dhe “Shkenca organet mbi e financat tij bëjnë dhe njëe janë ata persona që mundohen të gjejnë drejta financiare”, Tiranë, 1996. që taksat dhe tatimet janë të paligjshme ose që 129 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

propagandë të gjerë me të gjitha mjetet, duke të klientit, duke mbajtur 25% të të ardhurave pasur si qëllim edukimin e shoqërisë dhe sidomos të formuara nga depozitimi, ndërsa diferenca i të tatimpaguesve me frymën e respektimit dhe Kuptimikalohet shtetit dhe anëtaranaliza të KE,e disa një herëkoncepteve në vit. të zbatimit të ligjit tatimor. Krahas këtyre masave, përbashkëta për të gjitha veprat penale shteti për të luftuar evazionin tatimor ndërmerr në fushën e falimentimit edhe masa ligjore, administrative dhe penale në ngarkim të tatimpaguesve që i janë shmangur Me vepra penale në fushën e falimentimit do të pagimit të tatimeve. Por nga ana tjetër masa të kuptojmë ato vepra (veprime ose mosveprime), të vitetilla merrennë veprimtarinë edhe për punonjësite administratës e administratës tatimore kundërligjshme, të kryera me dashje nga persona tatimore. Dukuritë negative të vërejtura ndër që kryejnë funksione të caktuara në raport me personin juridik, në një nga format e parashikuara kanë përbërë dhe përbëjnë shqetësim për shtetin nga dispozitat penale, të cilat prekin marrëdhëniet minimizojëdhe shoqërinë ato. shqiptare,Një nga masat që nëpërmjetme karakter masave ligjor juridike të vendosura për të siguruar interesat e ligjore dhe administrative është përpjekur t’i personit juridik, të të tretëve dhe të shtetit. Objekti grupor të miratuara kohët e fundit është edhe vendimi i Këshillit të Ministrave nr. 43, datë 27.1.2006 “Për i këtyre veprave penale është shmangien e nepotizmit dhe ndikimit të pushtetit i shumëllojshëm. Pra, interesat e mbrojtura në rekrutimin dhe karrierën e personelit të prej tyre janë si të brendshme dhe të jashtme. administratës tatimore”. Ky vendim i qeverisë Tek interesat e brendshme hyjnë interesat e shqiptare jo vetëm nuk lejon rekrutimin në detyra vetë personit juridik me qëllim ushtrimin e lirë të personelit të lartë, të mesëm dhe të ulët drejtues të veprimtarisë së tij. Tek interesat e jashtme dhe të punonjësve ekzekutivë të Policisë Tatimore hyjnë interesat e kreditorëve, personave që kanë për shkak të lidhjeve nepotike ose të lidhjeve investuar apo punojnë në këta persona juridikë, nepotike me pushtetin, por edhe largimin e tyre si dhe interesat e shtetit që mund të cenohen nga nga detyraFshehja për shkak e të të ardhurave këtyre lidhjeve. Në Kodin veprimet apo mosveprimet kriminale. Subjektet “PenalMospagimi parashikohen i taksave 2 formadhe tatimeve të evazionit fiskal: e veprave penale në fushën e falimentimit Neni 180 “ ” dhe Neni 181 kryejnëjanë personat një detyrë që kanëtë caktuar mbushur në veprimtarinë moshën për ”. Në të dyja përgjegjësi penale, janë të përgjegjshëm dhe që këto dispozita legjislatori ka vendosur si kusht për marrjen në përgjegjësi penale të autorëve: e personit juridik. Sikurse përcaktohet në neni “marrjen më parë të masave administrative”. Këtu 31 të Kodit Civil, personat juridikë veprojnë me lind pyetja: Cili është roli i masave administrative anë të organeve të veta të parashikuara në ligj, dhe a janë të njëjta ato për secilën vepër penale? organetnë aktin e epersonit krijimit juridik ose në brenda statut, kompetencave që shprehin Marrja e masave administrative është një lloj vullnetin e tyre dhe se veprimet e kryera nga barriere që pengon dënimin penalisht të të gjithë mespersonave Komunitetit që kryejnë Europian evazion dhe fiskal. Konfederatës Nëse do ti të tyre quhen si të kryera nga vet personi juridik. Helvetikereferohemi (Zvicrës) marrëveshjes së dhjetorit të 2004 NgaSubjekte ana mund subjektive të jenë edhe persona të tjerë, si administratori i falimentimit, kujdestari etj. në fushën e bashkëpunimit veprat penale në fushën e lidhur me taksat mbi të ardhurat e kursyera, falimentimit kryhen me dashje me përjashtim konstatojmë disa masa të reja. Llogaritë dhe të veprës së parashikuar në nenin 196 “Shkelja përdepozitat territorin sekrete, zvicerian të një pakapshme nga elementët nëpërmjet kryesor e detyrimeve”, e cila mund të kryhet edhe nga siglave numerike që në të shkuarën përfaqësonin pakujdesia. Pra, si rregull këto vepra kryhen vetëm me dashje, e cila është e drejtpërdrejt, sepse autori për efekt të një rezervimi të blinduar, mbetet i veprës penale ka si synim fshehjen e falimentimit tashmë një kujtim i largët. Në marrëveshjen ( neni 194) apo shmangien e pasojave të tij ( mee nënshkruar interesat e depozituesit është individualizuar do të mbajë në figura burim e neni 195). Shprehjet “gjendje falimentimi” apo “agjentit pagues” (pra bankës), që në përputhje paguese“pas falimentimit”, e personit qëjuridik) përmenden apo situatë në dispozitat juridike penale janë situata fakti (d.m.th paaftësia një përqindje të caktuar. Bankat zviceriane, do të marrin rolin e agjentit tatimor të shtetit rezident (d.m.th të deklaruara juridikisht nga gjykata si 130 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

person juridik i falimentuar). Sidoqoftë mungesa tendencën për të prodhuar vështirësi lidhur me e rasteve në praktikën e gjykatave lidhur me Sëzbulimin pari e tij, gjetjen e provave, etj. Arsyet janë zbatimin e këtyre dispozitave, na e vështirësojnë të ndryshme: tëdetyrën subjekteve për trajtimin të këtyre e problemeveveprave penale. të mësipërme, , duhet të theksojmë se sjelljet kriminale veçanërisht të elementëve të anës objektive dhe që i përbëjnë ato karakterizohen nga mashtrimi, fshehja, manipulimi, shpërdorimi i besimit. Këto Një koncept tjetër i rëndësishëmmasës së falimentimit që ndihmon. i bëjnë krimet në këtë fushë më pak të dukshme në aplikimin e veprave penale në fushën e se krimet e zakonshme. Subjektet e krimeve të falimentimit është edhe ai i zakonshme nuk kanë frikë që të manifestojnë Sipas nenit 33 të ligjit “Për falimentimin” me masë paligjshmërinë e sjelljeve të tyre, ndërsa në falimentimi do të kuptojmë të gjitha pasuritë Sërastin dyti e krimeve ekonomike, veprimet janë më të dhe të drejtat e debitorit në datën e hapjes së sofistikuara. procedurës së falimentimitA mund tëdhe jetë pasuritë pjesë që e aimasës fiton , subjekti i krimit ekonomik gëzon një sëgjatë falimentimit zbatimit të dhe kësaj objekt procedure material falimentimi. i këtyre pozicion shoqëror të ngritur dhe e përdor atë për vepraveKëtu lind penalepyetja: të ardhurat e përfituara në të arritur objektivat e pasurimit ose të pushtetit mënyrë të paligjshme? Jurisprudenca italiane nëpërmjet mjeteve të paligjshme. Pra, siç kuptohet ai përpiqet të evitojë çdo formë dhune Sëtë treti drejtpërdrejt dhe sjelljet kriminale që janë është konstante në qëndrimin që mban lidhur lehtësisht të zbulueshme. me të ardhurat e paligjshme. Sipas saj, objekt , një arsye tjetër që e vështirëson zbulimin i masës së falimentimit janë edhe të mirat e krimit ekonomik është edhe ekzistenca e një që i falimentuari i ka përfituar në mënyrë të kuadri ligjor të ndërlikuar ose ende të panjohur paligjshme, ose i përfiton po në këtë mënyrë pas plotësisht, në të cilin kufijtë që duhet të ndajnë shpalljesLlojet esë vepravefalimentimit. penale në fushën e një sjellje të ligjshme nga një të paligjshme janë falimentimit shpesh të paqartë. Falimentimi i provokuar (neni 193) Vendosja Lidhur me veprat në fushën e tatim-taksave, me dashje e personit juridik në gjendjen e problemi kryesor është se cili do të quhet falimentimit dënohet me gjobë ose me burgim: “ gjer momenti i fillimit të ndjekjes penale dhe kur do në tre vjet.” të konsiderohen të marra masat administrative. Fshehja e gjendjes së falimentimit (neni 194): konceptetKëtu vlen të“ shmangie theksohet se tatimore ligji “Për proceduratevazion “Hyrja në marrëdhënie ekonomike tregtare me tatimortatimore” duhet të ishte më i qartë lidhur me të tretët nga ana e personit juridik me qëllim të Së katërti ”, “ fshehë gjendjen e falimentimit dënohet me gjobë ” etj. ose me burgim gjer në pesë vjet.” , në këtë kuadër del edhe problemi Fshehja e pasurisë pas falimentimit (neni i vërtetimit të qëllimit mashtrues të subjektit 195): “Fshehja e pasurisë pas falimentimit të të veprës penale. Pjesa më e madhe e veprave personit juridik, me qëllim që t’u shmanget në fushën e kriminalitetit ekonomik kërkojnë pasojave të tij, dënohet me gjobë ose me burgim ekzistencën e një qëllimi të posaçëm: mashtrimi deri në shtatë vjet.” i të tjerëve me qëllim përfitimi. Në mungesë Shkelja e detyrimeve (neni 196): “Shkelja Sëtë provavepesti që vërtetojnë këtë qëllim, sjellja nga ana e personit juridik të detyrimeve që kriminale shndërrohet në sjellje civile. rëndojnë mbi të me rastin e falimentimit, përbën , në zbulimin e krimit ekonomik dhe kundërvajtje penale dhe dënohet me gjobë ose me vënien para përgjegjësisë penale ndikon edhe burgim deri në 2 vjet.” përcaktimi i autorit të tij. Edhe pse mund të jenë të qartë elementët e anës objektive, shpesh është Vështirësitë në individualizimin dhe në e vështirë të bëhet identifikimi i autorit të krimit. konstatimin e veprave penale në këtë Kështu në rastin e veprave penale në fushën fushë e shoqërive tregtare veprimet apo vendimet që mund të përmbajnë elementë kriminalë merren zakonisht nga organet kolegjiale të tyre. Krimet ekonomike në përgjithësi dhe veprat Përgjegjësia e vërtetë mund të mos përputhet me penale objekt i këtij punimi në veçanti paraqesin identifikimin formal të autorëve përgjegjës. 131 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Së gjashti

, një nga aspektet më të rëndësishëm që i nënshtroheshin dorëzimit të detyrueshëm. në këtë situatë komplekse, është edhe roli i Neni 104 dallon nga neni 180 i K.Penal aktual në viktimave të kriminalitetit ekonomik. Ato shpesh këto aspekte: ekzistencënnuk janë të e ndërgjegjshmenjë vepre penale. për paligjshmërinë Objekt i fshehjes ose tregimit të rremë nuk Sëe veprimeve shtati, që u drejtohen dhe aq më pak për ishin vetëm të ardhurat ose objektet që i nënshtroheshin tatimit, por edhe ato që i mungesa e një personeli të kualifikuar nënshtroheshin dorëzimit të detyrueshëm. Kjo për kontrollin dhe zbulimin e kriminalitetit lidhej me nenin 103 të përmendur më sipër. ekonomik.Personat që merren me zbulimin e Dënimi ishte më i lehtë. Parashikohej dënimi me këtyre sjelljeve antishoqërore që përbëjnë edhe gjobë deri në 10.000 lek ose me heqje të lirisë tatimor.vepra penale duhet të kenë një njohje të mirë gjer në një vit. Ndërsa kur vepra kryhej në njërën Sëtë sistemitteti, normativ penal, administrativ dhe prej rrethanave cilësuese të përmendura më sipër dënimi ishte shumë i ashpër. Nga ana tjetër pushteti i sipërmarrësve si pengesë në në Kodin Penal të 1952 nuk parashikoheshin luftën kundër kriminalitetit ekonomik. Presionet vepra penale të tilla si “Moskryerja e detyrave nga e sipërmarrësve nuk i drejtohen vetëm pushtetit organetKonkluzione tatimore”. Dallimilegjislativ, midis por edhe kodit atij ekzekutiv. penal të ri me kodet e mëparshme lidhur me veprat penale me karakter ekonomik Qeveritë në çdo vend duan të rrisin dëshirën e njerëzve për pagimin e tatimeve dhe taksave. Politika standarde, në shumë vende ka qenë Kodi Penal i vitit 1995 është i tëri një risi lidhur rritja e nivelit të kontrolleve dhe dënimeve ndaj me veprat penale të kryera në shoqëritë tregtare, autorëve të evazionit fiskal. Megjithatë është e në fushën e tatim-taksave dhe falimentimit. pamundur që këto masa ekstreme të zbatohen Gjithsesi, ka vend edhe për disa dallime. Kështu efektivisht. dënimi duhet veprat penale në fushën e tatim-taksave kanë t’iNga përshtatet ana tjetër krimit ka një shprehje të përhapur qenë parashikuar edhe në Kodin e vitit 1952, por gjerësisht në të drejtën penale: “ me disa dallime të vogla si më poshtë: ”. Për më tepër rritja e Neni 102 “Mospagimi i tatimeve” dallon me nenin dënimeve dhe nivelit të lartë të kontrolleve do të 181 të K.Penal aktual në disa aspekte: shkaktonte një kosto të lartë si për qeveritë ashtu Objekt i tij ishin vetëm tatimet dhe detyrimet të edhe për individët. Ndoshta politika më e mirë marrjestjera që më nuk parë parashikoheshin të masave administrative. konkretisht. NukAto është ajo pragmatike, e cila e pranon që evazioni përmendej koncepti “takse”. Kufizohej koha e fiskal nuk mund dhe nuk duhet të eliminohet tërësisht. Një politikë e tillë duhet të përfshijë jo duheshin marrë në këtë vit ose në vitin e kaluar vetëm angazhime të mëdha, por gjithashtu duhet financiar. Dënimi me gjobë ishte i përcaktuar të mbështetet në burimet rezervë, në zhvillimin “.. dyfishi i shumës së tatimit të papaguar”. e teknologjisë, pjesëmarrjen e individëve në Parashikoheshin dy paragrafë me rrethana strategjiaprocesin e kundër vendimmarrjes. tij. Sa më shumë të dihet cilësuese si p.sh: bashkëpunimi, kryerja e veprës rreth evazionit fiskal, aq më efektive do të jetë nga elementë kulakë, kryerja e veprës në kohë lufte. I rëndësishëm është edhe evidentimi i një fakti Mospagimi i tatimeve sipas nenit 102 ishte tjetër. Përderisa tatimi prek fuqinë ekonomike e kundërvajtje në dallim nga neni 181 i K.Penal financiare të tatimpaguesit, bëhet e nevojshme aktual që është krim. Vetëm kur vepra ishte kryer që ai të përcaktohet gjithnjë në mënyrë ligjore, arrininnë rrethana deri nëcilësuese vdekje. ajo ishte krim. Vihet re se tëdrejtë arbitraritetit dhe saktë. nga Pra, ana cështja e organeve është tatimore. që në asnjë Një në këtë rast dënimet ishin shumë të ashpra dhe rast në caktimin e tatimeve të mos lihen ekuivoke

Neni 103 nuk gjen ngjashmëri me asnjë vepër gjë e tillë ngarkon me përgjegjësi të madhe edhe penale në Kodin Penal aktual. Me anë të veprës organet ligjore, të cilat duhet të bëjnë shumë penale të parashikuar në të dënohej refuzimi i kujdes që me aktet e tyre t’i përcaktojnë pagesat dorëzimit të prodhimeve bujqësore dhe blegtorale tatimore qartë dhe shprehimisht. 132 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Nga ana tjetër ka plot gjëra që ne nuk i dimë Ajo që vlen për tu thënë si përfundim, është se rreth evazionit. Ne vazhdimisht përpiqemi të krimi ekonomik është dhe do vazhojë të jetë një masim shtrirjen e tij, të zbulojmë motivet, dhe fenomen i vazhdueshëm. Ajo që mund të bëhet të zbatojmë politikat e duhura. Për sa kohë të nga subjektet si dhe personat përgjegjës është të ekzistojnë taksat dhe tatimet, kjo përpjekje do të luftohet për minimizimin e tij pasi krimi ekonomik vazhdojë. është një fenomen që prek gjithë shoqërinë dhe shkakton pasoja të vazhdueshme ndaj saj.

Referencat bibliografike

[1] “La Criminalita Economica”, Quaderni [10] R.Koli, S.Hilmia, “Shkenca mbi financat dhe e dell’Ufficio Studi, Ricerche e Documentazioni. drejta financiare”, Tiranë, 1996. [2] Kodi Penal i Zogut i vitit 1928. [11] Arben Rakipi, “Korrupsioni dhe Evazioni Fiskal”, Tiranë, 2003. [3] Kodi Penal i vitit 1952, 1977, 1977, 1995 bashkë me ndryshimet, 2007, 2010, 2012. [12] Udhëzim Nr.54, datë 18.03.2002, “Për funksionimin e seksioneve të Policisë Gjyqësore”. [4] I.Elezi, “Mendimi juridik shqiptar”, Tiranë, aspek 1999. [14] P.Torremans, F.Tegu,A.Shehi “Falimentimi në tin krahasues”, Tiranë, 2005, fq.24. [5] I.Elezi, “Zhvillimi historik i legjislacionit penal në Shqipëri”, Tiranë, 1997. [15] Ligji nr.8901, datë 23.5.2002 “Për falimentimin”. [6] Ismet Elezi, “E drejta Penale, pjesa e posaçme”, Tiranë, 2009 [16] I. Elezi “ E drejta penale”, pjesa e posaçme, Tiranë, 2009. [7] L.Stortoni, P.Corso,”I reati in materia societaria”,Giurisprudenza Sistematica, Torino [17] Ligji Nr.9901 datë 14.4.2008 “Për tregtarët 1996. dhe shoqëritë tregtare”. [8] Luan Gjoncaj, “Trajtesa teorike”, “Te drejtat e [18] Ligji Nr.8560, datë 22.12.1999 “Për njeriut”, botim 1(37)- 2004. procedurat tatimore në Republikën e Shqipërisë”. [9] “Historia e popullit shqiptar”, Pjesa e [19] Kodi Civil. parë, fq.173 Ismet Elezi, “Zhvillimi historik i legjislacionit penal shqiptar”, Tiranë, 1997, fq.16.

133 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Karta Evropiane Urbane dhe realiteti i qyteteve shqiptarë

Loreta Tozaj (Alushi) Justice Department, Human Science Faculty, University “Ismail Qemali” Vlorë E-mail: [email protected] ; [email protected]

Abstrakt Hyrje

Këshilli i Evropës zbaton prej disa vitesh Kartën Këshilli i Evropës, me seli në ndërtesën e “Palais Evropiane Urbane. Në qendër të saj është qyteti de l’Europe” në Strasburg, Francë është organizata dhe hapësirat urbane në Evropë, që lidhen me politike e parë dhe me shtrirjen më të gjerë në te drejtat urbane siç janë transporti dhe lëvizja, Evropë. E themeluar në vitin 1949 nga 10 anëtarët mjedisi dhe natyra në qytete; trashëgimia urbane themelues, tani mbulon pothuajse tërë kontinentin arkitekturore; integrimi kulturor në qytete; Evropian me 47 shtetet anëtare të saj, dhe është pjesëmarrja qytetare; menaxhimi urban dhe evropianëve.bërë në këtë mënyrë një forum unik për të shprehur planifikimi urban. Karta Evropiane Urbane është shqetësimet, shpresat dhe aspiratat e 800 milionë parashikuar nga Këshilli i Evropës në lidhje me Siç është shpallur qartë në Kapitullin politikat urbane. Ajo erdhi si përfundim logjik e I-rë të Statutit të tij: “Synimi i Këshillit të Evropës i fushatës evropiane për rilindjen urbane e është që të arrijë unitet më të gjerë midis anëtarëve organizuar nga Këshilli i Evropës në vitet 1980- të vet për qëllimin e mbrojtjes dhe realizimit të 1982. Qëllimi i kësaj karte është që të sigurojë idealeve e parimeve që janë trashëgimia e tyre e një mjet praktik dhe një manual të menaxhimit përbashkët dhe krijimit të lehtësive për progresin urban për autoritetet lokale. Gjithashtu kjo Kartë e tyre ekonomik e social.” Që nga nëntori i vitit angazhohet të sigurojë një kartëvizitë për Këshillin 1990, pranimi i 21 vendeve të Evropës qendrore e Evropës mbi çështjet që lidhen me mjedisin dhe e lindore (më të fundit janë Serbia dhe Mali i Zi në aktin e ndërtimit. Pas kësaj ekspozeje evropiane prill të vitit 2003), i ka dhënë Këshillit të Evropës për hapësirën urbane, ambientin dhe principet një dimension të vërtetë Pan-Evropian, kështu që e saj është e qartë se cila është rruga ku do të tani është organizata e cila përfaqëson Evropën më duhet të ecë shoqëria shqiptare dhe mbi cilat të Madhe. Këshilli i Evropës mbështet të drejtat e parime do te duhet të ngrihet plani kombëtar për Evropësnjeriut, demokracinë u konceptua pluraliste si instrument dhe shtetin për përpilimin juridik. planifikimin hapësinor urban. Si institucioni i parë mbarë evropian, Këshilli i Zhvillimi i qyteteve tona sipas modelit të qyteteve evropiane duket se do te ketë kosto, jo vetëm për e marrëveshjeve të përbashkëta në sektorët shkak të zhvillimeve historike, por më shumë për ekonomike, ligjore, sociale dhe kulturore, si arsye të tranzicionit të gjatë politik dhe shoqëror një platformë evropiane për shkëmbimin e shqiptar,Fjalët i kyçcili vazhdon t’i mbajë peng qytetet tona. mendimeve. Pikërëndesa e punës së Këshillit të Evropës, është sot në fushën e të drejtave të : Karta Evropiane Urbane, Në këtë kuadër gama e gjerë e iniciativave të njeriut dhe nxitjen e proceseve të demokratizimit. reforma, Këshilli i Evropës, hapësirat urbane, integrimi, menaxhimi urban, e konventave të skicuara për të sjellë ligjet e Këshillit të Evropës shpesh herë merr formën planifikimi urban, pjesëmarrja qytetare, qytetet shqiptare, autoritetet lokale etj. shteteve anëtare në harmoni më të ngushtë me njëri-tjetrin dhe me standardet e vetë Këshillit. Aktualisht ka rreth 200 konventa të tilla. Më e 134 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Karta Evropiane Urbane2- Manifesti për një realitet të ri urban3 njohura e këtyre është Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut, (e cila përcakton të drejtat Një inisiativë e tillë për miratimin e Kartës dhe liritë që shtetet anëtare janë të detyruara të sigurojnë për të gjithë individët brenda juridiksionit të tyre) pa mohuar rëndësinë e evropiane urbane u bë pararendëse e një qasje të konventave të tjera në fushat përkatëse. Këto re të ndjekur në të gjithë Evropën e shënuar me konventa janë plotësuar nga shumë rezoluta dhe miratimin e teksteve themelore në qytete të rekomandime, drejtuar shteteve anëtare, të cilat ndryshme, të zhvilluara nga organizata të tjera luajnë një rol jetik në gjetjen e zgjidhjeve për ndërkombëtare apo shoqatat e autoriteteve lokale. problemet tona të përbashkëta. Një nga këto është Disa janë përpunuar nga Kongresi i autoriteteve dhe Karta Evropiane Urbane. lokale dhe rajonale të Këshillit të Evropës, disa janë Karta evropiane urbane është parashikuar nga përpunuar nga Komiteti i Ministrave të Këshillit Këshilli i Evropës në lidhje me politikat urbane. të Evropës, nga Bashkimi Evropian, Organizata e Ajo erdhi si përfundim logjik i fushatës evropiane Kombeve të Bashkuara, apo nga shoqëria civile për rilindjen urbane, e organizuar nga Këshilli dhe nga shoqatat e tjera të enteve territoriale. i Evropës në vitet 1980-1982 dhe u miratua në Të gjitha këto tekste të cilave ju referuam kanë vitin 1992 nga Kongresi i autoriteteve lokale dhe pasqyruar një vëmendje në rritje të ndryshimeve rajonale të Këshillit të Evropës. Kjo kartë shënoi më të rëndësishme të këtyre viteve të fundit. Në një etapë1 thelbësore për njohjen e realitetit urban. përgjithësi ato ndjekin Kartën evropiane urbane urban Qëllimi për i kësajautoritetet karte është lokale. që të Të sigurojë sigurojë një dhe në shumicën e rasteve ato janë miratuar nga mjetelementet praktik kryesore dhe njëpër një manual konventë të menaxhimit të mundur qeveritë evropiane. Të hartuara nga organizata shumë të ndryshme me një shumëllojshmëri të gjerë të stileve, këto tekste që të gjitha riafirmojnë të ardhshme mbi të drejtat urbane. Të sigurojë të drejtën që u takon qyteteve dhe nxjerrin në pah bazat për një skemë ndërkombëtare çmimesh diversitetinrolin unik të qytetarit,e këtyre i ciliteksteve duhet tëndërkombëtare jetë në fokusin për qytetet që nënshkruajnë parimet e Kartës. Të e politikave urbane. Megjithatë duke patur parasysh krijojë një “kartëvizitë” për Këshillin e Evropës mbi çështjet që lidhen me mjedisin dhe aktin e kryesoreKongresi të i autoriteteveKartës evropiane lokale urbane dhe rajonale duke ruajtur e pa evropiane.ndërtimit. KartaAjo j Evropiane Urbane përcakton versionintë nevojshme e saj tëorigjinal riformulonte në statusin disa e nga saj parimettë plotë të drejtat e qytetarëve në qytetet dhe qytezat ep udhëzime praktike për menaxhim të mirë urban duke mbuluar fushën tësi referencë.re urbanistike. Qëllimi i këtij manifesti, në këtë fillim e strehimit, arkitekturën urbane, transportin shekulli është që të dëshmojë nevojën për një formë dhe lëvizjen, energjinë, sportin dhe kohën e lirë, ndotjen e mjedisit dhe natyrës, integrimin Në këto 15 vitet e fundit, ne kemi qenë dëshmitar kulturor, personat në disavantazh dhe të paaftë të ndryshimeve të thella në shoqërinë tonë, në qytete, sigurimin urban dhe parandalimin e në ekonominë dhe në kulturën tonë. Në këtë krimit, pjesëmarrjen qytetare, menaxhimin dhe kontekst të sfidave lokale dhe globale dhe planifikimin urban, shëndetin etj. të zhvillimit të pa precedent të urbanizimit, Filozofia e kësaj karte lidhet me autoritetin Kongresi i autoriteteve lokale dhe rajonale të e pushtetit lokal në rëndësinë e zhvillimit Këshillit të Evropës vendosi, i mbledhur në urban, në bashkëpunimin dhe solidaritetin mes Strasburg në një seancë plenare, nga data 27 pushtetit qendror dhe atij lokal, dhe tek e fundit maj deri në 29 maj të vitit 2008 të miratojë dhe në bashkëpunimin e qyteteve evropiane përtej të riformulojë disa nga parimet e përmbajtura kufijve kombëtar. në Kartën Evropiane Urbane origjinale për ti plotësuar dhe azhornuar ato. Me Kartën evropiane urbane 2, Kongresi i Autoriteteve lokale dhe rajonale propozon një 2manifest Karta Evropiane për një Urbane realitet të ri urbanistik, një 1 Përparim Kabo” Europian apo lokal në planifikimin 3-kulturë Manifesti të për re tënjë jetësrealitet urbane, të ri urban, i cili Rezoluta u bën 269 thirrje (datë hapësinor?!” 16 Mars 2012, www balkanweb.com 29.05.2008)

135 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

autoriteteve lokale për të ndërtuar një qytet Kongresi organizon seanca dhe konferenca, evropian të qëndrueshëm. përgatit rregullisht raporte vend për vend mbi Ky manifest parashtron një sërë parimesh situatën e demokracisë lokale dhe rajonale në të dhe konceptesh të përbashkëta për të lejuar gjitha shtetet anëtare dhe aplikante të Këshillit, qytetet dhe banorët e tyre të përballojnë sfidat dhe monitoron në veçanti sesi zbatohen parimet urbane të shoqërisë së sotme. Kongresi u bën e Kartës Evropiane të Vetëqeverisjes Lokale thirje autoriteteve lokale në gjithë diversitetin dhe ndihmon shtetet e reja anëtare me aspektet e tyre dhe në respekt të vlerave të përbashkëta praktike të progresit të tyre drejt krijimit të vetë- evropiane, për të zbatuar në politikat e tyre qeverisjes efektive lokale e rajonale. Kongresi i publike një qeverisje etike për një zhvillim të përbërë nga dy dhoma mblidhet një herë në vit qëndrueshëm dhe për një solidaritet më të madh. në Strasburg, ku mirëpret gjithashtu delegacione Ky është mesazhi optimist e ambicioz që kërkon të enga ndan organizata punën tëe akredituaratij ndërmjet evropiane katër komiteteve dhe disa përcjellë ky manifest tek qytetarët evropianë dhe shtete jo-anëtare si të ftuar special. Kongresi te të gjithë atyre që janë të përfshirë në zhvillimin • Komiteti Institucional i cili ka detyrën urban. Kjo Kartë është si një ftesë për të ndërtuar statutore si më poshtë: një shkëmbimin të vlerave dhe të përvojave, një projekt i ri urban për qytetet evropiane, duke e veçantë të përgatisë raporte mbi progresin e i mundësuar secilit prej tyre të jetë plotësisht demokracisë lokale dhe rajonale në Evropë dhe vetëvetja dhe i lejon të gjithë së bashku që të •asistohet Komiteti nga një i Komitet Kulturës prej dhe ekspertësh Arsimit të mbështesin këtë projekt evropian, i cili është një pavarur; përzierje e pandashme e vlerave humanitare, lirive , individuale, prosperitetit ekonomik, solidaritetit •përgjegjës Komiteti për median, për rininë, Zhvillimin sportin dhe e Kongresishoqëror, i respektimit i Autoriteteve të planetit tonë. Lokale dhe Qëndrueshëmkomunikimin; Rajonale të Këshillit të Evropës • Komiteti, përgjegjës për për Kohezionin çështjet e mjedisit Social e planifikimit hapësinor e urban; Këshilli i Evropës gjithnjë e ka vlerësuar rëndësinë përgjegjës për çështje në lidhje me punësimin, parësore të demokracisë në nivel lokal dhe rajonal. kombësinë, migracionin, marrëdhëniet ndër- Liria më e madhe është një nevojë që ndihet jo komunitare, barazinë midis grave, dhe burrave vetëm nga cilido individ, por edhe nga kombi i dhe solidaritetin; marrë si një i tërë. Vetëqeverisja lokale duhet të Realiteti i qyteteve shqiptare përmbushë nevojat e të gjithë evropianëve në qytete dhe fshatra, zona qendrore dhe periferike dhe përtej kufijve. Këshilli i Evropës ndërmori Qytetet u përkasin qytetarëve dhe janë një e hapin e parë drejt përfaqësimit të autoritetit mirë ekonomike, shoqërore dhe kulturore që u lokal në vitin 1957 dhe që atëherë është shtrirë duhet transmetuar brezave të ardhshëm. Qytetet nga Islanda në Rusi dhe nga Norvegjia në Ballkan. shqiptare ende nuk janë të vetëdijshme për rolin siNë një vitin organ 1994, Këshillikonsultativ i Evropës për tëkrijoi zëvendësuar Kongresin e tyre të ri si qendra të rëndësishme të inisiativave e Autoriteteve Lokale dhe Rajonale të Evropës, dhe krijimtarisë. Ato tashmë janë vendi ku shfaqen mënyra të reja të të jetuarit, një realitet Konferencën e mëparshme Drejtuese të i ri shoqëror, familjar, dhe nga një fleksibilitet i Autoriteteve Lokale dhe Rajonale të Evropës. Roli marrëdhënieve të punës. i Kongresit të autoriteteve lokale dhe rajonale Në këtë periudhë tranzicioni qytetet tona kanë konsiston në përfaqësimin e zërit të rajoneve dhe qenë ndër të parat që kanë ndjerë problematikën bashkive në Këshillin e Evropës duke siguruar e gjerë që lidhet me lëvizjen e lirë të qytetarëve, një forum ku përfaqësuesit lokalë dhe ata të ndërtimet e reja, ndryshimet e mëdha shoqërore zgjedhur rajonalë mund të diskutojnë problemet dhe ekonomike si; shtimin e pabarazisë sociale, e tyre të përbashkëta, të ndajnë eksperiencën e thellimin e papunësisë, problemet me lagjet tyre dhe u shprehin pikëpamjet e tyre qeverive, etj.e qytetit,Një tjetër rritjen kërcënim e emigracionit,me të cilin janë plakjen përballur e duke bashkëpunuar ngushtë me organizatat popullsisë, përdorimin në masë të automjeteve kombëtare dhe ndërkombëtare që përfaqësojnë qeverisjen lokale dhe rajonale. Gjithashtu qytete tona është edhe ndryshimi i mjedisit. Në 136 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

një farë mënyre dashur pa dashur qytetet janë konsistenca dhe qëndrueshmëria e qyteteve tona përballur dhe po përballen me sfida të mëdha. do ti bëjë hapësirat urbane më të lehta dhe më Në qoftë se do të flasim për modele të mira të kapshme për të gjithë njerëzit pavarësisht urbanistike të qyteteve tona, mund të themi se nga përkatësia e tyre sociale, nga mosha apo ato mungojnë dhe ky tashmë është një shqetësim gjendja shëndetësore. Ky nuk do të jetë vetëm një serioz. Zgjerimi i qyteteve tona në pjesën më të hap drejt përmirësimit të cilësisë së jetës sonë, mirë të rasteve nuk ka marrë parasysh një ndarje por parakusht i domosdoshëm për zhvillimin e të qartë funksionale midis zonave të banimit, begatë të territoreve tona. Vetëm një angazhim i zonave industriale, zonave të dedikuara kohës qëndrueshëm dhe i vërtetë mund të japë rezultate së lirë, etj gjë që ka çuar në shkatërrime masive për projektet e ardhshme. ekologjike të klimës së qyteteve tona. Ky model Çështja e strehimit është e një rëndësie të ka rritur shpërdorimin e energjisë dhe rëndon veçantë, por jo e vetmja. Lëvizjet e popullsisë, të akoma më shumë dëmet e shkaktuara ambientit. cilat në vitet e fundit kanë kontribuar në rritjen e Kjo që po ndjekim nuk është “një politikë e mirë” vazhdueshme të qyteteve tona, kanë rezultuar në dhe dëmet e shkaktuara prej saj janë të dukshme. shumë prej qyteteve tona në një krize strehimi, Pushtetit lokal në Shqipëri ( pa mohuar dhe që çoi në rritjen e çmimeve të tokës, pronës dhe rëndësinë e madhe që ka pushteti qendror), do ti apartamenteve të banimit. Çështje të tjera të cilat duhet të mbajë parasysh dhe të zbatojë parimet ende nuk kanë gjetur zgjidhje në qytetet tona vizionbazë të evropian. Kartës evropiane urbane, për të pasur në kanë të bëjnë me transportin urban, trashëgiminë një të ardhme jo shumë të largët qytete me një urbane, pjesëmarrjen qytetare në planifikimin urban, hapësirat publike dhe parqet natyrore, të Duhet ti rimendojmë qytetet tona rreth formave cilat pothuajse mungojnë etj. kompakte urbane që kërkojnë burime minimale Nga analiza e lartpërmendur vihet re një për funksionimin e tyre dhe që u lejojnë problematikë e gjerë e lidhur me përmasat e qytetarëve që të kenë akses pranë banimeve të zhvillimit të qyteteve tona në ditët e sotme, duke tyre, në strukturat e ndryshme për të cilat ata kanë na vënë përpara sfidave jo të lehta, të cilat kurrë nevojë, si dhe në shërbimet urbane, hapësirat nuk kanë qenë më të rëndësishme sesa tani. argëtuese, në zonat dhe parqet natyrore. Vetëm

Literaturë e shfrytëzuar

Përparim Kabo, “Autoritarizëm në tranzicion” Konventa Evropiane për Pjesëmarrjen e të Huajve Antropologjia shqiptare përmes globalizmave, në Jetën Publike në Nivel Lokal (1992) Tiranë, tetor 2006 Karta mbi Pjesëmarrjen e të Rinjve në Jetën Ermir Dobjani “E drejtë administrative 1” botim i Bashkiake dhe Rajonale (1992), e ndryshuar në Akteripunuar, të tjera Tiranë 2007 vitin 2003 Karta e qyteteve evropiane për një zhvillim të qëndrueshëm, (Karta e Aalborgut), 1994 dhe Karta Evropiane Urbane (1992) AngazhimetWebsite: e Aalborgut, 2004 Karta Evropiane Urbane 2- Manifesti për një realitet të ri urban, Rezoluta 269 (datë 29.05.2008) www.coe.al Karta Evropiane e Vetëqeverisjes (1985) www.mfa.gov.al

137 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

PARTITË POLITIKE DHE PËRFAQËSUESIT E TYRE NË KUVEND ME IMUNITET TË KUFIZUAR

Klajdi Mone Departamenti Drejtësi, Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë. E-mail: [email protected]

Valbona Alikaj Departamenti Drejtësi, Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë. E-mail: [email protected]

Abstrakt

si ka ekzistuar dhe funksionuar në histori dhe Në këtë punim synojmë të paraqesim në mënyrë Fjalёaktualisht Kyçe rëndësia - e kufizimit të imunitetit. të përmbledhur statusin e deputetëve me imunitet të kufizuar. Në fakt kjo është çështje drejtave. Parti politike, imunitet, shumë e diskutuar në shtypin e përditshëm papërgjegjshmëri, paprekshmëri, garantim i të shqiptar, kur juristë, politikanë apo të tjerë kanë Hyrje dhënë mendimet e tyre në lidhje me kufizimin n e imunitetit të deputetëve. Dhe mendimet e shumicës së opinionistëve kanë qenë pro ëse i referohemi historisë, në fillesat e saj nuk kufizimit të imunitetit. Kjo vërtetohet më mirë kanë ekzistuar parti të mirëfillta politike, ka patur me faktin së Kuvendi i Republikës së Shqipërisë vetëm disa grupime të paorganizuara. Sigurisht në datën 18 shtator 2012 votoi me 130 vota pro që gjatë ecurisë së historisë grupimet erdhën kufizimin e imunitetit të deputetit. duke u përsosur dhe duke u shndërruar në parti Duhet thënë se « familja » e deputetit është politike. Kjo periudhë e zhvillimit të grupeve partia politike. Pra tek partitë politike formohet të para ka qenë e gjatë në kohë duke filluar me personaliteti i një kandidati për në Kuvend dhe kohën e romakëve, feudalizmin e duke u përsosur kjo dhe për arsyen sepse përfaqësuesit tanë në më tej gjatë revolucioneve të shek. XVIII dhe deri Kuvend vijnë nga forcat e ndryshme politike. sa grupimet janë shndërruar sot në parti politike Rruga është e gjatë, që prej aktivizimit të parë të të mirëfillta në shek. XX, XXI. kandidatit në parti politike, duke qenë aktiv në Partitë politike janë bashkime vullnetare të partinë përkatëse dhe duke plotësuar kriteret shtetasve mbi bazën e ideve, të bindjeve e të e përcaktuara në Kushtetutë një kandidat pikëpamjeve ose të interesave të përbashkëta përfaqësues i një partie arrin të jetë përfaqësues i politike, të cilët synojnë të ndikojnë në jetën e saj në Kuvend, pra të fitojë statusin e deputetit. Në vendit nëpërmjet. Në pjesëmarrjeskëtë përcaktim në zgjedhjettë ligjit dhepër bazë të këtij statusi deputeti fiton disa privilegje përfaqësimit1 të popullit në organet e zgjedhura kërkiminë funksion i një të autorizimi detyrës së nga tij. Kuvendi Papërgjegjshmëria në rastin e të pushtetit ndjekjevepër mendimet penale dhe janë votat elementë e dhëna të imunitetit në Kuvend, të partitë politike dalin në pah disa karakteristika të partive politike. Ato dallohen nga shumësia e personave, organizimi, ideologjitë dhe qëllimi. petkundeputetit. e mburojës Duket sikur së imunitetit. të gjithë këto vite deputët Një nga qëllimet kryesore të partive politike tanë kanë qenë të qetë dhe të pashqetësuar nën ngaështë partitë të dërgojnë politike i përfaqësues kandidatëve nëtë cilët organet do të e konkurrojnëzgjedhura qendrore për të zënë ose vendevendore në siparlament. psh. dërgimi Ata Në këtë punim kemi trajtuar dhe eksperiencën në disa vende të botës dhe sesi shtete të tjera e kanë kufizuar imunitetin e deputetit shumë që përfaqësojnë partitë mund të jenë nga njerëzit kohë më parë. Më shumë jemi përqendruar në më të angazhuar në parti apo me eksperiencë trajtimin e imunitetit në Shqipëri duke trajtuar të1 Ligji gjatë nr. 8580, në partitë date 17.02.2000 respektive. “Për Nga partitë momenti politike”. që dhe konceptin se çfarë kuptojmë me imunitet, 138 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Imuniteti nga taksat “përjashtimi nga detyrimi i pagesës së taksave”. partitë dërgojnë përfaqësuesit e tyre në zgjedhje - Nga latinishtja përkthehet dhe më tej, pasi ata fitojnë zgjedhjet përveç se si: përfaqësuesit ulen në karrigen e parlamentarit, tatimorePërfituesit kombëtare janë persona ose ligjet të veçantë ndërkombëtare si: personat. ata fitojnë një status të ri, statusin e deputetit. Imunitetjuridikë dhe gjyqësor personat fizikë në përputhje me ligjet5 Të qënit deputet nuk do të thotë të jesh vetëm përfaqësues i një force politike të caktuar apo i një - Pavarësia gjyqësore është elektorati zgjedhor të caktuar, por ke të drejtën të një formë e imunitetit juridik që mbron gjyqtarët përfitosh nga privilegjet e këtij statusi. Ky status ka dhe të tjerë të punësuar në gjyqësor nga ankesat për synim të garantojë pavarësinë2 e përfaqësuesit e depozituara kundër tyre, i mbron ata kundër nga çdo presion i jashtëm . Veshja e deputetëve me kriminelëve, mbron familjen dhe6 pronën e tyre një status të tillë në fakt i bënte ata të paprekshëm gjatë kohës së qenies në detyrë . Në nenin 16 të dhe kur procedurat për heqjen e imunitetit në ligjit nr. 8577, datë 10.02.2000 “Për Organizimin“1. Kushtetutën shqiptare janë të vështira në rastin Gjyqtarëtdhe Funksionimin e Gjykatës e KushtetueseGjykatës Kushtetuese nuk mbajnë të kurKuptimi ata akuzohen i imunitetit për ndonjë vepër penale. përgjegjësiRepublikës ligjore së Shqipërisë” për mendimet përcaktohet ose votën se: e shprehur për çështje në shqyrtim. 2. Gjyqtari i Gjykatës Kushtetuese nuk mund të ndiqet penalisht Në fjalorë të ndryshëm jepen përkufizime të pa pëlqimin e Gjykatës Kushtetuese. Gjyqtari i ndryshme .për imunitetin. Gjykatës Kushtetuese mund të ndalohet ose të tëNë cilit latinisht u jepen “immunitas” privilegje do tëdisa thotë kategorive përjashtimi të arrestohet vetëm në qoftë se kapet në kryerje e nga diçka. Imuniteti është institut juridik sipas sipër të një krimi ose menjëherë pas kryerjes së tij”. Imuniteti konsullor - qytetarëve të cilët janë zgjedhur në funksione të ndryshme shtetërore. Imuniteti nënkupton se Imuniteti i konsujve ndaj funksionarëve të shtetit nuk zbatohen disa është parashikuar në Konventën e Vjenës“Institucionet të konsullore, vitit 1963 orenditë për e marrëdhëniet tyre, prona e procedura e ligje të cilat zbatohen ndaj qytetarëve postitkonsullore. konsullor Në dhe nenin mjetet 31/4 e tij përcaktohet te transportit se: të tjerë, që do të thotë se ata nuk përgjigjen përpara duhet të jenë te imunizuara nga çdo formë ligjit si qytetarët e tjerë. Papërgjegjësia e garantuar rekuizimi për qëllime të mbrojtjes kombëtare apo me imunitet është e natyrës politike dhe penale, të shërbimeve publike. Nëse shpronësimi është madje në disa shtete përfshin edhe atë civile. i nevojshëm për qëllime të tilla, të gjitha hapat Për shembull me një nga elementët e imunitetit e mundshme do të merren për të shmangur që është paprekshmëria e deputetit, kuptohet. pengesën e kryerjes së funksioneve konsullore, si Llojetse ai nuk e imunitetit mund të ndalohet, të arrestohet ose të3 dhe kompensimi i menjëhershëm, i përshtatshëm ndiqet penalisht pa pëlqimin e organit përkatës dhe efektiv do të paguhen nga shteti dërgues”.

Imuniteti ndahet në: imunitet diplomatik, “Zyrtarët konsullorë dhe Kursepunonjësit në konsullorë nenin nuk 41/1 do të ti nënshtrohen Konventës imuniteti konsullor, imunitet nga taksat, imunitet Imuniteti Diplomatik përcaktohetjuridiksionit të se: autoriteteve gjyqësore ose gjyqësor, imunitet parlamentar. administrative të shtetit pritës në lidhje me aktet e - Imuniteti i diplomatëve kryera në ushtrim të funksioneve konsullore”7. është parashikuar në Konventën e“Individualiteti Vjenës të vitit Imuniteti parlamentar - i1961 një agjenti për marrëdhëniet diplomatik është diplomatike. i paprekshëm. Në nenin Ai nuk 29 mundtë kësaj të Konvente arrestohet përcaktohet apo të ndalohet se: në asnjë lloj Qëllimi i imunitetit forme. Shteti pritës është i detyruar ta trajtojë atë është ti lejojë legjislatorit të drejtën të shprehet me respektin e duhur dhe të marri të gjitha masat lirisht dhe të mbajë një qëndrim pa patur frikë nga e mundshme për parandalimin e ndonjë atentati presionet e jashtme. Deputeti përfiton kështu nga ndaj personalitetit, lirisë apo dinjitetit të tij”4. imuniteti që përfshin papërgjegjshmërinë dhe paprekshmërinë penale si dhe nga indemniteti 2 Luan Omari, Aurela Anastasi “E drejta kushtetuese”, që5 ështëСовременный shpërblimi экономический për funksionin словарь e tij. Райзберг Tiranë 2008, fq. 220. Б.А., Лозовский Л.Ш., Стародубцева Е.Б. 3 Юридическая энциклопедия Тихомирова Л. 6 Raport për imunitetin gjyqësor në Shqipëri, Euralius, В., Тихомирова М. Ю., Под ред.Тихомирова М.Ю.- M.: Consolidation of the Justice System in Albania, Shtator 1997, f. 177 2011. 4 Konventa e Vjenës mbi marrëdheniet 7 Konventa e Vjenës mbi Marrëdheniet Konsullore e vitit diplomatike e vitit 1961. 1963.

139 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

të deputetëve të Asamblesë Kombëtare të Në kushtetutën gjermane imuniteti i deputetëve status të veçantë. Kështu privilegjet parlamentare shprehet në dy kuptime: papërgjegjshmëri dhe shpërblim« Deputeti për veprimtarinë nuk mund e tyretë ndiqet në parlament. në rrugë Francës përcaktohen në nenin 26 të Kushtetutës Parimigjyqësore i ose papërgjegjshmërisë administrative, apo përcaktohet ti kërkohet llogari si më së Republikës së Francës të vitit 1958. Duke u poshtë:jashtë Bundestagut për mendimin e shprehur apo mbështetur në Kushtetutën franceze, imuniteti votën e dhënë në Bundestag apo në ndonjë nga kuptohet si papërgjegjshmëri dhe paprekshmëri. komitetet e tij»8 Parimi i papërgjegjshmërisë së deputetit shihet në rastin e ushtrimit të kompetencave parlamentare . Veçantia e kësaj rregulle qëndron në mënyrë të pavarur. Sipas mendimeve të në mos patjen e asnjë kufizimi9 kohe.“Deputetet Ajo nuk zbatohetjanë të përjashtuar në rastet ngae shpifjes taksat .e Kurse ndryshme”. në neni 69 të juristëve francezë, duhet t’i jepet mundësia e Kushtetutës gjermane përcaktohet se: përfaqësimit të interesave dhe mbrojtjes së tyre, për veprimet e kryera gjatë mandatit të duke mos pasur frikë nga pasojat për veten e tij. Në Spanjë ka një veçanti sepse papërgjegjshmëria. Gjatë procesit zgjedhor deputetët. nuk duhet të 10 ndihen në presion për fjalimet12 apo deklaratat e parlamentaritPak histori ka një karakter te përjetshëm Imunitetidhëna në shtypin në vënde e shkruar të ndryshme

Përsa i përket historisë së krijimit të imuniteti Në nenin 46/2 të Kushtetutës së Gjermanisë parlamentar, ai e ka origjinën në Angli dhe është përcaktohet se: “Çdo deputet nuk mund të themeluar si rezultat i luftës midis Dhomës së ndalohet, të arrestohet ose të ndiqet penalisht pa Komunës dhe monarkut absolut. Pikërisht për pëlqimin e Bundestagut, me përjashtim të rasteve të kufizuar ndërhyrjen dhe abuzimin e pushtetit kur është ndaluar në momentin e kryerjes13 së një mbretëror janë ndërmarrë akte të tilla si: Bill of vepre penale apo dhe një ditë më vone ”. Rights e vitit 1689; Law and Custom of the High Në Itali, në nenin 68 të Kushtetutës (sipas Court of Parliament; Parliamentary Privilege Act mundndryshimeve të mbajnë të përgjegjësi bëra në 29për tetormendimet 1993) e drejtëe vitit zakonore. 1770. Në mungesë të një kushtetute të përcaktohet se: “Anëtarët e Parlamentit nuk shkruar, ky lloj imuniteti u shfaq më tepër si një e shprehura dhe për votat e dhëna gjatë ushtrimit Megjithatë duhet thënë se një nga elementët e të funksioneve të tyre. Pa autorizimin e Dhomës imunitetit, papërgjegjshmëria për mendimet së cilës i përket, asnjë anëtar i Parlamentit nuk e shprehura në parlament, për herë të parë mund t’i nënshtrohet kontrollit personal ose të është trajtuar : në “Kundër legjislacionin anëtarëve e te Mbretërisë Dhomës nuk së banesës, nuk mund të arrestohet ose të privohet mundBashkuar të ngrihet në “Bill çështjeof right’s” penale e vitit për 1689 asnjë në të fjalë cilën të nga liria personale ose të mbahet në paraburgim, thënëpërcaktohet gjatë seancës se parlamentare”. përveç rasteve të ekzekutimit të një vendimi përfundimtar të gjykatës, ose në qoftë se kapet në kryerje e sipër të një 14krimi dhe është vendosur natyrënNë fillim e të vitit 1967, kërkuesi anglez mbi arrestimi në flagrancë ”. parlamentarizmin M. Ameller vuri në dukje, Në disa vende të ndryshme imuniteti i deputetit garantohet si gjatë seancave plenare ashtu edhe imunitetit: “Në atë fazë të zhvillimit, të cilën jashtë saj. Kështu psh në nenin 51 të Kushtetutës. ka arritur parlamenti deri më sot, imuniteti së Japonisë përcaktohet se: “Imuniteti mund15 paraqitet i pa justifikueshëm.. Opinioni publik e tësanksionuar kufizohet e vetëmdrejta për gjate të mos seancave u arrestuar plenare” gjatë shikon si një privilegj11 prej të cilit palët përfitojnë Kurse në Shtetet e Bashkuara të Amerikës është anglezpadrejtësisht” për pajisjen e parlamentarëve më një Më8 tejКонституции vende të tjera зарубежных të Evropës стран ndoqën сост/ shembullin Дубровин rrugës për në mbledhjen e Kongresit dhe kthimit Б.Н,2003, neni 46. prej saj. Përveç kësaj, imuniteti mund të mos 9 Po aty, neni 18. 12përhapet Марсель në Прело. lloje të Конституционное caktuara shkeljesh. право Kështu, Франции. në 10 Б.Е Чиркин, Конституционное право зарубежных М.: издательство иностранной литературы. 1957. стран, Moskë 2000, f. 263. С.453. 11 Ameller, Michel, Parliaments: A Comparative Study 13 Конституции зарубежных стран сост/ on the Structure and Functioning of Representative Дубровин Б.Н,2003. f.142. Institutions in Fifty Five Countries, 2nd Edition, Inter 14 Po aty, fq. 78. Parliamentary Union, London, 1966. 15 Po aty, fq. 435.

140 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

nenin 1/6 të Kushtetutës së SHBA-së përcaktohet të tij. Gjatë kohës së sesioneve asnjë anëtar i se: “Parlamentarët nuk mund të arrestohen gjatë Parlamentit nuk mund të ndiqet penalisht, të seancave në dhomat përkatëse, si dhe gjatë rrugës arrestohet për krime ose shkelje pa autorizimin për në mbledhjen e Kongresit dhe kthimit prej e Asamblesë në të cilën bën pjesë, përveç rasteve saj, në të gjitha rastet, përveç16 tradhtisë së shtetit të flagrancës. Jashtë sesioneve, asnjë anëtar i dhe thyerjes së rendit publik ”. Parlamentit nuk mund të arrestohet pa autorizim Në Mbretërinë e Bashkuar imuniteti (e drejta për të Byrosë së Asamblesë në të cilën bën pjesë, të mos u arrestuar) vepron gjatë seancës, si dhe përveç rasteve të flagrancës, të procedimeve të brenda 40 ditëve para apo pas seancës. Megjithatë autorizuara apo vendimeve përfundimtare ndaj ndjekja penale dhe arrestimi mund të bëhet për tij” çështjet penale dhe në rastet pas shpalljes fajtor Papërgjegjshmëria për mendimin dhe votën e Komunës.nga gjykata. Në çdo rast për ndjekjen penale dhënë dhe e drejta e fjalës është më e stabilizuar ndaj deputetëve leja duhet të jepet nga Dhoma e se paprekshmëria. Ajo është thuajse njësoj në të gjitha kushtetutat. Në Mbretërinë e Bashkuar Në disa kushtetuta përcaktohet se në cilat funksionarët e shtetit mbajnë përgjegjësi për raste veprojnë normat e paprekshmërisë së fjalimet rebele, për ofendimet kundër mbretit deputetëve. Përsa i takon paprekshmërisë mund dhe mbretëreshës. Ndërsa në vendet e tjera të te themi se si koncept është i ndryshëm në vende sipër përmendura nuk u ngarkohet. përgjegjësi të ndryshme. Themi i ndryshëm sepse bëhen penale, por vetëm administrative17 si heqja e fjalës, dallime mbi vendin, afatet etj. E përbashkëta për përjashtimi nga seanca etj Kushtetutat e lartpërmendura është fakti së në të Paprekshmëria nuk ndalon shkeljet (në ndryshim miratojëgjitha rastet ose qëjo. do të iniciohet një ndjekje penale nga papërgjegjshmëria) por vetëm shtyn në kohë për deputetët është parlamenti ai që duhet të veprimet hetimore, përkatësisht, ndjekjen ose arrestimin e parlamentarëve me qëllim mos Në disa vende privilegjet e deputetëve janë shumë ndërhyrjen në punën e deputetit dhe që këta të të gjera dhe garantojnë një shkallë mbrojtjeje të mos ndihen në presion gjatë punës së tyre. madhe, ndërsa në të tjera janë më të kufizuara. Pra, në pjesën më të madhe të vendeve evropiane Pothuajse të gjitha ligjet apo kushtetutat e i kushtohet një kujdes i veçantë imunitetit të vendeve të ndryshme, në një mënyrë apo në një deputetëve, por me kufizimet përkatëse në tjetër përmbajnë norma mbi paprekshmërinë e Imunitetifunksion të nëdemokracisë. Shqipëri deputetit. Ndryshimi, kryesisht i përket rrethit të veprimeve në të cilat këto norma shtrihen, deputetit.kohëzgjatja e tyre, rregullat dhe procedurat të cilat lidhen me realizimin e paprekshmërisë së Në historinë e parlamenteve në Shqipëri ka pasur qysh herët norma në lidhje me imunitetin e përfaqësuesve, deputetëve. Ka patur norma demokracinëSipas mendimeve janë të munduar juristëve tëtë ndryshëm dobësojnë të huaj, vendet të cilat kanë në themelet e tyre të ruajtjes se imunitetit që në Vendimin përfundimtar të Konferencës së Ambasadorëve imunitetin parlamentar, sepse kjo ndikon (Londër, 29 korrik 1913) ku në kapitullin IV/ gjithashtu dhe në zbutjen e konfliktit midis 64 përcaktohet se: “Anëtarët e Asamblesë nuk pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv. mund të ndiqen për shkak të fjalimeve të tyre, Në nenin 46/1 të Kushtetutës së Gjermanisë të propozimeve që mund të japin më shkrim ose përcaktohet se: “Deputeti në asnjë moment të raporteve që mund të hartojnë, veçse në ato nuk mund të ndiqet në rrugë gjyqësore apo raste kur këtë e kërkojnë gjashtë anëtarë, të cilët administrative, as ti kërkohet llogari jashtë janë të detyruar të provojnë se fjalimi i mbajtur Bundestagut për votën ose mendimin e shprehur apo propozimi ose raporti i shkruar përmban në Bundestag ose në një nga Komitetet e tij. Kjo një krim të parashikuar në ligj. Ndjekja duhet të nuk përfshin fyerjet dhe shpifjet”. autorizohet nga Asambleja. Asnjë ndjekje penale Në nenin 26/1 të Kushtetutës së Francës të vitit për fakte që s’kanë të bëjnë me funksionet e tyre, 1958 përcaktohet se: “Asnjë anëtar i Parlamentit nganuk Asambleja mund të më bëhet kërkesën kundrejt e prokurorit anëtarëve pranë gjatë nuk mund të ndiqet penalisht, të kërkohet, të kohës së sesionit, veçse në rast se ajo autorizohet arrestohet, të dënohet apo burgoset për mendimet 17 Б.Е Чиркин, Конституционное право 16dhe votat Po e aty, shprehura fq. 242. në ushtrim të funksioneve зарубежных стран, Moskë 2000, f. 263.

141 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

. 18 gjykatës kompetente” atë të zhvillimit demokratik. Në Statutin e zgjeruar të Lushnjes të vitit 1922, Në Kushtetutën e miratuar në 28 nëntor të vitit në pjesën “B”/20 përcaktohet se: “Deputetët nuk 1998 u bënë ndryshime të rëndësishme në mund të ngarkohen me përgjegjësi për mendimet krahasim me ligjin nr. 7491, datë 29.04.1991 e shfaqura e për votat e dhunuara në Parlament. “Për Dispozitat Kryesore Kushtetuese“. Në Në këtë kohë të sesionit, deputetët nuk mund ligjin e mësipërm në krahasim me periudhën të gjinden të burgosur për borxh. Gjithashtu, në diktatoriale, në Shqipëri u bë një përcaktim më kohë të sesionit, deputeti nuk mund të ndiqet a të i plotë për statusit e deputetit. Kurse Kushtetuta arrestohet për çështje penale, pa lejen e vendimin e vitit 1998 bëri një përcaktim më të qartë në e Parlamentit, vecse n’u kapshin në faj e sipër për të katër paragrafët e nenit 73 duke iu dhënë krim. Në këtë rasë autoritetet. gjyqësore janë të deputetëve një mbrojtje shumë të madhe. detyrueshme me lajmue brenda19 24 orësh me anë Një nga parimet kryesore të Kushtetutës së të Ministrisë së Drejtësisë” Republikës së Shqipërisë është parimi i barazisë. Në nenin 53 të Kushtetutës së parlamentar Republikës Në nenin 18/1,2 të saj përcaktohet se: “Te gjithë Popullore të Shqipërisë së vitit 1946 përcaktohet janë të barabartë përpara ligjit; askush nuk mund se: “Deputetët gëzojnë imunitetin , të diskriminohet padrejtësisht për shkaqe të tilla nuk mund të arrestohen as të ndiqen penalisht pa si gjinia, raca, feja, etnia, gjuha, bindjet politike, pëlqimin e Kuvendit Popullor ose të Presidiumit fetare a filozofike, gjendja ekonomike, arsimore, të tij përveç rastit të deliktit flagrant”. sociale ose përkatësia prindërore.” Në neni 73 të Kushtetutës se Republikës Popullore Pra, përpara ligjit janë të barabartë të gjithë Socialiste të Shqipërisë të vitit 1976 përcaktohet shtetasit në çfarëdo pozicioni pune ose jo se: “Deputeti nuk mund të ndalohet, të arrestohet si gjyqtarët, prokurorët, deputetët, oficeret ose të ndiqet penalisht pa pëlqimin e Kuvendit e policisë, nëpunësat etj. Kjo do të thotë se Popullor ose të Presidiumit të Kuvendit Popullor, askujt nuk mund ti bëhen privilegje apo të me përjashtim të rasteve kur kryen një krim të shkelen të drejtat dhe liritë themelore. Por dukshëm e të rëndë”. duke mos harruar paragrafin e tretë të nenit Pra siç shihet që nga Konferenca e Ambasadorëve 18 të Kushtetutës ku përcaktohet se: “Askush në Londër dhe deri në Kushtetutën e vitit 1946 nuk mund te diskriminohet për shkaqet e Këtonë Shqipëri norma janë kanë më ekzistuar të gjera normanë garanci që mbronin sesa në përmendura në paragrafin 2, nëse nuk ekziston deputetët për gjatë qenies së tyre në detyrë. një përligje e arsyeshme dhe objektive”. Në këtë paragraf pranohet privilegji apo diskriminimi, dy kushtetutat e viteve 1946 dhe 1976. Imuniteti por gjithmonë i mbështetur në ligj. Kushtetuta ka një karakter më të “gjerë” sepse në to shqiptare kështu ka parashikuar privilegje për parashikohet si papërgjegjshmëria po ashtu dhe një kategori të caktuar shtetasish për shkak të paprekshmëria e deputetit. Ndërsa në kushtetutat funksionit të tyre. e ’46 dhe ’76 ndeshim vetëm paprekshmërinë si Në dhjetëvjeçarin e fundit të zhvillimeve politike, element të imunitetit dhe jo papërgjeshmërinë. Në një sërë debatesh janë zhvilluar në lidhje me përcaktimin e paprekshmërisë nuk përshkruhet çështjen e ndërtimit të Kuvendit, me imunitetin kohëzgjatja e veprimit të imunitetit apo dhe e anëtarëve të parlamentit, si dhe me vendin vendi sikundër përcaktohet në dy ligjet e para. e Kuvendit, në raport me ekzekutivin20 dhe Kjo si rrjedhojë e situatës që kaloi Shqipëria nga institucionetpolitike. e pavarura kushtetuese . Debate të viti 1945 deri në vitin 1990. Nëse me Kushtetutën tilla kanë tërhequr vëmendje të veçantë të forcave e vitit 1945 u shfaqën shenjat e para të sistemit të ri komunist e diktatorial, në Kushtetutën e Në Kushtetutën e Shqipërisë të vitit 1998 janë vitit 1976 çdo gjë u kristalizua më shumë rreth të parashikuara dy elementët e imunitetit, parimit të unitetit të pushtetit dhe diktaturës së papërgjegjshmëria dhe paprekshmëria penale. imuniteti.vendosur. UKjo kufizuan situatë do në të maksimum ekzistonte të deri drejtat në Në nenin 73 të Kushtetutës përcaktohet se: dhe liritë themelore dhe së bashku me këto dhe “Deputeti nuk mban përgjegjësi për mendimet e shprehura në Kuvend dhe për votat e dhëna vitin18 1990 Aleks ku Luarasi,Shqipëria Akte u Juridike, fut në një2 (Shteti rrugë Shqiptar të re, prej tij. Kjo dispozitë nuk zbatohet në rastin e nen Vidin dhe Statuti Organik i Shqipërisë). 20shpifjes. Xhezair Deputeti Zaganjori, nuk mund Aurela të ndiqetAnastasi, penalisht Eralda 19 Aleks Luarasi, Akte Juridike (Statuti i zgjeruar i (Methasani) Çani, “Shteti i së Drejtës në Kushtetutën e Lushnjes, Tiranë 28 qershor 1922). Republikës së Shqipërisë”, Tiranë 2011, fq.109.

142 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

motivuar22” pa autorizimin e Kuvendit. Autorizimi kërkohet . Por në të njëjtën kohë Komisioni edhe në rastin kur ai do të arrestohet. Deputeti i Venecias gjthashtu ka nënvizuar faktin se mund të ndalohet ose të arrestohet pa autorizim imuniteti i deputetit është një rregull për të kur kapet në kryerje e sipër ose menjëherë pas ndërkomëtarembrojtur funksionimin normal të Parlamentit. kryerjes së një krimi të rëndë. Në këto raste, Të njëjtën normë23 e ndeshim në akte të ndryshme prokurori i Përgjithshëm njofton menjëherë si edhe në Kushtetutën e Kuvendin, i cili, kur konstaton se nuk ka vend për Shqipërisë në nenin 73/2. procedim, vendos për heqjen e masës”. Shumë juristë mendojnë se niveli i garancive Në nenin 73/2 të Kushtetutës përcaktohet e dhe privilegjeve të deputetëve janë në varësi të drejta e Kuvendit të heqë imunitetin për anëtarët nivelit të demokracisë në çdo shtet. Sa më shumë e tij. Parlamenti ka të drejtë t’ia heqë imunitetin konsiderohet i ulët niveli i demokracisë së një çdo deputeti të tij, sepse imuniteti nuk është një shteti, aq më të larta duhet të jenë garancitë për privilegj privat i deputetit, por një rregull për të pavarësinë e deputetëve. Shqipëria është një mbrojtur vetë Parlamentin dhe funksionimin e tij vend demokratik që u përmbahet standardeve normal. Kjo do të thotë se Kushtetuta shqiptare europiane gjë që tregohet edhe në Kushtetutën i përmbahet të gjitha standardeve evropiane shqiptare të vitit 1998, për sa i përket aksesit në lidhur me heqjen e imunitetit të deputetëve. etë drejtënndërtimit ndërkombëtare, e konsolidimit aksesit në tëpraktikë Konventës të Gjithashtu, në nenin 3/1 të ligjit nr. 8550, Evropiane të të Drejtave të Njeriut, për mënyrën datë 18.11.1999, “Për statusin e Deputetit”, përcaktohet se: “Deputeti gëzon imunitet që institucioneve kushtetuese etj. Në kuadër të garantohet21 nga Kushtetuta e Republikës së demokratizimit të mëtejshëm janë dhe përpjekjet Shqipërisë ”. Imuniteti parlamentar është për kufizimin e imunitetit të deputetëve. Shumë një element i rëndësishëm i organizmit të prej juristeve, politikanëve apo profesorëve të institucioneve të mbikëqyrura nga Kushtetuta së drejtës kanë mbështetur idenë e kufizimit të dhe ka të bëjë edhe me pozicionin e Parlamentit imunitetit të deputetëve, por ky ndryshim në në kornizën kushtetuese dhe me marrëdhëniet e Kushtetutën shqiptare të jetë i menduar mirë tij me pushtetet e tjera të shtetit. dhe të mos krijojë pasoja të pariparueshme për Duke u bazuar në Kushtetutë, deputetët tanë të ardhmen. gëzojnë privilegje të rëndësishme dhe ndihen të Reflektimi i të gjitha këtyre përpjekjeve për pashqetësuar nga askush. Pikërisht kjo pozitë e kufizimin e imunitetit solli atë që pritej. Pas tyre i ka bërë ata që në jo pak raste të përfliten për shumë debatesh të bëra në parlament nga përfshirje në afera të ndryshme korruptive apo të pozita dhe opozita më datë 18 Shtator 2012 përdorin pozitën e tyre për përfitime të tjera. Duke Kuvendi miratoi me 130 vota pro dhe asnjë. qenë një situatë e tillë, nga qeveria shqiptare është kundër ndryshimet kushtetuese për kufizimin24 e bërë përpjekje për kufizimin e këtij imuniteti Siimunitetit konkluzion të deputetëve dhe zyrtarëve të lartë Komisionitduke iu referuar të Venecias edhe praktikës për një ndërkombëtare. opinion mbi Kështu në vitin 2005, qeveria i bëri një kërkesë projektligjin “Për kufizimin e imunitetit të Nëse do t’i riktheheshim temës do të lexonim deputetëve”, për rastet e krimeve korruptive se një ndër parimet kryesore të Kushtetutës së dhe abuzimit me detyrën. Raporti i derguar nga Republikës së Shqipërisë është se: “te gjithë janë Komisioni i Venecias në mars të vitit 2006 nuk të barabartë përpara ligjit”. Ky është një parim i sanksionuar me forcë nga Kushtetuta jonë dhe qe aq optimist për iniciativën e ndërmarrë nga që nuk mund të shkelet. Nga ana tjetër janë qeveria.“Imuniteti Në raport parlamentar shprehej është dyshimi hartuar për kryesisht heqjen parlamentarët tanë që janë të veshur me imunitet tëe imunitetit. shmangi pushtetin Në piken ekzekutiv 32 të raportit dhe/ose përcaktohet shumicën duke përfituar privilegje të cilat në dukje janë se:parlamentare që të pengojë Parlamentin të shkelje të të drejtave dhe lirive themelore. Në fakt funksionojë në menyrën e duhur, në veçanti privilegjet22 Opinion qëon iu the njihen draft parlamentarëvedecision on the janëlimitation të tilla of duke dobësuar opozitën me procedura selektive. parliamentary immunity and the conditions for the Prandaj, pjesëmarrja e opozitës në miratimin e authorization to initiate investigation in relation ëith rregullave përkatëse mund të jetë një garanci e corruption offences and abuse of duty, pika 32. fortë se teksti i propozuar nuk është politikisht i 23 Privileges and Immunities of the Council of Europe, 2. IX. 1949, neni 11. 21 Ligji nr.8550, datë 18.11.1999 "Statusi i Deputetit". 24 http://www.parlament.al.

143 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

që te sigurojnë atyre kryerjen sa më normale të parlamentit dhe jo vetëm ata, por dhe familjarë të punës duke iu shpëtuar presioneve të ndryshme. korrupsionittyre apo njerëz duke afër tyre.minimizuar rastet kur disa Mirëpo ata nuk mund të kenë privilegje pa fund Kufizimi i imunitetit do të favorizoj luftën kundër dhe lind nevoja që tu kufizohet imuniteti jo vetëm si domosdoshmëri e kohës, por edhe për ti bërë individë kanë arritur me ryshfet të përfshihen në ata më të përgjegjshëm për punën e tyre. imunitetitlistat zgjedhore. të partive për të qenë deputetë Në Shqipëri kishte ardhur koha që të bëhej një në parlament25 dhe për të fituar nga privilegjet e ndryshim i tillë i Kushtetutës në lidhje me statusin e deputetit. Duke u mbështetur në praktikën Ndoshta kufizimi i imunitetit të deputetit mund të e Kushtetutës tonë, por dhe në eksperiencat e zbehi dëshirën e kandidatëve të ardhshëm për një vendeve te tjera që përpara nesh kanë kufizuar vend në parlament, pavarësisht se synimi i vetëm imunitetin apo dhe e kanë hequr shihej qartë se i të qenit deputet nuk është vetëm imuniteti. sa shumë i fortë ishte deputeti shqiptar. Sigurisht studiuar.Duke qenë se zgjedhjet e radhës të përgjithshme që ekzistenca e një statusi të tillë i ndihmon janë në vitin 2013 kjo mbetet një çështje për t’u deputetët ne punën e tyre, por ama në jo pak raste deputetët kanë qenë të privilegjuar dhe jashtë Literatura Akte ndërkombëtare dhe ligje [1] [1]

Ameller, Michel, Parliaments: A Comparative Kushtetuta e Republikës Popullore të [10] Study on the Structure and Functioning of Shqipërisë, 1946 Representative Institutions in Fifty Five Countries, Kushtetuta e Republikës Popullore 2nd Edition, Inter Parliamentary Union, London, [11] [2] Тихомирова Л. В., Тихомирова М. Ю., Socialiste të Shqipërisë, 1976 1966. Под ред. Kushtetuta e Repulikës të Shqipërisë e Тихомирова М.Ю.- M.: 1997 [12] Юридическая энциклопедия vitit 1998. [3] Ligjnr.8550, datë 18.11.1999 “Statusi i [13] Райзберг Б.А., Лозовский Л.Ш., Deputetit”. Стародубцева Е.Б.Современный [4] Ligj Nr.8577, Për Organizimin dhe экономический словарь Funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të [14] Дубровин Б.Н, Конституции зарубежных Republikës së Shqipërisë, datë 10.2.2000. [5] стран Moskë, 2003. Konventa e Vjenes mbi marredheniet [15] Марсель Прело. Конституционное право Diplomatike e vitit 1961. Франции. М.: издательство иностранной Konventa e Vjenës mbi marrëdheniet [6] [16] литературы. 1957. Konsullore e vitit 1963. Чиркин Б.Е, Конституционное право Shteti Shqiptar nën Vidin dhe Statuti [7] [17] зарубежных стран, Moskë 2000. Organik i Shqipërisë, 1914. Колесников Е.В., Пажетных Д.В., Statuti i zgjeruar i Lushnjes, Tirane 28 [18] Актуальные вопросы парламентского qershor 1922. иммунитета членов верхних палат парламента Privileges and Immunities of the Council of (на примере Российской Федерации, Франции, [19] ФРГ). Конституционное и муниципальное Europe, 2. IX. 1949 [8] право, 2009, № 4. Praktikat më të mira në luftën kundër [20] Aleks Luarasi, Akte Juridike, 2 (Shteti shqiptar korrupsionit, Vjenë, OSBE, 2004. [9] nën Vidin dhe Statuti Organik i Shqipërisë). Opinion on the draft decision on the Xhezair Zaganjori, Aurela Anastasi, limitation of parliamentary immunity and the Eralda (Methasani) Çani, “Shteti i së Drejtës në conditions for the authorization to initiate Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë”, Tiranë investigation in relation ëith corruption offences 2011. and abuse of duty, Venice Commission at its 66th plenary session, Venice, 17-18 March 2006 25 Praktikat më të mira në luftën kundër korrupsionit, Vjenë, OSBE, 2004, Kapitulli 5.

144 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

MJETET E KËRKIMIT Të PROVËS Në VRASJE

Arjana Llano Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë. E-mail: [email protected]

Abstrakt

pasojat e tjera materiale të veprës penale. ” Punimi konsiston në “Mjetet e kërkimit te provës b.Llojet e këqyrjeve janë të ndryshme. Ato janë: në vrasje”. Kqyrja si veprim procedural shërben ca. Këqyrja e vendit të ngjarjes si prove në procedimin penal, kqyrja e vendit të Këqyrja e provave materiale ngjarjes, kqyrja e kufomës, që ështe e brendshme d. Këqyrja e dokumenteve që nuk janë provë dhe e jashtme. Kontrolli kryhet mbi sende që kane emateriale si dhe e korrespondencës.. shërbyer si mjet per kryerjen e vepres penale, . Këqyrja e kufomës. sende qe jane objekt i veprimtarisë kriminale Këqyrja. Këqyrja e evendit personave të ngjarjes të gjallë dhe sende te tjera. Kontrolli i personave eshte me rendesi procedural. Sekuestrimet jane mjet i kerkimit te provës te parashikuara ne Kuptohet këqyrja e mjedisit ku ka ndodhur vrasja Kodin e Procedures Penale. Përgjimi i bisedave si dhe të gjithë ambienteve të tjera ku gjenden telefonike. krimeve kundër Ne metodat e ADN pasojat e krimit të vrasjes në të gjitha rastet e kemi parasysh gjurmët humane shtazore dhe vdekjeve, që kanë ndodhur në mënyrë të papritur bimore, këto kane rëndësinë e vete ne procedimin Këqyrjadhe në rrethana si veprimi të ndryshme, procedural qofshin këto vdekje penal. Metodologjia e punës. Nisur nga objekti i natyrale apo me dhunë. studimit kam përdorur metodat bashkëkohore te ka disa veçori punës teorike e praktike, metodën hulumtuese nënga këto pikëpamja raste. procedurale dhe kriminalistike në Fjaleshkencore. kyçe: Nëkrahasim radhe me të veprimet parë e tjera hetimore që kryhen

këqyrje, kontrollet, vrasje, është veprim që kryhet Këqyrjet,sekuestrimet, kontrolli, kontrollet, përgjimi, sekuestrimet,sendet. me iniciativë nga përfaqësuesi i organit të përgjimet procedurës, gjithmonë duke pasur parasysh se Oficeri i Policisë Gjyqësore para se të shkoje në Këqyrja vendin e ngjarjes ka detyrim ligjor të njoftoje Prokurorin dhe duhet të konfirmoje marrjen pjesë në këqyrjen në vendin e ngjarjes ose ti delegojë Këqyrja është një veprim procedural që ka Nëkompetencat radhe të Oficerit dytë të Policisë Gjyqësore. epër objekteve qëllim të të zbulojë, cilat kanëtë mbledhë rëndësi dhe si provëtë fiksojë në . procedimingjurmë të krimit,penal. karakteristikatNë legjislacionin dhe penal gjendjen të si rregull është veprim i pa përsëritshëm Megjithatë praktika dhe ajo hetimore ka vërtetuar Shqipërisë konsiderohen si mjetet te kërkimit edhe raste kur këqyrja mund të përsëritët, si p. të provës, rastet e këqyrjes dhe format e saj te sh ajo mund të përsërit për shkaqe objektive parashikuara ne nenin 198/1 i Kodit Procedurës kur këqyrja ka filluar dhe për arsye të errësirës, Penale ku thuhet: “Këqyrja e personave, e vendeve kushteve atmosferike ajo nuk mund të vazhdojë dhe e sendeve vendoset nga organi procedues por ndërpritet dhe përsëritet kur krijon kushtet kur është e nevojshme të zbulohen gjurmët dhe normale për këqyrje, kur gjatë hetimit të çështjes 145 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

konkrete mund të dalin rrethana të reja që e bëjnë të domosdoshme përsëritjen e këqyrjes vendsë mjedisit ngjarje ku janëështë dëgjuar kryer vrasja katër si krismap. sh kur arme nga pyetja e dëshmitarëve, e të dëmtuarit del se në zjarri kurse ne gjatë këqyrjes kemi zbuluar vetëm dy gëzhoja; kur i pandehuri gjatë pyetjes që i bëhet nuk është dakord me mekanizmat e vendit të ngjarjes që janë fiksuar në procesverbalin e këqyrjes, kur është domosdoshme që ne të bëjmë rikëqyrjen e vendit të ngjarjes për të vërtetuar ose për të hedhur poshtë pretendimet e të pandehurit dhe se fundi kur këqyrja e vendit të ngjarjes është kryer me cilësi të dobët, pra në procesverbalin Vendi ku është gjetur viktima këqyrjes nuk janë zbatuar me korrektësi kërkesa procedurale dhe kriminalistike në lidhje Fig. 1 Gjithmonë këqyrja në këto raste do të behet vendinpërshkrimin e ngjarjes. e mjedisit të krimit, gjurmëve dhe me ndihmën e specialistit kriminalist të këqyrjes së Nëprovave radhë si dhe të tretë të çdo gjëje tjetër që ndodhet në vendit të ngjarjes dhe mjekut ligjor.

këqyrja është një veprim i pazëvendësueshëm, pra nuk ka asnjë veprim procedural tjetër që mund të zëvendësoj këqyrjen Nga pikëpamja procedurale me qëllim që të ruhet e vendit të ngjarjes, por ngelet gjithmonë veprimi zinxhiri provues i gjurmëve dhe provave të fiksuar fillestar kryesor mbi bazën e rezultateve të së në mjedisin e vendit të ngjarjes, ka shumë rëndësi cilës do hedhë themelet hetimi që do të pasojë që të zbatohen në mënyrë rigoroze të gjitha për zbulimin e së vërtetë në lidhje fajësinë, rregullat e fiksimit duke filluar në përshkrimin e krimitpafajësinë të vrasjes. e autorit të vrasjes si sqarimin e një tyre ne proces-verbal, në skicë, fotografimin dhe sërë rrethanash të tjera që lidhen më kryerjen e përfilmimin kryerjen e tyre, e ekspertimit si dhe paketimin, përkatës. sekuestrimin, administrimin, përgatitjen e tyre mbas këqyrjes Nga pikëpamja kriminalistike, këqyrja në krimin krimin e vrasjes kur viktima gjendet në vendin e e vrasjes sqaron ato rrethana qe kane te bëjnë Sa më sipër këqyrja e vendit të ngjarjes në me kohën dhe vendin ku është kryer vrasja dhe ne te tilla raste, këqyrja do te filloj gjithmonë ngjarjes fokusohet tek objekti kryesorë që është nga qendra ne periferi dhe më pas vjen kërkimi kufoma. Në radhë të parë sqarohen ato të dhëna biologjike.me mjete dhe metoda kriminalistike i cili do te që kanë të bëjnë me vendin ku është kryer vrasja, fokusohet me tepër tek mikrogjurmët me natyre është kryer në vendin ku gjendet kufoma apo është në ndonjë vend tjetër dhe kufoma është transportuar. Me vend-vrasje nuk duhet kuptuar vetëm vendi ku është kryer krimi, por edhe rrugët që janë shfrytëzuar nga fajtori për të ardhur e për t’u larguar nga vendi i vrasjes, si dhe vendet Këqyrjanga mund e të kufomës shikohet ose dëgjohet se çfarë ka ndodhur në vendin e ngjarjes. ngjarjes. bëhet duke respektuar rregullat e përgjithshmekëqyrja të këqyrjes statike esë kufomësvendit të ; Fillimisht bëhet e cila në vetvete ndahet në dy faza këqyrja e kufomës në raport më mjedisin ku ndodhet ajo, me gjurmët dhe provat që ndodhen rreth saj dhe këqyrja e vete kufomës, duke pasur parasysh pozicionin e saj pas vdekjes pa e lëvizur, duke u fokusuar në pozën që ka marrë trupi, pozicionin 146 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

e gjymtyrëve nëkëqyrja raport më dinamike trupin dhee mjedisit në raport ku përcaktimin e mjetit që mund ti ketë shkaktuar me njëri- tjetrin. këto dëmtime, si armë zjarri, armë të ftohta, Më pas bëhet mjete prerëse, mbretëse, shkallën e egërsisë gjendet kufoma dhe këqyrjenshtrati i e kufomës vetë kufomës. së veprimeve të autorit etj. Gjithashtu zgjidhin Kjo fazë përqendrohet më tepër në mjedisin ku çështje që kanë të bëjnë me drejtimin, distancën ka qenë shtrirë kufoma “ ”, në të dhe pozicionin e qitësit të cilat ndihmojnë grupin cilin mund të gjenden gjurmë dhe prova të tjera hetimor që të orientohet drejtë dhe shpejtë në si p. sh, në rastin e vrasjes me arme zjarri mund kërkimin dhe gjetjen e gjurmëve dhe provave të gjendet predha, gëzhoja, etj. Në këto mjedise të tjera dhe në sqarimin e shumë rrethanave të mund të studiohet dhe njolla e gjakut të viktimës rëndësishme që mund të dalin gjatë hetimit të nga pikëpamja sasiore e cila na ndihmon për të krimit të vrasjes si për shembull, kemi të bëjmë përcaktuar faktin në se vrasja ka ndodhur në mënyrënmë vrasje e apo veprimit vetëvrasje, të autorit. në se vrasja është kryer vendin ku është gjetur, apo ka ndodhur në një Vetëmnë bashkëpunim, studimi i mënyrësapo nga njësë personveprimit i vetëm, të autorit për vend tjetër. P. sh, mungesa e gjurmëve të gjakut ose një sasi e vogël gjaku është një rrethane negative jo vetëm për profilin kriminal të autorit të qe tregon se ajo nuk i përgjigjet karakterit të mund të na ndihmojë për të ngritur versione dëmtimeve që mbarte viktima në trupin ekëqyrja saj, pra dinamikeqë vrasja nuk ka ndodhur në vendin ku gjendet mundshëm, por edhe për qëllim motivet që kanë viktima, por në një vend tjetër. Me pas shtyrë autorin të kryej krimin e vrasjes. P. sh, po vazhdon me këqyrjen e vet kufomës, ti referohemi praktikës hetimore dhe gjyqësore duke filluar me këqyrjen e teshave të saj me në lidhje me krimin e vrasjes për gjakmarrje qëllim zbulimin dhe evidentimin e dëmtimeve që në përgjithësi, ato kanë karakteristikat e veta konstatohen në teshat e viktimës, karakteristikave individualë që i dallojnë nga vrasjet për motive të tyre, numrit të tyre, dispozicionit të vendosjes etë autorit tjera, pas veçori kryerjes këto së që krimit lidhen etj. me mënyrën e së tyre në raport me njëra-tjetrën. veprimit të autorit, trajtimin e viktimës, ekzaminimin veprimet Një qëllim tjetër i këqyrjes dinamike të teshave të e thellë (autopsia) viktimës është edhe kërkimi dhe gjetja e gjurmëve Këqyrja e kufomës përfundon me ose mikrogjurmëve që mund të ketë lënë autori i të kufomës cila përbën plagosur.vrasjes, si Më fije pas floku, vazhdon gjurmë këqyrja gjaku në e brendshmeraste se autori e dhe fazën fundit të veprimit të këqyrjes. Ky gjatëkufomës përleshjes me viktimën mund të ketë qenë ekzaminim si rregull kryhet në morg nga eksperti mjeko-ligjore, ku ndërkohë mund të marrin e cila konsiston në zhveshjen e viktimës ipjesë organit eksperti të procedurës. kriminalist për të bërë fiksimet e dhe këqyrjen e dëmtimeve e karakteristikavenë radhë nevojshme që mund të lindin, si dhe përfaqësuesi kufomoretë parë (fenomenet kufomore). në lëvizje me vendim të organit procedues Synimi kryesor i këqyrjes së brendshme “GjithmonëPër kryerjen ekzaminimi e ekspertimit i thellë mjeko (autopsia) ligjore vihet të është këqyrja dhe ekzaminimi i njollave viktimës kufomore. Studimi i njollave kufomore ndihmon vendingrupin see hetimit ku mund për të tëjete ngritur kryer versionekrimi i vrasjes të sakta në ”, në të cilën formulohen edhe pyetjet për kohën se kur ka ndodhur vrasja, si dhe për për zgjidhje që do të përbëjnë edhe objektin e në një vend tjetër. punës së ekspertit mjeko-ligjor. Si të tilla mund Nëraste radhe se viktima të dytë është transportuar nga një vend të nënvizojmë:

këqyrja e brendshme e kufomës Çfarë dëmtimesh konstatohen në trupin e përqendrohet tek dëmtimet që konstatohen te viktimës ? viktima, numri i tyre, karakteristikat e pamjes së Cili është mekanizmi i formimit të tyre ? jashtme, duke pasur parasysh gjithmonë veçoritë Me çfarë mjeti janë shkaktuar ato ? e vrimës së hyrjes së shkaktuar nga mjeti dëmtues A mund të gjykohet për drejtimin dhe distancën dhe karakteristikat e daljes së tij, pozicionin e e qitjes ? vendosjes së vrimës së hyrjes dhe të daljes. Një Cila është vrima e hyrës dhe e daljes ? ekzaminim i saktë i dëmtimeve që evidentohen Cili ka qenë shkaku i vdekjes ? në trupin e viktimës ndihmon grupin hetimor për Në përfundim mund të theksojmë se rezultatet të zgjidhur çështje të rëndësishme që lidhen me e këtij veprimi hetimore shumë të rëndësishëm 147 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

të organit të procedurës ( ), janë produkte i punës në ekip midis përfaqësuesit dyshohet se mund të gjenden gjurmë dhe prova prokurorit, O. P. Gj “Kontrolliqë vërtetojnë personi krimin të e vrasjes,dyshuar por ose ai tëpërfshin personave dhe specialistit kriminalist dhe ekspertit mjeko-ligjor. kontrollin e vetë personit që dyshohet Praktika hetimore dhe gjyqësore ka treguar se nuk mund të ketë hetime objektive dhe shkencore që janë të lidhur zhvillohet për të zbuluar mjetet në mënyrë të veçantë tek hetimi i krimit të vrasjes me të cilat është kryer krimi (pistoleta, thika, pa një ndërthurje të njohurive kriminalistike helmi, etj. ) objektet që mbajnë gjurmë krimi dhe të mjekësisë ligjore, pasi lidhja midis këtyre (për shembull teshat me gjurmë gjaku, objektet dy shkencave është organike në zgjidhjen e e vjedhura të viktimave), dokumentet dhe provat shumë çështjeve që kanë të bëjnë me viktimën, materiale (letra, ditarë, fotografi), te cilat flasin ekzaminimin e dëmtimeve që konstatohen në për fajtorin, për lidhjet e tij, për vendin se ku rrobat dhe në trupin e kufomës, si dhe shumë mund të ndodhet autori, apo bashkëpunëtorët etj. rrethanave të tjera objektive që vërtetojnë se ku, Kontrolli i personit gjithmonë kryhet në dy faza, Kontrollikur, dhe si ka ndodhur vrasja. në fillimi ai kryhet në vendin ku ai ndalohet, duke e kontrolluar për sende të paligjshme që mund të ketë me vete dhe që mund ti përdore për të kundërvepruar ndaj forcave të policisë, me pas ai Para se të flasim për kontrollin, duhet të dimë se tëvazhdon personit në të ambientet ndaluar. e organit procedues, duke kush është koncepti procedural i kontrollit, dhe bërë një kontroll më të imët të trupit dhe teshave për çfarë shërben kontrolli si mjet i kërkimit të provës? * Kontrolli, si veprim i domosdoshëm procedural, Kontrolli është një veprim procedural hetimor kërkon domosdoshmërish, nxjerrjen e vendimit të i parashikuar në Kodit Procedurës Penale qe gjykatës kompetente që i dërgohet për ekzekutim kryhet në ambiente të ndryshme, si banesa, policisë gjyqësore. Në rast flagrance ose në rast lokale ose tek personi me qëllimin që të kërkohet, ndjekjeje të personit që është duke ikur, gjë të zbulohen, fiksohen dhe të merren gjurmë dhe kontrollinqë nuk lejon e personit nxjerrjen ose e të vendimit lokalit. të kontrollit, prova materiale që vërtetojnë kryerjen e një oficeret e policisë gjyqësore kryejnë me iniciativë avepre) Sendet penale që të kanëvrasjes shërbyer dhe fajësinë si mjet e autorit për tetë kryersaj. Si tëveprën tilla do penale. të konsiderojmë: proceduralVeprimi i kontrollit i sekuestrimit te banesës, te sendeve ambienteve, të gjetura apo b) Sendet qe mbajnë mbi vete gjurmën e gjatëpersonit veprimit domosdoshmërish të kontrollit të pasohet cilat mund nga veprimitë kenë krimit. c) Sendet qe janë objekt i veprimtarisë ose mbartin mbi vete gjurmë të këtij krimi. kriminale. Sekuestrimetshërbyer si mjet janë për një të realizuarmjet i kërkimit krimin të e vrasjesprovës ç. Sendet që janë objekt i përftimit të 207 veprimtarisë kriminale. d) Si dhe sende te tjera si dhe dokumente parashikuar në nenin te Kodit Procedurës Penale ku thuhet: “sendet e zbuluara gjatë qe kontrollit mund të sekuestrohen duke respektuar mund te shërbejnë si mjet për zbulimin e veprës dispozitat për sekuestrimet” penale dhe të fajësisë së fajtorëve. Ky veprim ka si qëllim marrjen dhe ruajtjen kërkim.Në një varg rastesh kontrolli ka si qëllim për të nga ana e organit procedurës të provave dhe gjetur autorin e veprës penale të shpallur në sendeve që kanë lidhje dhe i përkasin veprës penale të vrasjes, duke u detyruar të marrin Kontrolli konsiston në kërkimin dhe zbulimin e masa që gjurmët dhe sendet që i përkasin veprës provave të cilat ndihmojnë në zbulimin e autorit penale të fiksohen dhe të ruhen, të pasqyrohen që ka kryer një vepër të caktuar penale. Kontrolli në proces-verbal me një vendim të arsyetuar, ku tjera.përfshin: kontrollin e lokaleve, në të cilat qëndron mosveprimi me urgjencë mund t’i shkaktojë dëm personi, kontrollin e banesës e ambienteve të të pariparueshëm hetimit dhe zbulimit të krimit. Objekt i sekuestrimit janë letrat, zarfet, pakot Sipas Profesor, S. Begaja vlen të theksohet se tëdhe bisedave mjete të osetjera të të komunikimevekorrespondencës. të Rezultatetkryera në kontrolli në vetvete nuk përfshin vetëm këqyrjen e këqyrjeve, të kontrollimeve, të përgjimeve e dhe kontrollin e ambienteve dhe mjediseve ku 148 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

mund të përdoren. shkelje të dispozitave që parashikon ligji nuk i dëmtuar, ose në mjedise të tjera si banesë, të drejtën për të disponuar mbi sekuestrimin vrasjes.automjete, te mjetet që ka përdorur autori etj, të Në bazë të nenit 208 të Kodit Procedurës Penale cilët bëhen objekt këqyrje në rastin e krimit të e provave materiale dhe sendeve që lidhen “Ekzaminimi i A. D. N. përbën një provë e cila me veprën penale e ka gjyqtari, ose prokurori për nga rëndësia është e njëjtë me gjurmët në rastet e mundshme. Krahas këtij rregulli të daktiloskopike. Bartësit e vetive trashëguese përgjithshëm për sekuestrimin e provave dhe janë kromozomet apo gjenet. Çdo qelizë e ndonjë sendeve që lidhen me veprën penale në nenin 300 organizmi është e shënuar me kod specifik i cili të Kodit Procedurës Penale është parashikuar quhet gen. ” sekuestrimi i tyre me iniciativën e Policisë Megjithatë praktika hetimore dhe gjyqësore e PërgjimiGjyqësore. i bisedave dhe telekomunikimeve vlerëvendit me tonë rezultatin dhe vendeve e ekspertimit të tjera ka daktiloskopik vërtetuar së vlera e provës së profilit gjenetik nuk ka të njëjtën binjakët e vërtetëtë gjurmëve papilare, pasi është vërtetuar Zbatimi i përgjimit të komunikimeve apo bisedave shkencërisht që profili ADN-së tek përbën një burim shumë të rëndësishëm për , pra që kanë lindur nga e njëjta vezë, është kryertë siguruar vrasje. prova dhe dëshmi që vërtetojnë në binjakëvei njëjtë, nuk të ështëvërtet i ndryshëm. Një përputhje e tillë mënyrë bindëse fajësinë e personave që kanë nuk konstatohet asnjëherë tek gjurmët papilare të kanë përparësi në raport që kanë me dalë gjurmët nga e biologjike njëjta vezë. pasi Përgjimi si veprim procedural mund të shërbeje Parë në këtë këndvështrim gjurmët daktiloskopike vet si provë ose mund të shërbejë si mjet për të shkuar tek prova të tjera. Në këtë kuptim kemi krijon më shumë siguri tek bindja e përfaqësuesit parasyshqë kryhet gjithmonë në fazën dy kategori e parandalimit të përgjimit dhe të e organit të procedurës, si dhe procedura e vërtetimitbisedave dhe operativ komunikimeve; ekzaminimit të tyre është më e shpejtë dhe më pak • ai e kushtueshme. të krimit të vrasjes, por që ADN-ja është kompetente specifike për secilin rezultatet e të cilit nuk kanë vlerën e provës, por nëindivid. varg Ajopolinukleotik. që e bën specifike Vargu ADN-nëpolinukleotid te personat mund e në të njëjtën kohë ai i paraprin dokumentimit ndryshëm është renditja specifike e nukleotideve ligjor, duke shërbyer si një mjet shumëhetimit efikas dhepër dokumentimittë siguruar prova ligjor dhe dëshmi të tjera; të paraqitet kështu: N-N-N-N-N. . (N-nukleotid)u • dhe ai që kryhet në fazën e vërtetua se ADN-ja është bartëse dhe përcjellëse të fajësisë të autorëve(nenet të e informacioneve trashëguese e domosdoshme 221-226krimeve) kundër personit, duke respektuar të për trashëgiminë e jetës nëpër gjenerata dhe për gjitha kërkesat e ligjit procedural penale nëorganizimin bazë të gjurmës specifik tëgjenetike çdo qelize. ka zënë një vend Zbulimi i veprës penale të vrasjes në “Metoda e ADN-së për identifikimin e personit përshtatje me veçoritë specifike të rëndësishëm në luftën kundër kriminalitetit, Metodat e A. D. N-së dhe fotografisë veçanërisht në zbulimin, hetimin dhe gjykimin e veprave penale të vrasjeve, të marrëdhënieve seksuale me dhunë kur në vendin e krimit është ekzaminimin e gjurmëve me origjinë biologjike zbuluar dhe fiksuar material biologjik si gjak Ku flasim për analizën e A. D. N-së kemi parasysh të vjetra deri në pesë vjet. Kjo metodë luan një humane shtazore dhe spermë, qofshin këto lëndë të përthara e ose bimore të cilat janë me prejardhje , rol të madh edhe në mikroanalizën e qimeve të . Si të tilla mund të përmendim; flokëve (rrënjën e një floku të vetëm) e pjesëve të -me origjine njerëzore; gjurme gjaku, fije floku, ; muskujve, e indeve organike e copëzave të lëkurës pështymë, sperma, pjesë nga indet e ndryshme, dhe eshtrave“Neni 30-të, i Kodit të Procedurës mbetjet celebrare, etj; - me origjine bimore Penale, i jep të drejtë Policisë Gjyqësore, e cila gjethet e pemëve, frutat e tyre, pjesët e trungut, edhe me iniciativën e vet “duhet të marrë dijeni rrënjët e pemëve, etj. për provat penale, të pengojë ardhjen e pasojave Këto gjurmë kërkohen, zbulohen dhe fiksohen të mëtejshme”*. në vendin e ngjarjes, tek kufoma, tek personi 149 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Ekspertimi i gjurmëve biologjike por ky zinxhir përmban të gjithë informacionin e nevojshëm për prodhimin e një qelize -bijë identike. Qelizat e mamifereve përmbajnë dhjetë Analiza e gjurmëve dhe mikrogjurmëve me zinxhirë të ADN-së të grupuara në kromozome. Si origjinë organike është objekt i shkencave ligjore përfundim, struktura e një molekule të ADN-së, si biologjia ligjore, . Progresi i madh shkencor ose një tërësie molekulash, përcaktojnë formën, i arritur ne dhjete vjeçarin e fundit në fushën e përmbajtjen, dhe funksionin individual të qelizës shkencës se kimisë, fizikës, informatikës dhe -bijë. në mënyrë të veçantë në fushën e shkencës së Identifikimi i personit me anë të gjurmëve biologjisë me identifikimin e profilit të ADN-së biologjike kalon në dy faza: tek njerëzit, kafshët dhe bimët, u bë e mundur që këto arritje të mëdha të përdoren jo për Faza e para ka të bëjë me ekzaminimin paraprak identifikimin e shkaqeve të shume sëmundjeve të ndryshme dhe kurimin e tyre, por këto zbulime të me qëllim vlerësimin e provave biologjike ( gjaku, reja u shfrytëzuan me sukses nga shkencat ligjore fije floku, etj) nga pikëpamja e natyrës dhe nëse (biologjia ligjore) me qëllim identifikimin e ato kane vlera për identifikimin e personit me personave nëpërmjet nxjerrjes së profilit gjenetik anë të profilit gjenetik. Ne këtë fazë bëhet dhe nga gjurmët me origjinë njerëzore, të zbuluara ekzaminimi makro dhe mikroskopik për fijet e dhe fiksuara në vendin e ngjarjes, në trupin dhe flokut, përcaktimi i grupit e nëngrupit të gjakut, rrobat e personit të dyshuar, në sendet dhe mjetet penale etj. me qëllim për të bërë përjashtimin kategorik të që ka përdorur autori për të realizuar një vepër personave të dyshuar që sillen për krahasim ose identifikimin grupor të tyre me qëllim për të Përcaktimi i gjurmëve gjenetike, nisur nga kaluar në fazën e dyte për të bërë identifikimin e gjurmët biologjike si gjaku, pështyma, sperma, Faza e dyte personit me anë të profilit gjenetik. fije floku, inde të ndryshme etj, është tashmë ka të bëje me nxjerrjen e profilit njëra prej teknikave të identifikimit më efikase gjenetik në gjurmët - objekt ekspertimi, pra që që zbatohet nga shkencat ligjore në vende të janë fiksuar ne vendin e ngjarjes ose ne vende dhe ndryshme të botës. sende të tjera si dhe nxjerrjen e profilit gjenetik Ajo bazohet në faktin se të gjitha qelizat jetësore të gjurmëve - model që u përkasin personave të përmbajnë profilin e ADN-së. Qelizat e baktereve dyshuar. mund të përmbajnë vetëm një zinxhir të ADN- së, Bibliografia

1) Elezi, Dr. Ismet “ 7) Rrapi, Marenglen

, Mbrojtja juridiko-penale 8) Mandro, Ilir , “Komentari i Kodit të Procedurës Penale” Tiranë, 2000 2) e jetës Elezi, së njeriut Dr. Ismet nëRepublikën e Shqipërisë”, Tiranë, 1962 “Këqyrja e vendit të ngjarjes , “Studimi i shkaqeve të 9) ku përdorenHajdari, armë Mr.zjarri, sc. ” Drejtësia Azem popullore Nr. 2 Tiranë, 1993 3) vrasjeveElezi, dhe Dr. lufta Ismet kundër tyre, ” Tirane 1973, faqe 13 10) Keputa. F , “Vrasjet në Shqipëri, ”Prishtinë, 1998 4) Elezi, Dr. Ismet, “Vrasjet për gjakmarrje e për hakmarrje, ” Tiranë 2000. , “Mati në shekullin e XX dhe , “Parandalimi i vrasjeve 11) fillimet e shekullit XXI, Vështrim historik, ” Tiranë në përgjithësi, falja dhe pajtimi i gjaqeve në 2000 5) veçanti,Elezi ” Botim, Dr. i QendrësIsmet Shqiptare për të Drejtat Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë, e Njeriut, Nr. 3, Tiranë 1996, faqe. 37 Tiranë 1995 6) , Dr. Skënder, “E drejta penale pjesa e posaçme”, Tiranë 2002 Begeja , “Kriminalistika”, Tiranë 2000,

150 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

PARIMI i SUBISDARITETIT NË BASHKIMIN EUROPIAN

Aulona Haxhiraj Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë. E-mail: [email protected]

Abstrakt

subsidare në rastin e insufiçensës të veprimit strukturëBashkimi Europianpolitike të është tillë njëpërcaktimi etnitet politik i saktë me i shtetëror, duke u dhënë institucioneve europiane një pluralitet të niveleve të qeverisjes. Në çdo Fjalёnjë marzh Kyçe: të gjerë diskecionaliteti. kompetencave dhe i fushës së veprimit të çdo Bashkimi Europian, shtetet anëtare, niveli qeverisje merr një rëndësi thelbësore. parimiHyrje i subsidaritetit, kompetencë Kompetencat e BE-së janë të përcaktuara në terma që duhen arritur sesa në fusha që duhen disiplinuar. Rreth kësaj, mungon një katalog i sektorëve që i akordohen përgjegjësisë të Historia e Bashkimit Europian zhvillohet brenda Bashikimit Europian. një harku kohor prej gjysmë shekulli. Edhe pse Parimi i subsidaritetit ka qenë gjithmonë objekt një kohë jo relativisht e gjatë, ky etnitet juridik i shumë studiuesve dhe juristëve për faktin se ka arritur që të jetë një ndër faktorët kryesor të parimi i atribuimit humbet shumë nga fuqia e politikës dhe ekonomisë, jo vetëm europiane por tij dhe qendra e gravitetit spostohet gradualisht edhe botërore. nga kriteret e atribuimit në ato që lidhen me Që në fillimet e Komunitetit Europian çështja ushtrimin e kompetencave. kryesore dhe bazë për funksionimin e tij ka Në fushat që nuk i përkasin kompetencës qenë ndarja e kompetencave. Në çdo strukturë eskluzive, Bashkimi Europian ndërhyn në politike me një pluralitet të niveleve të qeverisjes përputhje me parimin e subsidaritetit, kur përcaktimi i saktë i kompetencave dhe i fushës plotësohen dy kushte. i pari është që objektivat së veprimit merr një rëndësi thelbësore. Për e veprimeve nuk mund të arrihen në mënyrë të një periudhë të gjatë sistemi i ndarjes vertikale kënaqshme nga shtetet anëtare. Kushti i dytë të kompetencave është bazuar në parimin e është që këto veprime të përballohen në mënyrë atribuimit. Sipas këtij parimi, BE vepron vetëm më të kënaqshme me një veprim të përbashkët në kufijtë e kompetencave që i janë dhënë dhe në në nivel europianë. Rregullat në fushën e kufijtë e objektivave të vendosura nga Traktatet. subsidaritetit i nënshtrohen një kontrolli politik Pra, kompetencat europiane janë një përjashtim, dhe jo një kontrolli juridiksional. lartpërmendurato shtetërore përbëjnë u plotësua rregullin. nga ai i subsidaritetit Në këtë punim, nëpërmjet krahasimit të parimit Me Traktatin e Maastricht, parimi i të subsidaritetit në shtete specifike, federale dhe lejonme një një pluralitet zgjerim qeverisës, apo një zvogëlim do të përcaktohet të veprimit se dheKomuniteti i proporcionalitetit. vepron në kufijtë Neni e 3Bkompetencave i Traktatit që të ky koncept është dinamik dhe bilateral, i tillë që iMaastricht janë atribuuar shprehet: dhe objektivave të caktuara nga përdoret. ky‘‘ Traktat. të Bashkimit Europian, në varësi të rasteve kur Në fushat që nuk i përkasin kompetencës ekskluzive të saj komuniteti ndërhynë, në Ky punin vë theksin në faktin se Bashkimi Europian thirret për të vepruar në rrugë 151 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë përputhje me parimin e subsidaritetit, vetëm nëse është në gjendjen që objektivat e veprimeve për tu ndërmarrë nuk mund të arrihen në mënyrë të ndjekjen e çështjeve të parashikuara në Traktate. kënaqshme nga shtetet anëtare dhe kështu, për Këto janë pikërisht kompetencat konkurruese. Në shkak të përmasave dhe të efekteve të ndërhyrjes sektorët ku ndërhynë BE-ja, sipas përcaktimeve në fjalë, të mund të përballohen në mënyrë më të të një Traktati, ajo konsiderohet “kompetencë kënaqshme me një veprim të përbashkët në nivel ekskluzive për ushtrim”. Me tu vendosur që europianë. çështja në shqyrtim nuk është kompetencë Ndërhyrjet e BE-së nuk duhet të shkojnë tej ekskluzive e BE-së apo e shteteve anëtare, duhet motiveve të nevojshme që duhen për tu arritur tëParimi vendoset i subsidaritetit se cili nivel duhet në tësistemin ndërhyjë. juridik objektivat e këtij Traktat europian.

i’’. Mënyra e formulimit të Nenit 3B të Traktatit të Maastricht, në të tre paragrafët e tij, konfirmon Në bazë të nenit 3B të Traktatit të Maastricht për tezën sipas së cilës Bashkimi Europian është një të legjitimuar një ndërhyrje e BE-së dhe për të institucion me kompetenca të kufizuara dhe jo verifikuar nevojën e një veprimi në nivel të BE-së të përgjithshme, siç janë Parlamentet kombëtare 1.vendosen kritere. Parimi i subsidaritetit thirret të shteteve anëtare. Institucionet e Bashkimit për veprim në rast se plotësohen dy kushte[ 3]: Europian nuk mund të rregullojnë çdo nevojë të Veprimi i BE-së rezulton më efikas se ai i Përcaktimetpopullsisë e cila e jetonsubsidaritetit. brenda kufijve të BE-së. 2.ndërmarrë në nivelin e shteteve dhe kjo parë në aspektin e përmasave dhe të efekteve të sjella. Objektivat nuk mund të arrihen të realizohen vetëm me veprimet e shteteve Parimi i subsidiaritetit në mënyrë progresive anëtare. Pra, i përket kapacitetit të veprimit të është përcaktuar nga shkenca juridike si një shteteve anëtare dhe konsiston në një verifikim parim shoqëror dhe ligjor, sipas të cilit ndërhyrja të aplikimit të mundësive të tyre të ushtrojnë e autoriteteve publike, si në drejtim të qytetarëve në mënyrë të mjaftueshme detyrën e caktuar, apo edhe të autoriteteve, duhet të zbatohen vetëm nëpërmjet mjeteve që ato kanë në dispozicion si një ndihmë në rastet kur qytetari apo subjekti (legjislacionit kombëtar, rajonal dhe lokal), themelor është i paaftë për të vepruar më vete [ instrumenteve administrativecondito dhe sine financiare qua non subsidium,1]. (marrëveshjet eventuale mes partnerëve social). Termi subsidaritet rrjedh nga termi latinë Këto dy kushte janë një që në terminologjinë e ushtrisë romake për një ndërhyrje legjitime të BE-së në fushën nënkuptonte trupat rezervë, të cilët kanë mbetur e kompetencave konkurruese. Edhe kur një prapa, të gatshëm për të ndërhyrë në ndihmë të ndërhyrje e shteteve anëtare është plotësisht e grupeve të cilët luftonin në vijën e parë. Në lidhje mjaftueshme, BE-ja mund gjithashtu të veprojë me zbatimin e saj social, shenjat e para të për një nëse kjo justifikohet nga një efektivitet më i parim të ngjashëm janë të pranishme veprat e madh. Nëse në fillim konsiderohej vetëm veprim Aristotelit dhe janë marrë më pas dhe përpunuar i një shteti anëtar përballë BE-së, në ditët e inga një Shën pluralizmit Thomas sitë njëinputeve element në i njënjë konceptim kontekst sotme duhet të merret parasysh edhe mundësia e të qartë të së mirës së përbashkët, si rezultat kooperimit midis shteteve anëtare për të gjykuar cilën personalitetit të njeriut i jepet mundësia për mjaftueshmërinë ose jo të një veprimi të drejtuar bashkësie dhe solidariteti jo-konfliktual, në të në nivel të këtyre të fundit. Pasi demonstrohet paaftësia e shteteve anëtare për të vazhduar tu zhvilluar [ 2]. objektivat e përcaktuar është e nevojshme të Subsidiariteti përfshin vetëm kompetencat provohet se rezultatet më të mira mund të arrihen konkuruese ose bashkëpunuese të Bashkimit n.q.s veprimtaria do të drejtohet në nivelin e BE- Europian me shtetet anëtare. Janë konkuruese së [ 4]. të gjitha funksionet të cilat nuk i janë atribuuar Pra, subsidiariteti vepron si një mekanizëm shprehimisht, nga Traktatet, Bashkimit Europian fleksibël ushtrimi i të cilët zhvendos ushtrimin e apo shteteve anëtare. anëtarenjë kompetence mbi bazën të caktuar,vlerësimet joeksluzive, të cilat i nëtakojnë nivel Në pjesën më të madhe të rasteve, shtetet anëtare komunitar ose e lë atë të ushtrohet nga shtetet “konkurrojnë” me BE-në për marrjen e masave dhe 152 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

vetë institucioneve komunitare [ 5]. me listimin e veprimeve që nevojiten për të Duhet theksuar se subsidariteti nuk funksionon arritur këtë objektiv, Bashkimi mund të marri të si kriter për dhënien apo akordimin e gjitha masat e nevojshme. Por për të arritur këtë kompetencave të reja Bashkimit Europian, por është e nevojshme propozimi nga Komisioni dhe Aisi parimnuk ndikon rregullues në përpërcaktimin ushtrimin e e titullarit tyre vetëm të miratimi me unanimitet nga Këshilli i Evropës në përputhje me legjislacionin komunitar [6]. dhe Parlamenti Evropian. Sektorët e vetëm në të cilët BE nuk mund të ndërhyjë janë politika e kompetencave por vetëm në ushtrimin e tyre, jashtme dhe ajo e Sigurisë. Në të gjitha sektorët e në mënyrë që të arrihet qëllimi më mirë dhe me tjerë, duke përfshirë lëvizjen e lirë, drejtësisë,etj mjetet më të nevojshme. ndarja e kompetencave është më elastike. Mekanizmat e kontrollit të parimit të Traktati mbi Funksionimin e Bashkimit Evropian subsidiaritetit janë përcaktuar nga Protokolli përcakton qartë kompetencat e Bashkimit “Mbi zbatimin e Parimeve të Subsidiaritetit a) Europian dhe i ndanë ato në tre kategori: dhe Proporcionalitetit. Traktati i Lisbonës e ka reformuar protokollin për të përmirësuar dhe kompetenca ekskluzive, të cilat mund për të forcuar këtë kontroll [7]. ti ushtrojë vetëm BE. Shtetet Anëtare mund miratojnë akte me fuqi ligjore detyruese Protokolli, i prezantuar nga Traktati i • vetëm nëse këtë të drejtë ia jep BE. Fushat me Amsterdamit përcakton detyrime të caktuara që • kompetence ekskluzive janë: gjatë përgatitjes të projekt-ligjeve. Në fakt, para bashkimi doganor; se të propozohen aktet legjislative, Komisioni vendosja e rregullave të konkurrencës, është i detyruar të përgatisë një libër të gjelbër, • të nevojshme për funksionimin e tregut të që konsiston në mundësinë e Komisionit në brendshëm; mbledhjen e mendimeve nga institucionet • ruajtjapolitika e monetareburimeve përbiologjike Shtetet detare Anëtare, në kombëtare, lokale dhe nga shoqëria civile për monedha e të cilave është Euro; projekt-ligjet, në veçanti në lidhje me parimin e • subsidiaritetit. Gjithashtu, Protokolli shton edhe • kuadër të politikës së përbashkët për peshkimin; një detyrim për Komisionin që t’i bashkëngjisë politika e përbashkët tregtare. projekt-ligjeve një kartë ku të demonstrojë Lidhja e një marrëveshjeje ndërkombëtare, Traktatipërputhshmërinë i Lisbonës e sjelltij me një parimet risi duke e subsidiaritetit iu atribuuar kur lidhja e saj parashikohet në një akt legjislativ parlamentevedhe proporcionalitetit. kombëtare monitorimin e plotë të të Bashkimit ose nevojitet për t’i dhënë mundësi Bashkimitkompetenca të ushtrojë për kompetencënkryerjen e veprimeve e tij të brendshme. [ 8] • parimit të subsidiaritetit. Në fakt, parlamentet • kombëtare ushtrojnë tani një kontroll të dyfishtë: për të mbështetur, bashkërenduar ose plotësuar Gëzojnë të drejtën për të kundërshtuar veprimet e Shteteve Anëtare. Për këtë qëllim, gjatë përgatitjes së projekt ligjve, pra mund t’ia Këshilli miraton masa, në veçanti udhëzime të • kthejnë projekt ligjin Komisionit nëse besojnë se përgjithshme për këto politika. Bashkimi merr parimi i subsidiaritetit nuk është respektuar. masa për të siguruar bashkërendimin e politikave nëpërmjet shtetit të tyre anëtar mund të të punësimit të Shteteve Anëtare, në veçanti, duke kundërshtojnë një akt legjislativ para Gjykatës përcaktuar udhëzime për këto politika. Bashkimi së Drejtësisë të BE nëse konsiderojnë se parimi i merr nisma për të siguruar bashkërendimin e subsidiaritetit nuk është respektuar. • politikave sociale të Shteteve Anëtare.[9] Fusha e Sipas Traktatit BE-ja ushtron vetëm kompetencat veprimit të këtyre kompetencave është: të cilat i janë atribuuar në mënyrë të qartë; gjithë • mbrojtja dhe përmirësimi i shëndetit të të tjerat qëndrojnë në kompetencë të shteteve • njeriut; anëtare. Pra në ato pika ku teksti normativ nuk • industria; shprehet, kompetenca duhet të jetë shtetërore. • kultura; Në fakt, neni 352 i Traktatit mbi Funksionimin turizmi; e Bashkimit Evropian vendos një klauzolë • arsimi, formimi profesional, rinia dhe fleksibiliteti sipas të cilit, në të gjitha rastet kur sporti; Traktati i jep Bashkimit një objektiv pa e shoqëruar mbrojtja civile; 153 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

• b) Anëtarebashkëpunimi kur Traktatet administrativ.i japin një kompetencë e apo shteteve anëtare, por përfshin edhe entet kompetenca të përbashkëta me Shtetet primarlokale enë për sistemin më tepër, aktual qytetarët, ekonomik. sipërmarrjet publike dhe ato private, duke qenë se zënë një rol cila nuk lidhet me fushat e përmendura në nenet • 3 dhe 6. Kompetencat e përbashkëta janë në Në fushën e kërkimit dhe zhvillimit pasqyra • fushat: e Programit të 5-të të kërkimit dhe zhvillimit tregu i brendshëm; teknologjik përcakton shprehimisht se BE-ja do • politika sociale, për aspektet e të ndërhyjë vetëm për ndjekjen objektivave që • përcaktuara në këtë Traktat; nuk mund të arrihen në mënyrë të kënaqshme kohezioni ekonomik, social dhe territorial; nga shtetet. Në këtë kontekst, parimi favorizon • bujqësia dhe peshkimi, jo ruajtja e kombinimin e burimeve dhe kompetencave • burimeve biologjike detare; komplementare të pranishme në shtete të • mjedisi; ndryshme anëtare, drejt zgjidhjes të problemeve • mbrojtja e konsumatorit; me përmasa europiane dhe i lejojnë komunitetit • transporti; një seleksionim të objektivave të ndërhyrjes, duke • rrjetet trans-europiane; k. europianeju lënë shteteve janë komplementare anëtare zgjedhjen me atoe aksioneve kombëtare të energjetika; duhura për tu ndërmarrë. Në veçanti, aksionet Konkluzionesiguria për çështjet e shëndetit publi dhe mund të ndërmerren vetëm atëherë kur janë drejtuar specifikisht për të fuqizuar bazën teknologjike të industrisë europiane, me qëllim Në ditët e sotme, subsidariteti vazhdon të për ti bërë më konkurruese në tregun nacional, kushtëzojë direkt ushtrimin e kompetencave për të promovuar një zhvillim të qëndrueshëm në dy sektorë: atë mjedisor dhe të kërkimit e të cilësisë të jetës, që të garantojë avantazhe zhvillimit. Në politikën mjedisore parimi në thelbësore në një kohë me afat të shkurtër, të fjalë artikulohet me rregulla të rrepta që kanë si mesëmObjektivat dhe të kryesorë gjatë. të arritur: objektiv përcaktimin e ushtrimit të pushtetit. Karakteri ndërkombëtar i mjedisit dhe nevoja që europianenë ruajtjen të e tijdrejtuar të investohen për të caktuar të gjithë nivelet organet e e interesuara justifikon jo vetëm ndërhyrjen Traktati i Maastricht (1992) Parimi i Subsidaritetit është futur në Traktatin e duhura por edhe masat kombëtare që garantojnë KE-së. zbatimin e saktë të zgjidhjeve të vepruara në Traktati i Amsterdamit (1997) rrugë europiane [10]. Protokolli mbi zbatimin e parimeve të Programi i V-të i Politikës Europiane dhe veprimi në subsidiaritetit dhe proporcionalitetit vendos favor të ambientit identifikon aktorët e implikuar respektuar.detyrimin e të gjitha institucioneve të BE-së më shumë, duke saktësuar reflekset operative të që të verifikojnë parimi i subsidiaritetit është parimit të subsidaritetit [11].Ai interpretohet në mënyrë që të sigurojë shpërndarjen optimale të Deklarata e Laeken (2001) Njihet nevoja për përpjekjeve dhe të sigurojë një nivel kooperimi një reformë prioritare: me prioritet respektimi i ndjekure pjesëmarrje në mënyrë të forcave më të vepruese mirë një në objektiv nivele të parimit të subsidiaritetit dhe për një shpërndarje caktuar.ndryshme të vendimmarrjes, me qëllim për të më të mirë të pushteteve. Traktati i Lisbonës (2007) S h q y r t i m i i Protokollit mbi zbatimin e parimeve të Për çdo sektor evidentohet protagonisti që duhet subsidiaritetit dhe proporcionalitetit: për herë të të veprojë (mund të jetë BE-ja, shteti anëtar, parë njihet roli në nivel kombëtar të përcaktimit administrata lokale, organizatat qeveritare, të parimit të subsidiaritetit. Përcaktohen kolektivat, sipërmarrjet) do të ketë një rol mjetet për zbatimin dhe monitorimin (sistemi i subsidarë, ai që duhet të ketë një pozicion të paralajmërimit për parlamentet kombëtare dhe influencës specifike [12]. Në këtë mënyrë, marrja kombëtare).e drejta e ankimit te Gjykata e Drejtësisë për e masave specifike në fushën mjedisore nuk i Shtetet Anëtare, në emër të parlamenteve të tyre është lënë ekskluzivisht institucioneve europiane 154 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Referncat:

[7] http://europa.eu/legislation_summaries/ institutional_affairs/treaties/lisbon_treaty/ [1 ] EUROFOCUS, Il principio di sussidiarietà ai0017_it.htm nell’evoluzione giuridica europea. [ 8] Neni 2 dhe 3 i Traktatiti mbi Funksionimin e [2 ] EUROFOCUS, Il principio di sussidiarietà Bashkimit Evropian. nell’evoluzione giuridica europea. [ 9] Neni 5 i Traktatiti mbi Funksionimin e [ 3] Lisa Cervone, “Principio di sussidiarieta e Bashkimit Evropian. sistema delle fonti”. [10] Erjona Canaj, “Principio di sussidiarieta e [ 4] Erjona Canaj, “Principio di sussidiarieta e proprcionalita nell ambito del Unione Europeo”. proprcionalita nell ambito del Unione Europeo”. [11] Vendimi i Parlamentit Europian dhe i Këshillit [5] CARETTI, “Il principio di sussidiarietà e i suoi i 20 korrikut 1998, në lidhje me programin riflessi sul piano dell’ordinamento comunitario e europian të politikës dhe veprimit në favor të dell’ordinamento nazionale”. ambientit dhe të zhvillimit ‘‘Drejt një zhvillimi të [ 6] RINELLA, “Osservazioni in ordine alla qëndrueshëm’’ në GUCE L 275, të 10.10.1998. ripartizione delle competenze tra Comunità [12] Rreth kësaj, Kapitulli i 3 i Progamit të 5, tabela europea e Stati membri alla luce del principio di që ilustron objektivat e përgjithshëm, objektiva sussidiarietà”. që duhen arritur brenda 2008, instrumentat e vendosur dhe autrorët e tjerë e ineresuar.

Bibliografia

Adriana Garabello,

Il principio di sussidiarietà RINELLA, “Osservazioni in ordine alla ripartizione nell’evoluzione giuridica europea. delle competenze tra Comunità europea e Stati membri alla luce del principio di sussidiarietà”. Iva Zajmi, E drejta europiane; Botim i 2007. CARETTI, “Il principio di sussidiarietà e i suoi Cours d’Institutions européennes. Le puzzle riflessi sul piano dell’ordinamento comunitario e européen. – Jean Luc Sauron La sussidiarietà nell’Unione Europea, dell’ordinamento nazionale”. Cedam. NICCOLAI, Delegificazione e principio di La distribution des pouvoirs D’AGNOLO, competenza, Cedam, Padova, 2001. entre la Communitè et ses Etas membres: l’équilibre CONSTATINESCO, mouvant de la competence legislative et le principe http://europa.europa.it de subsidiarité. institutional. http://europa.eu/legislation_summaries/

Erjona Canaj, “Principio di sussidiarieta e proprcionalita nell ambito del Unione Europeo”.

155 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

DIFERENCAT SIPAS NDRYSHORIT GJINI NË LIGJËRIMIN VERBAL, TË STUDENTËVE TË UNIVERSITETIT “ISMAIL QEMALI”

Msc. Doriana Klosi Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë. E-mail: [email protected]

Abstrakt

janë çelësi për kërkim në ligjërimin bisedor [10]. Gjinia është një faktor që ndikon në ligjërim, Forma themelore e kumtimit gojor të pavarësisht nëse studimi bazohet në sjelljet drejtpërdrejtë është dialogu. Komunikimi i verbale, shoqërore, mendore, emocionale apo realizuar në ambientet e universitetit (por jashtë fizike të studentëve. Kjo s’do të thotë që vajzat auditorit) karakterizohet nga tipare të ligjërimit apo djemtë të komunikojnë në atë mënyrë që bisedor, tipare të cilat ndeshen shpesh në bisedat mund të komunikojnë anëtarët e gjinisë që secili në jetën e përditshme, në familje, punë, në situata tjetrënprej nesh për itë përket, rritur cilësinë por rëndësi e komunikimit. ka mënyra sesi siguronshoqërore, komunikim në marrëdhëniet të drejtpërdrejtë. e zakonshme Nga të bashkëveprojnë gjinitë e ndryshme me njëra- argëtimit, kulturës, etj, sepse ky lloj ligjërimi

Dallimet midis këtyre dy lloj komunikimesh varen bisedat e zhvilluara me studentët e universitetit nga motivet e komunikimit. Femrat dhe meshkujt të Vlorës, u vu re se zgjedhja e fjalëve, strukturat jetojnë, punojnë dhe studiojnë së bashku, kështu gramatikore dhe veçoritë leksikore janë disa që është e rëndësishme për të ditur ndryshimet nga ndryshimet që bëjnë dallimin midis të tjerët.gjinore në ligjërim, sepse kjo çon në rritjen e folurit akademik dhe atij bisedor. Tipar kryesor aftësisë për t’u lidhur dhe kuptuar më mirë të marrëi përcaktimit në konsideratë të veçorive gjatë të analizës ligjërimit së leksikut bisedor është aspekti pragmatik. Faktorët që duhen Subjekti kryesor i vëzhgimeve, bisedave dhe statusi anketimeve janë studentët e viteve të para, të bisedor dhe karakteristikave të tij janë: rastet tema e dyta dhe të treta të Universitetit të Vlorës. Për përdorimitqëllimi i tëbisedës termavegjinia bisedore;mosha —lidhja realizimin e studimit, u vëzhguan diferencat në që kanë bashkëbiseduesit me njëri-tjetrin; sjelljet gjuhësore të studentëve. Gjatë vëzhgimit dhe ; dhe [1]. Objekti dolën në pah karakteristika të ndryshme, të cilat dallimeti studimit gjinore të këtij në ligjërim. punimi është evidentimi i mund të kategorizohen në: elementët gramatikor tipareve ligjërimore të vajzave dhe djemve, pra ndërprerjete semantikor në dhe bisedë. leksiku i përdorur ( p.sh., fjalët 2. Metodologjia që përcjellin emocion), elementët paralinguistik, Fjalë kyçe: I. Mekanizmat e punës

Hyrje gjini, variabël, ligjërim, auditor, verbal. Pjesa më e madhe e gjendjeve të ndryshme për të dalluar distancën sociale e kulturore të pyetësorgjuhësore apo atë është spontan. mbledhur nëpërmjet Ligjërimi bisedor dhe kodi i tij janë tregues të mirë II.regjistrimeve Organizimi me i diktofon,ndërveprimeve anketimeve me • Përzgjedhja e pjesëmarrësve (pjesëmarrësit përdoruesve të këtij ligjërimi. Kultura rinore është ) vendi më i mirë për të studiuar të folurin bisedor. • Shoqëria ( Qëndrueshmëria dhe ndryshimi në formimin e u përzgjodhën në bazë të kriterit gjinor fjalorit të rinisë dhe veçoritë gramatikore të saj, pjesëmarrësit në bisedë kishin 156 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

) • • Përmasa e grupit ( lidhje shoqërore me )njëri-tjetrin • Ndryshimet historike dhe bashkëkohore. • Vend i realizimit të bisedësbashkëbiseduesit ( ishin Në veçanti, duhet përqendruar në: pesë-shtatë persona Stilet e ligjërimit bisedor auditori, jashtë • Tematikat që trajtohen në të shkruar nga auditorit (por) brenda mjedisit universitar), • gjinia mashkullore e femërore paraqesin dy • Tematikajashtë mjedisit e bashkëveprimit universitar (shtëpi, ( lokal, gjëra të ndryshme: konvikt, etj • Si gjuha zbulon, mishëron dhe mbështet ) Shkolla, qëndrime të gjinisë. III. familja,Subjektet shoqëria, përcaktimet gjinore, Si përdoruesit e gjuhës flasin ose shkruajnë përkëdhelitë, sharjet dashamirëse në mënyra të ndryshme dhe të veçanta që pasqyrojnë gjininë e tyre. Subjekti kryesor i vëzhgimeve, bisedave dhe Çështja e parë është pjesërisht historike dhe e anketimeve janë studentët e viteve të para, të lidhur me studimin e pozitës së burrave dhe grave dytaPerspektivat dhe të treta të e Universitetitfundit teorike të Vlorës. osenë shoqëri. marr në Në mbrojtje. të përfshihen Kjo pikëpamje pretendime mund të tilla të si gjuha përdoret për të kontrolluar, dominuar, 2. jetë objektive nëse ilustron të dhënat ose se Për të pasqyruar më saktë lidhjet midis gjuhës çfarë ndodh. Por ajo mund të paraqesë karakter dhe gjinisë, janë përmendur disa nga perspektivat ndjenjat e subjektit të supozuar ndaj një sjelljeje subjektiv nëse objekti i studimit përcaktohet nga e fundit teorike mbi këtë tematikë. Teoritë e të tillë. mëparshme (Johnson 1997) të përdorimit të gjuhës dhe gjinisë bazoheshin në dikotominë Çështja e dytë e studimit rikujton shumë gjinore, ku mashkulli dhe femra ishin në pozita diskutime të ndikimit të pjesshëm të trashëgimisë të kundërta me njëra-tjetrën. Por kjo teori, lë kulturore dhe mjedisit social. Në këtë prizëm mënjanë faktin se të dyja gjinitë përdorin të • mund të theksojmë dy elementë: njëjtat burime gjuhësore dhe shfrytëzojnë të kushtëzimi kulturor apo social mund të njëjtin sistem komunikimi. Kështu që, gjatë ndikojë në qëndrimet gjinore në të folur dhe në përdorimit të gjuhës në bisedë nga midis gjinive, • të shkruar, por, disa elementë mbivendosen me njëri-tjetrin dhe ekzistojnë dallime objektive midis gjuhës si rezultat, ligjërimi femëror dhe mashkullor, të burrave dhe asaj të grave, dhe asnjë kusht përveç ndryshimeve të shumta, shfaq edhe disa këto dallime. social apo shoqëror mund t’i eliminojë tërësisht elementë të ngjashëm. Vëmendje e madhe i është kushtuar identifikimit dhe përshkrimit të këtyre Duhet theksuar se elementë [4] të tillë si, familja, elementëve. Megjithatë, duhet pasur parasysh shoqëria, kultura, shkollimi, raca, grupi etnik dhe fakti se diferencat gjuhësore midis gjinive nuk zhvillimi ekonomik, janë faktorët që ndikojnë nxiten nga elemente gjuhësor, por këto ndryshime ndërtohet në ndryshimet e të folurit gjinor. Shoqëria janë produkt i proceseve dhe praktikave sociale. shqiptare, por edhe vetë mësuesit, në përgjithësi, Të qenit djalë apo vajzë nga shoqëria i inkurajojnë vajzat të përdorin sjellje gjuhësore (Ferguson, N, 1977, 153-162)—një proces gjatë të të mira, ndërsa tolerojnë djemtë të shprehin cilit gjuha luan rol kyç. Gjinia [9] është një faktor ligjërime të pasjellshme apo disi të ashpra në që ndikon në ligjërim, pavarësisht nëse studimi zgjedhjen e fjalëve. bazohet në sjelljet verbale, shoqërore, mendore, Dallimet midis këtyre dy lloj komunikimesh varen emocionale apo fizike të studentëve. Kjo s’do të nga motivet e komunikimit. Femrat dhe meshkujt thotë që vajzat apo djemtë të komunikojnë në atë jetojnë, punojnë dhe studiojnë së bashku, kështu mënyrë që mund të komunikojnë anëtarët e gjinisë që është e rëndësishme për të ditur ndryshimet që secili prej nesh i përket, por rëndësi ka mënyra tjetrën për të rritur cilësinë e komunikimit. gjinore në ligjërim, sepse kjo çon në rritjen e sesi bashkëveprojnë gjinitë e ndryshme me njëra- tjerët. Gjuha dhe gjinia aftësisë për t’u lidhur dhe kuptuar më mirë të 2.2 Format dhe funksionet e të folurit • •2.1 Forma dhe funksioni i ligjërimit Në studimin e gjuhës dhe gjinisë si variabël, duhet Tematikat që trajtohen në të shkruar nga gjini të zbatohet parimi i bashkëveprimit dhe format e të ndryshme; mirësjelles. Qëllimi është gjetja e përgjigjes për 157 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

ndërprerjeve në biseda midis studentëve të pyetjen: shfaqin djemtë dhe vajzat ndryshime thelbësore në mënyrën në mënyrën e tyreLiving të gjinive të ndryshme: Language”komunikimit? Shumë studime të huaja, si për shembull “ • (f. 222), George Keith dhe John Shuttleworth sugjerojnë se: vajzat flasin më shumë se meshkujt, janë më të sjellshme, të pavendosura/ në mëdyshje, • ankohen më shumë, bëjnë shumë pyetje,dhe janë më bashkëpunuese, ndërsa djemtë-betohen më shumë, nuk flasin për ndjenjat, flasim më shumë për sportin, vajzat dhe makinat në të njëjtën mënyrë, fyejnë shpesh njëri- tjetrin, janë konkurrues në bisedë, dominojnë bisedën, flasin me më shumë autoritet, japin më shumë komanda, ndërpresin më shumë në bisedë. Rezultati është: vajzat dhe djemtë e ndërpresin Gjithashtu, edhe sipas Lakoff, gjatë procesit të bisedën pothuajse me të njëjtën frekuencë, të pyeturit gjinia femërore shpreh pasiguri dhe përkatësisht: djemtë 34.1% dhe vajzat 33.8%. hezitim. Ndërsa, Fishman e konsideron të pyeturin statistikore.Djemtë ndërpresin pak më shumë gjatë bisedave, si element të rëndësishëm të bashkëveprimit: por diferenca është e papërfillshme nga ana femrat pyesin më shumë si pasojë e forcës së 3. Studimi personalitetit dhe jo të pasigurisë. Pretendohet se gjatë bashkëveprimeve ndërgjinore, meshkujt flasin dy herë më shumë se femrat. Disa prej këtyre konkluzioneve janë përshkrime Për realizimin e këtij studimit, u vëzhguan objektive, të cilat mund të vërtetohen, nëpërmjet diferencat e sjelljet gjuhësore të studentëve pyetjeve, dhënies së komandave, ndërsa të tjerat të ndryshëm. Gjatë vëzhgimit dolën në pah paraqesin mendime të tepër përgjithësuese, disa karakteristika të ndryshme, të cilat mund të prej tyre të pabazuara edhe jo-gjuhësore, si për kategorizohen në e fjalëve të përdorura, elementët shembull, meshkujt flasin me më shumë autoritet. gramatikorë dhe leksiku i përdorur ( p.sh., fjalët Studimi i lidhjes që ekziston midis gjuhës dhe që përcjellin emocion), elementët paralinguistik, gjinisë u bazua në dy modele: modeli i dominancës ndërprerjet në bisedë [8]. dhe2.3 Modelimodeli i diferencës.dominancës Qëllimi i parë i nën-çështjes ishte marrja e përgjigjes të pyetjes: Ka ndryshime në ligjërimin (efunctional vajzave dhe words të djemve? U mendua se ndryshimet Ky model nënkupton se në bisedat ndër-gjinore, më të mëdha do të shfaqeshin në fjalët funksionale ka të ngjarë që meshkujt të ndërpresin bisedën ), sepse këto fjalë janë shënjues “Ndërprerjetmë shumë se e femrat. bisedës Si nga konkluzion, interlokutorët meshkujt e të mirë që tregojnë sesi individët lidhen me botën përpiqen të dominojnë bisedën. Por lindin pyetjet, e jashtme. Megjithatë, për të sqaruar më mirë këtë çështje, u shqyrtua edhe një gamë e gjerë gjinisë mashkullore janë shprehje të dominancës? fjalësh që përshkruajnë gjendjet psikologjike dhe Ekziston ndonjë arsye ose faktor tjetër përveç proceset sociale, duke përfshirë referencat me dominancës që ndikon në rrjedhën normale të miqtë, familjen, emocionet, etj. bisedës? Janë interesimi dhe përfshirja në bisedë Qëllimi tjetër i studimit ishte përcaktimi i rolit të Modeli i diferencës gjinor arsye që çojnë në ndërprerjen e bisedës? ” kontekstit në krijimin e ndryshimeve në të folurin 2.4 [7]. Kërkimet e shumta për literaturë në Për të ilustruar këtë çështje u realizuan vëzhgime gjuhën shqipe rreth kësaj çështjeje rezultuan të shumta të diskutimeve të diktuara dhe bisedave se punime të mirëfillta për këtë tematikë janë të lira midis studentëve të Universitet të Vlorës. shumë të pakta. Analizimi i transkripteve të këtyre bisedave nxori Klasa është një shoqëri e vogël dhe ka gjuhën e saj në pah rreth 557 ndërprerje në biseda. të veçantë, një gjuhë që ndikon në ato që ndodhin “Fig. 1” paraqet në grafik, rezultatet e në klasë. Diskutimi dhe të pyeturit e studentëve është një pjesë e rëndësishme e repertorit të të 158 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

nxënit [9]. Të kërkosh ndihmë në klasë është një konsiderojnë interesante studimin e lidhjes së strategji aktive që ndihmon dhe rrit të mësuarin gjuhës me gjininë, dhe duan të gjejnë mbështetje studentor. Të nxënit efektiv kërkon një sërë për të shprehur pikëpamjet e tyre. Është shumë aftësish si zgjuarsi, vullnet, përkushtim, por një e lehtë të mbledhësh prova për të vërtetuar vend të veçantë në këtë fushë zë edhe aftësia e të studimin e gjuhës në lidhje me çështjet gjinore. formuluarit mirë të pyetjeve dhe përgjigjeve. Gjithashtu, është e lehtë të zbatohen dhe Por lind pyetja: Cila gjini është më e suksesshme në verifikohen në praktikë pretendimet e bëra nga komunikim? Fakti është se, pavarësisht nga situata, gjuhëtarë në studimet e mëparshme. djemtë dhe vajzat janë tepër efektiv në bisedë. Ky Studimi gjuhës në lidhje me gjininë është edhe pohim, më shumë se kurrë, është i vërtetë në klasë. i vështirë, për shkak se studentët mund të Vëzhgimet e kryera në universitetin: ”I. Qemali” në ndikohen nga emocionet dhe të jenë subjektiv në Vlorë kanë treguar se ekzistojnë ndryshime në gjykimet e tyre [5]. ligjërimin e vajzave dhe djemve, megjithatë këto Disa prej tipareve që karakterizojnë ligjërimin ndryshime nuk janë thelbësore . midis gjinive janë: Për të vërtetuar deklaratat e mësipërme, në Prej diskutimeve, bisedave dhe analizimit të shumë klasa me studentë të degëve të ndryshme pyetësorit, u konstatua se ligjërimi femëror Aktivitetu zhvilluan 1 disa aktivitete dhe një pyetësor në është më i kujdesshëm në formulimin e frazave; lidhje me dallimet gjuhësore në të folurin gjinor. ndonjëherë është hezitues dhe emocional [6]. . Studentët u njohën me thëniet Mjafton të dëgjosh me vëmendje vajzat kur flasin e lartpërmendura dhe u nxitën të shprehnin gjatë orës së mësimit ose edhe jashtë auditorit, mendimet rreth atyre deklaratave. Së pari, 1.por në ato raste kur tema e bisedës është rreth studentët e ndarë sipas gjinisë paraqitën mësimit, pikërisht në këtodomethënë, situata vërehet kështu se ato: pra mendimet për të folurin femëror ose mashkullor. ashtu,Përdorimi duket isikur, frazave etj. shpjeguese dhe modifikuese, Së dyti, ata shprehin nëse ishin ose jo dakord me 2.duke përdorur fjalë si: e, deklaratat për gjininë e kundërt-studentet femra ke problem sikur…....”,“Do të më bëhej shumë qejfi u shprehën për thëniet rreth gjinisë mashkullore sikurPërdorimi ...”. i shprehjeve të mirësjelljes, si: “ Aktivitetdhe studentët 2. meshkujt u shprehen për gjininë 3. po ti, do ikësh në femërore. mësim Studentëve iu kërkua të plotësonin 4. Përdorimi i pyetjeve tag: “ përcaktojnë2 tabela, tëme rëndësinë cilat përshkruajnë apo vërtetësinë tipare e tyre të –kështu?” që, shumë, goxha bukur. përgjithshme të ligjërimit gjinor dhe studentët të 5. Theksimi i disa fjalëve nëpërmjet intonacionit antastike, i bukur, i madh fare. 4.duke Rezultatet përdorur një listë numërore (1-9). 6. Përdorimi i tepruar i mbiemrave zbukurues: f Përdorimi i deklaratave të drejtpërdrejta. Meshkujt i perifrazojnë mendimet në mënyrë më Gjatë studimit lindi pyetja: A është e lehtë apo 7. të tërthortë. e vështirë studimi i gjuhës së përdorur nga të dy Përdorimi i leksikut të veçantë “Fig. 2”: femrat gjinitë?[2] Në përfundim të studimit u konkludua përdorin më shumë fjalë për gjëra të tilla si se studimi i gjuhës dhe gjinisë është e lehtë dhe e ngjyra, ndërsa djemtë përdorin më shumë fjalë vështirë në të njëjtën kohë. për sportet e ndryshme. “Fig. 2” Është e lehtë për shkak se shumë studentë e

159 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

8. Pse nuk e hapni derën?”) pyetje sesa djemtë. 9. Përdorni i fjalës pyetëse “pse?” (të tilla si, “ Vajzat bëjnë më shumë 10. mendoj, thashë Unë mendoj se 11. Përdorin shprehje tepër të zbukuruara, por edheMë vjen fjali keq, ku shprehet por unë mendoj mosbesim. se...”) 12. Mbi-përdorimi i tepruar i foljes: mund unë, të, do, (për duhet, shembull, duhet “ ...”) 13. Kërkojnë më shumë të falur: (për shembull, “ Unë jam aq e kënaqurPërdorimi që erdhët! i ndërtimeve modale: (të tilla si - “A duhet të dalim tani?”) 14. Përdorimi i fjalëve që theksojnë kuptimin, më veçanërisht (për shembull, “ ”) Gjithashtu, ligjërimi femëror përdor më shumë përemra, folje dhe fjalë sociale, fjalë që përshkruajnë gjendje të ndryshme emocionale dhe psikologjike. Mohimi dhe fjalët referuese për 1.shtëpinë, janë gjithashtu tipare të këtij ligjërimi. 2.Djemtë në ligjërimin e tyre paraqesin tipare më të ndryshme nga të vajzave. 3. Negociojnë për statusin/shmangin dështimin në bisedë 4. Flasin me radhë Flasin asimetrikisht 5. Shprehjet e përdorura prej tyre janë më të shkurtra, ku ndonjëherë dëgjohen fjalë të ligjërimit të shkujdesur. 6. Ndërsa, djemtë, në ligjërimin e tyre, i tejkalojnë vajzat në një sërë dimensionesh gjuhësore, si: gjatësia e fjalës, përdorimi i numrave, nyjeve e parafjalëve. Djemtë, gjithashtu, diskutojnë më shpesh çështje që janëpër shqetësuese në shtëpi”. për ata dhe betohen më shpesh. Vlen për t’u theksuar se frekuenca e përdorimit të këtyre fjalëve ka lidhje me temën e bisedës. Për shembull, përdorimi i parafjalëve të shoqëruara nga nyje “

Përsa i përket numrit të fjalëve të përdorura, përdorimit të përemrit të vetës së parë numri shumës, dhe kategori të tjera, si: emocionet (inati, gëzimi), gjinia, koha dhe hapësira nuk u evidentua ndonjë dallim thelbësor midis ligjërimit të përdorur nga vajzat dhe djemtë studentë. “Fig. 3” thekson faktin se djemtë dhe vajzat ndryshojnë vetëm në kategoritë e fjalëve (p.sh., fjalët emotive kundrejt fjalëve konjitive), por ata përdorin nivele të ndryshme gjuhësore. Ligjërimi femëror thekson gjendjet psikologjike e sociale, dhe foljet. Ligjërimi mashkullor thekson çështjet e përditshme që i shqetësojnë ata. Më poshtë paraqiten shembuj të ndryshëm,gjendje të shkurtër,psikologjike që mbështesini çmendur, këtë epërfundim. vështirë, më janë ngritur nervat, etj motra, shoqet po shikoj, po Studentet,flas, mendova, të ç thashëliruara nga trysnia e vëzhgimit,fare, ata aspak, përshkruan jo). (p.sh., ), proçese sociale (p.sh., ), foljet (p.sh., Studente #1 ) dhe mohimet (p.sh.,

: Epo mirë. Po shikoja atë filmin, po s’është se po e shihja, se po bëja detyrën e kursit në Studentekompjuter. #2 Mezi shtyp në kompjuter, prandaj ka edhe disa gabime. Më bërtiti edhe mami. Më mërzimi Studenteedhe ajo se #3 po punoja unë. : S’jam hiç mirë, jam ujë në djersë. Koka po më dhemb shumë. Jam sëmurë. : Jam në chat. Po flas me miqtë. Më ka marrë shumë malli për ata. Nuk kam qenë 160 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Urdhra kundrejt propozimeve asnjëherë larg shtëpisë. Çdo ditë pas mësimit, Studentdilnim gjithmonë #4 të gjitha bashkë. Ndonjëherë le të pse nuk kemi.....?” linim edhe ndonjë orë. Vajzatnuk shpesh do të jetësugjerojnë mirë, nëse se njerëzitne mund bëjnë të përdorim gjërat : Nesër është provimi i menaxhimit. në mënyrë të tërthortë, - “ ...”, “ Jam shumë në ankth. Detyrën e kursit e bëra mirë, Ose “ por për provim s’kam mësuar shumë. drejtpërdrejta....?”. ndërsa, djemtë mund të përdorin dhe të Shembuj nga ligjërimi mashkullor. Ata përdorin Mashkullorjapreferojnë të dëgjojnësi normë urdhra ose komandantë Studentfjalë më të #1 gjata dhe tematika e bisedës është detyrat, sporti, Presore, etj. më fal nëse kam bërë ndonjë gabim gramatikor: Pasi dorëzoi sepse është provimin e vështirë studenti të Një nga idetë më me ndikim që udhëheqin jetën përqëndroheshshprehet: kur e di se ke edhe vetëm njëzet sociale është ai i mashkullores si normë. Terma të minuta kohë dhe pastaj mbaron provimi. tilla si “burra”, “njeri” dhe “njerëzit” e përcjellin Student #2 Detyra kërkonte të përshkruanim se shumë mirë këtë. Përdoren terma që i përkasin si i përjetojmë festat e fund vitit. Por unë në vend gjinisë mashkullore edhe kur i referohemi një që të shkruaj: për këto, mendoj për gjëra të tjera. grupi në përbërje të së cilit janë djem edhe vajza. Student #3 Pse duhet të shkruaj për mendimet e Por në qoftë se, njerëzit besojnë se stilet e mia? Si t’ia nis për të shkruajtur mendimet e mia?! ligjërimit të dy gjinive janë të ndryshëm, duket Student #4: Isha në bibliotekë për të mbaruar se është mëse e zakonshme se vajzat janë ato që detyrën sepse në shtëpi nuk kisha sinjal. Nja ndryshojnë. Në qoftë se mohohen ndryshimet dy studentë : që kisha afër vetëm flisnin, mezi e që ekzistojnë në ligjërimin gjinor, atëherë, rritet mbarova detyrën. edhe më shumë konfuzioni, tashmë i përhapur mbi (ri)forminin e marrëdhënieve midis vajzave dhe djemve. Rezultatet e studimit me studentët, meshkuj dhe Pra, standardi përdor mashkulloren si normë, femra, në Universitetin e Vlorës nxorën në pah por edhe nëse femrat do të ndryshojnë ligjërimin katër çështje [4] në kontrast me njëra-tjetrën. Ato e tyre duhe huazuar element të ligjërimit janë: mashkullor, atëherë ato rrezikojnë që shoqëria • Statusi vs. Mbështetje t’i gjykojë ndryshe dhe me ashpërsi. Në lidhje me • Pavarësi vs. Intimitet këtë çështje, shumë studente por edhe studentë • Urdhra vs. Propozime u shprehen se një vajzë që flet si djalë duket si • Konflikt vs. Kompromis burrë, e ashpër, jo femërore. Gjithashtu, edhe djemveLe të paraqesimstudentë. shkurtimisht përkufizimin e nëse një djalë shfaq tipare të ligjërimit femëror në secilës dhe tiparet ilustruese të vajzave dhe të folurin e tij, si p.sh., përdor së tepërmi fjalët: të Statusi kundrejt Mbështetjes lutem apo faleminderit, është delikat në të folur, etj., atëherë , ai rrezikon të etiketohet me epitete ofenduese.5. Konkluzion Djemtë rriten në një botë në të cilën biseda është konkurruese—ata kërkojnë që të dominojnë vetë Djemtë dhe vajzat e përdorin gjuhën për qëllime në bisedë. Për vajzat, biseda konsiderohet si mjet të ndryshme. për të marrë informacion dhe mbështetje për mendimet e tyre. Djemtë e shohin botën si një Ndryshimet në të folurin gjinor vend ku njerëzit përpiqen të fitojnë statusin e rrjedhin nga koncepti që vajzat dhe djemtë kanë tyre dhe për ta mbajtur atë. Vajzat e shohin botën për komunikimin. Përse shërben komunikimi? Pavarësiasi “një rrjet kundrejt lidhjesh intimitetitku ato kërkojnë mbështetje [2]—është pyetja që femrat dhe meshkujt i japin dhe mirëkuptim”. përgjigje të ndryshme. Djemtë e konsiderojnë komunikimin si një mjet Vajzat tentojnë drejt ruajtjes së privatësisë, që shërben për të shkëmbyer informacion, intimitetit dhe mbështetjes reciproke. Djemtë domethënë, ata flasin kur kanë diçka për të kërkojnë të jenë më të pavarur, duke ruajtur thënë, kur duan të arrijnë një qëllim të caktuar, i përkështu të njëjtën edhe statusinsituatë. e tyre social. Këto tipare kushtojnë më pak rëndësi anës afektive të të folurit bëjnë që djemtë të reagojnë ndryshe nga vajzat dhe nuk japin shumë hollësira rreth çështjes. Vajzat përdorin komunikimin për të krijuar lidhje 161 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

me të tjerët, për të diskutuar rreth një çështjeje femra nuk luan rol kryesor në shoqëri dhe familje. në të cilën mbizotëron aspekti emocionues dhe të nëPavarësisht institucionin nga kultura e lartpërmendur apo arsimimi kanë që mundtreguar të treguarit e hollësishëm të çështjes. kenë femrat, anketimet dhe vëzhgimet e kryera Tiparet e ligjërimit femëror të shprehura më sipër nuk janë universale, sepse ato shfaqen se: 78% e vajzave edhe kur kanë shfaqur siguri në një pjesë të femrave, ndërsa një pjesë e tënë ligjëriminbënin pyetje. e tyre, Ky thëniet tipar qëtregon ato kanë përpjekjen përdorur e konsiderueshme e tyre paraqesin siguri, besim, përfundonin me intonacion ngritës, tamam sikur dhe forcë në ligjërimin e tyre. Ndryshimet në të folurin gjinor janë më pak të dukshme në femrës për t’u barazuar nëpërmjet ligjërimit me shoqëritë e zhvilluara dhe më tepër të theksuara pozitën e djemve, por tregon edhe mungesën e në shoqëritë të pazhvilluara ekonomikisht, ku besimit në shfaqjen e mendimeve të tyre.

REFERENCAT Shkurtaj, Gjovalin “Pesha e fjalës shqipe” ‘Transcription as Theory’ in htëpia Boutuese: UFO [1] [6] Ochs, E (1999) S Shkurtaj, Gjovalin “ISBN:SOCIOLINGUISTIKA 978-99956-19-”, Jaworski, A and Coupland, N (eds) (1999) ‘The ISBN44- htëpia Boutuese ‘AnDiscourse Investigation Reader’ into Routledge. the Relationships between Gender and Language’ [2] Stilistika e gjuhës shqipe dhe [7] Simkins Bullock, J and Wildman, B (1991) pragmatika: 99943 1 086 0 S : Toena ‘Simultaneous Speech, Sex Roles [3] LLoshi, Xhevat “ Interruptions and Dominance’ ” Shtëpia botuese e Librit Universitar, [8] Ferguson, N (1977) ‘StructuresTiranë, 2001 of SocialISBN 99927-0-145-5 Action: Studies in Conversation Style andBritish Stylistic”, Journal London. of Social and Clinical Psychology 16: 295-302 [4]Analysis’ Maxwell-Atkinson, J and Heritage, J (1984) [9] Johnson. G. (1992) “ ‘SexCambridge and Power University in Interaction’ Press American [5] Kollock, P, Blumstein, P and Schwartz, P (1985) Sociological

162 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

MUNDËSI TË ZHVILLIMIT TË TURIZMIT FETAR NË RRETHIN E VLORËS

Fatlinda Shkurti Departamenti i Edukimit, Fakulteti i Shkencave Humane Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë, E-mail: [email protected]

Absrakt

në këtë periudhë tranzicioni demokratik. Do të Qëllimi i këtij punimi është identifikimi dhe njohja pasqyrohen dhe jepen karakteristikat kryesore me llojet dhe karakteristikat e objekteve të kultit ekzistencëntë objekteve tyre të kultitnë ditët në tona. rrethin e Vlorës qysh në rrethin e Vlorës. Rrethi i Vlorës, si trevë në nga përhapja e besimit që ato përçuan deri në jugperëndim të Shqipërisë ka qenë njohur qysh Hyrje në antikitet e më vonë në lëvizjen turistike fetare, por në kushtet e reja lind nevoja e një mbështetjeje më të fuqishme për të krijuar një fizionomi të re të jetës së shoqërisë në përshtatje me zhvillimet pjesësVlora shtrihetveriore të në Jonit. pjesën Vlora jugperëndimore ka një pozicion të turistike. Nëpërmjet metodës së krahasimit do Shqipërisë, gjatë fundit jugor të Adriatikut dhe të pasqyrohet gjendja aktuale e objekteve fetare duke dhënë edhe një historik të shkurtër të gjeografik shumë të përshtatshëm, ndodhet 135 evolucionit të tyre në këtë periudhë tranzicioni km larg kryeqytetit të vendit Tiranës, 72 km e demokratik. Në përfundime do të vihet theksi ndajnë nga Italia (Kanali i Otrantos) dhe 123 km në këto probleme: Të tërheqë vëmendjen dhe me Greqinë (Ishulli i Korfuzit). Ka një sipërfaqe kujdesin e pushtetit vendor të rrethit të Vlorës prej 1609 km² dhe përfshin katër1 qytete: Vlora, për vlerat e turizmit fetar; Të ndihmojë pushtetin Himara, Selenica dhe Orikumi. lokal dhe komunitetin e zonës për një organizim Vlora në lashtësi quhej Aulona. Gjurmët e hershme e planifikim sa më real e të dobishëm të lëvizjes dhe gjetjet e shumta arkeologjike i përkasin turistike për këtë fushë në këtë zonë; Të ndihmojë shekullit VI p.e.r. Sipas studiuesve, rrënojat e një sado pak autoritetet vendore dhe bashkitë e fortese me mure guri të latuar me gjatësi 40 m, Vlorës, Orikumit, Selenicës, Himarës në përurimin lartësi 75 m dhe trashësi 2 m, të gjetura ndër vite,2 e strategjive afatshkurtra dhe afatgjata sidomos dëshmojnë mënyrën më të plotë të qytetit antik. në drejtim të kësaj pasurie turistike, pra turizmit “Emri i Vlorës, është një ndër të paktët emra fetar duke tërhequr vëmendjen për mirëmbajtjen gjeografikë të bregdetit lindor të Adriatikut që i ka apo sistemimin e objekteve të kultit, Institutin e qëndruar kohës qysh nga lashtësia. Në bregdetin Monumenteve të Kulturës, investimet vendore e banuar sot nga popullsia shqiptare, ky emër Fjalëtdhe komunitetin kyç: e biznesmenëve. gjeografik del i një lashtësie pak a shumë të përafërt me ato të Durrësit, Shkodrës, Lezhës dhe objekte kulti, turizëm fetar, pushtet Ulqinit….Një pjesë e mirë e popullsisë së trevave Metodologjiavendor, komunitet, strategji. të banuara nga stërgjyshërit e shqiptarëve mundi t’i rezistonte procesit të romanizimit dhe më pas të sllavizimit, që përfshiu pjesën më të madhe të Gadishullit Ballkanik” nënvizon në studimet e Nëpërmjet metodës së krahasimit do të pasqyrohet 1 Botim i Bashkisë së Vlorës, “Ftesë për në Vlorë”, faqe 4 gjendja aktuale e objekteve fetare duke dhënë 2 Gjidede. P, “Vendlindja ime”, Tiranë 2008, faqe 56 edhe një historik të shkurtër të evolucionit të tyre 163 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Një vështrim i shkurtër historik3 mbi bizantine. besimetveta akademiku fetare Prof. në rrethinShaban Demiraj. e vlorës nga kryqtarët nuk i tronditi pozitat e ortodoksisë

Në jetën e banorëve të Vlorës një kontribut të Për mëse gjysëm shekulli pas rënies së Kostandinopojës, e gjithë shtrirja nga Durrësi në Prevezë u përfshi në kufijtë e Despotatit te veçantë kanë dhënë edhe besimet fetare hyjnore, Epirit, një formacion që në pikëpamje shtetërore të cilat i kanë shërbyer harmonizimit të faktorëve e kishtare qe një imitim i Perandorisë Bizantine. jetik të banorëve të këtij qyteti. Sot në qytet dhe Nën tutelën e despotëve të Epirit, peshkopatat e rrethina gjenden më të përhapura myslimanizmi, Ohrit, Kaninës, Himarës6 etj., njohën një periudhë konserviminortodoksizmi, e bektashizmi identitetit kombëtar. dhe katolicizmi. Vlerat lulëzimi të veçantë. fetare kanë luajtur rolin e tyre në ruajtjen dhe Pas vitit 1260, trevat e Vlorës u përfshinë për gati një shekull tjetër (deri më 1346) në kuadrin Gjurmët më të vjetra fetare i ndeshim qysh në ortodokse Perandorisë të besimit të rindërtuarnë to. Bizantine, gjë që kultitshekujt të eri. parë të erës së re me bashkësitë e para ndikoi akoma më shumë në forcimin e karakterit të krishtera4 si dhe ngrihen ndërtesat e para të Në fillimet e jetës së njerëzve banorët Qëndresa e popullsisë ndaj sundimit serb (1331- besonin në ekzistencën e forcave të mbinatyrshme 1355) të Stefan Dushanit u ndje për të gjitha trevat që sipas tyre përcaktonin gjithçka në jetë. shqiptare deri thellë në Epir, pra edhe në krahinën dukee Vlorës, marrë të cilët emra nuk sllavë. pranonin Kryengritjet të konvertoheshin e zonës së Qysh në gjysmën e parë të shek. IV kur ishte në ortodoksinë serbe dhe nuk konvertoheshin sundimi romak edhe në trevën e Vlorës u shfaq krishtërimi, i cili u njoh si fe zyrtare dhe vazhdoi Beratit (1356) dhe të Himarës (1358) e reduktuan edhe në Perandorinë e Bizantit në formën e pushtetin e despotëve7 vetëm në qytetin e Vlorës ortodoksisë që varej nga Patriarkana e Stambollit. dhe rrethinat e tij. Ndryshimet politike që ndodhën në trevat shqiptare dhe në krejt rajonin në shek. VI-X, u Përgjatë gjithë mesjetës këtu s’ka asnjë të dhënë shoqëruan me ndryshime të rëndësishme edhe që të pohojë ekzistencën e ballafaqimeve e të në kuadrin e organizimit kishtar. Në përfundim konflikteve fetare midis shqiptarëve ortodoksë të dyndjeve të popujve, një sërë qendrash dhe atyre katolikë. Kjo bashkëjetesë e ky peshkopate u rrënuan dhe nuk përmenden më si mirëkuptim u ruajt edhe kur struktura fetare Amantia, ndërkohë që të tjera shfaqen për herë të ndryshoi në mënyrë radikale dhe kur pjesa më parë, në Vlorë Himara. Në kapërcim të shek. X-XI e madhe e popullsisë u konvertua në islamizëm. trevat shqiptare ishin nën juridiksionin kishtar të Përkatësia e krishterë e shqiptarëve (pjesërisht tri kryepeshkopatave, të cilat drejtonin një numër në ritin ortodoks dhe pjesërisht në atë katolik) të madh selish peshkopale. Kryepeshkopata filloi të cenohej në dobi të përhapjes së islamit., e Ohrit mundi të tërheqë nën juridiksionin e fe zyrtare e shtetit osman. Fillimet e islamizmit vet peshkopatën e Himarës, e cila iu shkëput të popullsisë shqiptare në trajtën e një procesi Naupaktit5 dhe selinë e Vlorës që iu shkëput historik, kohësisht janë të lidhura me fillimet8 e Durrësit. vendosjes së sundimit osman në Shqipëri. Qytetet e Vlorës, Gjirokastrës dhe Beratit ende Ndarja zyrtare e kishës (1054), në kishë në fillim të shek. XVI nuk kishin të regjistruar katolike të Perëndimit me qendër në Romë e Konstandonopojë i gjeti trojet e Vlorës nën asnjë shtëpi myslimane (duke përjashtuat në kishë ortodokse të Lindjes me qendër në këtu klerikët myslimanë që nuk bënin pjesë në popullsinë taksapaguese). Në vitet 1735-1740 Patriarkanën e Kostandinopojës. Ndryshe nga pjesa dërrmuese e banorëve të Vlorës, Beratit viset e tjera shqiptare në veri të vijës Durrës- dhe krahinave përreth lëshoi fenë ortodokse dhe Ohër, në territoret në jug të saj kriza e Perandorisë Vrojtimi i dinamikës së procesit të islamizimit kaloi në fenë islame. Bizantine3 Krutaj. F, në Gaçe. shek. B, XII Abazi. dhe shembja Halo, “ Vlora e saj porti më jugor1204 i Adriatikut”, Tiranë 2001, SH B Toena, faqe 6 4 Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Historise, tregon6 Akademia se rreth e Shkencave mesit të të shekullitShqipërisë, XVIII Instituti struktura i Historisë, e Historia e Popullit Shqiptar, Pj. I, faqe 200 Historia e Popullit Shqiptar, Pj. I, faqe 251 5 Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Historisë, 7 Po aty, faqe 279 Historia e Popullit Shqiptar, Pj. I, faqe 245 8 Po aty, faqe 587

164 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

re fetare e popullit shqiptar, d.m.th. përpjestimet rregullat e sjelljes njerëzore-humanitare, të sasiore midis popullsisë së krishterë dhe asaj të respektit, të paqes, të komunikimit, të punës islamizuar, kishin arritur pak a shumë në nivele dhe mbarëvajtjes shoqërore. Në vlerësim të këtij të qëndrueshme, të cilat me ndryshime të pakta qëllimi shpirtëror dhe human edhe në qytetin do të ruhen deri në ditët tona. Islami u përhap e Vlorës në vitet 1991-1992 filloi njohja dhe në krahinën e Vlorës jo vetëm në variantin e vet identitetitrindërtimi kombëtar.i objekteve të kultit. Vlerat fetare kanë kryesor, por edhe në formën e sekteve, siç është luajtur rolin e tyre në12 ruajtjen dhe konservimin e bektazhizmi. Mjaft jeniçerë që ishin me shërbim në viset e largëta të perandorisë osmane kur ktheheshin Bashkësia Myslimane përfaqësohet nga Myftinia nga shërbimi i gjatë në ato vende, përhapnin e Vlorës dhe Këshilli i Myftinisë si organ bektashizmin, duke ndërtuar edhe objekte kulti konsultativ, ndërsa ritet fetare kryesisht kryhen si teqe, tyrbe, vakëfe, etj. Teqeja e Kuzum Babasë në Xhaminë e Plumbit. Kjo xhami është ndërtuar përmendet edhe në “Enciklopedinë Bektashiane” sipas stilit klasik të arkitekturës islame, “Foto 1”. si një qendër e 9 përhapjes së bektashizmit në Ndodhet pranë qendrës së qytetit. jug të Shqipërisë. Një vlerë të veçantë ka pasur Mendohet se është ndërtuar prej arkitekt Sinanit teqeja e Haxhi Bektash Veliut në Kaninë të Vlorës me origjinë shqiptare, në kohën e qëndrimit të e cila u themelua në shek. XVI nga Sinan Pasha, Sulltan Sulejmanit në Vlorë kur Sulltan Sulejmani katragjyshi i Ismail Qemalit si dhe mjaft teqe urdhëroi edhe ndërtimin e kalasë së skelës. të tjera në qytetin e Vlorës që i përshkon Evlija10 Xhamia e Plumbit është e ndriçuar bollshëm nga Çelebi në udhëshkrimin e vet në shekullin XVII. dritaret e shumta e të mëdha. Muratura është e Me përhapjen e fesë islame në viset shqiptare, u ndërtuar me gurë e tulla të vendosura me mjaft thellua më tej diversiteti fetar, gjë që potencialisht rregull. Dy rreshta gurësh të gdhendur, dy rreshta krijonte kushte për përçarjen dhe shpërbërjen e tullash të trasha. Një kornizë guri e hollë kalon kombit shqiptar. Mirëpo një gjë e tillë nuk ndodhi, nëpërmjet dy rreshtave të sipërm të dritareve. për arsye se realiteti i ri fetar ishte një mozaik i Kalimi në tamburin dymbëdhjetë faqësh bëhet vendosur mbi një shtrat të fuqishëm nga veprimi direkt pa ndonjë ngushtim, duke formuar vetëm i faktorëve kulturor, gjuhësor etj. çati trekëndëshe në qoshet. Minarja është ndërtuar me gurë të gdhendur shumë e bukur, Por në terrenin e nacionalizmit fetë shqiptare nuk e hollë me seksion poliginal e ndërtuar me ndesheshin vetëm me një fenomen të rëndësishëm saktësi dhe me ballkonin e sipërm me korniza të kulturor e shoqëror me të cilin duhet të mateshin, profiluara artistikisht. Duke u nisur nga format por me një fe të vërtetë alternative, me një arkitekturore trajtimi i përgjithshëm dhe i pjesëve besim që i konkurronte dhe kjo ishte pikërisht të veçanta (minaret, portal i hyrjes, teknika e “hyjnizimi” i identitetit shqiptar ose më saktë ndërtimit) mendojmë se Xhamia e Plumbit duhet i të ashtuquajturit Shqiptarizëm. Në vjershat e të jetë ndërtuar në mesin e shekullit XVI. Për një Pashko Vashës ngulet këmbë në fenë e vërtetë datim më të saktë na ndihmon Evlija Çelebi i cili shqiptare, atë të të parëve të cilët, kishin mbrojtur me udhëtimin e tij në Vlorë e përmend si xhami me jetën e atdheut, duke pohuar solemnisht11 se të mbuluar me plumb (domethënë me kupolë). Objektet“feja e shqiptarëve kryesore është të shqiptaria” kultit në rrethin e Nga mbishkrimi rezulton të jetë ndërtuar në vlorës vitin 1541. Ndër gjurmët e vjetra ka qenë edhe xhamia e Muradies, e stilit sulltanor me kupolën e ndërtuar në gjysmën e dytë të shekullit XVI. Projekti dhe realizimi i xhamisë janë kryer Me ndryshimet demokratike që ndodhën në nga arkitekti shqiptar Sinani, i cili ishte një nga Shqipëri pas 1990, u miratua edhe ligji i lirisë ndërtuesit më të rëndësishëm të xhamive13 në së besimit fetar, i cili përfaqëson bindjen dhe periudhën e parë të Perandorisë Osmane. edukimin9 Enciklopedia shpirtëror Bektashiane, të njeriutParis 1937, me faqe normat 876 dhe 10 Evlija Çelebi “Shqipëria para dy shekujve”, Tiranë 12 Krutaj. F, Gaçe. B, Abazi. Halo, “ Vlora porti jugor i 1929, faqe 47 Adriatikut”, Tiranë 2001, SH.B.Toena, faqe 43 11 Roberto Marko dela Roka “Kombësia dhe feja në Shqipëri 1920-1944”, faqe 10 13 Botim i Bashkisë së Vlorës, “Ftesë për në Vlorë”, faqe 32

165 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Artur Liolinit dhe Papa Kozmait u bë ceremonia Komunitetie Pashkës së Katolik Parë, ndërsae kryen më veprimtarinë 27 Qershor e 1993 vet bëhet çelja e Kishës tashmë të rindërtuar.

fetare në kishën e Shën Mërisë dhe kishën e Shën Luigjit. Qysh nga mesi i shek. XIX ajo u gjallërua nga Austro-Hungarezët dhe më pas nga italianët. Një rol të madh kanë luajtur klerikët atdhetarë Don Mark Vasa dhe Shtjefën Gjeçovi. Pas vitit 1946 u15 çel edhe Komuniteti i Shërbëtorëve të Marisë. Regjimi komunist e shndërroi në teatër kukullash Foto 1. Xhamia e Muradies duke zhdukur çdo shenjë të kishës së vjetër dhe kur iu rikthyen të premten e shenjtë të vitit 1991 katër murgeshat shqiptare, të mbetura Në qytetin e Vlorës, në sheshin para Bashkisë, atje mrekullisht së bashku vendosën një kryq në ku fillon rruga që të çon drejt spitalit, në krahun fasadë dhe ndryshuan mbishkrimin. e djathtë ku është ndërtuar një pallat në formë Më 27 Nëntor 1991 me miratimin e dërguar nga Komunitetiharku, ka qenë ortodoks ngritur kryen xhamia veprimtarinë e Tabakëve, e cilavet Selia e Shenjtë, erdhën shërbëtorët e Mërisë dhe u prish në vitin 1967. u vu dorë menjëherë për të “Foto rindërtuar 3”. kishën. Ngjitur me kishën ndodhet dhe banesa e kishës nëpërmjet Mitropolisë“Foto së 2” Vlorës,. Veprimtari e cila të varetgjerë rikonstruktuar në vitin 1996, nga Peshkopata e Beratit. Ritet fetare kryhen në kishën e Shën Todrit, kryejnë klerikët në kishën 14 e Nartës, Dhërmiut, Selenicës, Himarës e Mifolit.

Fo t o 3 . Ki s h a Ka t o l i ke ( S h ë n Lu i g j i )

Komuniteti Bektashian ka gjurmët e veta me objektet e kultit për traditën e tij qysh në shek. Foto 2. Kisha e Shën Todrit XV-XVI me Teqenë e Kaninës, ndërtuar nga Sinan Pasha dhe më vonë me Tyrben e Kaninës ndërtuar në shek. XVII-XVIII. Një nga faktorët e përhapjes së Kisha e Shën Todrit mendohet të jetë ndërtuar bektashizmës në rrethinat e Vlorës se në radhët në shekullin XV. Këtu vinin besimtarë pa dallim e jeniçerëve ku kryenin shërbimin ushtarak feje nga të gjitha viset e Shqipërisë. Në vitet 1922- ngritjeskishte mjaft së objekteve vlonjatë tëtë kultit.cilët kur ktheheshin nga 1926, kisha ka qenë manastir dhe me kërkesën e shërbimi u bënë përhapës të bektashizmit dhe popullit në 1927 u kthye në kishë. Në vitin 1967 edhe kjo kishë u shkatërrua. Nga fillimi i viteve Në vitin 1920 në Kongresin Kombëtar të Lushnjës 1990 filluan lutjet dhe faljet për hapjen e kishës afirmohet Komuniteti Bektashian krahas atij dhe në 9 mars 1990 u bë rihapja e kishës. Në mysliman ortodoks e katolik. Në 1925 në 14maj Krutaj. 1991 F, Gaçe. në oborrin B, Abazi. e Halo, kishës “ Vlora me porti prezencën jugor i e periudhën15 Krutaj. F, e Gaçe. reformave B, Abazi. të Halo, Qemal “ Vlora Ataturkut porti jugor një i Adriatikut”, Tiranë 2001,SH.B. Toena,faqe 44 Adriatikut”, Tiranë 2001, SH B Toena, faqe 46

166 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

fluks tjetër bektashinjsh vjen në Shqipëri, por këtë radhë nuk duket se është e rastit. Baballarët Në ambjentet e brendshme të saj ruhen e shenjtëruar të kohës e kishin parashikuar fragmente të pikturës murale e altari i gdhendur një gjë të tillë pasi nga viti 1920 e në vazhdim në dru zbukuruar me motive me lule e kafshë. ndeshemi me një strategji të qartë të ngulitjes së Kishës i jep vlerë origjinale edhe hajati i shtruar bektashinjve në Shqipëri. Duke vlerësuar teqenë e me pllaka guri e që në anë veriore merr dritë Kuzim Babait si qendër kryesore të rretheve Vlorë, nga shtatë harqe të mbështetura në kollona Fier dhe Mallakatër u arrit ngritja e tyrbes Kuzum guri. Kisha e Zvërnecit është një ndërtim me Baba, si një objekt kulti i një rëndësie të veçantë vlerë arkitektonike. Në krahasim me kishën e me parametra bashkëkohor ndërtimi “Foto 4”. Marmiroit, kisha e Zvërnecit ka forma të hedhura, më të zhvilluara dhe paraqet jo vetëm një ndërtim17 më të vonë, por edhe të ndërtuar me mjeshtëri. Në kishën e Shëm Mërisë prej vitit 1994 ka nisur rindërtimi i kompleksit të ndërtesave, rindërtimi dhe ripërtëritja jo e plotë e kishës u krye ne prill-maj 2003. Kisha është e restauruar dhe shërben si vend lutjeje, organizim ceremonsh fetare ortodokse dhe çdo vit kujtohet 15 gushti, ditëlindja e Shën Mërisë. Kisha e Marmiroit, “Foto 6”. Foto 4. Tyrbe e Kuzum Babait

Në Tiranë ndodhet Selia e Shenjtë e Kryegjyshatës Botërore Bektashiane e cila ka nën administrim Gjyshatën Bektashiane në Vlorë, Elbasan, Gjirokastër. Ritet dhe ceromonitë fetare sot kryhen në Teqenë e Kuzum Babait. Më 2 prill 1998 është bërë inagurimi i tyrbes së Kuzum Babait ku çdo ditë të enjte bëhen pelegrinazhe Foto 6. Kisha e Marmiroit nga besimtarë të të gjitha feve. Kisha e Shën Mërisë në Ishullin e Zvërnecit, “Foto 5” Kisha e Shën Mërisë ndodhet në ishullin Kisha e Marmiroit, siç e quajnë banorët e piktoresk të Zvërnecit në lagunën e Nartës. Kjo zonës, gjendet në një kodër pranë rrënojave të kishë është një monument kulture që i takon me kupolë. qytetit antik të Orikut në fund të gadishullit të shekullit të16 XIII dhe i përket ndërtimit tip kryq Karaburunit, aty ku ai bashkohet me luginën e Dukatit dhe është një kishë bizantine me kupolë,18 ndërtimi i së cilës datohet diku në shekullin XII. Është i vetmi monument i rrallë i kohës bizantine të shekullit XII-XIII. Muret dhe kalaja janë të zbukuruara me afreske. Nga ana e jashtme ka formën e një kryqi dhe e pajisur me tamburin (cilindrik) dhe kupolën. Në faqet e brendshme të mureve ruhen fragmente të pikturave murale të cilat kanë tipare të kulturës bizantine. Kisha ka tre hyrje dhe dallohet për vlerat arkitektonike Foto 5. Manastiri i Shën Mërisë në Zvërnec dhe mbas restaurimit ka fituar edhe ato estetike. Projekti17 Meksi, A. i restaurimit“Arkitektura e kishave përmbante të Shqipërisë”, çlirimin Tiranë nga 16 Projekti Medwet Coast: “Ruajtja e ekosistemeve 2004, faqe 209 ligatinore dhe bregdetare në Rajonin e Mesdheut”, Tiranë 18 Plani i Zhvillimit Lokal, Bashkia Orikum, Tiranë 2009, 2005, faqe 29 faqe 24

167 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

shtresat për të nxjerrë në pah formën kryq dhe vende pune. i lirë, plotësimin e kupolës dhe të tamburit, Në jetën dhe praktikën e banorëve të këtij rajoni konsolidimin e mureve të dëmtuara, ndërtimin e vazhdimisht organizohen ceremoni të festave çatisë me tjegulla dhe konservimin e mbetjeve të rituale dhe ditëve të shënuara siç janë Karnavalet e narteksit (Ajodhinës). Nartës që organizohen gjatë Pashkëve ortodokse, U pranua nevoja e restaurimit edhe në aspekte dita e Shën Mërisë në Zvërnec, në 15 gusht. plotësimi për shpëtimin e monumentit nga Banorët e zonës, por edhe të ardhur kalojnë natën dëmtimi i mëtejshëm për shkak të vendndodhjes jashtë dhe ndahen sipas njohjeve dhe familjeve. nësë një tij. Ngakënetë lindja të kripur. kufizohet me pyllin e Valltos Në mbrëmje ndizen zjarre kërcehet e këndohet (Pallorëngut) pjesërisht 19me një luginë e mbushur deri natën vonë. Pjata më e pëlqyer është pata janë restauruar e rregulluar Në rrethinpër të eorganizuar Vlorës ka e pjekur e lidhur me festën e Shën Mërisë. Në një numër të madh kishash të cilat pas viti 1990 fshatrat e bregdetit të Himarës ka shumë të kremte me rite dhe elemente të krishtera. Këto shërbesaTurizmi të fetarndryshme dhe dhe motivet ceremoni efetare. lëvizjes rite i përkasin periudhës para shekullit të XX. Sot turistike organizohen të kremtet si ditë gëzimi e urimesh. Shumë festa fetare që deri në fillimin e viteve 1990 ishte tabu t’i përmendnim festohen sot nga të gjithë. Mund të përmendim Pashkët e Vogla, Fakti që të gjitha qytetërimet, nga primitivet e Pashkët e Mëdha, Bajramin e Madh, Bajramin e deri në ato aktuale kanë shprehur ndjenjat e Vogël, Festën e Novruzit, Ditën e Verës etj. tyre ndaj Perëndive, ka përcaktuar zhvendosjen Një tregues i rëndësishëm i harmonisë fetare drejt qendrave fetare të grupeve pak a shumë të në këtë krahinë është edhe pjesëmarrja në interesinkonsiderueshme artistik të ndaj pelegrinëve. strukturës Turisti arkitektonike fetar niset ceremonitë e besimeve të ndryshme dhe festimi nga dëshira të shoh një vend të panjohur shpesh Përfundimei tyre nga të gjithë dhe pa rekomandime patur dallim. të ndërtesës së shenjtë e deri tek kurioziteti i thjeshtë. Ky tip turisti dallohet për një sërë aspektesh që është e rëndësishme të njihen. • Turizmi fetar si një element me interes në të Qëllimi kryesor i udhëtimit të tij është ajo e pohimit turistik.ardhmen do të jetë një pasuri e vendit e aftë të të një bindje fetare; thjeshtësia e kërkesave sepse gjenerojë flukse turistike edhe në sezonin e ulët turisti për motive fetare nuk dominohet nga ide e dëfrimit, argëtimit; periodiciteti i theksuar i • Në rrethin e Vlorës ka mjaft kisha, manastire, spostimeve e cila varet nga kalendari fetar dhe xhami, tyrbe, teqe që dëshmojnë për veprimtarinë nga tipi i kultit që zhvillohet. Në vendet e shenjta fetare të banorëve. Veç vlerave arkitekturore këto koha dhe hapësira ruajnë vlera të ndryshme nga objekte përfshijnë edhe piktura, mozaikë, relike e zakonshmja. Çfarë e shtyn potencialin individ dhe dëshmi të tjera të jetës së hershme. ngafetar personi të spostohet në person. larg nga shtëpia. Motivet janë • Objektet e kultit për t’u restauruar në fillim komplekse dhe eksperiencat janë të ndryshme bëhet projekti nga Instituti i Monumenteve të Kulturës që mbulon artin dhe arkitekturën pas Dikush kërkon një oaz ku mund të qëndroj në miratimit të projektit nga Këshilli i Restaurimit qetësi apo dëshirojnë shoqëri me klerikët për në I.M.K. dërgohet përfundimisht në Ministrinë të marrë pjesë në lutjet dhe jetën e tyre, tek të e Kulturës dhe Turizmit dhe pastaj miratohet gjithë është dëshira për të ndarë me ta vizionin nga Këshilli Kombëtar i Restaurimeve me këtë e tyre të jetës. Pelegrinët modernë janë në çdo procedurë mbyllet dokumentimi dhe gjenden organizuar.rast të ndikuar nga kushtet socio-ekonomike të rrugët për të kërkuar financimin si nga: Ministria shoqërisë bashkëkohore dhe bijë të turizmit të e Kulturës dhe e Turizmit, donator, individ të veçantë etj. Turizmi fetar është një element me interes të • Objeket fetare “janë” si njerëzit, kanë veçantë që në të ardhmen do të jetë një pasuri e individualitetitn e tyre dhe janë të papërsëritshëm rajonit e aftë të gjenerojë flukse turistike dhe në dhe që në gjenezën e tyre kanë ndikuar faktorë të 19sezonin Tava, Sh. e ulët“ Historia turistik e Dukatit”, dhe doTiranë të kontribuojë2002, faqe 352 në shumtë. kapacitetin optimal të hoteleve, duke siguruar • Një bashkëpunim të ngushtë duhet të kenë 168 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

institucionet dhe organet vendore të këtij rajoni me Universitetin e Vlorës “Ismail Qemali” për hartimin e projekteve dhe politikave rajonale turistike edhe në kuadër të turizmit religjioz. • Në kuadrin e Agjencive Turistike të gjenden apo të ngrihen agjenci speciale të cilat të merren me organizime të ndryshme kushtuar objekteve të kultit, si dhe për menaxhimin e strehimit, gastronomisë, udhëtimeve turistike të karakterit fetar.

Referenca

[1] Botim i Bashkisë së Vlorës, “Ftesë për në [7] Roberto Marko dela Roka “Kombësia dhe feja Vlorë” në Shqipëri 1920-1944” [2] Gjidede. P, “Vendlindja ime”, Tiranë 2008 [8] Projekti Medwet Coast: “Ruajtja e ekosistemeve [3] Krutaj. F, Gaçe. B, Abazi. Halo, “ Vlora porti ligatinore dhe bregdetare në Rajonin e Mesdheut”, jugor i Adriatikut”, Tiranë 2001 Tiranë 2005 [4] Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti [9] Meksi, A. “Arkitektura e kishave të Shqipërisë”, i Historisë, Historia e Popullit Shqiptar, Pj. I Tiranë 2004 [5] Enciklopedia Bektashiane, Paris 1937 [10] Plani i Zhvillimit Lokal, Bashkia Orikum, Tiranë 2009 [6] Evlija Çelebi “Shqipëria para dy shekujve”, Tiranë 1929 [11] Tava, Sh. “ Historia e Dukatit”, Tiranë 2002

169 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

NDIKIMI I STRESIT NË ARRITJET AKADEMIKE TË STUDENTËVE

Petrit Taraj Departamenti i Edukimit, Universiteti “ Ismail Qemali” Vlorë. E-mail: [email protected]

Abstrakt 1. Hyrje 1.1 Sfondi i studimit

Ky studim u ndërmor për të gjetur nëse faktorët që shkaktojnë stres akademik ndikojnë në Stresi dhe faktorët që e shkaktojnë atë sjellin arritjet akademike të studentëve, pra nëse probleme fizike dhe mendore dhe si rrjedhim ekziston një marrëdhënie e stresit të perceptuar prekin të menduarit dhe kujtesën e studentëve. dhe perfomancës akademike të studentëve. Nga studimet e kryera në këtë fushë jepen Qëllimi final është për të përcaktuar faktorët konkluzione që faktorët stresant ndikojnë në që mundësojnë rritjen e nivelit të stresit të perfomancën akademike të studentëve. Stresi perceptuar të studentëve dhe marrëdhëniet në është një element i përbashkët në jetën e çdo mes të performancës akademike dhe faktorëve që individi, pavarësisht nga raca apo sfondi kulturor shkaktojnë stres. Studimi u realizua në periudhën (Garrett, 2001). Gjatë disa dekadave të fundit, ka Gusht 2011, me studentët e Universitetit “Ismail pasur hetime të rëndësishme në çështjet e stresit Qemali“ të Vlorës. Statistika përshkruese e dhe menaxhimin e tij (Dziegielewski, Turnage & shprehur në përqindje, dhe analiza e të dhënave Roest Marti, 2004). Fokusi i këtij studimi është u realizua nëpërmjet programit SSPS. Nga analiza gjetja e korrelacioneve në marrëdhëniet midis e të dhënave rezultoi se studentët kanë përjetuar akademik.faktorëve stresant dhe performancës akademike stres në nivelin mesatar (Mean = 47.24) që i dhe impaktit të këtyre faktorëve në suksesin përket kategorisë (pothuajse shpesh). Rezultatet e testit tregojnë gjithashtu se ka një korrelacion Pavarësisht nga hulumtimet e kryera mbi (numridomethënës i klasave ndërmjet apo lëndëve nivelit të marra stresit nga të faktorët që shkaktojnë stres dhe ndikimi i tij në perceptuar të studentëve dhe mbingarkesës arritjet akademike të studentëve të universitetit, shumë studime janë kryer në izolim, pa përfshirë studentët) në nivelin p < 0.01. Vlera e r është - një listë të plotë të faktorëve të stresit. Pjesa më 0,173 tregon se ka një korrelacion negativ midis e madhe e hetimeve kanë ndodhur në Shtetet nivelit të stresit të perceptuar dhe numrit të e Bashkuara, të përqëndruara kryesisht në nënkuptonlëndëve të marra se kur nga niveli studentët, i stresit e cilatë perceptuarka ndikuar studentët e mjekësisë. Në mënyrë të veçantë, në perfomancën akademike të studentëve. Kjo studimi synon t’iu përgjigjet pyetjeve të kërkimit të ulëta. 1. të mëposhtme:A ka një korrelacion të rëndësishëm është më i lartë, arritjet akademike do të jenë më statistikor në mes të nivelit të stresit të Fjalë kyçe: perceptuar dhe performancës akademike të studentëve? stresor. stresi perceptuar, faktorët e stresit, 2. Cilët janë faktorët e stresit që statistikisht faktorët akademikë, performancë akademike, kanë një impakt më të madh në arritjet akademike të studentëve? Në seksionin e metodologjisë së përdorur në këtë

170 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

të objektivave të studimit analiza e rezultateve. rezultat i një sistemi të gjerë të variablave ku studim është përshkruar hap pas hapi në bazë stresin si një proces kompleks, multivariate, si

Janë diskutuar të gjitha gjetjet dhe implikimet e përfshihen inputet, produktet dhe aktivitetet rezultateve dhe janë paraqitur rekomandimet e ndërmjetësuese të vlerësimit dhe përballimit 1.2nevojshme. Deklarimi i problemit (Llazari, 1990, Llazari, DeLongis, Folkman, Gruen, 1985). Sipas kësaj qasjeje transaksionare, procesi i stresit është dinamik, dhe vazhdimisht Para studentëve shfaqen shumë pengesa për i ndryshueshëm, si rezultat i një ndërveprimi të arritur dhe tejkaluar në mënyrë optimale të vazhdueshëm në mes të njeriut dhe mjedisit. performancën e tyre akademike. Një numër i studentëve.Sipas Ross, NeiblingSë pari, në dhe jetën Heckert universitare (1999), tek ka hulumtime janë bërë në kërkim të korrelacioneve disa shpjegime për nivelin e stresit të rritur të të faktorëve të stresit të studentëve dhe efekteve Së dyti në arritjet akademike (GPA), (Hatcher dhe Prus, studentët ndodhin ndryshime të rëndësishme. 1991, Hammer, Grigsby dhe Ëoods, 1998, Trockel, vendosura, për ndërpersonale. shkak të presionit dhe mbingarkesës Barnes dhe Egget, 2000; Calderon, Hey dhe Sësë studimeve, treti, ka tendosje në marrëdhëniet e Seabert, 2001;, Kelly Kelly dhe Clanton, 2001). Ne mendojmë se nga realizimi i këtij hulumtimi për të rritur marrëdhëniet stresin midis me studentëve familjen dhetë për të shqyrtuar këtë çështje të veçantë do të universitetit.ndryshimet në mënyrën e jetesës kontribuojnë përfitojnë grupe të ndryshme në Universitetin “Ismail Qemali” të Vlorës sidomos në planifikimin dhe kryerjen e programeve të qëndrueshme, Përveç kësaj, studentët përjetojnë stres në lidhje të nevojshme dhe fleksibile për studentët, në me kërkesat akademike, sistemet e mbështetjes, mënyrë që faktorët e stresit të lidhura me të, tëdhe ndikojnë aftësitë në përballuese punën akademike të paefektshme. të studentëve Ka mund të reduktohen dhe të mund të arrihet një shumë faktorë që mund të shkaktojnë stres dhe 1.3performancë Objektivat më ee mirë studimit. akademike. dhe për këtë arsye të ndikojnë në notën mesatare (GPA) e tyre. Faktorët përfshijnë ushtrimet, Ky studim përpiqet të konstatojë nivelin e stresit ushqimin, gjumin, punën dhe pjesëmarrjen në të perceptuar të studentëve dhe të gjejë nëse ka klasë. Studimi i literaturës tregon se studentët një lidhje reciproke në mes të nivelit të stresit (1)mund të përjetojnë stres për shkak të një sërë të perceptuar të studentëve dhe perfomancës së faktorësh të tillë si : tyre akademike. Objektivi ynë final është për të Faktorët e shëndetit - sasia e të ushtruarit mundpërcaktuar të kontribuojnë se cilët faktorë në punën kanë e më tyre tepër akademike. impakt (Trockel et al, 2000), në stresin e perceptuar të studentëve dhe sa • Gjumi (Hammer et al, 1998;. Kelly et al, 2001;) • Mungesat (Ryan,2004; Trockel et al, 2000) Përveç kësaj, në studim është hulumtuar në • Rutinat ushqimore (Benton & Sargent, 1992;. gjetjen e korrelacioneve mes performancës Hammer et al, 1998;. Kalman, 1997;. Meyers, akademike dhe faktorëve të identifikuar të stresit. (2)1989; Rafidah et al, 2007;. Ryan, 2004; Trockel et Qëllimi i këtij studimi është përcaktimi, nëse al. , 2000), ekziston, i një korrelacioni negativ midis stresit Faktorët akademik (Aldëin & Greenberger, të perceptuar në fund të semestrit pranverë 1987, Blumberg dhe Flaherty, 1985; Clark & 2011 dhe performancës akademike (GPA) të Rieker, 1986; Duckëorth & Seligman, 2006, Evans studentëve. Stresi i perceptuar do të matet nga & Fitzgibbon, 1992; Felsten & Ëilcox, 1992, Fisher, Shkalla e Perceptimit të Stresit, dhe performanca 1994; Kohn & Frazer, 1986, Lesko & Summerfield, akademike (GPA) nga notat e marra në fund të 1989, Lin & Zeppa, 1984, Mallinckrodt, Leong, semestrit (Pranverë 2011). Ne supozojmë se një dhe Kralj, 1989, Pfeiffer, 2001, Ratana, 2003; nivel i lartë i Shkallës së Perceptimit të Stresit do (3)Rafidah et al, 2007;. Schafer, 1996, Struthers, 2.të ndikojëShqyrtimi në rezultate i literaturës të ulëta akademike (GPA). Perry, & Menec, 2000). 2.1 Konceptimi i stresit Faktorët social - familja dhe mbështetja sociale (Cutrona, Cole, Colangelo, Assouline, dhe Russel, 1994, Hackett, Betz, Casas, dhe Rocha- Lazarus dhe kolegë të tjerë e kanë konceptuar Singh, 1992, Hudson dhe O’Regan, 1994; Orpen, 171 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

1996; Trockel et al, 2000;. Williams, 1996); Blumberg dhe Flaherty (1985) ka gjetur një • financat (Hudson & O’Regan, 1994) dhe marrëdhënie të anasjelltë ndërmjet nivelit të • problemet me shokun e dhomës (Blai, 1972, stresit vetëraportuar dhe prezantimit akademik. Ryan,2004). Struthers et al. (2000) po ashtu njoftoi se një Duke studiuar literaturën shpesh midis nivel i lartë i stresit akademik u shoqërua me studiuesve lind një pyetje; se cili faktor stresi ka nota më të ulëta. Studentët përjetojnë një nivel të ndikim të konsiderueshëm në arritjen akademike lartë të stresit akademik për shkak të provimeve, të studentëve. Shumë nga studimet e mëparshme ecurinëdetyrave, akademike. presionit të kohës, dhe pasigurisë. Me kanë raportuar rezultate jopërfundimtare ose në pak fjalë, stresi ka një efekt të dëmshëm mbi kundërshtim me njëra – tjetrën. Ratana Saipanish 3. Metodologjia (2003) në studimin e tij konkludoi se burimi më i 3.1 Subjektet përhapur i stresit akademik ishte testi / provimi. Natyrisht, testi ose ankthi i provimit është një nga shkaqet kryesore të stresit akademik të Në studim u thirrën 260 studentë të Universitetit “ studentëve, si një faktor që prek emocionalisht Ismail Qemali “ të Vlorës. 38 studentë e plotësuan dhe shkakton ankth tek studentët. pjesërisht pyetësorin, ose nuk iu përgjigjën Në një studim të saj Laura P. Womble (2003) asnjë seksioni të anketimit. Përgjigjet e tyre nuk duke ju referuar studimit të (Trockel et al, 2000) u morën parasysh në analizën e studimit. 222 konkludoi se të ushqyerit është gjithashtu një respodentë iu nënshtruan studimit dhe analizës problem për studentët. Studentët mund të kenë 3.2së mëtejshme. Instrumenti vështirësi në gjetjen e kohës për të gatuar ushqim adekuat. Shumica e studentëve jetojnë më vete, dhe mësimi i gatimit mund të jetë një sfidë. Një pyetësor i strukturuar dhe vetadministruar Ky studim nuk ka marrë parasysh disa kërkime është zhvilluar si një mënyrë e mbledhjes së të rreth gjumit të cilat sugjerojnë se njerëzit të Seksionidhënave. PyetësoriA. përbëhet nga tre seksione: cilët flenë më pak orë në natë mund të kenë mospërshtatje psikologjike. Gjumi në sasi kohe Profili i Studentëve. më të shkurtra ka treguar për rritjen e faktorëve Ky seksion është hartuar nga studiuesit për t’iu të tillë si ankthi dhe stresi, të cilat kanë qenë të kërkuar pjesëmarrësve të raportojnë të dhënat lidhura me punën akademike (Kelly et al, 2001). për veten e tyre si gjininë, moshën, klasat e marra Këta faktorë shkaktojnë probleme tek studentët në semestrin Pranverë 2011 dhe rezultatet të duke shkaktuar mungesë vëmendje dhe shprehura në nota, pra GPA. Ky informacion i gjithashtu rritjen e numrit të gabimeve në teste. dhënë nga studentët është i nevojshëm për të Një faktor tjetër lidhur me shëndetin që mund të gjetur nëse faktorët që shkaktojnë stres kanë ndikojnë në notën mesatare të studentit (GPA) Seksionindikuar në B. performancën e tyre akademike. është frekuentimi në klasë. Pjesëmarrja në klasa mund të jetë e lidhur me faktorët e stresit si të Në këtë seksionShkalla e Perceptimit të Stresit (PSS fjeturit e pamjaftueshëm, përgjegjësia në punë, 14) (lënde)sëmundjet në dheora tetë gjithashtu të mëngjesit të qenurit mund familjarë të jetë për të matur shkallë e ose kujdesi për fëmijët. Frekuentimi i një klase perceptimit të stresit nga studentët u përdor; Shkalla e Perceptimit të Stresit (PSS 14), një problem i madh për studentët e privuar nga zhvilluar nga Cohen, Kamarck & Mermelstein gjumi, sidomos për ata që ndjekin mësimet gjatë për(1983). matjen Zgjodhëm e perceptimit këtë shkallë psikologjik (PSS 14),të stresit. sepse ditës dhe punojnë natën. kjo shkallë është instrumenti më i përdorur Një numër i studimeve kanë gjetur një lidhje të cilën të anketuarit gjejnë jetën e tyre “të ndërmjet stresit dhe performancës të dobët Ajo është hartuar për të matur shkallën në akademike (Clark & Rieker, 1986, Lin & Zeppa, 1984, Struthers, Perry & Menec, 2000). Felsten paparashikueshme, pakontrollueshme, dhe të & Wilcox (1992) ka gjetur një korrelacion të mbingarkuar” (Cohen, Kamarck & Mermelstein, rëndësishëm negativ në mes të niveleve të stresit 1983). Kjo shkallë përfshin 14 pyetje të të studentëve të universitetit dhe performanca drejtpërdrejta në lidhje me nivelet aktuale të e tyre akademike. Në një studim të ngjashëm, perceptimit të stresit nga studentët. (PSS 14) 172 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

3.3 Procedurat Ky studim i bazuar në një vetëraportim të të është një shkallë me 14-çështje që mund të anketuarëve u realizua nëpërmjet një pyetësori administrohet vetëm në një kohë të shkurtër dhe është e lehtë për tu plotësuar. Pyetjet e (PSS 14) pyesin ndjenjat e të anketuarve dhe mendimet me 6 faqe. Pyetësori i përgatitur nga studiuesit gjatë një kohe të caktuar. Informacioni i marrë i’u është shpërndarë respodentëve një muaj pas ndihmon studiuesin për të përcaktuar nivelin e mbarimit të semestrit pranverë 2011. Studentët stresit dhe si perceptohet nga studentët në një në këtë periudhe ishin në proces mësimor për kohë të veçantë. Në çdo rast, një shkallë me pesë 4.semestrin Rezultatet Verë dhe2011. diskutimi pika të lloj-Likert duke filluar nga 1 (kurrë) në 4.1 Profili i respondentëve 5 (shumë shpesh) është përdorur për të pyetur të intervistuarit, se sa shpesh ata mendonin në një mënyrë të caktuar. Rezultatet e PSS 14 janë pyetësorëNga 260 studentë të plotësuar që morën u përdorën pjesë nëpër studim analizën 222 e marrë duke përmbysur rezultatet për gjashtë iu përgjigjën pyetësorit plotësisht dhe vetëm këto pikat negative, (p.sh., 1 = 5, 2 = 4, 3 = 3, 4 = 2, 5 = 1), dhe pastaj bëhet përmbledhja e të gjitha mëtejshme. Nga gjithsej 222 studentë, 171 (77,0 rasteve. Pikat 4, 5, 6, 7, 9, 10, 12 dhe 13 janë rastet %) e tyre ishin femra, ndërsa 51 (23,0 % ) ishin e deklaruara pozitivisht. Rezultatet individuale të meshkuj “Tab.1”. Kampioni që u anketua ishte PSS 14 mund të shkojnë nga 14-70. Një rezultat i i rastësishëm. Një pikë e pyetësorit kërkonte që ulët tregon nivel të ulët të perceptimit të stresit, studentët të identifikonin degën e studimit “Tab. dhe e kundërta rezultatet e larta tregojnë nivel të 2”. lartë të perceptimit të stresit. Koeficientët fillestar 26.6 % e të anketuarëve ishin studentë të degës të besueshmërisë, të marra nga Cohen, Kamarck, gjuhë – letërsi. dhe Mermelstein (1983) shkonin 0,84-0,86. Test- 17.1 % e të anketuarëve ishin studentë të degës Retest Korrelacioni ishte 0,85. Në vitin 1988, u shkencat teknike. Seksionihulumtua C. përsëri. Koeficienti për besueshmërinë 39.2 % e të anketuarëve ishin studentë të degës e brendshëme të PSS14, Alfa Cronbach ishte 0,75. juridik.së mësuesisë për ciklin fillor. Anketimi i Faktorëve të Stresit. 17.1 % e të anketuarëve ishin studentë të degës Në këtë seksion pjesëmarrësve u kërkohet Tabela 1. kjotë identifikojnëka ndikuar ne faktorët arritjet që e tyre kanë akademike. shkaktuar Nëstres pyetësor gjatë semestrit studentëve Pranverë u janë 2011 servirur dhe nësenga Gjinia

Valid Cumulative studiuesit 14 faktorë dhe iu është kërkuar që Percent Percent Percent në një tabelë të shënonin dhe evidentonin 3 prej Frequency faktorëve që kanë patur më shumë impakt, dhe M 51 23.0 23.0 23.0 Valid ata i perceptojnë si më të rëndësishëm. Në këtë F 171 77.0 77.0 100.0 seksion ne duke u mbështetur në literaturën e Total 222 100.0 100.0 pasur të përshkruar në kapitullin e dytë kemi bërë përzgjedhjen e faktorëve të trajtuar edhe Tabela 2 Gpa stresnga studiues akademik të të tjerë. studentëve. Sigurisht Faktorë në studim të tjerë nuk janë përfshirë të gjithë faktorët që shkaktojnë Valid Cumulative Percent Percent siç janë mjedisi, temperaturat e larta, ndriçimi Percent etj, nuk janë të përfshira në këtë studim. Ne jemi Frequency përqëndruar në faktorët e diskutuar nga Cohen, nota 4 13 5.9 5.9 5.9 Kamarck & Mermelstein (1983). Për kushtet e nota 4-5 49 22.1 22.1 27.9 universiteteve tona ne menduam të përfshinim nota 5-6 105 47.3 47.3 75.2 Valid në pyetësor edhe faktorë të tjerë si; korrupsionin e nota 7-8 45 20.3 20.3 95.5 epedagogëve tjera. dhe performancën e tyre akademike, nota 9-10 10 4.5 4.5 100.0 faktorë që nuk i kemi parë të trajtuar ne studimet Total 222 100.0 100.0

173 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

dega 3.6% me frekuencë shpërndarje (8) kanë ndjekur 1Tabela klasë 4 (lëndë) në semestrin Pranverë 2011.

Valid Valid Nr.Klasa Percent Percent Percent Frequency Cumulative gjuhe letersi 59 26.6 26.6 26.6 Valid shkenca teknike 38 17.1 17.1 43.7 Percent Percent Frequency edukimi 87 39.2 39.2 82.9 Cumulative Valid Percent Valid juridik 38 17.1 17.1 100.0 1 8 3.6 3.6 3.6 Total 222 100.0 100.0 2 19 8.6 8.6 12.2 3 51 23.0 23.0 35.1 Valid 4 129 58.1 58.1 93.2 4.2 Performanca akademike e studentëve 5 15 6.8 6.8 100.0 Total 222 100.0 100.0

Performanca akademike e studentëve është 4.3 Dizenjimi i Pyetësorit. kanëvlerësuar deklaruar në studim si rezultat si notë i e vlerësimit përgjithshme në mesatare të klasave (lëndëve) që studentët Shkalla e perceptimit të stresit e zhvilluar provimet përfundimtare në semestrin Pranverë nganivelin Cohen, e stresit Kamarck të perceptuar & Melmelstein, të studentëve (1983) 2011. Maksimumi i klasave që studentët duhet u përdor për të nxjerrë të dhëna specifike për të deklarojnë është 5 sepse aq u lejohet në rregulloren e Universitetit të Vlorës “Ismail në këtë semestër. Pyetësorët u shpërndanë Qemali”. “Tab.3” paraqet notën mesatare të në fund të muajit korrik 2011 gjatë kohës që studentëve (GPA) në provimin përfundimtar të studentët e Universitetit “Ismail Qemali” të semestrit Pranverë 2011. Nisur nga analiza e Vlorës ndjekin semestrin e Verës 2011. të dhënave të shprehura në përqindje dhe duke Testi i Besueshmërisë në programin SPSS treguar frekuencën e shpërndarjes në përgjithësi, kërkonte të identifikonte nëse shkalla e mund të themi se puna e studentëve është nën përdorur kishte konsistencë të brendshme. nivelin mesatar, ku shumica e tyre (47,3%) me Koefiçienti i Besueshmërisë është llogaritur një frekuencë shpërndarje (105) rezulton me për të parë konsistencën e brendshme në notë të përgjithshme mesatare (GPA) 5-6. nivelin e shkallës Stresi i Perceptuar. Në 22.1 % e studentëve është vlerësuar me notën përgjithësi, besueshmëria më pak se 0,6 mesatare 4-5 (frekuenca e shpërndarjes 49). konsiderohet e varfër (Sekaran, 2000). Nga 20.3 % e studentëve është vlerësuar me notën Testi i Besueshmërisë, Vlera alfa Cronbach’s mesatare 7-8 (frekuenca e shpërndarjes 45) është 0,7 dhe konsiderohet të jetë e 5.9 % e studentëve është vlerësuar me notën përshtatshmeTabela 5 dhe e besueshme “Tab. 5”. mesatare 4 (frekuenca e shpërndarjes 13) 4.5 % e studentëve është vlerësuar me notën Reliability Statistics mesatare 9-10 ( frekuenca e shpërndarjes 10) Nga analiza e të dhënave të pasqyruara shih Cronbach's Alpha N of Items “Tab.4” konkludojmë se pjesa më e madhe e studentëve të anketuar rreth: .707 14 58.1 % me një frekuencë shpërndarje (129) kanë ndjekur 4 klasa (lëndë). 23 % e studentëve me një frekuencë shpërndarje 4.4 Niveli i stresit të perceptuar (51) deklarojnë se kanë ndjekur 3 klasa (lëndë). 8.6 % me frekuencë shpërndarje (19) kanë ndjekur 2 klasa (lëndë). 6.8 % me frekuencë shpërndarje (15) kanë Për të testuar nivelin e stresit të perceptuar në ndjekur 5 klasa (lëndë) dhe fund të semestrit Pranverë 2011 u përdor një test joparametrik. Për të përcaktuar se cili është niveli 174 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë i stresit të perceptuar nga analiza statistikore përdorur minimumi i pikëve të grumbulluara akademike. Ose ndoshta faktorë të tjerë mund përshkruese konkludojmë se në shkallën e të ndikojnë në perfomancën akademike të papërfshirë4.5 Anketimi në këtëi Faktorëve studim. të Stresit është 32 (që i përket kategorisë “ndonjëherë”) dhe maksimumi i pikëve të grumbulluara është 69 (që i përket kategorisë “shumë shpesh”). Nga “Tab. 6” shihet qartë se studentet kanë mëNë tepër këtë impakt seksion në studentëve arritjet e tyre u kërkohet akademike të përjetimitpërjetuar strestë stresit në nga nivelin ana mesatare studentëve 47.24 bazuar që i identifikojnë faktorët e stresit që kanë patur përket kategorisë “pothuajse shpesh”. Pra niveli i gjatë sezonit Pranverë 2011. Në pyetësor janë në analizën e mesatares (Mean = 47.24) është i kanëparaqitur patur 14 më faktorë. tepër Studentëveimpakt në rrritjen u është ekërkuar nivelit konsiderueshëm. Standardi i devijimit 5.4 është që në një tabelë të rendisin tre nga faktorët që i pranueshëm. akademike. Tabela 6 1.të stresit dhe që kanë ndikuar në arritjet te tyre 2. Descriptive Statistics 3. Part-time f(18.3) (8.26)% 4. Full-time f(11.66) (5.26)% 5. PagjumësiUshqimi f(11.33) (5.1) % N Fjetur shumë f(7.66) (3.46) %

Mean 6. Minimum Maximum f(22) (9.9) % Std. Deviation 7. Probleme me të dashurin/dashurën Stresiperceptuar 222 32.00 69.00 47.2477 5.43384 f(11) (4.96)% Valid N (listëise) 222 8. MbingarkesaPjesëmarrja në klasa 9. Aktivitetet socialef(13) (5.86)% 4.4.1 Niveli i stresit të perceptuar dhe f(48) (22.3)% prezentimit akademik 10. 11. Ngarkesa e kursitf(11.33) (5.1) % Financa f(21.33) (9.6) % për të testuar nëse ka ndonjë korelacion 12. Testi i Korrelacioniit Pearson është përdorur 13. f(24.33) (10.9) % 14. Te kesh fëmijë f(6.6) (3) % të rëndësishëm ndërmjet nivelit të stresit I martuar f(8) (3.6 ) % të perceptuar dhe arritjeve akademike të Korrupsioni f(7.3) (3.3) % studentëve. Nisur nga qëllimi i studimit rrjedhin H0 hipotezat e mëposhtme: mëNga ndikuesanaliza stastistikorenë stresin akademik ne nuk gjetëm të perceptuar një lidhje direkte midis këtyre faktorëve të konsideruar si studentëve.: Rritja e nivelit të stresit të perceptuar, Hnuk: ndikon në performancën akademike të 1 të studentëve dhe të përjetuar gjatë semestrit Rritja e nivelit të stresit do të ulë nivelin e pranverë 2011. Fakti që 22.3 % e studentëve performancës akademike të studentëve. mendojnë se mbingarkesa është faktori që iu Bazuar në rezultatet e testit nga Pearson shkakton më tepër stres, na nxiti të kërkonim Korrelacioni, nuk ka asnjë lidhje midis nivelit një lidhje midis stresit të perceptuar dhe numrit të stresit të perceptuar dhe perfomancës midistë klasave numrit të të marra. klasave Siç të shihet marra edhe nga ngastudentët “Tab. akademike të studentëve. Kështu, ne mund të 8” ekzison një marrëdhënie domethënëse konkludojmë se edhe pse niveli i stresit me të perceptuar të stresit bazuar në mesataren e cilin ballafaqohen studentët në përfundim të në semestrin pranverë 2011 dhe nivelit të ndikuarsemestrit drejtpërdrejt Pranverë 2011 në është uljen mesatarisht e mesatares 47.24 së pra një nivel mesatarisht i lartë, por që nuk ka faktorëve “Tab. 7”. Pra 95% e të anketuarëve (lëndëve)mendojnë të se marra rritja nga e nivelitstudentët të për stresit të mos duhet rritur të notave dhe në përgjithësi në arritjet akademike shoqërohet me pakësimin e numrit të klasave të studentëve. Ndoshta një nivel më i lartë i r stresit të perceptuar afër 70 që është rezultati nivelin e mbingarkesës. Koeficienti i korrelacionit i përgjithshëm do të ndikonte në arritjet e tyre Pearson është domethënës në nivelin 0.01 që 175 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

në një semester ndikon në mbingarkesën e tregon se një numër i madh i lëndëve të marra 2. Ngarkesa e kursit f (73) të stresit akademik të përjetuar nga studentët - (10.9) % e studentëve estudentëve cila ndikon dhe në rrjedhimishtarritjet e tyre në akademike. rritjen e niveliVlera 3. Pagjumësi f (66) - (9.9) % e studentëve

- 0.173 tregon një korrelacion negativ midis Financaduket se me kanë një impaktf më të madh në nivelin ngafaktorëve studentët. stres akademik dhe mbingarkesë e e përjetuar të stresit. Sigurisht edhe faktorët; shfaqur në numrin e klasave (lëndëve) të marra - (64) ku 9.6 % e studentëve Tabela 7 shprehen se ndikon shumë në rritjen e nivelit të stresit e ndjekur nga faktori, të punuarit Part-time Descriptive f - (55) 8.26%. Të ardhurat financiare i detyrojnë Statistics studentët të punojnë me kohë të pjesshme dhe kjo dukshëm ndikon në uljen e kohës së studimit Mean Std. Deviation N dhe si rrjedhim në punën e tyre akademike. Nga Stresperc 47.2477 5.43384 222 analiza e të dhënave ne konsiderojmë se edhe faktorët; pjesëmarrja në klasa, ushqimi, problemet Nr.Klasa 3.56 .879 222 me të dashurin /dashurën, aktivitetet sociale mëpavarësisht sipër kanë se ndikuarme një frekuencë në rritjen shpërndarjee niveli të stresit dhe Tabela 8 tëpërqindje studentëve. më të vogël se faktorët e përmendur

Correlations Objektivi ynë i parë ishte për të gjetur nëse ka një lidhje reciproke në mes të nivelit të stresit të perceptuar të studentëve dhe arritjeve të reciproketyre akademike. në mes Bazuartë nivelit në të rezultatetstresit të perceptuar e testimit Nr.Klasa Stresperc Pearson Korrelacioni, rezulton se nuk ka lidhje

** Pearson Correlation 1 -.173 gjetëmdhe performancës një korrelacion së tyre ndërmjet akademike. nivelit Pavarësisht të stresit Stresperc Sig. (2-tailed) .010 se në bazë të testimit Pearson Korrelacioni nuk

N 222 222 të perceptuar dhe performancën akademike të Pearson Correlation -.173** 1 studentëve, supozimi ynë se një nivel i lartë i stresit të perceptuar do të ndikojë në perfomancën Nr.Klasa Sig. (2-tailed) .010 akademike të studentëve është i vërtetë duke u N 222 222 nisur nga rezultatet akademike të ulëta. Fakti që 47.3% e studentëve deklarojnë një notë mesatare **. Correlation is significant at the 0.01 level 5-6, dhe 22.1 % deklarojnë një notë mesatare 4-5 (2-tailed). tregon për një performancë të ulët akademike. nëNdoshta punën faktorë akademike të tjerë të studentëve. që rrinë të fshehur dhe 5. Përfundime që nuk janë përfshirë në studim mund të ndikojnë 5.1 Diskutime dhe Implikimet Objektivi ynë final është për të përcaktuar faktorët studentët kanë përjetuar stres në sezonin që mundësojnë rritjen e nivelit të perceptuar Në përgjithësi, ne mund të konkludojmë se të stresit dhe si rrjedhojë në punën akademike të studentëve. Bazuar në rezultatet, ku 22.3 Pranverë 2011 në një nivel mbi mesatar me % studentëve zgjedhin faktorin mbingarkesë rezultatin total 47.24 të dalë nga rezultati i si shkak për rritjen e nivelit të stresit, pasuar përgjithshëm 70. Kjo nënkupton që studentët e nga 10.9 % e studentëve që zgjedhin faktorin përjetojnë stresin në një nivel të konsiderueshëm. ngarkesa e kursit dhe 9.9 % që zgjedhin faktorin Faktorët e përzgjedhur nga studentët që ndikojnë nëpagjumësi, rritjen e pranivelit në të total stresit 43.1 i cili % ka e ndikuar studentëve në në rritjen e nivelit të stresit si: mendojnë se këta tre faktorë kanë patur impakt 1. Mbingarkesa f (144) - (22.3) % e sudentëve 176 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

arritjet akademike, arrijmë në përfundimin se faktorët që shkaktojnë stres, duke i hapur rrugë shumica e studentëve vuajnë mbingarkesën akademikenjë studimi tëmë studentëve. të gjerë për faktorët që shkaktojnë e studimeve dhe të punësimit si dhe oraret e stresin akademik dhe që kanë impakt në arritjet gjata për shkak të mungesës së ambjenteve për 5.2 Sugjerime dhe rekomandime zhvillimin normal të mësimit. Në studim u hulumtua në gjetjen e një korrelacioni ne do të donim të sillnim përpara autoritetet negativ midis faktorëve që shkaktojnë stres Bazuar në gjetjet dhe diskutimet e mësipërme, dhe performancës të Korrelacionit akademike, r pra arritjeve të studentëve. Duke u bazuar në rezultatet e relevante disa sugjerime dhe rekomandime. Koefiçentit Pearson që ne gjetëm Ne do t’u sugjeronim autoriteteve relevante që midis faktorëve stres i perceptuar dheHo numrit të vazhdimisht të hartojnë plane aktivitetesh të klasave të marra në semestrin pranverë 2012 përshtatshme ose programe për studentët të H1 arrijmë në përfundimin se hipoteza bie dhe tilla si organizimi i bisedimeve mbi motivimin, H0 hipoteza alternative që ishte qëllimi kryesor i menaxhimin e kohës dhe aftësive të studimit. këtij studimi u vërtetua. Pra : Rritja e nivelit të tëPrograme paktën studentëttë tilla dhe të aktivitetet dinë se si kulturoretë kontrollojnë do të stresit të perceptuar, nuk ndikon në performancën ndihmojnë për të zvogëluar nivelin e stresit apo H1: stresin e tyre pasi do të kontribuojë drejtpërdrejt akademike të studentëve, rrëzohet në studim dhe në arritjet e tyre akademike. kjo vërteton hipotezën e studimit. Rritja e nivelit të stresit do të ulë nivelin e performancës akademike të studentëve. Përveç kësaj, studentët Sugjerojmë dhe kjo është thelbësore, që të gjithashtu pohojnë se ngarkesa e kurseve është mundushqyerit të rezultojë e mirë në do arritjen të kontribuojë e rezultateve gjithashtu të mira e madhe dhe kjo ndikon në rritjen e stresit. Pra akademike.për një shëndet të mirë i cili në mënyrë indirekte ndikonrritja e nivelitnë rritjen të stresit e stresit duhet duke të shoqërohetsjellë mungesë me uljen e ngarkesës. Faktori pagjumësi gjithashtu Përveç kësaj, aktivitetet sportive dhe rekreative vëmendje dhe përqendrimi në mësim. Sigurisht duhet të përmirësohen për të siguruar më tëedhe rritur faktorët nivelin e tjerëe stresit si financat, të studentëve. të punuarit part shumë mundësi për studentët që të përfshihen time dhe full time në të vërtetë kontribuojnë për në aktivitetet sportive dhe rekreative. Natyrisht, nëpërfshirja reduktimin në e këtostresit aktivitete të tyre. është një nga Rezultatet tregojnë se arritjet akademike të mënyrat e mundshme për të ndihmuar studentët studentëve (GPA) varen nga mbingarkesa pavarësisht se faktorët e tjerë nuk na shfaqën Fakti që në nivelin e stresit ndikon numri i një lidhje direkte me stresin e studentëve. Gjetja madh i lëndëve të marra nga studentët bënë të e korrelacionit negativ midis faktorit numri domosdoshëm rolin e këshilltarëve akademik dhe klasave të marra dhe stresit të perceptuar vërtetoi të orientimit në universitete. Është e rëndësishme hipotezën tonë: ka një numër faktorësh që ndikojnë një nivel stresi i kontrolluar nga studentët, dhe në rritjen e stresit akademik të studentëve dhe si mbajtja parasysh e faktorëve që ndikojnë në rrjedhojë kjo ndikon në performancën akademike rritjen e stresit akademik dhe si rrjedhim në një të studentëve. Në studim nuk u përfshinë të gjithë performancë të dobët.

177 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Referenca [7] Calderon, K.S. Hey, W., & Seabert, D. (2001). [1] Cohen, S., T. Kamarck & R. Mermelstein (1983). Një masë globale e stresit të perceptuar. Stresi i perceptuar dhe vendi i kontrollit të ndryshimit mes studentëve të universitetit të punësuar dhe jo-punësuar: Implikimi për rritjen Gazeta e Shendetit dhe Sjelljes sociale 24(4), 385- [2] N. A. Gillespie , M. Walsh , A. H. e vendit të brendshëm të grupit të kontrollit. Wnefield§,396. J. Dua and C. Stough Çështja[8] eKelly, Studenteve W. E., Kelly, Gazeta K.E. Online.htt& Clanton, p: R.C. / / (2001).sajo.org (10 mars 2006) ( 2001). Ookupimi i stresit në universitet:.. Perceptimet e studentëve Marrëdhënia të universitetit. mes kohezgjatjes Kolegji sestudenti gjumit e stafit për shkaqet, pasojat dhe moderatorët f [3] Rafidah, K., A. Azizah & I. Noraini dhe-mesatarja- e pikëve-të notave në mesin (2007).stresit , puna dhe stresi,, vol. 15, no. 1, 53± 72 [9] Garret, J. B. (2001). Journal. 35, 84-88. Stresi dhe performanca akademike Dallimet gjinore në midis studentëve para-shkencor në UiTM Negeri kolegj të lidhura me stresin. Gazeta universitare Sembilan. Procedura e Konferencës së Kërkimit [10] Lazarus, R. S. & Folkaman, S. (1984). e Psikologjisë, 14. [4]Shkencor Trockel, dhe Social M.T., (CSSR), Barnes, Kuala M.D. & Lumpur, Egget, D.L.Malajzi. (2000). [11]Stresi, vlerësimi Dziegielwski, dhe përballimi. S. F., Turnage, New B. York, & Roest- N. Y.: Springer. Variablat e lidhura me shëndetin Marti, S. (2004). Adresimi i stresit me studentët dhe me performancën akademike në mesin e vitit të parë të studentëve të universitetit: Implikimet e punëve sociale: një vlerësim i kontrolluar. Ditari [5]për gjumë Hatcher, dhe per L. sjellje & Prus, të tjera. J.S. (1991 Gazeta). eNjë Kolegjit masë [12] Ross, S. E. Neibling, B. C. & Heckert, T. M. Amerikan të Shëndetësisë. 49, 125-140 (1999).i Arsimit të punës sociale, 40 (1), 105-119 e kufizimeve të situatës akademike :rrethanat e Burimet e stresit në mesin e studentëve “Out-of-class” që pengojnë zhvillimin e studentëve [13]të universitetit. Womble, Ditari L.P (2003). i Studentit të Kolegjit, 33 (2), 312-317 [6]të kolegjit. Hammer, Matja Arsimore L.B., Grigsby, dhe psikologjike. T.L. & Woods, 51, 953-963. Ndikimi i faktorëve të stresit në performancën akademike të S. (1998). Kërkesat kontradiktore të punës, të studenteve të kolegjit . Marrë 6 maj 2005 http:// familjes, dhe shkollës në mesin e studentëve në www.psych.uncc.edu/womble.pdf një universitet urban. Gazeta e Psikologjisë. 1323, 220-227.

178 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

STUDIMI I ARGUMENTIT BINDËS

Silvana Koço University of Vlora “Ismail Qemali” Vlorë. E-mail: [email protected]

Abstrakt Hyrje

Studimi i argumentimit në kontekstin e ligjërimit Më shumë se 2000 vjet më parë, Aristoteli bindës ka një vlerë jo vetëm gjuhësore, por edhe studioi retorikën, artin e krijimit të argumenteve shoqërore, pasi e vë theksin tek roli i argumentimit bindës. Ashtu siç hulumton edhe Grimaldi, për për të përcjellë koncepte e ide, për të kuptuar më Aristotelin retorika ishte “zemra e procesit me mirë komunikimin bindës të kohëve të sotme i anë të të cilës njeriu u përpoq të interpretonte cili duket se i shërben një axhende të caktuar që dhe te bënte kuptimplotë për vete dhe të tjerët rrallë hedh dritë mbi të vërtetën. Ky komunikim botën e reales” [1]. Aristoteli zhvilloi një sistem është shumë i ndryshëm nga ai i qytetërimit të të përdorimit gjuhësor ku individët bashkojnë të lashtë ku niveli i oratorisë bindëse ishte një art gjitha burimet e tyre – intelektin, vullnetin, dhe më vete. Ky artikull do t’iu referohet çështjeve emocionin për të komunikuar me njëri-tjetrin. Ai që lidhen me tiparet bindëse të elementeve dhe Plato studioi forcën e mendjes për të fituar të argumentit logjik dhe faktik si dhe aspektit kuptim prej botës dhe për ta ndarë ketë kuptim emocional të retorikës. Më tej, do të marrë në me të tjerët. Për Grekët dhe Romakët që i pasuan meshqyrtim anë të mjeteve përdorimin të arsyetimit e argumentimit intelektual si i njëcili ata, retorika ishte një art praktik i ligjërimit e cila produkt intelektual dhe publik që synon të bindë luante një rol kryesor në edukim dhe në punët e artikull trajton taktikat retorike në argumentimin përditshme të qytetareve. Aftësia për të folur me është një nga karakteristikat thelbësore të tij. Ky efektshmëri ishte një nevojshmëri për lirinë dhe begatinë e çdo athinasi. Duke qenë se mungonin agresiv të cilat duken se po fitojnë teren gjithnjë gjyqtarët publikë, çështjet kriminale paraqiteshin përdorimine më shumë nëe debatinargumentimit parlamentar; në kontekstin probleme nga qytetarët që shkonin vetë në gjyq për të të irrelevancës në ligjërimin argumentativ; argumentuar çështjet e tyre. Quintilian-i e përshkroi oratorinë si “dhuntinë më te çmuar që mediatik; strukturën simbolike të praktikuesve i është falur njeriut” [2]. Në shoqërinë e lashtë të ligjërimit bindës politik qe e përdorin përfshirja në politikë vlerësohej së tepërmi, pasi median si një arenë ku luftohen betejat e nënkuptonte se individi po i largohej egoizmit dhe pushtetit; influencën e emocionit në strategjitë e aftësitë e tij po i vendoste në dobi të komunitetit argumentimit iluzionist, ku arsyetimi logjik mund për të mirën e përbashkët. Në retorikën e lashtë, të duket se është një argument, por në fakt është gjuha, mendimi dhe realiteti ishin rrënjosur një maskë emocionale që shërben si një teknikë në një epistemologji që e pranon realitetin si të bindëse. Për të vlerësuar llojet, natyrën dhe pavarur prej njohësit. forcën e argumentave, do të shqyrtohen shembuj Dhe për Aristotelin, bota e realitetit e cila nga fusha e medias dhe e politikës, meqenëse perceptohej si kontingjente (pra, bota rreth Fjalëtargumenti kyç: është një element kyç i ligjërimit të nesh që është e karakterizuar dhe e limituar nga përdorur në këto fusha. ndryshimi) mund të kuptohej me anë të aplikimit vërtetësi, argument, ligjërim bindës, sistematik të intelektit sepse ai realitet mendohej media, taktika retorike. që të informohej nga vetë parimet bazë [3]. 179 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

diku tjetër ne do të merremi me probleme të tjera Pra, për periudhën moderne, lidhjet ndërmjet problemet që duhet të zgjidhim. Kur të shkojmë mendimit, gjuhës dhe realitetit mendohet të jenë të rrënjosura jo në një realitet të pavarur, të njerëzve” [8]. Kjo strategji e fushatës së tij vë por më tepër në natyrën e njohësit, dhe realiteti në dukje mungesën e rëndësisë së vështirësive nuk është i zbuluar apo i zbulueshëm pasi aktuale, kur e krahasojmë këtë me rëndësinë përbëhet nga ndërlidhja e mendimit me gjuhën. e mundësive historike për të përcaktuar të Përkufizime të ndryshme të retorikës janë dhënë ardhmen e kombit. Ai do që vendi i tij të zgjedhë nga shkrimtarë të ndryshëm, sidoqoftë, në sensin të ardhmen duke u bazuar në një perceptim të më të ngushtë shumë zgjedhin ta mendojnë atë si jetës së re krahasuar me kujtimet më te këqija të të lidhet vetëm me ligjërimin bindës, meqenëse së kaluarës, dhe jo me eksperiencën aktuale të është evidente se argumenti është në shumicën e vështirësive ekonomike. Në këtë mënyrë, duke i rasteve baza e bindjes. Argumentimi përkufizohet kujtuar Rusët për aspektet negative të së kaluarës, si një “aktivitet verbal, shoqëror dhe racional qe tëai nërealitetit mënyrë aktual indirekte në eperceptime vë theksin pozitive.tek arritjet Kjo e ka si qëllim të bindë për pranueshmërinë e një reformave, duke i kthyer perceptimet negative pikëpamjeje duke paraqitur një ose më shumë propozime për të justifikuar pikëpamjen” [4]. mund të konsiderohet si një ftesë retorike për Në këtë pikëpamje, funksioni i saj si një formë të dalë jashtë identifikimit aktual dhe për ta komunikimi është i një rëndësie të madhe në parë veten jo nga këndvështrimi i momentit pa diskutimin dhe debatin shoqëror e politik të pagën e pensionin e duhur, por më tepër prej shoqërisë sonë. Ashtu siç ka thënë edhe një këndvështrimit si një agjent moral ndryshimi. Kjo studiues “mënyra më e sigurt për të hedhur veten shmangie e qëllimshme e vërtetësisë së realitetit në duart e një diktatori është nëse e nxjerr të krijon bazën historike për riformimin e audiencës paligjshëm debatin” [5]. duke e fuqizuar atë për t’u bërë një agjent jo vetëm përdorimitArgumentimi të politikstrategjive i ofron bindëse studiuesit të përdorura një rast i ndryshimeve historike, por edhe i transformimit të rëndësishëm studimor për të hetuar rreth të vetë historisë. Fuqizimi ose shfuqizimi psikologjik ndikohet së tepërmi nga mënyra se nga politika dhe media për të përmbushur si udhëheqësit politik përdorin taktika retorike qëllimet e tyre. Strategjia retorike e Yeltsin- që iu shërbejnë qëllimeve të tyre. Për t’i nxitur it gjatë fushatës presidenciale në 1996, ishte njerëzit që të veprojnë ata mund të fokusohen tek shumë e suksesshme. “Në 15 Qershor ne do të “nacionalizmi” duke iu thënë njerëzve saktësisht zgjedhim jo vetëm një president, por të ardhmen atë që duan apo kanë nevojë të dëgjojnë. Në të e jetës sonë; ne do të vendosim fatin e Rusisë” kundërt, “për të turpëruar” dëgjuesit e tyre ata [6]. E tashmja përshkruhet si një pjesë e vogël mund të pyesin pyetje retorike Kur të tilla nevojat si: “Çfarë reale e një panorame më të madhe, duke përdorur do të mendojë historia për ju? apo “Çfarë do të kështu një strategji të shkëputjes së vëmendjes mendojnë fëmijët tuaj për ju? nga problemet aktuale, duke zhvendosur në nuk ekzistojnë, ato në mënyrë indirekte krijohen këtë mënyrë vendim-marrjen e votuesit prej duke e zhvendosur vëmendjen tonë nga realja tek të tashmes drejt të ardhmes dhe të shkuarës. E jorealja, nga e vërteta tek e pavërteta në mënyrë tashmja përshkruhet gjithmonë duke iu referuar që ne të votojmë për një ligj të caktuar apo për një të shkuarës, duke krijuar kontrast ndërmjet forcë1. Argumentatat politike të caktuar. fals sistemit sovjetik dhe sistemit të reformuar , apo në lidhje me të ardhmen – duke krijuar një vizion të një jete të re nëpërmjet fokusimit të imazheve pozitive të së tashmes. Në ditët e sotme shumë vëzhgues mendojnë “E gjithe Rusia do të jetë në binarët e trenit, se mbizotërimi i dialogut tejet agresiv dhe dhe ne duhet të bëjmë gjithçka të mundur për nukemocional mund tëmund arrjnë të tëçojë marrin në situata një vendim ku shumica në baza e t’u siguruar që ne Rusët dhe vendi ynë të mos votuesve janë të zhgënjyer e të painformuar, saqë zhduket nën rrotën e kuqe të së kaluarës” [7]. Gjatë vizitës së tij në një fermë derrash, kur reale për të marrë vesh të vërtetën. Duket se mjaft punëtorët atje ankoheshin për problemet e shpesh debati politik nuk hedh dritë mbi çështjet punës, Yeltsin-i u përgjigj- “Mos më flisni për reale dhe politikanët mendojnë kryesisht se si të gjithë Rusinë! Tani jemi këtu dhe janë këto bindin opinion publik me qëllim që të zgjidhen, 180 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

në vend që të përpiqen të debatojnë çështjet e tij raportohet se ai i quajti kundërshtarët e tij në një mënyrë të informuar dhe të sinqertë. ad“zvarranikë hominem që shpërndanin në dysheme jargët e Degjenerimi i debatit parlamentar ne zënie dhe tyre [11]. Këtu ai i referohet argumentit abuziv brendapazare kornizës të bazuara së dialogut mbi interesin, inteligjent. nënkupton se , i cili në qoftë se shkon tepër larg, nuk vendimet politike nuk bëhen mbi baza arsyetimi mund të vazhdojë të jetë më relevant. Sulme tw tilla e çojnë argumentin në një nivel personal, dhe Kështu që, në këtë kontekst, taktikat tërheqëse i akuzuari mund të ndihet i detyruar të përgjigjet por të gabuara të argumentimit duhen marre në ashpër. Më tej, sapo argumenti sillet në një nivel konsideratë. Logjicienëtad populum kanë identifikuar më personal, shpesh është shumë tunduese për shumë se 125 argumenta fals. Sipas Copi-it and personin që përgjigjet që të reagojë me një tjetër Cohen-it argumenti është mjeti që sulm të drejtuar kundër sulmuesit. Sapo ndodh përdoret për të bërë apel ndaj “furisë patriotike” kjo gjë, sekuenca e argumentimit shpesh kthehet nga propagandistët dhe demagogët, duke i cituar në zënie. Lloji i anshëm i argumentit ad hominem fjalimet e Hitlerit si “shembulli klasik” [9]. Por shfaqet kur argumentuesi kritikohet se po mban apelet emocionale mund të perdoren gjithashtu një qëndrim neutral hetues ndaj një çështjeje, edhe për kauza fisnike si për shembull nga ndërsa axhenda e tij e fshehur për të anuar vetëm Winston Churcill për të nxitur botën kundër adpër hominem një anë të çështjes shpalos anësinë e tij dhë Adolf Hitler-it ose nga Martin Luter King për të mungesën e besueshmërisw. Argumenti i anshëm bërë thirrje për drejtësi raciale. Megjithatë, kur mund të jetë një formë e arsyeshme mundemocionet të jetë lartësohen një argument në argumentim, me pak ose bëhet aspak më për të marrë në shqyrtim paanshmërinë e e lehtë për të qenë i anshëm. Një apel emocional argumentuesit në disa raste, por, mund të bëhet i gabuar ose i paarsyeshëm dhe largon vëmendjen lidhje ndaj çështjes në shqyrtim, por për shkak nga çështja reale duke degjeneruar në një sulm të impaktit emocional audienca është e prirur të personal. Premisat abusive janë pa lidhje me presupozojë se është i vlefshëm. Megjithëse një çështjen, e megjithatë ato mund të bindin me anë argument i tillë duket sikur ka lidhje me çështjen ngjyrimetë proceseve irrelevante psikologjike argumentit. të transferencës, duke në fjalë, në fakt nuk ka. Për më tepër, është i e larguar vëmendjen nga realiteti duke i dhënë gabuar sepse zëvendëson detyrën e vështirë të prezantimit të evidencave dhe argumentit Për shembull: “Guvernatorja ka një numër[12]. urrejtje.racional me gjuhën ekspresive dhe mjete të tjera propozimesh ekonomike interesante, por të mos të llogaritura që nxitin entuziazëm, furi,ad hominem, inat, ose harrojmë që ajo vin nga një familje e pasur” Qëndrimi mosaprovues drejt personit krijohet dialoguBazuar tekorigjinal. apelet emocionale si ai tëduke personit. e zgjeruar Në modele atë në të një tjera fushë të emotiveargumentit që argumenti fals diagnostikohet si shmangie nga bie në mosmarrëveshje me formimin familjar Në rastin e mëposhtëm, një argument që fillon të jetë i ligjshëm dështon të abuziv, oponenti mund të akuzohet se i përket mbështesë pikëpamjen e tij sepse i referohet një bindjeje të caktuar: mund të jetë një “i majtë” paqëndrueshmërisë dhë dështimit për të ose “i djathtë”, “shovinist”, “kapitalist”. Në një rast arsyetuar. [10] Tema e debatit në kongresin tjetër irrelevant në debatin politik, tema e debatit amerikan ne vitin 1813 ishte propozimi për të patur ishte një ligj i ideuar për të reduktuar vështirësitë më shumë trupa ushtarake kundra Anglisë. Duke financiare Thomas për Siddon punonjësit e mbetur pa punë folur për opozitën Josiah Quincy argumentonte se nga industritë e veçanta të qeverisë. Në mesin e trupat shtesë do të ishin të pamjaftueshëm, që një debatit, lexoi një listë të emrave të pushtim i Kanadasë do të ishtë i pasuksesshëm qyteteve e tha se, “Shumë njerëz në këto qytete dhe imoral, që një pushtim i Kanadasë nuk dosi janë zemër-thyer….” Madje më tej ai kërkoi të njët’a detyronte mjet për avancimin Anglinë që e tëambicieve negocionte, personale dhe më të ngjallte keqardhje duke cituar rastin e një gruaje anëtarëvenë fund që të ligji Kabinetit ishte i Amerikan. motivuar politikisht, “ të moshuar që megjithëse ka një problem të rëndë mjekësor “operon një dyqan të vogël në ” Ky argument Hekurudhën Kombëtare Kanadeze” [13]. Fjalimi do të kishtë një farë peshe, në qoftë se Quincy do duket si retorikë politike që ka si qëllim të bëjë të kishte dhënë arsye të mirë për të mbështetur një apel masiv, por është e paqartë se si çështje të idenë e tij. Sidoqoftë, kur Quincy vazhdoi fjalimin tilla mund të jenë të lidhura me debatin. Në këtë 181 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

pikë, folësi e kundërshtoi fjalimin e Z. Sidon, duke duke ngushtuar listën e programeve të “rrjetit të argumentimine quajtur atë irrelevant.ligjor se në Forca argumentimin e argumentit politik. pa sigurisë”. Përdorimi I përkufizimit bindës ishte në Argumentalidhje logjike të ka tillë më shumëmund pasojatë korruptojnë të rrezikshme jurinë. në këtë rast shpresëdhënës për votuesit, ndërsa në premtimi.të njëjtën kohë linte mjaft hapësirë që shkurtimet mund të bëheshin pa rrezikuar që të thyhej Rasti klasik ndodh në gjyq [14]. Në përpjekjen për 2. Argumenti politik i konferencës së të provuar se i akuzuari është fajtor për vrasjen, shtypit tëprokurori ketë sukses mund për tëtë argumentojëarritur në këtë gjerësisht konkluzion. se vrasja është një krim i tmerrshëm. Ai mund edhe

Por kur ai nga vërejtjetignoratio e tij dëshmon elenchi për tmerrin Shumë metafora janë përdorur nga komentatorët e vrasjes për të cilën personi është fajtor, ai jep për të përshkruar konferencat e shtypit të argumentin fals . Në qoftë se mbajtura çdo ditë nga sekretari i shtypit në prokurori ka dhënë një pamje tepër prekëse të Shtëpinë e Bardhë. Ato përshkruhen në forma të tmerrit të vrasjes, juria mund të jetë kaq e irrituar ndryshme si “një lojë shahu politike”, “një ndeshje prej tmerrit dhe dizaprovimit të ngjallur tek ata, retorike”, “një vallëzim i çuditshëm formulash”, saqë ata do të shtyhen për të marrë një vendim “një raund mundjeje”. A thuhet e gjithë e vërteta? fajësie më shpejt se sa në rastin kur prokurori A përpiqen reporterët politikë të gjejnë të do të jepte thjesht prova se i akuzuari e ka kryer vërtetën apo kanë axhendat e tyre ? Për të ditur krimin. Gjykatësi ka obligimin për ta ndaluar se ç’ndodh në komitetet e kongreseve, në zyrën tijlinjën për argumentuesetë sjellë prova. të prokurorit në qoftë se ai e presidentit, gjatë një samiti të NATO-s, shtypi del jashtë çështjes për të përmbushur detyrën e duhet të varet nga burime të bazuara në fjalët e njerëzve të tjerë. Për më tepër sipas Tuchman- Përkufizimet bindëse konsiderohen si taktika it, shumica e “fakteve” janë të “paverifikuara” të fuqishme retorike argumentuese. ndërmjet Koncepti – “fakte që mund të verifikoheshin në teori por i një përkufizimi bindës paraqitet në veprën e përdorenjo në praktikë” për të portretizuar [17]. Pra, nëbotën lajme në një faktet mënyrë dhe filozofit Charles Stevenson[15]. Dallimi fjalët rrallëherë janë të ndara.Ato mund Pyetjet ta kufizojnë mund të kuptimeve deskriptive dhe emotive te fjalëve të vërtetën në mënyra që janë të favorshme për konsiderohet si elementi bazë i kësaj teorie, e të fortëtcaktuar. dhe Sipas armiqësore Harris-it për “ të dobëtit dhe në një mbancila qëndron kuptimin specifikisht e saj të vjetër mbi ripërkufiziminemotiv. Faktori e mënyrë që atyre t’iu duket veçanërisht e vështirë kuptimit deskriptiv të fjalës, ndërsa, fshehtazi për t’u sfiduar inercial emotiv është një aspekt kyç i procesit, . [18] duke treguar sesi përdorimi i përkufizimeve Shtypi, duket se i përdor pyetjet për të testuar të tilla mund të jetë si bindës ashtu edhe versionin institucional të ngjarjeve dhe potencialisht i rremë. gjithashtu për të provokuar debat. Me fjalë të Impakti bindës i fjalës “realisht” në premtimin e tjera, ata e kufizojnë “të vërtetën” në mënyra Ronald Reagan gjatë një fjalimi në vitin 1981, për të që janë të favorshme për ta. Kur presupozimet shkurtuar shpenzimet në programet e asistencës argumentuese janë false dhe armiqësore, ato duke ruajtur njëkohësisht përfitimet për “njerëzit përdoren nga gazetari për të testuar zëdhënësin, realisht në nevojë” shërben si një ilustrim i mirë nukshpesh janë duke vetëm sugjeruar reporterë një të interpretimngjarjeve. Ata të dytëjanë në përmbledhjen e shkruar prej Zarefsky-it të ngjarjeve. Atëherë gazetarët në këto lajme Miller-it dheTutzauer [16] . Megjithëse pranohet se fraza “njerëz në nevojë” është e ndryshuar apo gjithashtu lojtarë kryesorë në vetë këtë dramë e ripërkufizuar, fjala “realisht” sugjeron se ata që tëdhe roleve aktorë indirekte. në ngjarjet Ata që mund paraqiten. të përcaktojnë Të dyja palët me janë në nevojë nuk do t’iu ndërpritet programi. shfrytëzojnë në maksimum potencialin strategjik Kushdo që varet nga ky program do të ndiejë se ai është padyshim në klasën e “njerëzve realisht anë të pyetjeve axhendën e temës së diskutimit, në nevojë”. Në fakt, pas disa muajsh, Reagan-i gjë që është padyshim një prej privilegjeve dhe ndërpreu programet për sigurimet shoqërore dhe simboleve të të fuqishmëve. Sidoqoftë, fuqia e invaliditet, por vazhdoi premtimin e tij se qeveria çdo gazetari në këtë sens është e kufizuar, pasi do t’iu përgjigjej “njerëzve realisht në nevojë”, axhenda e tyre mund të refuzohet . Zotërimi i 182 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

i burimit i japin atij autoritet të gjerë për të Cila është e ardhmja nëse gropat informacionit nga ana e zëdhënësit dhe kontrolli joekonomike vazhdojnë të ekzistojnë? A nuk do ta “Fuqia në mes të të barabartëve vinë si pasojë e dobësojëINTERVISTUESI: kjo gjë industrinë e minierave? ndryshimevediskutuar çështjen. në kompetencat Sipas thënies e tyre së[ Grimshaw, : Epo – siç edhe e dini Znj.Chalmers, duhet të jetë që ju po dëgjoni .” 19]. Kushdo propagandënUDHËHEQËSI tuaj I SINDIKATËS sepse për 40 minutat e fundit, prej tyre që i luan më mirë kartat ka tendencën unë kam qenë duke ju shpjeguar që NCB në Britani tëqë dominimit. të fitojë dominim, Të dyja dhepalët këto pjesëmarrëse karta zakonisht do të është industria më efiçente dhe teknologjikisht më konsistojnë në ekspertizë verbale dhe deklarime e avancuar në botë. luftojnë për të përdorur burimet që ata disponojnë Po ju pyes juve kryeministër, në mënyrë sa më të efektshme. Megjithatë, pse nuk keni aplikuar në arsim autoritetin real pushteti mund të zhvendoset dhe pretendimi- tekINTERVISTUESI: prindërit duke iu dhënë atyre autoritetin real përit, “Atje ta pasur ku ka atë pushtet propozohet ka nga njëra palë dhe prindëror. rezistohet nga pala tjetër. Sipas edhe Foucalt : në një farë mase e kemi bërë – dhe edhe rezistencë ndaj ata janë shumë të rëndësishëm. tij.” [20]. Në llojin e konfliktit në fjalë, pushteti KRYEMINISTRI ekziston për ta pasur dhe gjithashtu edhe për ta sfiduar. Ndërlidhja konkurruese e ndërtimit strategjik të Shembulli i parë fuqishëm nënkupton se aktualisht argumentit nga ana e pyetësve dhe rezistencës ka gropa joekonomike, dhe i dyti presupozon ndaj argumenteve prej atyre që përgjigjen mund që Kryeministri nuk ka aplikuar autoritetin të ilustrohet me anë të riformulimeve në pyetje. prindëror. Në të dyja rastet, i intervistuari Ky mjet gjuhësor që i referohet rifjalëzimit të përballet me zgjedhjen e pranimit në mënyrë informacionit konsiderohet nga Clayman si të heshtur të akuzës ose të sfidimit të fjalisë së një metodë për shmangien ose zhvendosjen e nënkuptuar dhe faktikisht ata i parashikojnë axhendës së intervistuesit në favorin e tij. Sipas nënkuptimet dhe i sfidojnë ato. Sidoqoftë, ka Clayman-it, në ilustrimin e mëposhtëm, potenciali edhe raste kur zëdhënësi shtyhet me marifet të për këtë shmangie qëndron më tepër tek fakti që thotë diçka për të cilën pendohet. Kjo ndodh kur biseda ndërtohet më shumë mbi bazën e asaj që pyetjet kanë si qëllim të provokojnë një thënie në riformulohet sesa pyetjes origjinale”. [21] çfarë të tashmen, të cilën ngjarjet në të ardhmen mund nuk ka funksionuar ta përgënjeshtrojnë. Në rastin e mëposhtëm, P: Unë po përpiqem vërtet që të zbuloj se asaj personi që bën pyetje e vendos personin që që ç’farë nuk ka funksionuar apo cilët janë faktorët. përgjigjet në një pozicion të vështirë duke mos Z Berger: Nuk mendoj se është një çështje e e lejuar që të japë një përgjigje të drejtpërdrejtë. . Mendoj se është një Duke iu dhënë një rëndësi të nënkuptuar fjalëve të çështje kohe. Duhet kohë që të vendoset gjendja tij, pothuaj si të ishte vetë përgjegjës për politikat e paqes. e NATO-s, personi që bën pyetjet kërkon një përsërithënie bardhë në Kosovë. e zi që bombardimet në Kosovë do Intervistuesi presupozon se gjërat nuk kanë të vazhdojnë derisa të gjithë refugjatët të kthehen funksionuar, me anë të ndërfutjes së një fjalie brenda një fjalie tjetër të varur. Pra, thelbi i fjalisë paraqitet në maskën e informacionit të dhënë. P: A nënkupton thënia juaj se sulmet ajrore do të Personi që përgjigjet i sfidon nënkuptimet duke vazhdojnë derisa refugjatët të kthehen përsëri në i rifrazuar dhe duke përsëritur një pjesë të tyre. Kosovë? Disa nga pyetjet më të vështirafjali të diskutueshmepër zëdhënësin që Z Lockhart: Jo. Sulmet ajrore do të vazhdojnë këtotë menaxhojë “ose ndërfuten janë pa në dyshim pyetje ato ose që në përmbajnë deklarime derisa ne të kemi përmbushur objektivat. Dhe qëatë janë ç’ka Haris pararendëse i quan “të pyetjeve”. ” kur objektivat, si – P: Kjo është një nga objektivat, apo jo? Në shembujt e mëposhtëm të ofruara nga Harris, tregohet Në të dyja rastet, ne duhet të arrijmë në qartësisht se si intervistuesi akuzon në një përfundimin se llojet e filozofive që të dy palët mënyrë indirekte [22]. përdorin, vlera e fjalëve dhe lidhja e tyre me 183 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

të vërtetën janë strategjikisht një produkt i e strukturësNë deklaratën së brendshme e presidencës logjike nësë përputhje partisë 3.interesave Media Shqiptare.të tyre profesionale. me legjislacionin dhe eksperiencën“ Partia demokratike. Socialiste kundërshton draftin e Kushtetutës së propozuar ngasocialiste Presidenti shqiptare dhe thuhet veçanërisht se : ato pjesë që konfliktojnë me kërkesat për të patur një republikë Studimi i rolit të medias post-komuniste parlamentare dhe i përqendron forcat e saj në shqiptare hap një dritare të re drejt kuptimit të duart e Presidentit dhe nuk garanton pavarësinë të gjithë shoqërisë, drejt dikotemive të pushtetit e plotë të sistemit gjyqsor në Shqipëri . politik. Referendumi i Draftit Kushtetues Shqiptar i prezantuar nga Presidenti dhe Partia [26] Demokratike si partia në pushtet u organizua Në gazetën “Aleanca” ishte shkruar: “Drafti në Nëntor 1994. Të gjitha gazetat politike në Kushtetues u botua; Presidenti: Zoti, Mbreti, Shqipëri ishin kundra idesë së referendumit dhe Sekretari i Parë” [27]. Forca e këtij argumenti vetë përmbajtjes së kushtetutës, me përjashtim opozitar kundër pushtetit ligjor të presidentit të vetëm dy ose tre prej tyre, të lidhura ngushtë qëndron në stukturën e brendëshme të me partinë në pushtet. Media që promovonte shkallëzuar e cila qartësisht të sjell në mend Projektin Kushtetues të propozuar, përdori pushtetin totalitar të së kaluarës. argumente që lidheshin me jetën shoqërore në Fushata propagandistike e medias ishte e përgjithësi , funksionin shoqëror të kushtetutës karakterizuar nga një intensitet i dukshëm, por dhe analizën e forcave shoqërore që e igjithashtu tendencës edhe së grupeve nga paradokse mediatike të çuditshme të politizuara dhe kundërshtojnëVetëm apo tre aprovojnëvjet më parë atë. diktatura kishte ndryshime në mënyrën e argumentimit, si rezultat pushtuarNë faqen rrugët e parë tona, të vrau gazetës dhe “Republika”dëmtoi rëndë ishtejetët tona,shkruar ëndrrat “ dhe shpirtrat tanë… brutalisht na për të dominuar fushatën propagandistike dhe vrau në kufijtë tanë. Kujtohuni. Hija e diktaturës për të kontrolluar pushtetin politik në Shqipërinë ende ecën në rrugët tona. Votoni për vdekjen e post-komuniste. Më 6 Nëntor 1994, shumica e diktaturës. elektoratit shqiptar dha një përgjigje negative për Kushtetutën. Pas referendumit, media dhe ”[23]. Ky paragraf ka funksion direktiv politikanët u perpoqën të shpjegonin rezultatet. gjuhësor me një apel metaforik të drejtpërdrejt Në gazetën “Koha Jonë” piktori dheÇfarë publicisti do të thotë Edi emocional, që presupozon se ata që ishin kundra tëRama ngjiresh (tani Kryetar duke përsëritur I Partisë ngaSocialiste) tribuna fuqishëm fjalë të Kushtetutës ishin socialistët,A do pra, të dinë komunistët shqiptarët e veçuarakritikoi strategjitëme ngarkesë e gabuara:të veçantë “ simbolike si “liri”, simëparshëm. të dalin nga errësira Gazeta në “Sindikalisti” dritë, a do të dinë e mbështet t’i thonë “flamur”, “atdhe”, “dashuri”, “besim”, “asamble”, poreferendumin kushtetutës pasë ëndërruar, hezitim. “ a do të dinë shqiptarët “revolucion” “fllad”, “diktaturë” kur shoqëria të të këndojnë për herë të parë këngën e tyre, hymnin e cilës i drejtoheni nuk garanton as kërkesat bazë tyre? për të qenë një individ, e duke kapur për fyti këta të mjerë se nëse nuk vijnë në miting do të ketë pasoja [24]. Ajo ç’ka vendos impakt bindës në këtë serioze? [28]. pyetje retorike është përsëritja e konstrukteve paralele gjuhësore, të cilat e forcojnë argumentin në vetvete,Aprovimi duke apeluarose mosaprovimi emocionalisht i Kushtetutës ndaj Pas mosaprovimit të draftit kushtetues në“Nuk një hapndërgjegjes ose mbyll së shtigjet njerëzve. prej Tek ku gazetadiktatura “Liria” e regjimit mund mundkonferencë ta mendoj për shtyp, që të Presidentilargohem nga I Republikës referendumi, Sali komunistte lexosh: “ antinjerëzor që sapo është mundur, endeBerisha kam përdori besim këtë tek njerëzit. argument Unë analogjie: them se nëse shikon rindërtimin e mundësive në vend.” kombi francez do t’i thoshte “jo” Mastrihtit, forcat politike franceze nuk do të thonin se “tani do t’a [25]. adaptojmë në parlament” duke e përjashtuar Ky argument që nga strukturore prezanton kombin francez për të dhënë mendimin e tij”. dy alternativa, në të vërtetë e detyron lexuesin që të zgjedhë aprovimin e kushtetutës duke opozitarngjallur frikënduke përdorur ndaj diktaturës. argumenta Media bazuar që ishte në Gjatë Fushatës së zgjedhjeve të dyta parlamentare, kundra Kushtetutës ishte përfaqësuar nga shtypi shtypi i grupeve të ndryshme politike gjeti argumenta për të mbështetur propagandën e analizën e përmbajtjes së draftit dhe diskutimin zgjedhjeve dhe për të influencuar sa më shumë 184 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Pas 45 vjet të drejtimit në parti,që të ishteprovoni e mundur edhe një elektoratin. herë kapacitetet Slogani qeverisëse kryesor Pas viteve 97’, me krijimin e radios private tëi shtypit një partie opozitar tjetër, ishte, Partisë “ Demokratike.” dhe stacioneve televizive, hapësira e medias elektronike u bë një fushë ku partia opozitare [30] mund të përcillte mesazhin e saj. Liberalizimi i Megjithëse tingëllon si përsëritje e zakonshme medias ndryshoi shumë aspekte të jetës publike, e gjuhës së përdorur tek reklama, slogani politike, dhe mediatike. Arena e mesazhit të ngjall një impakt të rëndësishëm bindës sepse transmetuar nga media elektronike kishte më nocioni i ndryshimit krijon optimizëm. Një tjetër shumë konflikt brenda vetes. Nga njëra anë argument i anshëm për të votuar për opozitën, situata krijoi një informacion të pasur politik, por ishte se investimet e huaja në Shqipëri do të nga ana tjetër qytetarët ndiheshin të lodhur dhe deputetëvevinin vetëm të nëse partisë komunistët konservative e mëparshëm angleze e do vuri të të tërhequr nga ngarkesa e madhe e opinioneve largoheshin nga pushteti.Komunistët Jeffrey Pad,pretendojnë kryetari se i të kundërta. Fasada u bë më e rëndësishme se meqë në Shqipëri zgjedhjet janë të lira, Europa dhe përmbajtja e mesazhit politik. Si rezultat, politika botatheksin janë tek të kjokënaqur. pikë. Por“ unë them se Europa dhe filloi t’u ngjante formave të tjera të shprehjeve bota nuk do të jenë të kënaqur me këtë.” në botë. Ajo u bë thjesht një performancë duke : “Ekonomia shqiptare nuk ngjasuar më shumë me një koncert apo event do të shpëtohet nga investimet e huaja, Dhenëse fraza këto sportiv. Kjo është një situatë shumë e ndryshme zgjedhjekushtore nuk finale fitohen ishte nga Partia Demokratike dhe nga fillimi i kohërave të post-komunizmit në forcat e tjera opozitare Shqipëri, ku njerëzit ndjenin etje dhe pasion të vërtetë për të lexuar shtypin. Kjo erdhi edhe .” [31]. si rezultat i shtypjes prej sistemit totalitar të Shtypi i opozitës ishte tepër i efektshëm për të diktaturës dhe përmbushjes së dëshirës për të rrëzuar qeverinë e Nanos. Gjuha e përdorur ishte folur pa frikën e të qenit i persekutuar. tepër emotive, metaforikisht e fryrë me tone të Në këtë periudhë, media kishte rolin e vendosjes ashpra për tëQeveria kritikuar e hapur Fatos qeverinë. Nanos duket Në gazetën sikur së marrëdhënieve reciproke ndërmjet qytetarëve poopozitare i hedh kryesore benzinë zjarrit“Rilindja me Demokratike” anë të portofoleve ishte dhe forcave politike. Fushatat elektorale gjatë ministerialeshkruar: “ që iu janë dhënë disa figurave të kësaj kohe ishin fituar nga partia që kishte dyshimta dhe diskretituese. Kjo nuk është thjesht mundur të transmetonte më së miri mesazhin vetëm një sfidë, por një provokim i hapur që i bëhet politik dhe propagandistik në një numër të madh parlamentit dhe të gjithë njerëzve” [32]. gazetash. Kur zgjedhjet e para të lira u organizuar në vitin 1991, shtypi i drejtuar nga komunistët kishte një peshë më të madhe se shtypi opozitar Politizimi i madh i shtypit është një fakt i i cili përfaqësohej nga vetëm dy ose tre gazeta. dukshëm i jetës mediatike në shoqërinë Nga këto vëzhgime, duket se komunikimi bindës shqiptare post-komuniste. Në të gjitha gazetat në media e prezanton të vërtetën duke pasqyruar mund të vihej re një varësi e plotë e komenteve këndvështrimet dhe interesat e atyre që janë në etë mbyllur bëra prej brenda opinionieve alternativës politike së saj të partivetë treguar që pushtet. Si konkluzion, ne mund të thoshim se të përfaqësonin gazetat në fjalë. Secila gazetë është gjitha format e ligjërimit bindës e kanë origjinën në elementin e argumentit siç u zhvillua nga nga partia prej së cilës varen, duke krijuar kështu filozofët klasikë në përpjekjen për të ndjekur një panoramë mjaft të anshme për botën reale. të vërtetën. Retorika bindëse moderne ka një Secila e konsideron si racionale vetëm logjikën e qëllim që duket se nuk shkon drejt ndjekjes së dialogu.saj e nuk është e hapur drejt logjikës së gazetave të vërtetës, por më tepër drejt përmbushjes së të tjera me qëllim për të krijuar një atmosferë axhendës vetiake.

185 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Referencat Question-Reply Argumentation [10], [11] Walton, Douglas N. Essays on Classical Rhetoric and Modern . New York: Greenwood Press, [1],Discourse [3], [5] Connors, Robert J. Ede, Lisa S. 1989. (pp. 56, 599) [12] Lucas, Stephen E. The Art of Public . Southern IllinoisIn Defence University of Rhetoric Press.. Speaking- sixth edition; Relevance McGraw-Hill in 1984. (pp. 47, 60) Companies,Argumentation 1998 (p.422) [2] Vickers, Brian. [13] Walton, Douglas. Oxford: Clarendon Press, 1998. ( p. 412) . Mahwah, NJ: Lawrence [4]Argumentation: Van Eemeren, Frans Analysis, H., Rob Grootendorst, Evaluation, Erlbaum Associates, 2004. (p. 251) andPresentation A. Francisca Snoeck Henkemans. [15],Argumentation [16] Walton, and Advocacy Douglas. “Persuasive Definitions and Public Policy Arguments.” . Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum 37.3 (2001): Associates, 2002. (p.1) Alan.117. The Linguistics of Political Argument: [6], [7], [8] John T. Ishiyama, Michael K. [17],The Spin-Doctor [18], [19], [20], and [21],the Wolf-Pack [22] Partington, at the Launer, Irina E. Likhachova,Russian electoral David politics Cratis White House andWilliams, the search for national identity.1997 Marilyn J. Young; . New York: Routledge, 2002. (pp. 28, 29, 166, 167, 179, 190. Introduction to Logic. Media, politika, shoqeria”, [9], [14] Copi, Irving M, Cohen Carl. [23], [24], [25], [26], [27],[28], [29], [30], [31], Prantice-Hall, Inc., [32] Fuga, Artan “ 1994 (pp.13,72) botimet “Dudaj”; Tirane, 2008. (p 252, 254, 253, 255, 256, 261, 220, 221, 210)

186 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

ETEREGLOSIA DHE MULTIKULTURALIZMI TEK ARBËRESHËT E ITALISË JUGORE, MBËSHTETUR TEK STUDIMET E FRANCESCO ALTIMARIT

Elona Seferi Departamenti i Gjuhëve të Huaja, Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë E-mail: [email protected]

Përmbledhje

Tek studiuesit arbëresh vihen re, pasioni, Studimi im mbi shumëllojshmërinë e varianteve krenaria, fanatizmi për të ruajtur të gjallë, por jo gjuhësore e kulturore, është i bazuar mbi vetëm, edhe për të thelluar më shumë studimet veprimtarinë dhe studimet e ndryshme të në gjuhën dhe letërsinë arbëreshe. Mbështetur dijetarit arbëresh Francesco Altimari si dhe mbi mbi këto motive dhe mbi studimet e Profesorit dëshirën për të treguar se si me kalimin e kohës, të nderuar Francesco Altimari, jam munduar të arbëreshët arritën të mbajnë gjallë e të ruajnë prek aspektin sociolinguistik të arbëreshëve. traditën, gjuhën, dhe kulturën, pavarësisht nga Shumë prej nesh përdorin shpesh fjalën realiteti dhe situatat, sidomos në ditët e sotme, “multikulturalizëm”. Kohët e fundit kam studiuar përballë kësaj shoqërie dinamike dhe fenomenit rryma të ndryshme mbi këtë fenomen, dhe jo të të globalizimit. Do të ndalem dhe do të analizojë gjithë studiuesit janë dakord, nëse është vërtet faktorët që ndikojnë ne nje multikulturalizëm një fenomen real apo akoma një nismë e re. dhe se si ky komunitet reagon. Debati mbi multikulturalizmin shfaqet shumë Studimi i diasporës krijon një urë lidhëse midis problematik, sepse nga njëra anë, ky fenomen hapësirës së gjuhës (nisur nga problemet tregohet shumë i ashpër ndaj diferencave, duke e ndryshme gjuhësore dhe shoqërore) dhe mos marrë parasysh lehtësimin që ai shkakton hapësirës së komunikimit. Pas një prezantimi jo në jetën e përditshme. Një fenomen , i cili nuk vetëm historik por dhe filozofik, do të ndalem më konsideron konfliktin si një fushëveprimi të konkretisht tek variantet e ndryshme gjuhësore modeletveçantë e të lirisë. krijimit të hapësirës shoqërore, të dhe gjuhës standarde, duke mos harruar që bazuar mbi dialogun, bashkëpunimin dhe mbi çështja duhet parë nga këndvështrimi didaktik, sesi i përftojnë këto variante (situata familjare, në Nga ana tjetër, ka një karakter ideologjik shkollë, në shoqëri), duke u nisur gjithmonë nga që shndërron diferencën në një vlerë të baza gjuhësore e tyre. Nuk harrojmë të theksojmë edomosdoshme, cënuar . duke e materializuar në një që ky komunitet ka jetuar përherë në situatën e esence, që1 duhet mbrojtur e duhet riprodhuar pa Fjalëtnjë bilinguizmi çelës : dhe diglosie. Historia e humanitetit është karakterizuar arbëresh, komunitet eteroglot, nga lëvizjet dhe krijimet e vazhdueshme të bilinguizëm, kulturalizëm, komunikim rrjetave dhe bashkëpunimeve midis njerëzve të ardhur nga kontekste të ndryshme gjeografike. Kam filluar të studioj minoritet gjuhësore dhe Prandaj sot mund të theksojmë që kulturat problematikat e tyre më nga afër gjatë studimeve janë1 Colombo shumë Enzo flesibile (2003), dhe Quando individët il vicino interpretojnë e’ straniero: il të mia në Romë, falë Profesorëve të mi Arbëresh multiculturalismo quotidiano come spazio di costruzione (Giuseppe Gradilone, Elio Miracco, Italo Fortino), della differenza di analisi sociologica.Universita’ degli të cilët me përkushtimin e tyre, dashurinë për studi di Milano, p. 6 gjuhën, zakonet, traditat, dhe kulturën arbëreshe, më kanë ndihmuar ta shoh nga afër këtë realitet. 187 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

dhe ripërtërijnë traditat e tyre me qëllim që të këtë moment zbulon një forcë të re brenda vetes, dotmund sjelljet të administrojnëe tyre. mirë ndryshimet dhe që të shtyn të mbrosh me fanatizëm dhe të jesh marrëdhëniet me të tjerët, duke mos i shmangur pjesë e asaj historie dhe kulture. –Arbëreshët kulturor (katolik kanë identitet të ritit etnik grek). arbëresh, Ndërsa identitetkur vjen Duke sjellë këto ide e mendime mund të shprehem krahinor (Kalabri, Sicili, Molise) dhe identitet fetar se çdo kulturë dhe shoqëri është multikulturale. Multikulturalizmi nuk është një fenomen që është fjala për identitet kombëtar, duket sikur stepen krijuar nga prania ose jo e emigrantëve (edhe pse pak, prandaj dhe ata vet mjaftohen me identitet prania e tyre nxjerr më në pah problematikat). etnik. Identiteti i Arbëreshëve u trashëgua për Problemet e dy apo më shumë kulturave që shekuj me radhë në mënyrë të mahnitshme, bashkëjetojnë, nuk qëndrojnë në përkufizimin e në kushte shumë të vështira, kur mungonin tyre, por në stabilimin nëse janë të ngjashme apo edhe mjetet mbështetëse të çdo lloji. Identiteti të ndryshme midis tyre. Pas shumë kohësh që i Arbëreshëve në nivelin popullor u shfaq nëpër këto kultura bashkëjetojnë, unë jam e mendimit, shekuj me një larmi dukurish: 1) gjuha, edhe sot që ajo vendase nuk duket kaq ndryshe nga ajo e e folur në shumicën e komuniteteve me origjinë ardhur, (janë ndryshime pothuajse neutro). arbëreshe, përfaqëson një dukuri shumë të fortë Këto fenomene ne i shohim dhe po i studiojmë që prek si ata që e flasin ashtu edhe dëgjuesit, edhe tek Arbëreshët e Italisë. Etnonimi arbëresh italianët, që i kanë pritur arbëreshët si mysafirë; apo italo-shqiptar, me të cilin shqiptarët e Italisë 2) veshja e grave kishte një domethënie etnie identifikohen në përgjithësi, përmbledh rreth të veçantë sepse trashëgohej brez pas brezi si vetes (ndoshta edhe në mënyrë simbolike) këtë shenjë dallimi; 3) shprehja fetare që në shumicën identitet të dyfishtë, që është pjesë e etnisë, e komuniteteve arbëreshe është ajo bizantine, historisë, gjuhësisë dhe kulturës. ka përforcuar ndjenjën e identitetit dhe të Arbëreshët kanë pasur kontakte direkte dhe përkatësisë me një ngarkesë fort dalluese; 4) të vazhdueshme me gjuhë dhe kultura të kultura; 5) letërsia arbëreshe, që është shprehja tjera dhe janë munduar gjithmonë të ruajnë e kësaj kulture të lartë, përfaqësohet nga vepra karakteristikat e veta, por pavarësisht kanë autorësh shumë të njohur – Variboba, 2 Keta, pësuar disa modifikime gjuhësore falë ndikimit De Rada, Serembe, Santori, Dara, Skiro .Duke të italishtes dhe dialekteve vendase. Vëmendja e studiuar historinë, traditat dhe bashkëjetesën intellektualëve italo-shqiptar është përqendruar e gjatë në Tokën Italiane, këto dy identitete, ai gjithmonë (rreth fundit të shekullit të XVI) italian (një pikëvështrim realist) dhe ai shqiptar kombëtaretek problemi të tyre. i gjuhës dhe origjinës së popullit (një pikëvështrim historiko – mitik) ndërthuren shqiptar; pra në kërkim të rrënjëve historike e qetësisht. Në këtë rast nuk mund të mos përmend një fjalë që Profesori i nderuar Altimari përdor Pikërisht në këtë drejtim mund të konstatojmë në një nga kumtesat e tij dhe pikërisht fjalën një veçori të historisë kulturore arbëreshe: “Ltinj”. Sipas tij kjo fjalë vlen me shumë se qindra dëshirën dhe vullnetin për t`u treguar të tjerëve dokumente për të përkufizuar identitetin e tyre. “lashtësinë” e kombit të vet, si edhe vetëdijen e Kjo ndodh sepse deri në shekullin e iluminizmit, mos të qenurit një popull pa histori. popujt dalloheshin sipas përkatësisë fetare dhe Një punë madhështore u pat zhvilluar në fushën jo sipas asaj kombëtare dhe “ltinj” dëshmon e kulturës nga disa grupe intelektualësh nga përkatësinë ortodokse të vjetër të gjithë Diaspora, ku vendin e parë e zënë intelektualët arbëreshëve. Tiparet mbi multikulturalizmin e Italisë, që duke zotëruar institute dhe qëndra të përmendura më lart, janë qartësisht të mësimore me origjinë fetare (ndryshe nga dallueshme edhe në këtë rast. Kultura arbëreshe bashkatdhetarët përtej Adriatikut të pushtuar nga në krahasim me atë italiane është gojore, e cila sundimi otoman), ishin në gjendje të punonin për bazohet në një gjuhë pothuajse vetëm të folur, në të rifituar dhe konfirmuar (vërtetuar) dinjitetin shprehje, qëndrime dhe sjellje tipike të përcjella kombëtar shqiptar. në rrugë gojore. Por përsëri mund të themi që Të gjendesh në një shoqëri ndryshe nga jotja, me gjuha përfaqëson një dukuri shumë të fortë që një histori, traditë e gjuhë tjetër nuk është aspak 2prek Ibrahimi si ata që Mustafa e flasin ashtu(2008), edhe Shënime dëgjuesin udhëtimi italian. mes e lehtë. Pikërisht në këtë moment e kupton sensin ArbëreshëveRealiteti shoqëror të Kalabrisë, dhe Interlingua, kulturor Shkup, italian, p. 186 ka një për të forcuar identitetin tënd dhe pikërisht në 188 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

ndikim të fortë mbi të gjitha kulturat minoritare. mendojnë se gjihëtsesi nuk mund të ekzistojë një Procesi i asimilimit ka ndjekur rrugën e vet, por ndarje strikte midis gjuhës së ambientit shoqëror arbëreshët patën një qëndrim dinjitoz dhe të e gjuhës së përdorur nëpër shkolla, si dhe midis fortë, falë edhe mbështetjes institucionale dhe së folurave italo-albanese dhe gjuhës së folur strukturave fetare – kulturore, kolegjeve (ai i shqipe. Kalabrisë dhe ai i Sicilisë), të cilat përgatitën Me fjalë të tjera, një nxënës arbëresh, që deri në një klase intelektualësh me një përgatitje të këto momente ka jetuar në një situatë dygjuhësore, konsiderueshme dhe të shquar. mund t’i propozohet një edukatë gjuhësore, që të Përveç fenomenit të multikulturalizmit ajo mund t’i garantojë njëbarazi midis dy gjuhëve.4 që i dallon arbëreshët është dhe fenomeni i Mbështetur mbi studimet në terren të Altimarit , eteroglosisë. Gjuha arbëreshe është një formë ndeshemi me këtë realitet të dygjuhësisë apo arkaike e dialektit toske të shqipes, por brenda trigjuhësisë, dhe Profesori na jep shembuj se si saj ka dhe shumë elemente të gegërishtes ka ndodhur ky proces, duke theksuar se të parët (dialektit të veriut), që me kalimin e kohës po që janë prekur nga ky fenomen, kanë qenë burrat, ndihen të kërcënuara. Në këtë fushë të shumta sepse ata ishin në kontakte të drejtpërdrejta me janë studimet e Profesor Altimarit që na kanë popullsinë italiane, kurse gratë arbëreshe, përveç ndihmuar dhe ndriçuar drejt fushës gjuhësore rasteve kur martoheshin me italianë, kanë qenë për të njohur më nga afër historinë , zhvillimin dhe vijojnë të jenë më të lidhura me shtëpinë dhe dhe të ardhmen e kësaj gjuhe. Nga studimet traditat arbëreshe. e Tij rezulton se struktura e gjuhës ka pësuar Në ditët e sotme, arbëreshët nga mosha ndryshime në morfosintaksë, 3 dhe në formimin pesëdhjetë vjeç e poshtë kanë studiuar nëpër e fjalive sipas modelit italian . Por ndryshimet shkolla të shkruajnë e të lexojnë italishten, rrënjësore ndihen në leksik, falë huazimit të dhe janë më të paktë ata që dinë të lexojnë e të fjalëve, fenomen i njohur që në kohën e Varibobës, shkruajnë shqipen, prandaj dhe dygjuhësia e tyre me italianizimin e gjuhës. Por nuk mungojnë dhe është quajtur e “çale”. huazimet nga greqishtja. Këto fjalë kanë rrënjën Ndërsa gjendja e fëmijëve ndryshon paksa, në gjuhën shqipe dhe një prapashtesë në atë sepse deri sa hyn në shkollë fillore, fëmija është italiane. Në fjalorin e shqiptarëve të italisë të E. njëgjuhësh, ai flet vetëm shqipen, që ka mësuar Giordano të vitit 1963, vihen re se vetëm 45% e nga nëna. Në shtëpitë e tyre flitet, këndohet bëhet fjalëve janë të njëjta me shqipen dhe neologjizmat shaka vetëm në shqip, por edhe në rrugë me e krijuara nga shkrimtarët italo-shqiptar janë shokët e në kishë. Sapo fëmija kalon pragun e rreth 15%. shkollës, gjendet i zhytur në një realitet të huaj. Arbëreshët nuk njihen si pakicë kombëtare, por Studiuesit flasin për një traum të vërtet që pëson si minoritet gjuhësor historik, të cilët janë të fëmija, i cili më përpara nuk ka ditur se ekzistonte mbrojtur me ligj (482\ 1999). Sot arbërishtja një gjuhë italiane apo dialektet lokale. është një gjuhë e dytë, që mund të mësohet Në studimet e Profesor Altimarit nuk mungojnë nga nxënësit e interesuar. Diferencat midis përpjekjet e shumta për thellimin e këtyre arbërishtes dhe gjuhës letrare toske janë disa si studimeve në gjuhën shqipe, për të vendosur në fonologji ashtu edhe në morfologji e sintaksë. kështu edhe një lloj ekuilibri. Studimi i gjuhës Duke e krahasuar me shqipen e përditshme, shqipe mund të bashkëjetojë shumë mirë me arbërishtja ka disa veçori fonologjike italishten dhe dialektet krahinore. Nga studimet karakterisitke në sistemin bashkëtingëllor : e tij, kuptohet që për t’ia arritur këtij qëllimi, c/x, c/xh, s/z, sh/zh, f/v, th/dh, h, hj/j. Ndërsa studentët duhet të kalonin disa faza; në disa dialekte arbëreshe ka një tendencë të E para, ajo e njohjes së gjuhës, kalimi nga gjuha zëvendësimit të (gh per ll ), si dhe \h\ behet \gh\, e folur në atë të shkruar, falë njohjes së gjuhës ne San Demetrio Corone e Macchia Albanese. shqipe, atë të dialekteve arbëresh, të pranishëm Meqenëse realiteti i të folurit arbëresh është ai i në zonë si dhe me anë të materialeve didaktike. 3 Altimari F. 1989, Il contributo degli arbëreshë alla rrethuarlinguistica mealbanese gjuhë, e in dialekte A. Guzzetta të tjera, (a curastudiuesit di), Il Faza e dytë, konsiston në njohjen dhe ilustrimin contributo degli albanesi d’Italia allo sviluppo della e diferencave që ekzistojnë midis varianteve cultura e della civiltà albanese, Istituto di Lingua e 4dialektor Altimari F., shqip; Vëzhgime kjo mbi lloj mësimin metode dhe përdorimin përdoret, e letteratura albanese. shqipessepse vetëmletrare në duke mjedisin njohur arbëresh”, variantet art.cit., gjuhësorepp.55-60.

189 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

dhe eteroglosinë dialektore, studenti mund të marrëdhënieve shoqërore dhe nga zhvillimi të ndërgjegjësohet për veçoritë bazë që i shpejtë i komunikimeve të përgjithshme. Ja karakterizojnë sistemin gjuhësor të shqipes së përse, kontributi nga pikëpamja didaktike e folur. Pra qëllimi është që në planin diakronik Katedrave të gjuhës shqipe dhe e studimeve të të studiohet gjuha shqipe antike dhe mbi planin intelektualëve arbëresh e shqiptar, kanë vlera sinkronik të studiohen dy dialektet e shqipes, së të mëdha. Falë metodologjisë që ata ndjekin pari toskërishten por edhe gegërishten. po arrijnë të sensibilizojnë edhe të rinjtë në Profesor Altimari është marrë seriozisht me studimin e gjuhës dhe kulturës arbëreshe, edhe materialet didaktike për t’u ofruar të rinjve këto pse kjo shpesh herë nuk është e lehtë për vetë të dhëna dhe studime, si edhe për t’i ndihmuar në italianizmat që mbizotërojnë në të folurat e tyre. zgjidhjen sa më të mirë të mësimdhënies në këtë Pra shkolla është një institucion i rëndësishëm gjuhë, pa lënë mënjanë të gjitha variantet. dhe bazë e përhapjes së një kulture, sepse fëmijët Nga të dhëna të besueshme themi se 70% shumë shpejt nuk varen më nga prindërit, por e banorëve flet arbërishten dhe vetëm 30% ata të shkëputen, emancipohen dhe varen nga përbëhet nga italishfolës dhe dialektfolës, por shkolla dhe nga komunikimi masiv, të cilat mbysin ekspertë të gjuhës mendojnë që situata po kulturën familjare tradicionale si dhe gjuhën që ndryshon dhe elementi gjuhësor arbëresh po mësojnë vitet e parë në gjirin e familjes. dobësohet. Kjo ndodh për shkak të ndryshimeve Bibliografia

Altimari Francesco (1988), Vëzhgime mbi Cucci Franca (2009), Contributo alla tavola mësimin dhe përdorimin e shqipes letrare në rotonda Albanesi per lingua, bizantini per rito, mjedisin arbëresh, ndodhet në përmbledhjen Italiani per adozione: Gli istituti Di Cultura Degli Studi linguistici arbëreshë, Quaderni di Zjarri, Arbëreshë, Palermo, 12 giugno n.12, Cosenza, pp.57-60. Dittmar N. (1978), Manuale di sociolinguistica, Altimari F. (1992), Gjuha letrare shqipe sot: disa Bari, Laterza, p 160 considerata në dritën e zhvillimeve të reja politike albanese in Calabria – Tensioni e dhe kulturore në botën shqiptare, tek Gjuha jonë, FORTINO E.F. (1994), La Chiesa bizantina 3-4/, p.45. Altimari F. (1986), Profili storico-letterari, in comunione, Bios, Cosenza Altimari et alii L’esilio della parola, ETS, Pisa.1-31 Mancini Susanna (2001), “Lo Stato italiano e le Altimari F. (1989), Il contributo degli arbëreshë minoranze autoctone: agnosticismo, repressione, alla linguistica albanese, in A. Guzzetta (a cura di), promozione”, in Europa e Balcani: Stati, culture, IlLingua contributo e letteratura degli albanesi albanese d’Italia allo sviluppo nazioni CEDAM, Padova, pp.119-145. della cultura e della civiltà albanese, Istituto di Rrokaj Shezai (2000), “Standardi arbëresh nga Gangale tek Solano, I shkeputur nga Seminari i Altimari F. (1992), Per una storia della studimeve shqipetare , Università della Calabria. dialettologia arbëreshe, Quaderni di Zjarri. Schirò Ernesto (2009), Contributo alla tavola Altimari F. ; L. M. Savoia (1994), I dialetti italo- rotonda Albanesi per lingua, bizantini per rito, albanesi, Roma, Bulzoni. Italiani per adozione:Origine Degli Insediamenti Albanesi In Italia, Palermo, 12 giugno Campera Tommaso ( 2010), Il dilemma linguistico arbëresh, la confusione generata dai falsi VACCARO A. (1994), Italo-Albanensia. Repertorio problemi su quale lingua insegnare e scrivere , biobibliografico sulla storia religiosa, sociale, Giovedì 29 Luglio economica e culturale degli Arbëreshë dal secolo XVI ai nostri giorni (Associazione culturale italo- Colombo Enz (2003), Quando il vicino e’ straniero: greco-albanese), Bios, Cosenza il multiculturalismo quotidiano come spazio di costruzione della differenza di analisi sociologica. Universita’ degli studi di Milano. 190 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Aspekte të jetës ekonomike në Shqipërinë e gjysmës së parë të shek.19-të sipas udhëpërshkuesve dhe autorëve të huaj të shek. 19-të dhe fillim shek. 20-të.

Elsajed Rexhaj Universiteti “ Ismail Qemali “ Vlorë, Fakulteti i Shkencave Humane. Departamenti i Edukimit E-mail: [email protected]

Abstrakt Gjendja ekonomike ne shqipëri

Në shek. 19 fillon të marrë jetë shkenca e Interesi i udhëtareve francez për gjendjen Albanologjisë e cila me kalimin e kohës do ekonomike të Shqipërisë në këtë periudhë të tërheqë vëmendjen e autorëve të huaj e shpjegohet në radhë të parë, me vetë rëndësinë intelektualë të kohës. E panjohura e popullit e madhe që ka zhvillimi ekonomik për jetën dhe shqiptar fillon të dalë në dritë, edhe pse nën fatet e një vendi. Së dyti, duhet pasur parasysh sundimin e Perandorisë Otomane. fakti se midis këtyre udhëtareve gjejmë dhe Udhëpërshkues në viset shqiptare si Pukëvil, persona të dërguar me misione të posaçme në Ami Boue, Martin Leake, Ibrahim Manzur Efendi vendin tonë, të cilët midis të tjerash, u kërkohej dhe autorë të këtij shekulli si Zhan Klod Faverial t’i raportonin qeverisë së tyre edhe mbi gjendjen sollën në vëmendje historinë e popullit tonë por dhe tendencat e zhvillimit ekonomik në Shqipëri. edhe aspekte të rëndësishme të jetës, kulturës Kjo ekonomi në Shqipëri si do të shohim në shpirtërore – materiale, dhe aspekte të jetës vijim nga të dhënat dhe përshkrimet është social – ekonomike, shpirtërore dhe kulturore. një ekonomi e varfër, dhe e mbyllur. Zhvillimi Për herë të parë në shek.19, Shqipëria nuk shihet ekonomik i Shqipërisë pengohej edhe për shkak vetëm si një pjesë e perandorisë otomane, por të gjendjes së trazuar dhe mungesës së rendit e të edhe si një rajon, i cili mund të ofronte mundësi qetësisë, abuzimet dhe padrejtësitë e shkaktuara të zhvillimit të marrëdhënieve ekonomiko – prej parisë vendase, mungesës së sigurisë së tregtare si një njësi autonome , dhe për këtë arsye udhëtimit e sidomos në rrugët tregtare, “ duke udhëpërshkruesit raportonin për gjendjen dhe udhëtuar nëpër vendet e barbarëve shqiptarë, nivelin e jetës ekonomike në trojet shqiptare. e kërcënojnë vazhdimisht rreziqet. Një vend, Informacioni mbi Shqipërinë dhe shqiptarët ku pushteti i Sulltanit gati nuk njihet, sundon e shek.19 fillim shek.20 bazohet në analizën e anarkiatë bejlerëve që edërrmojnë shkreton vendin përditë. nga Kudo njëri gjendenskaj në vëzhgimeve dhe përshtypjeve udhëpërshkuesve banda grabitësish.. Tirania dhe mizoritë e turmave të viseve shqiptare dhe shkrimet e autorëve të 1 huaj që hodhën bazat e albanologjisë. tjetrin.” Shkrimet kushtuar Shqipërisë dhe shqiptarëve Por jo vetëm kaq ekonomia dhe tregtia vuanin prej shkrimtarëve të shek. 19 dhe fillim shek. edhe nga mungesa e infrastrukturës e sidomos 20 janë në formë kujtimesh dhe rrallë herë ato asaj rrugore që lidhte krahinat midis tyre dhe me gjenden në formatin e fakteve apo dokumenteve ato të rajoneve të tjera të Perandorisë Osmane historike. Edhe pse të tilla ato ofrojnë një “ Rrugët tepër të këqija, sa të rrezikshme dhe informacion të bollshëm për perceptimin ndaj të lodhshme, gjarpërojnë. midis shkëmbinjsh e shqiptarëve, ato mbartin në vetvete subjektivizmi greminash. Në pjesën2 më të madhe të lumenjve dhe pasaktësia, por kur analizohen dhe mungojnë urat.” ballafaqohen me dëshmi nga autorë të ndryshëm Kështu duke ndjekur të dhënat e udhëtarëve gjejmëFjalët Kyçetë vërteta - të pamohueshme. francezë për gjendjen e atëhershme ekonomike ekonomi. të trojeve shqiptare, të cilët janë ndalur kryesisht 1 Ibrahim Manzur Efendi, Kujtime për Ali Pashën. Shqipëria, udhëpërshkues, popull, në tre aspekte më të rëndësishmef.47 të saj : bujqësi 2 Ibrahim Manzur Efendi, Kujtime per Ali Pashen. f.47

191 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

- blegtori, zejtari dhe tregti, na krijohet pak a shembull na vjen prej fushës së Shkodrës ku shumë një tablo reale mbi gjendjen e ekonomisë Pukëvil shprehet. : “ fusha të cilat përvijohen fshatare të vendit me degë kryesore bujqësinë e nga sipërfaqe10 të mbushura me pemë frutore dhe •blegtorinë dhe të ekonomisë qytetare me degët vreshta...” kryesore zejtarinë dhe tregtinë. Frutikultura ishte e zhvilluar dhe bëhej e mundur Shqipëria është një vend malor dhe i eksportimi i frutave të thata, dhe ullinjve të nënshtrohet temperaturave nga më të ndryshmet, konservuar. Në pjesën jugore të vendit dhe përsëri është me toka pjellore, e begatë, me sidomos në bregdet rriten portokall, limona, mundlugina tëe plotësojnëlivadhe, fusha nevojat ku mbizotëron e banorëve jeshillëkutë saj. shege, fiq dhe rrush i cilësisë së mirë, por për dhe shfrytëzohen prej punës së bujkut, të cilat3 Pukevil përsëri vihen re mangësi dhe ai mendon Po se kjo degë e ekonomisë është lëne pas dore, nuk shfrytëzohej sa duhet për të arritur përfitime të njëjta vlerësime pozitive sjellin edhe udhëtaret. optimale, ai do të shprehet “ me përjashtim të anglezë ku Spenser cilëson se “ Shqipëria është4 disa pemëve frutdhënëse,11 resurset në frutikulturë pjellore…dhe e aftë të mbajë disa milionë njerëz.” janë të pakta.”. Pjesa më e madhe e popullsisë merret me bujqësi Pyjet janë shumë të pasura me pisha bregdetare, dhe blegtori, toka vazhdon të punohet me mjete bredha, trungjeve të llojeve të ndryshme, dru ahu shumë primitive. Autorët francezë nuk sjellin të etj, që përpunohen shumë pak. Shqipëria e pasur dhëna të plota për zhvillimin e bujqësisë shqiptare, me pyje ofronte kushte të mira për zhvillimin e raportin tregtar aktiv “ por në përgjithësi ajo mbulon nevojat e vendit, tregtisëimportuesit së drurit, kryesorë i cili të është drurit cilësor, prej e rajoneve përdorej 5 kurse blegtoria duke qenë më e zhvilluar e bën “ kryesisht për ndërtim. Franca është një nga .Bujqësia dhe blegtoria do të jenë degët më me zë në ekonominë e brishtë shqiptare, i cili për nga cilësia ia kalon dhe atij të shqiptare, bujqësia do të vuaj nga prapambetja e Ballkanit. Druri shqiptar përpunohet në kantieret mjeteve të punimit dhe shfrytëzimit të tokës dhe e Bulonit, për ndërtimin e fregatave më të bukura nga mungesa e shumëllojshmërisë të prodhimeve franceze. “ Franca mban gjithmonë lidhje. tregtare bujqësore, ku siç shprehet Ibrahim Efendi : “. të pandërprerë më Shqipërinë, e nxirrte12 çdo vit 6 Shqipëria nuk mund të konsiderohet një vend i shumë ngarkesa druri për ndërtim “ pasur në llojshmërinë e prodhimeve bujqësore.” Blegtoria është në një gjendje më të zhvilluar, dhe Siç do të shohim më poshtë te kulturat bujqësore janë të pranishme të gjitha llojet e bagëtive. ato janë kryesisht ushqimore, të destinuara për Më së shumti shqiptarët mbajnë dhënë dhe dhi, konsum të brendshëm dhe ditor, kjo shpjegon prej të cilave përfitohen sasi të konsiderueshme dhe faktin përse kemi një varfëri në llojshmërinë leshi, me të cilin plotësojnë nevojat e veshjes e kulturave bujqësore. dhe një pjesë e eksportojnë jashtë, dhe siç Kulturat bujqësore të shfrytëzuara ishin gruri, shprehet Pukevil “ qethen edhe dhitë dhe misri, thekra, bimë industriale si duhani pambuku, qimet e tyre bëhen guna,13 petka marinarësh, 7 frutikultura ku përfshinte vreshtat, ullinjtë, tjetërushtarësh e ekonomisë e fshatarësh ajo e“ përpunimit. Siç shihet tëmë tyre. sipër nga pjeshkë e mollë. Këtyre kulturave u shtohet orizi nënproduktet blegtorale, ekziston dhe një degë i kuq, lini dhe kërpi të cilët shfrytëzoheshin për ndërtimin e anijeve. Për duhanin mund të themi Nga blegtoria përfitohen prodhimet si qumësht, se tregtohej në Turqi, Siri dhe Egjipt “ duhan i djathë, gjalpë, e sasi të mëdha leshi i cili 8 mrekullueshëm tepër i kërkuar në Turqi, në Siri eksportohet dhe në vendet e perëndimit dhe pse dhe në Egjipt.” . Ndërsa Pukevil në një rast do të jo i një cilësie të mirë, “ në këto porte nisen shtatë . shprehet se “ në asnjë vend tjetër s’prodhohen apo tetë ngarkesa leshi. të pa punuara në vit, e verëra, vajra,9 fruta të çdo lloji me sasi kaq të të cilësive të dobëta, 14 destinacioni i tyre është mëdha “ Gjenova dhe Antanta “ Në shkrimet e autorëve francezë vihet re Edhe pse blegtoria është disi me e përhapur, •informacioni i varfër që përcillet, se cilat janë cilësia e tokës favorizon zhvillimin e saj, dhe rajonet apo zonat ku zhvillohej bujqësia. një pjese e produkteve eksportohen ajo përsëri Një degë tjetër e ekonomisë shqiptare 3 F. Pouqueville, Viaggio in Morea…, vell. 7 f.188 është e pazhvilluar dhe me se shumti e kryesisht është dhe frutikultura dhe pemëtaria, një 4 Spenser, E. Travels…, vell. 2, f.151 plotëson nevojat e vete banoreve, “ Cilësia e 5 F. Pouqueville, Viaggio in Morea…, vell. 8, f.135 10tokës F. Pouqueville duke qene, Viaggio shume in e Morea…favorshmevell.8, për f.152 rritjen e 6 Ibrahim Manzur Efendi, Kujtime per Ali Pashen. f.50 11dhenve F. Pouqueville e dhive,, ushqenVoyage dans një numërla grece. shume vell. 2, te f. madh 585 7 F. Pouqueville, Viaggio in Morea… vell. 8, f. 34 12 F. Pouqueville, Viaggio in Morea…vell. 8, f.37 8 Ibrahim Manzur Efendi, Kujtime per Ali Pashen.f.50 13 F. Pouqueville, Voyage dans la grece. vell. 2, f.589 9 F. Pouqueville, Viaggio in Morea…vell. 8, f.9 14 F. Pouqueville, Viaggio in Morea…, vell. 8, f.37

192 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

21 kopesh prej tyre, leshi i te cilave15 konsumohet gjithë banorët e fshatit. nga vete banoret e Shqipërisë.” . Blegtoria është Persë i përket degës së tekstileve, nga të dhënat dhe kjo e zhvilluar me metoda te vjetra, barinjtë e udhëtarëve francezë mësojmë se ajo ishte një që zhvendosin kopetë e tyre nëpër kullota sipas nga degët më të përhapura të artizanatit vendas, stinëve, dimërore dhe verore. Barinjtë përveç që prodhonte për tregun e brendshëm e të kopeve të tyre kullosin dhe16 kopetë e pashallarëve jashtëm sasi të mëdha tekstilesh, leshi, pambuku, apo agait të cilit i shërben. Por udhëtaret franceze mëndafshi, liri etj. nuk sjellin të dhëna përsa i përket marrëdhënieve Kështu, Shkodran ishte qendra kryesore e të tyre të varësisë. Gjithashtu bletaria është e përpunimit të leshit dhe e prodhimit të shajakut, zhvilluar, ku prodhohet sasi e madhe17 dylli e mjalti por ajo nuk ishte e vetmja. Punishte leshi kishte që i kalon nevojat për konsum. edhe në Vlorë, stofra leshi prodhoheshin edhe në Një burim tjetër jetese ishte edhe deti. Banorët Janinë dhe në mjaft qytete të tjera, pa folur për buzë detit merreshin me peshkim dhe përgatisnin gunën e famshme shqiptare22 që kërkohej mjaft sardele dhe peshq të tjerë të kripur të kripur dhe si artikull eksporti. që i konservojnë. Deti ne shumëllojshmërinë e Nuk mund të lihet pa përmendur fakti se në vetë ofronte edhe të tjera mundësi por që nuk fillim shek.19 një degë të ekonomisë shqiptare e shfrytëzoheshin prej shqiptareve por kryesisht përbenin dhe shfrytëzimi i nëntokës, dhe si rast prej të huajve, një mundësi e tille ishte tregtia përmendim minierat e bitumit në Shushicë të e koraleve, “ Deti është i pasur me korale që Vlorës, ku Pukëvil mendon se me këtë sasi mund ndodhen përgjatë bregut, peshkimi i të cilave të plotësoheshin23 nevojat e gjithë Evropës për është fitim prurës, prandaj peshkatarët napolitanë. Nga deti kohën që flasim. të koraleve vijnë çdo vit dhe marrin me18 qera nga Shqipëria e shek. 19 dhe fillim shek. 20 mbetet Ali Pasha të drejtën për të peshkuar.” vend i pazhvilluar industrial. Prapambetja e gjithashtu përfitohet kripë e një cilësie shumë të19 Shqipërisë vjen në kuadrin e përgjithshëm të mirë dhe këtu i referohemi bregdetit të Vlorës. perandorisë osmane, krizës ekonomike, social •Bregdeti i Shqipërisë është i përshtatshëm për – politike që e kishte mbërthyer, por gjithsesi limane, por që nuk shfrytëzohet sa duhet. në këtë periudhë Shqipëria luante një rol të Zejtaria shqiptare si një degë e rëndësishëm në këtë të fundit si pasojë edhe rëndësishme ekonomike, luante një rol vendimtar të pozitës gjeografike, “ për një pjesë të madhe në përpunimin e lëndëve të para bujqësore, të“ . periudhës Osmane, Shqipëria dhe territoret blegtorale dhe xeherore. Kjo veprimtari përbënte përreth24 konsideroheshin si një fuqi ekonomike një degë të rëndësishme të ekonomisë qytetare, Shqipëriado të kaloje gjatë pa kësaju vënë periudhe re prej këtyrenuk ishte autorëve një vend të tëishte vogla. e përqendruar kryesisht ne qytetet e vendit i industrializuar por përkundrazi, dhe kjo nuk dhe jo vetëm në qytetet e mëdha por edhe ato më cilët me përshkrimet e tyre veçse na e dëshmojnë Ndër qytetet e mëdha të Shqipërisë në këtë kohë më së mirë këtë fakt :” Mungesa e industrisë dhe ishte kryeqendra e pashallëkut të 20 Ali Pashes, varfëria e madhe, bëjnë .që të mos këtë interesa Janina me rreth 30 – 40 mijë banorë. tregtare, këto janë arsyet25 që i kanë qëndruar larg Degët kryesore të zejtarisë për të cilat na flasin kuriozët dhe tregtarët.” udhëtarët francezë janë dega e tekstileve, ajo Një formë tjetër fitimi e banorëve të bregdetit e përpunimit të metaleve, dega e përpunimit të është pirateria, por gjithashtu edhe mercenarizmi lëkurëve, ajo ushqimore, ndërtimet dhe xehetaria i përhapur më tepër në fshatrat malore dhe përpunim druri, artizanale e armëve etj. autonome. Lidhur me këtë formë fitimi Vlora Për përpunimin e metaleve mund të gjykojmë nga dhe Tivari nxjerrin shumë ushtarë, kurse të fakti se armët shqiptare, jo vetëm prodhoheshin krishterët ortodoks shërbejnë si mercenarë në në vend por, si nga ana funksionale ashtu dhe Rusi, të krishterët latin formojnë regjimentet e nga paraqitja e jashtme ato ishin të veçanta dhe Maqedonisë. nën komandën e mbretit të Napolit quheshin “ pushkë shqiptare“, në mbështetje të me26 përbërje nga Tivari, Vlora, Kruja, Die, Bolena kësaj industrie prodhohej edhe barut ku Pukëvil 21 Horizont, Pukevil ne oborrin e Vezirit te Janines. f.74 i referohet fshatit Dukat në afërsi të Vlorës, ku Dege tjetër kryesore e ekonomisë shqiptare, për prodhohej15 Ibrahim Manzur në mënyrë Efendi, Kujtime artizanale per Ali pothuaj Pashen. f.50 nga 22 Ibrahim Manzur Efendi, Kujtime per Ali Pashen.f.50 16 F. Pouqueville, Viaggio in Morea…vell. 8, f.39-40 23 Horizont, Pukevil ne oborrin e Vezirit te Janines. f.77 17 F. Pouqueville, Viaggio in Morea…, vell. 8, f.35 24 Katherine E. Fleming. Diplomacia dhe orientalizmi 18 Ibrahim Manzur Efendi, Kujtime per Ali Pashen. f.50 ne Greqine e Ali Pashes. f.53 19 Horizont, Pukevil ne oborrin e Ali Pashes. f.76 25 Ibrahim Manzur Efendi, Kujtime per Ali Pashen. f.47 20 Ibrahim Manzur Efendi, Kujtime per Ali Pashen. f.67 26 F. Pouqueville, Viaggio in Morea… vell.8, f.14

193 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

të cilën na flasin udhëtarët francezë, ishte dhe shprehet se “ Duke mos qenë shumë i populluar tregtia, e cila krahas degëve dhe burimeve të në këto territore, edhe pse pak të kultivuara, mësipërme, jepte ndihmesën e vet të ndjeshme mblidhet më shumë sesa konsumohet.. Dhe është në zhvillimin ekonomik të vendit. Shqipëria ishte rrallësia e popullatës ajo që e 32rrit shumë sensin e një vend me tegeti të zhvilluar për kohën, si përsa prodhimeve që eksportohen.” i përket tregtisë së brendshme, po ashtu asaj të Vihet re se në marrëdhëniet tregtare, jugu i jashtme. Përsa i përket tregtisë së brendshme, Shqipërisë është më i avancuar se veriu dhe roltyre. vendimtar në zhvillimin e saj luanin qytetet epiqendrën e tregtisë e luan Janina, e cila kryesore të Shqipërisë me tregjet dhe pazaret e lulëzonte në këtë periudhe si pasojë e qeverisjes së Ali Pashës, i cili ishte dhe një nga eksportuesit Përsa i përket tregtisë ajo është aktive dhe kryesor, sipas Pukëvil “ ka shumë tregtarë të bazohet në eksportin e prodhimeve bujqësore pasur që bëjnë afarizma në qytetet kryesore të dhe blegtorale, dhe importohen prodhime Gjermanisë, dhe në portet e Adriatikut, dhe mban industriale e mjete luksi, “ Armët e çdo lloji tipi vend të parë në tregtinë e brendshme, ajo është. janë të domosdoshme, për këtë popull, por ato magazine e pambukut të fijezuar të Thesalisë33 dhe konsiderohen edhe mjete luksi ata preferojnë tregtarët e saj e çojnë në Gjermani e Trieste “ pushkë dhe pistoleta të manifakturave të Mendohet se këtë klimë zhvillimi e ka favorizuar Breshias. Nga Italia ata marrin gotat, pasqyrat, edhe politika e Ali Pashë Tepelenës, i cili vendosi dhe letrat që u nevojiten. Për gratë ornamenti më qetësinë dhe rregullin në këtë vilajet. Interesant i bukur janë shamitë e punuara me lule me fije është fakti se Ali Pasha konsiderohet nga Pukevil ari, ku fijet e arit dhe të argjendta vijnë nga Vjena si “ Një nga pashallarët34 më të pasur dhe më të përveçme Evropën këtyre “ artikujve, Shqipëria ka dhënë një fuqishëm të Turqisë “ i cili i lidhur me interesat pafundësi nevojash27 që e detyrojnë të mbajë lidhje kombëtare me ishujt jonian në tregtinë e buajve, . Nga Shqipëria eksportoheshin nga të cilët paguhej me monedha veneciane. edhe lëndë të para .industriale Lëndët e para si leshi, pasi lëkuraplotësojnë dhe Eksportimi i gjësë së gjallë ishte një tregti tepër duhani “ dy ose tre28 ngarkesa tabaku (duhani), për fitimprurësetregtare ). ( për shqiptarët të cilët me anë të Napoli e Mesina “ saj kanë arritur të rrisin bilancin e shkëmbimeve nevojat e vendit, janë të destinuara të ushqejnë manifakturat e të mbushin kantieret e vendeve Përsa i përket industrisë ajo është në fazë fillestare perëndimore si Francë Gjermani, Itali. “ Ato të dhe vetëm nëpër qytete hasim gjurmë të saj. konsumit të thjeshtë çohen Itali, nga. raguziane, Shkaqet e një gjendje të tillë duhen kërkuar në të cilët hasen në portet e Artës, Prevezës,29 Vlorës, rrethana të përgjithshme ekonomiko – politiko të Durrësit, ose në Boce Të Baianas.” Perandorisëpër të përmirësuar Osmane, gjendjen në kuadër ekonomike të së cilës gjendejtë këtij Gjithashtu importohen bereta, gallane sheqer, Shqipëria. “ Perandoria Osmane nuk ka .bërë asgjë kafe, kinkaleri, topa etj. Në tregun e kafes dhe 35 veshjeve dominonte Franca duke e ruajtur këtë vendi, përkundrazi e ka penguar atë “ pozitë që nga koha para revolucionit francez. Të Shqiptarët e zhvillonin tregtinë në kushte preferuarajo të bransuara ishin “ edhe. arkibuset dhe pistoletat e “ diskriminuese ku mallrat e importit futen me manifakturave franceze,30 pasi ato janë të lehta dhe çmime të larta, kurse ato që eksportohen me çmime shumë të lira . Vihet re se tregtia në Shqipëri në fund të shekullit Në këtë kohë është zhvilluar ose po merrte të XVIII dhe në fillim te Shekullit XIX ka filluar e gjithnjë e më shumë formë më të qartë edhe tregu gjallërohet dhe çka është më e rëndësishmja në i brendshëm. Ky treg i brendshëm e kishte bazën, favor të shqiptarëve ku Pukevil do të shprehet në panaire ndërkrahinore ku Pukëvil përmend: :” Prej 12 vjetësh tregtia e Shqipërisë ka rënë “ Në kohëra të caktuara mblidhen panairet e nëtë përballen duart e njerëzveme ta “ . kaq shumë të zgjuar e të mëdha36 të Kosovës, të Manastirit dhe Prizërenit shkathët sa edhe tregtarët31 hebrenj nuk guxojnë , ku duhet shtuar edhe Janina që luante një rol të rëndësishëm për shkak të zhvillimeve politike Bilancin tregtar aktiv, Pukevil e shpreh qartë dhe që e karakterizonin këtë pashallëk. thjeshtë, ku shuma e mallrave të importit nuk e Si një qytet të zhvilluar mund të cilësojmë Vlorën arrin atë të eksportit, në këtë sipas tij ndikojnë “ Porti kryesor që shërben për eksportin37 e leshit 32 F. Pouqueville, Viaggio in Morea… vell. 8, f.35 prodhimet bujqësore dhe blegtorale dhe kushtet dhe lëkurëve është ai i Vlorës.” , dhe Shkodrën, 27 F. Pouqueville, Viaggio in Morea…vell.8, f.35 – 36 33 F. Pouqueville, Viaggio in Morea… vell. 8, f.38 natyrore e faktorit demografik, ku ai do të 28 F. Pouqueville, Viaggio in Morea…vell. 8, f.37 34 F. Pouqueville, Viaggio in Morea… vell. 8, f.39 29 F. Pouqueville, Viaggio in Morea… vell. 8, f.36 35 F. Pouqueville, Voyage dans la grece. vell. 2, f.587 30 F. Pouqueville, Viaggio in Morea… vell. 8, f.40 36 F. Pouqueville, Viaggio in Morea… vell. 8, f.149 31 F. Pouqueville, Viaggio in Morea… vell. 8, f.42 37 Ibrahim Manzur Efendi, Kujtime per Ali Pashen. f.50

194 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Bibliografia por për këtë Pukevil nuk jep informacion [1] tësi skelë bollshëm e saj. e të drejtpërdrejt, por mund të konsiderohet e tille nga fakti, qe Lezha cilësohet FRANSUA .F.C.H.L POUQEVILLE, “ Viaggio in Morea a Costandinopoli ed in Albania , non Nga sa me sipër panorama e ekonomisë shqiptare che in molte dell Imepero Ottomano”:Negli anni gjatë shek. 19 jepet e zymtë edhe pse resurset 1778,1779.1800.1801[2] Tomo“ Bonoparti ( vëllim Mysliman ) I –VIII natyrore nuk mungojnë, por përkundrazi, ajo “.Torino 1829. shfaqet jo e plotë dhe përshkruhet sipërfaqësisht [3] Fleming, Katherine E.. “Kujtime per ALI pa u bërë objekt studimi i këtyre autoreve dhe Pashen “. Dituria. Tirane 2003 udhëpërshkruesve te huaj, zhvillimi ekonomik i Manzur, Efendi, Ibrahim. rajoneve te Shqipërisë ndryshon e sidomos nga [4] Globus R. “ Voyage Tiranë dans jugu ne veri, ku jugu shfaqet disi më i zhvilluar, la2003 Grece“. por dallimet nuk janë të mëdha. [5] FRANSUA .F.C.H.L POUQEVILLE Marrëdhëniet feudale në prodhim në Shqipëri si Tomo I-V Paris 1820. edhe në vendet e tjera në Ballkan nuk ndryshojnë “Pukevil ne oborrin e Vezirit te Janinës”. shumë, edhe në shekullin e XIX edhe pse shënohen HORIZONT Tirane 1999 disa kthesa të rëndësishme, si lindja e elementeve të parë, qoftë edhe të dobët, të marrëdhënieve të reja kapitaliste në prodhim.

195 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

E HARMONISHMJA SI SHPREHJE E TË BUKURËS ESTETIKE NË FOLKLORIN E SOTËM TË VLORËS

Albert Habazaj Biblioteka Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”, Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë E-mail: [email protected]

Përmbledhje:

Në këtë kuadër, folklori i Vlorës është një gur Qëllimi i artikullit është evidentimi dhe xhevahiri i kësaj miniere të pasur europiane. interprentimi që, me këtë prurje folklorike, jemi Folklori i Vlorës plotësohet me këngët e vallet në rrjedha të vjetëruara apo, duke perifrazuar popullore të njerëzve që banojnë në hapësirat një varg nga “Milosao” i De Radës, kemi “ujë malore të Labërisë, në viset bregdetare të të ri në det”(1). Te tingujt e harmonishëm që Himarës, buzë lumenjve Vjosë e Shushicë (Lumi interpretojnë bilbilat e këngës, mbështetur në një ei Vlorës joniane. quhet me të folmen popullore qyshkur, A. tekst të mrekullueshëm, mbushur me shkëlqim H), buzë lumit Izvor dhe deri në ultësirat adriatike e madhështi, pa krisje partitste brenda, gjej të bukurën plot dritërim. Me cilësime dokesore Ka një thënie Sami Frashëri:”…banorët e Labërisë që s’bërtasin në tekst, personifikimi bëhet më i Janëkanë vezulluese prirje dhe aftësipër bukurinë natyrore e përtyre poezi magjike dhe shëndetshëm kur plotësohet me metafora, me këngë…(5). simbole, me epitete e figura të tjera stilistike gracioze: “Shqipëri, moj shtatëhollë,/ Alpet e lirikat ëngjëllushe si “Vajza e Valëve” apo “Bejka larta kurorë/ Nga lindja malet-ë vinë/ Gërsheta e Bardhë”, këngët e epikës historike ”Birbilejtë me trëndelinë…”. Nëse i referohem estetit trembëdhjetë”, “Kënga për Miro Tërbaçen”(6), francez Sharl Lalo, nënkuptojmë “të bukurën”, balada “Janinës ç’i panë sytë”, valle të rënda “të madhërishmen” , “graciozen”(2). Në këtë burrash si “Shqipëri, koshere blete”, “ Lidhur si “gjurmë të regjistruar në përbërje të vlerës”(3)* fishek gjerdani”(7) apo “Prapa më vjen historia”. elegante…kemi Urën e Harmonisë me dy kolona të forta: Të Grupe si ai i Himarës, i Smokthinës e i Tërbaçit Madhërishmen dhe “Graciozen”, të hijshme dhe janë gurë themeli e gurë qosheli në ndërtesën Fjalë çelës: e bukur të folklorit të Vlorës, që u ngrit më lart me Pilurin, me vajzat e Dhërmiut, me Dukatin, E bukura, estetikë, folklor, Vlorë, Vranishtin, Tragjasin, Kaninën, Lapardhanë, HyrjeShqipëri Velçën, Gumenicën e grupe më të reja që lënë gjurmë me prurjet burimore që sjellin në logun e folklorit. Mjafton të përmendim dy shembuj lartësisht të Folklori shqiptar është një minierë ari në bukur: Më 1986 grupi polifonik i Tërbaç- Vranishtit krijimtarinë gojore popullore, në atë veprimtari u nderua me çmimin e madh ndërkombëtar: krijuese artistike shpirtërore të rajonit ballkaniko- “Europa për Zhvillimin e Folklorit”, ndërsa më 25 mesdhetar e më gjerë, me tërësinë e prozës e nëntor 2005 Isopolifonia shpallet “Kryevepër e poezisë popullore, muzikën popullore, vokale trashëgimisë Gojore të Njerëzimit”, mbrojtur nga apo instrumentale, veglat popullore muzikore, UNESKO. vallet e kërcimet popullore, artin dramatik (4) Trajtesa jonë merret me një njësi folklorike, të popullit tonë, me veshjet aq të bukura, sipas mbledhur e regjistruar në Labëri të Vlorës, kohës dhe hapësirës së praktikimit. më 1978, krijuar prej rapsodi popullor Kujtim 196 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Njeriu është në gjendje, Mici,përveç i se cili ta qëndisi gjejë, edhe portretin ta krijojë e Shqipërisë.bukurinë”(8).Sipas poparti që evidentohet e reklamohet për qëllime studiuesit Fatmir Hysi: “… fitimi të disa njerëzve që vetëm me artin e bukur popullor s’kanë të bëjnë, përbën shqetësim, Përpjekja jonë rrok trajtimin e një kënge për se edukojnë keq,turbullojnë ujët e kulluar të Shqipërinë në këtë koment të së bukurës së burimit shqiptar, dëmtojnë shëndetin estetik, madhërishme e gracioze. Kënga përbëhet nga moral e kombëtar të njerëzve. Kështu shkaktohet njëzet vargje, me varg tetërrokësh trokaik, në një farë humbje e interesit nacional nën fasadën pesë strofa, me rimë të puthur, sipas skemës e integrimit europian. Ato janë gjysmake, të AABB. çjerra, të bezdisin, janë të shëmtuara si dukuri, Të mbushin me aromë të këndshme, të freskët e jo në aspektin e kategorisë estetike siç e trajton mrekullore të harmonisë së poseduar vargje të esteti Uçi(11). Ngre një shqetësim prof. K. Jorgo: “ tilla si: “Shqipëri, nuse bregdeti”, “Shqipëri, deti Zgjidhjet e pjesshme një një zonë të rrëmujës nuk me valë”,” Shqipëri…/ moj bukuroshja me fat”! bëjnëRekomandime: tjetër veçse e shtojnë rrëmujën” (12) “Shqipëri, nuse bregdeti” është një këngë bukolike, në shfaqje emfatike, por në thelb s’ ngjan fare luksoze e pompoze në vargje. Ajo paraqitet si një bukuroshe mesdhetare, që lëshon shtatë drita Së pari, kërkohet edukim vertikal i shëndoshë, që përtej. Së dyti, ndërhyrja e mirë në mjetet e informimit Ç’ metonimi e ç’ eufemizma i japin lezet këngës e pulbik dhe i rrinë si gjerdan për gushe! Nuk thotë vjershëtori Së treti mbështetje e artit të vërtetë tradicional popullor: “ Shqipëria ka djem e vajza të mira, dhe bashkëkohor, pse jo duke e future në trima e trimëresha, për dije dhe ekonomi”, por programin shkollor të arsimit shqiptar. Këtu nuk tepër lakonik këndon: “Lumsi ç’të ushqeu gjiri!. po bëjmë ndonjë risi por një rikthim te tradita Nuk thotë ai që u plak Shqipëria e s’di nga të vlefshme për programin dhe lëndët mësimore ecë, por me një varg të zgjedhur krenar këndon:” gjatë viteve 1920-1939. s’përdore kurrë gjyslykë”, sepse një nuse bregdeti Duke përfunduar, shikojmë pse kënga e europiane.e ka të qartë tashmë orientimin e begatisë së jetës Shqipërisë, duke realizuar sinkretizmin artistik drejt perëndimit që i përket, si zonjë mes zonjave mund të jetë një gjedhe e edukimit patriotik dhe estetik ndër shqiptarët e sotëm Studiuesi B. Gaçe vlerëson temperamentin Prof. Dr. M. Dibra nënvizon: “Këngët popullore artistik të rapsodit, që me dufet e shpirtit gdhend shfrytëzojnë përshkrimin metaforik për të dhënë portretin e dashur të atdheut dhe i jep plasticitet hijeshinë dhe bukurinë e heroit. Për të realizuar poezisë popullore. “Mendimi i tij poetik (pra këtë qëllim zgjidhen elemente të ndryshëm”(13). i krijuesit të këngës Kujtim Mici, A.H) rrjedh Heroi i kësaj kënge është vetë Shqipëria. natyrshëm, vargu bart një figuracion të pasur Në të tjera kёngё popullore, u kёndohet maleve e të fuqishëm, ai është i harmonishëm e plot legjendarisht, si male hijerёndё, krenarё, muzikalitet”(9) madhёshtorё, kreshnikё e plotё epitete tё tjera Ndërsa I. Kadare shkruan për këta gdhendës epike. Nё kёtё kёngё, rapsodi malet e Shqipёrisё të shpirtit kombëtar”…unë kuptova thjesht i vrojton me dashuri njerёzore dhe i pёrshkruan dhe natyrshëm se ç’fuqi kolosale kishte poezia me njё lirizёm tё shkёlqyer, pastёrtisht vajzёror. popullore. Ajo ishte më tepër se art. (10) Malet e Shqipёrisё- gёrsheta me trёndelinё! Kjo kёngё ka mbijetuar pёr tё riardhur deri mё Ka pёrcjellje mё tё bukur se kaq, ku rapsodi e sot nё formёn fillestare tё krijimit. Na emocionon formёzon dashurinё pёr bukuritё e natyrёs sё fuqishёm, na ndez zjarrin e dashurisё pёr dheun jashtme dhe tё brendshme tё Shqipёrisё. e tё parёve, pёr pemёn e jetёs dhe na duket Shqipёria trupёzohet si njё njeri me frymё, vigan, si e mbёshtjellё me pergamenё, nuk mund tё gati mitologjik, nё kuptimin mё tё bukur, mё tё pёrshkrohet nga ujёrat e pakthjellёt folklorizantё,, pastёr, mё tё fuqishёm dhe mё hiperbolik tё qё vёrshojnё si prurje tё turbullta tё kohёs. fjalёs. Shqipёria nё kuptimin figurativ nuk është Kënga e bukur ndodhet para një rreziku që vajza e valёve por ёshtё nuse bregdeti qё shikon duhet të na tërheqë vëmendjen. Këtë merak na e nga perёndimi, sepse ёshtё nёnё shekullore qё ka shkakton pikërisht turbofolku. Ç’ka promovohet histori, sepse ёshtё bukuroshe me fat. Kёtu futet nëpër televizione jo pak herë apokjo kopje e keqe dhe e drejta dokesore me vargun e emancipuar 197 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

“Shqipja -nuse qё flet rrallё” apo vargu vijues moral e atdhetar të shqiptarëve, të cilët lidhen hiperbolik “fjala jote peshon mal”. ndërmjet tyre me mijëra fije jetësore të etnisë, të Kënga e Shqipërisë, edhe në rrafshin gjuhësor, shijeve jetësore dhe konsideratave për vlerat. tingëllon estetikisht bukur, sepse është ndërtuar “Shqipëri, nuse bregdeti” është një obelisk në pothuaj sipas gjuhës standarte të shqipes së vargje për Dadën e gjithë shqiptarëve, me fjalët e sotme, sepse në atë trevë ku ka lindur kënga tekstit, me melodinë, me interpretimin, veshjen e ruhet përmasa kombëtare e shqipes(14 )dhe nuk gjestet. Ajo është një simfoni evërtetë që paraqet rrudhet në mjedisin krejtësisht fshatar. Kënga shpirtin e atyre që e këndojnë. Si kristal i kulluar për Shqipërinë plotëson formatin e një njësie prej rrezesh tё diellit shndrit shpirti i rapsodit nё folklorike, ku e bukura gjen hapësirën e fushës kёngёn pёr Shqipёrinё pёrmallshёm, se del nga së veprimit dhe metaforizohet brenda traditës së drita e bukurisё sё gurrёs popullore me fuqi tё formuar, duke sjellë diçka të re (15). jashtёzakonshme.

Peizazhi poetik i tekstit krijon një atmosferë estetike që ndikon në zbukurimin shpirtëror,

Bibliografi

[

1] De Rada, Jeronim: Vepra letrare 1. Tiranë: [6] Kënga me të cilën Grupi i Tërbaçit dhe Naim Frashëri; 1987, f.65 Vranishtit mori Çmimin Ndërkombëtar “Europa

[13] Dibra, Miaser: Metafora në këngën popullore për Zhvillimin e Folklorit”, Suedi, 1986 shqiptare. Tiranë: ASH; 2007, f. 63, f. 281 [2] Lalo, Sharl [Charles Laló]: Nocione të Estetikës [5] Frashëri, Sami: Vepra 2. Tiranë; ASHRPSSH; [Notions d’Esthetique. Paris: PUF, 1948 1989, f.261 [14] Memisha, Valter: Studime për fjalën [9] Gaçe, Bardhosh: Këga popullore e Lumit të shqipe:Tiranë; botart, 2011, f.238 Vlorës. Tiranë; Toena, 2009, f.132 [11] Uçi, Alfred: Estetika, vëll.I.Tiranë: 1989, f. [3] Gëte, J.V. [J.W. Goethe]: Vepra të zgjedhura 2. 344 Tiranë: Naim Frashëri, 1988 [7] Vallja me të cilën Grupi i Vranishtit dhe i [8] Hysi, Fatmir: Estetikë në tri pamje. Tiranë: Tërbaçit u vlerësua me Çmimin e Madh Uegen; 2005, f.8 “Europa për Zhvillimin e Folklorit”, Suedi, 1986 [12] Jorgo, Kristaq: Seminari XVIII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. [4] Xhagolli, Agron: Etnologjia dhe folklori Tiranë: Toena; 1997, f. 395 shqiptar. Vlorë: Triptik; 2008, f.19

[10] Kadare, Ismail: Autobiografia e popullit në vargje. Tiranë: Naim Frashëri, 1980, f.6

198 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

JUL VARIBOBA NË NJË BOTIM TË RI TË ITALO COSTANTE FORTINOS

Bukuroshe Isufaj Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë. E-mail: bukuroshe_isufaj@yahoo. it

Studimi i veprave të Jul Varibobës përherë ka Romë me veprën e vet poetike “Gjella e Shën ngjallur interes te studiues të ndryshëm. Për të Mërisë Virgjër” shkruar tërësisht në të folmen e kanë shkruar De Rada, M. Markianoi, Zef Skiroi, S. Xhorxho Albanese-Mbuzat -Kalabri, për nder të Albert Stratikoi, Dora D’istria si dhe Eqrem Madonës e për dëshirë shpirtërore të besimtarëve. Ҫabej, Robert Elsie, Italo Costante Fortino, Kjo vepër zë një vend të veçantë e të rëndësishëm Shaban Demiraj, Anton N. Berisha Zeqirja Neziri, në historinë e letërsisë shqiptare për lirizmin që Bardhosh Gaçe, Ali Xhiku etj, kjo për faktin se e përshkon e për frymëzimin origjinal. gjatë veprës ai tregon të jetë njohës i një hapësire Shën Mëria e sjellë nga Jul Variboba, shprehet Italo të gjerë gjuhësore shqiptare dhe se vepra e tij C. Fortino, është një Shën Mëri e përshpirtshme mbart elemente përshkrimorë të dy periudhave tëdhe një njerëzore. grua Ajo edhe pse hera-herës del me kjoletrare, vepër të ubarokut bë e rrallë. dhe tëJul iluminizmit Variboba botoi fetar. veprën fytyrën ungjillore, tiparet zotëruese të saj janë ato “ Gjella Pas botimit e Shën-Mërisë për herë Virgjër të parë më 1762, shpejt je reale, nënë plot dashuri e dhimbshuri, e përvuajtur, bashkëshorte e devotshme, e bukur, ”- një vepër e hartuar “Opra biri një im\o shëmbëlltyrë dashuria ime, e fshatareve o jeta ime, të \o thjeshta bukuri, tëo me synim artistik që nga studiuesit llogaritet si kënaqësi,Mbuzatit e\o kjo parajs, vjen onëpërmjet drita ime…. fjalëve . ” të saj : kalimi nga poezia e llojeve të shkurta në poemën e gjatë, gjë që s’ishte parë deri në atë kohë ndër shkrimtarët shqiptarë. Ribotohet nga V. Limbrand Kjo vepër përmban dy poema të lidhura ngushtë dy herë në Milano më 1896 dhe më 1927, por të me njëra tjetrën:” Gjella e Shën Mërisë”dhe” Gjella dyja ribotimet konsiderohen jo si një aksident, e Shën Bambinit”, por që në thelb dallohen për një por një fatkeqësi e vërtetë për veprën “Gjella e strukturë poetike të brendshme. Poema ka 524 Shën Mërisë”, pasi lehtësisht jo vetëm vihet re vargje relativisht e gjatë, por që ka një rrjedhje mungesa e njohurive filologjike të autorit, siç normale, sepse poeti herë pas here parapëlqen thotë Zef Skiroi, po edhe për faktin se nuk i kishte përdorimin e ndajshtesave. qëndruar besnik origjinalit. Ndërsa studimi i E para :në fillim poeti këndon e hymnizon virtytet Italo C. Fortinos bëri të ndreqeshin gabimet e e Shën Mërisë së Virgjër, pastaj me një rrjedhje të pseudo filologëve për vepren e J. Varibobës, për natyrshme këndon jetën e saj që nga lindja e deri hir të njohjeve të thella që kishte për gjuhën e në frytnimin e shenjtë dhe lindjen e Krishtit, gjithnjë shqiptarëve të Kalabrisë. duke u mbështetur në pikat kryesore të tregimit Në poezinë e Jul. Variboba është folur në mënyra biblik për këtë figurë dhe episode konkrete të jetës të ndryshme, sipas perspektivave nga të cilat një popullore arbëreshe. kritik është nisur. Megjithatë ai nuk është e nuk ka Kjo është e para vepër poetike me frymëmarrje qenë një model, sepse asnjë poet apo shkrimtar të thellë, thotë studiuesi Italo Costante Fortino. Fortino.arbëresh i sotëm nuk ka mundur ta imitojë atë I vetëdijshëm autori duket i befasuar me veten e apo të jetë po aq spontan sa ai, shprehet I. C. vet,në atë sepse mision më parëtë lartë. nuk kishte krijuar poezi në këtë gjuhë por, edhe për investimin e mrekullueshëm Jul Variboba shfaqet në shtyp në vitin 1762 në 199 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

:Oj e ndërmja Rrexhin e ngrenë më lart se sa mijëra poetë e (o e nderuara Rexhin) dhe Oj ti çë dhjavasën(O ti që shkrimtarë katolikë që janë frymëzuar nga jeta mëNë dylexon) prozat hyrëse të veprës eStratigoit” Shën Mërisë

ndeshim mjaft elemente që na qartësojnë ”. Autori edhe pse trajton tema të gjenezën, zhvillimin dhe përfundimin e poemës, njohura nuk bie në thatësirë emocionesh, varfëri pra një stil ky i poetit që na tregon synimet e tij. shprehjesh e përsëritje: gjuha gërshetohet në Nga Variboba më parë nuk kanë ardhur vepra të një dialog të shpejtë me autorin, që personifikon tjera, edhe pse në rini ishte çimentuar në krijimin njerëzimin e habitur përballë ngjarjeve kaq të poetik profan si ai vetë na kujton, në vepra në jashtëzakonshme, dhe Maria, vepruese e misterit prozë, përherë me argument fetar.e papjekur, dimërore, të Mishërimit, ndërmjet Zotit e Njeriu. Gjithë dheSipas e kritikave ashpër të De Radës, gjuha e përdorur për vepra ka në qendër figurën e Marias e ajo është “Virgjëreshënpoet të lindur edhe pse është “ prezente edhe atje ku s’duket. e Varibobës “ si “përsëri klasike mbi e përkufizon të gjitha mahnitëse Varibobën dhe si J. Variboba përgjigjet me një urdhërore hyjnore që me ndjenjësim”. zotërues”. Ndërsa G. Meyer e çmonte letërsinë kërkon paraqitja e Shën Mërisë në të gjitha gjuhët më i vjetri poet i vërtetë i e rruzullit, dhe për kënaqësinë e të gjithë atyre që literaturës shqipe”. Ndërsa Eqrem Ҫabej vë në këndojnë jo këngë dashurie, por duan të recitojnë dukje se Variboba është “ këngë shpirtërore. Në maj 1762, Variboba kur merr aprovimin e parë Theksohet si e re dhe unike vepra në hapësirat “përse këto veprën vargje nga nëseTommaso nuk do Masaracchi, të vlerësohen edhe nga pse shqiptare, me bindjen që kjo gjuhë ende “jo shqiptarët,ishte i sigurt ekspert për suksesin në artin ee veprësironisë, sëdo vet të vlerësohen shprehet: e zhvilluar, e varfër dhe paksa e ashpër” për nga Madona për dy arsye: sepse është një këngë temën që trajton dhe për mungesën e fjalëve për me një gjuhë në të cilën -për sa dihet – nuk është përkthim, hyri për herë të parë në interesat e shkruar asnjë varg me argument fetar dhe sepse autorëve që jetonin në Shqipëri, për t’u studiuar në këtë krijim përmbahet doktrina e Krishtit”. e përkthyer, sepse, më parë ishte tentuar, por italianizuar.ishte një terren i vështirë për shkak të gjuhës Por së përdorur nga shqiptarët e Siçilisë paksa të dyshimi për suksesin e veprës në popull, herë me ton humoristik, herë me ton ironik, do të ndalej nga Por do të duhej edhe rreth një shekull akoma historia: vepra mirëpritet nga komuniteti arbëresh i që fusha letrare shqiptare të thyente izolimin e Kalabrisë, do të hyjë në funksionet paraliturgjike, e të niste atë proces të munguar në të shkuarën. do të mbrohet me xhelozi nga memoria kolektive. Ai Dhe është e kuptueshme preokupimi gjuhësor që dinte të mblidhte pyetjet e njerëzve e të reflektonte prekte Varibobën, i përgjegjshëm për çështjen që realitetin kulturor popullor, dëshironte të ofronte trajtonte, për temën komplekse dhe të ndjeshme, një instrument të përshtatshëm dhe modelin një mekanizëm të qëndrueshëm në nivelin e mbi matricën e trashëgimisë poetike tradicionale gegërishtes së përditshme. Poeti arbëresh, për arbëreshe. t’i dhënë oksigjenin e mjaftueshëm një vepre, Dy prozat janë lexim i kuptueshëm e i kënaqshëm, e për ta bërë më organike ishte në korent të i japin dritë personalitetit të autorit dhe gjithë tentativave për përdorimin e disa fonemave veprës, qartësojnë motivet dhe qëllimet, tipike shqiptare, dhe duke përdorur trashëgiminë inkuadrojnë një realitet që na ndihmon të popullore me mjeshtëri e duke u dhënë një formë kuptojmë sjelljet e zgjedhjet të atyre që veprojnë të rrallë artistike këngëve si ato profane-këngë në vepër. Elementi shpirtëror, i dukshëm në këto lirike njëstrofëshe e rapsodi – fetare, sidomos dy proza hyrëse, gërshetohet vazhdimisht me të ashtuquajturat kalimera (poezi rrëfese me elementin human. Realiteti popullor qëndron organizuar.karakter fetar) e këngët e vajit, megjithëse me nëvazhdimisht vepër. prezent si reflektim në gjuhë, ashtu masë të limituar por që e bënin veprën më të edhe në ngjyrimet folklorike që shpesh përballen

Jul Variboba ka përdorur gjuhën e vendit të tij Një fllad humori i këndshëm gjarpëron në që të kuptohej më mire, por ai nuk pati parasysh brendësinë e shkrimit që na ndriçon personalitetin pastërtinë e gjuhës paksa të italianizuar si për e fortë të autorit, jo të lirë nga një veçori e karakterit domosdoshmëri të terminologjisë teologjike, nëse jo prej fanatizmi, i cili edhe në eksperiencën burojnëashtu edhe “ai përorigjinalitet nevojë metrike. dhe ajo Pikërishtbukuri” nga kjo misionare të trazuar, të pasur me konflikte, nuk ka lidhje e gjallë e poetit me gjindjen e vet arbëreshe lëshuar të vdesë potenciali i brendshëm, as të mos që sipas preket shumë nga pasioni e nga sentimenti. Ndërsa 200 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

shumë mendonin ta neutralizonin me mërgimin të veçantë , ai kompleton rrëfimin poetik duke për ta penguar për të folur, ai vazhdoi i qetë në kujtuar lavdinë e Madonës në qiell e misionin veshjen e apostullit, lexon në faktet humane me e saj të ndihmojë bijtë e qëndruar mbi tokë. sytë e Zotit e në vend të shaj armiqtë, siç ishte Lidhja ndërmjet njerëzores e hyjnores, duke u zakon i njerëzve, shfaq një eksperiencë të trishtuar njerëzimit.rikonsoliduar nëpërmjet misterit të Mishërimit, tëhumane tij nga nëmendja. këngën shpirtërore, edhe pse nuk arrin bëhet operative dhe gjurmë e historisë së re të ta fshijë të gjithë ligësinë e shumë bashkëvendasve Me traskriptimin e veprës I. C. Fortino shprehet Elementi shpirtëror, tashmë në këto dy proza se ajo që na bën të mendojmë se: J. Variboba ishte poezisëhyrëse, gërshetohetsë tij. Frymëzimi vazhdimisht në principet me elementine besimit njohësi më i mirë i gjuhës shqipe se paraardhësit njerëzor dhe shpall karakteristikat dominante të e vet poetë kalabro-shqiptarë, duket nga vepra “Gjella e shën Mërisë së Virgjër “që me gjithë të zjarrtë e bën autorin që në mjedisin arbëresh vet.oshilacionet e shumta ortografike të gjuhës të ngrejë këngën e tij të përshtatshme me vargje shqipe të përdorur mbetet unikale për epokën e e skena të gjalla dhe ndez shpirtin e lexuesit me ngarkesën emocionale që përcjellin fjalët Në përkthimin e I. C. Fortinos është respektuar e personazheve. Kjo bën që strofat e vajtimit në maksimum alfabeti zyrtar shqiptarë për ta të Marisë të bëhen shumë popullore ndër mbetetthjeshtuar ndër leximin. më të realizuarit. Edhe pse është studiuar nga komunitetet arbëreshe të Kalabrisë. Ato mbartin mjaft albanologë përsëri studimi i Italo C. Fortinos veprës.ngarkesën e fuqishme të dramacitetit që, nga një varg në tjetrin janë ndër më prekëset e gjithë Si perfundim “Gjella e shën Mërisë “e J. Varibobës është pjesa e krijimtarisë fetare poetike, që mori “Vargjetu shkrihen trishtueshëm, e me tingullin e hov në shekullin e XVIII në letërsinë arbëreshe. tyre therës që ndiqet vazhdimisht nga zanorja Edhe pse me tematikë fetare, e me vlerë shoqërore ”në vargun e dytë e të katërt, transmetojnë të kufizuar, me atë origjinalitet e spontanitet rezonancën e trishtuar të vajtimit rrënqethës e pa mendimi e trajtimi, për thjeshtësinë , epizmin dhe ngushëllim. Me këtë autori realizon ekuilibrin e lirizmin e vet ajo mbart vlera të padiskutushme. Me plotë midis përmbajtjes e formës, i jep sentimentit ndjenjat njerëzore, me elementët e realizmit, me lirik koloriturën e drejtë , duke arritur të krijojë koloritin lokal që futi letërsinë fetare me format e faqen e poezisë së sinqertë, burim i emocioneve ndryshme metrike, me të cilat e pasuroi letërsinë të forta e dominante nga përcjelljay” e dhimbjes në arbëreshe të dalë nga ajo thatësirë didaktiko-fetare, nivelin më të lartë artistik. Nga alfabeti i sotëm Jul Variboba shënon kthesën e madhe të krijimeve nuk është përdorur grafema” , që paraqet Julartistike, Varibobës duke e u përgatitur zhvilluar në nga një studiuesi letërsi të i fuqishmetalentuar zanoren frontale superiore, sepse asnjë gjurmë me vlerë të theksuar shoqërore e artistike. Vepra e nuk është gjetur në veprën e Varibobës dhe ngaI ringjalljen e kësaj vepre monumentale të letërsisë ana tjetër joekzistente në të folurën e shqiptarëve Italo Costante Fortino është një kontribut i vyer në të Italisë, plotësisht e asimiluar me shkonjën “ ”. Në fund autori nuk ofron momente me interes shqipe.

Referencat Letërsia arbëreshe

[1] Gjuha Shqipe - Për të huaj dhe shqiptarët [4] Bardhosh Gaçe Vjershërimi i Varibobës, Triptik, jashtë atdheut nga Gjovalin Shkurtaj dhe Enver Vlorë 2008 Hysa, Toena, Tiranë 2001 [5] Zeqirja Neziri , [2] Shaban DemirajHistoria Jul e Variboba:Buletini letërsisë shqiptare i Shkup2008 Giulio Varibobba shkencave, Tiranë 1958 [6] Italo Costante Fortino (1984), La vita di Maria [3] Robert Elsie , ”Prolegomeni” , Tiranë 2001 [7] , Cosenza1984

201 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

RRETH FORMAVE TË SHPREHJES SË MODALITETIT NË GJUHËN SHQIPE DHE ATË ITALIANE

Entela Mustafaraj Departamenti i Gjuhëve të Huaja, Dega Italisht Universiteti i Vlorës “Ismail Qemali” E-mail: entela. mustafaraj@gmail. com

Abstrakt

Si pikënisje duhet të themi se duke marrë për Format e shprehjes se modalitetit si dhe kuptimi bazë qëndrimin e folësit ndaj asaj që kumton, i tyre është i papërcaktuar sepse ndryshojnë në në shumë gjuhë, pra edhe në gjuhën tonë, mund gjuhë të ndryshme sipas konceptit të modalitetit të bëhet fjalë përgjithësisht për: modalitetin dhe veçorive gramatikore dhe leksikore që objektiv dhe modalitetin subjektiv. paraqesin këto forma. Kuptimet modale janë të Në gjuhën shqipe dhe italiane modaliteti objektiv shprehura nga kategori të ndryshme morfologjike, mund të shprehet me elemente foljore, të cilat sintaksore, dhe leksikore. përfshijnë: mënyrat e foljes, foljet me vlerë Në këtë punim do të paraqesim dhe përqasim modale, togjet foljore, foljet modale perifrastike, pikërisht këto vlera sintaksore dhe kuptimore foljet ndihmëse, llojet e fjalive sipas modalitetit, për të nxjerrë të përbashkëtat dhe të veçantat llojet e fjalive sipas qëllimit të thënies. Modaliteti e tyre duke qenë se bëhet fjalë për dy gjuhë të Ndërsaobjektiv mundmodaliteti të shprehet subjektiv me elementeka të bëjëjofoljore, me ndryshme të cilat për pasojë kanë mënyra e mjete të cilat përfshijnë pjesëzat modale. të ndryshme për t’i shprehur ato. Kjo mënyrë të vështruari jep mundësi që modalitetin dhe qëndrimin subjektiv të folësit për një gjë që format e tij t’i trajtojmë sipas dy pikëpamjeve të është e vërtetë, e mundshme, e domosdoshme, ndryshme: modaliteti objektiv dhe modaliteti e supozuar etj. nga realiteti objektiv. Prandaj, subjektiv, të cilat në vetvete përfshijnë mënyrat mjetet gjuhësore që përdoren për të shprehur e foljes, foljet me vlerë modale, foljet pavetore, këtë modalitet janë fakultative. Themi se janë togjet e foljeve, folje modale perifrastike, ifakultative elementeve ngase të mbetura ato edhe të njësisë po t’i sintaksore. shmangim Fjalëndajfoljet kyçe modale: etj. krejtësisht nga përdorimi, nuk u prishet kuptimi

format e shprehjes së modalitetit, Në gjuhën shqipe modaliteti objektiv mund të modaliteti objektiv, modaliteti subjektiv, shqip, shprehet me elemente jofoljore, të cilat përfshijnë: 1.italisht. Hyrje ndajfoljet dhe shprehjet ndajfoljore1 modale, fjalë e2. togje Format fjalësh e të shprehjes ndërmjetme së dhe modalitetit intonacionin. në shqip Qëllimi i punimit është të prezantojë dhe të 2. 1. Mënyra dhe modaliteti analizojë sistemin dhe format e shprehjes së modalitetit në gjuhën shqipe dhe italiane. Modaliteti është një kategori e rëndësishme Mjetet gjuhësore të shprehjes së modalitetit janë gjuhësore që ka të bëjë me shprehjen e të ndryshme, po një nga mjetet më themelore mundësisë dhe domosdoshmërisë. Gjithashtu, 1është Gramatika kategoria e gjuhës gramatikore shqipe II, Sintaksa, e mënyrës Tiranë 1997, e cila f. ai është gramatikalizuar duke krijuar në njëfarë 355-375;ndryshon M. Çeliku, nga një M. Karapinjalli, gjuhë në tjetrën në lidhje mënyre mënyrat e foljes, të cilat shërbejnë për të R. Stringa, Gramatika praktike e gjuhës shqipe, ILAR, shprehur, përveç lidhjeve të fjalive nënrenditëse, Tiranë 2007, f. 495-498 edhe vlerësimin e folësit mbi atë çfarë ai kumton. 202 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

me numrin dhe dallimet semantikore që ajo shprehet edhe me anë të foljeve ndihmëse kam e shënon. Kjo do të thotë se ky modalitet është jam + paskajore, si psh. : i lidhur ngushtë me trajtat e ndryshme foljore që zgjedhohen. Si rrjedhim, mënyrën mund ta (2) Patjetër, ata kanë për t’u takuar një ditë. (Gr. përcaktojmë si shprehje të modalitetit me anë të praktike, f. 165) formave të veçanta foljore. Duke përdorur format S’është për t’u përbuzur ky njeri! (Gr. praktike, e ndryshme të mënyrave si dëftorja, lidhorja, f. 199) kushtorja, dëshirorja etj. paraqitet lidhja e veprimit Në gjuhën shqipe ka gjithashtu disa folje pavetore të shprehur nga folja me realitetin, ashtu siç në formë joveprore si: s’shkohet, s’rrihet, s’lyhet, konstatohet ose vendoset nga folësi. Pra, me anë të s’flihet etj. , që emërtojnë veprime në mënyrë të kategorisë gramatikore të mënyrës folësi shpreh përgjithësuar, pa vetë të caktuar, por që shprehin qëndrimin e tij ndaj veprimit të emërtuar nga folja, etj. ngjyrimin modal të mundësisë dhe ndonjëherë të duke e paraqitur atë si të vërtetë,2 të mundshëm, të detyrimit. Këto folje mund të përdoren ose jo me dëshirueshëm, të hamendshëm pjesëzën mohore: Nga ana tjetër, modaliteti është një fenomen semantikor: është përmbajtja e një shprehjeje (3) Këtej s’kalohet (s’mund apo s’duhet të kalojë që pasqyron qëndrimin e folësit ose3 gjendjen njeri). (Morf. shqipe, f. 269) e njohurive në lidhje me fjalinë . Modaliteti Gjithashtu, kur këto folje shoqërohen me një trajtë në gjuhë shprehet nëpërmjet kategorive të të shkurtër të përemrit vetor në rasën dhanore, ndryshme gramatikore, leksikore, sintaksore ose shprehin ngjyrime modale të mundësisë ose5 të nëpërmjet intonacionit. Ai përfshin një gamë të dëshirës, në bazë të rrethanave të ndryshme : gjërë nuancash leksikore si: mundësi, detyrim, domosdoshmëri, lejim, dyshim, dëshirë, qëllim, (4) Atij atë ditë nuk i punohej (nuk donte të mohim, d. m. th qëllimin apo mendimin e folësit punonte).2. 3. Modaliteti (Morf. shqipe, dhe togjet f. 269) foljore në2. 2.lidhje Foljet me me përmbajtjen vlerë modale e fjalisë.

Për të shprehur kuptime modale të mundësisë, në Foljet modale shërbejnë për ta paraqitur gjuhën shqipe ka edhe disa togje foljore, të cilat veprimin e shprehur nga folja që e ndjek, si të kanë të njëjtën rrënjë me foljen modale mund si: mundshëm, të lejueshëm, të detyrueshëm ose të (nuk) ka mundësi + folje në lidhore, (nuk) është domosdoshëm. Vlerë modale kanë foljet: mund, e e mundur (e mundshme) + folje në lidhore, është ndjekur nga një folje në mënyrën lidhore; duhet i/e pamundur që + folje në lidhore: pjesore(a lipset), e ndjekur nga një folje në pjesore ose në 4 lidhore; do, e ndjekur nga një folje në (5) Eh, sikur të kisha mundësi t’i thosha dy fjalë . Në aspektin gramatikor-morfologjik vetëm pëe vetëm! (Zemër f. 153) këto folje qëndrojnë si folje më vete, ndërsa në Derosi pyeti nëse ishte e mundur t’u bënim një aspektin sintaksor formojnë një njësi të vetme vizitë. (Zemër f. 120) kallëzuesore bashkë me foljen që i pason. Nga Oh, është e pamundur ta harrosh! (Zemër f. 234) pikëpamja leksikore, këto folje shërbejnë për të dhënë kuptime të përgjithshme modale të Shprehin kuptime modale të domosdoshmërisë mundësisë, të domosdoshmërisë, të dëshirës etj. : edhe disa shprehje leksikore si: kam nevojë + folje në lidhore, nuk kam nevojë + folje në (1) Mund të shkonte shumë, shumë më mirë. lidhore, të cilat shpeshherë zëvendësojnë foljen (Zemër, f. 63) duhet në rast mohimi, ose (nuk) detyrohem + Kësaj gënjeshtre i duhet dhënë fund. (Zemër, f. folje në lidhore, është e domosdoshme, është 62) e nevojshme, është e udhës, është e detyruar + Nuk dua të vdes me këtë brengë në zemër. (Zemër, lidhore: f. 88) 2Po Gramatika kështu, e gjuhës kjo kategori shqipe I, Morfologjia gjuhësore, 1995, mund f. 272 të 5 (6) M. Çeliku, Shëromani Format mendjen e pashtjelluara time të të foljes zhytur në gjuhën në terr, e 3 F. R. Palmer, Mood and modality, vëll. II, 2001, f. 1 kamsotme nevojë shqipe ,t’i 2006, kem f. të167 gjitha fuqitë, më 4 Gramatika e gjuhës shqipe I, Morfologjia, 1995, f. 261

203 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

. 9 duhet të merrem me disa punë të rëndësishme. d. zbutëse: pa, as, le, para, dot (Zemër, f. 148) Ky lloj modaliteti mund të shprehet kryesisht me Ndërsa për të shprehur kuptime modale të fjalë e togje fjalësh të ndërmjetme, si dëshirës përdoren togje foljore të tilla si: kam p. sh. : sigurisht, me siguri, domosdo, patjetër, dëshirë, kam qejf, më pëlqen + lidhore: pa fjalë, pa frikë, me çdo kusht, vërtet, në të vërtetë, ndoshta, kushedi, siç duket, pa dyshim, (7) …për t’i dhënë tregimin e djalit padovan në fakt, natyrisht etj. , që bazuar në kuptimin mësueses së Silvias që kishte dëshirë ta e tyre, ato përgjithësisht shprehin shkallën e lexonte. (Zemër f. 22) 2. 4. Fjalitë, fjalët dhe intonacioni sipas vërtetësisë së kumtimit, si plotësisht të vërtetë, modalitetit të domosdoshëm, të padyshimtë, ose si të mundshëm: (10) Sigurisht, ai do të kthehet nesër. (Gr. praktike, Modaliteti shprehet edhe nëpërmjet fjalive f. 495) dëftore e pyetëse, ku sipas qëndrimit të folësit Pa dyshim, ai ishte një burrë i rrallë. (Gr. praktike, ndaj realitetit të pasqyruar prej thënies, mund të f. 495) kenë ngjyrime modale të ndryshme. Përveç fjalive Pastaj, disa të tjera si p. sh. : fatmirësisht, më të zakonshme që fasin për fakte reale, ka edhe fatkeqësisht, çudi, çuditërisht, për çudi, për fjali që tregojnë mundësi a pamundësi,6 supozim, fat të mirë, për fat të keq, për mrekulli, (si) për pasiguri a dyshim, domosdoshmëri etj. : inat ç’e do etj. , që tregojnë vlerësim emocional 7 të kumtimit, duke shprehur gëzim, kënaqësi, Fjali dëftore (mundësi) hidhërim, pikëllim, keqardhje, çudi, inat, zemërim (8) Sot kalohet (mund të kalohet) për Korçë. etj. : (11) Çudi, ai nuk ndjeu asnjë dhimbje. (Gr. Ky ujë nuk pihet (nuk mund të pihet). (pamundësi) praktike, f. 496) Do të ketë ardhur treni. (supozim) Fjali pyetëse Po, fatkeqësisht, shkrimi i tij nuk u botua. (Gr. praktike, f. 496) Fatmirësisht, erdhi në kohë. (Gr. praktike, f. 496) (9) A do ta mbaroni vallë këtë punë kaq shpejt?! Në të folur, të gjitha ndërtimet që e shprehin këtë (dyshim) lloj modaliteti, shqiptohen me një intonacion A kalohet këtej? (mundësi). krejt tjetër nga njësia kumtuese që ngërthen më - Do të kenë prerë ndërlidhjen? - thirri. (supozim) vete një vlerë modale objektive. Ato shqiptohen Ndërkaq, tek kategoria leksiko-gramatikore e me një ton më të ulët dhe me një ritëm pakëz pjesëzës grupi i veçantë i pjesëzave modale, të më të shpejtë nga ai i fjalisë ose nga pjesa tjetër vërtetësisëcilat shërbejnë së një për ngjarjeje të shprehur a dukurie qëndrimin të realitetit e e fjalisë. Dhe kjo gjë mund të krijojë përshtypjen objektivfolësit ndaj një a më shumë mendimeve, ndaj se ato kanë vlerë shtesore, si elemente të dorës 8 së dytë etj. Kurse në të shkruar, në të shumtën e . Këtu janë përfshirë pjesëzat: rasteve,3. Format ato veçohen e shprehjes me anë sëtë presjeve. modalitetit në a. pohuese: po, posi, po që po, po se po, si urdhëron italisht etj. ; 3. 1. Mënyrat me vlerë modale në gjuhën b. mohuese: jo, mos, nuk, s’, jo që jo, jo se jo, as që italiane etj. ; 6c. Gramatika dyshuese: e gjuhës gjë, shqipe kushedi, II, Sintaksa, kushedi, Tiranë mbase,1997, f. ndoshta,118 sikur, vallë etj. ; 9Në Pjesëza gjuhën dotitaliane, përdoret ndryshe në fjali ngadëftore gjuha mohuese, shqipe në e cilafjali 7 Shëmbujt me fjalitë dëftore janë shkëputur nga Gramatika përfshinpyetëse ose në nësistemin fjali të varura e saj foljor kushtore. gjashtë Në fjalimënyra dëftore, të praktike e gjuhës shqipe, M. Çeliku, M. Karapinjalli, R. mohuese, në varësi nga intonacioni, shërben për të zbutur Stringa, ILAR, Tiranë 2007, f. 393; ndërsa shëmbujt me a per ta përforcuar mohimin, ndërsa në fjali pyetëse fjalitë pyetëse janë shkëputur nga Gramatika e gjuhës ose kushtore kjo pjesëz i jep kuptimit të foljes ngjyrimin shqipe II, Sintaksa, Tiranë 1997, f. 118. e mundësisë, psh. :Nuk e shitët dot? Po se bëre dot më 8 Shih për këtë Gramatika e gjuhës shqipe I, Morfologjia, thuaj. Gramatika e gjuhës shqipe I, Morfologjia, 1995, f. 1995, f. 419. 424.

204 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

shtjelluara, ekzistojnë vetëm katër të tilla: mënyra dovere ‘duhet’, potere ‘mund’ dhe volere ‘dua’ të dëftore ‘indicativo’, lidhore ‘congiuntivo’, kushtore cilat ndiqen nga folja kryesore në paskajore pa ‘condizionale’ dhe urdhërore ‘imperativo’. Mënyra ndërmjetësimin e parafjalës: dëftore është përcaktuar si mënyra e realitetit, sigurisë dhe objektivitetit, shpreh veprimin në (12) Con quei danari poteva assaggiare qualche tipikemënyrë të objektiv modalitetit pa e përfshirëepistemik këndvështriminPaolo e è buon boccone a bordo, dopo innocentefolësit; si rrjedhimIl treno per dëftorja Torino përfaqëson parte10 alle nove mënyrën. due anni che stentava il pane; (Cuore, f. 22) psh. La maestra deve far la mamma con loro, aiutarli a ; vestirsi, fasciare le Lidhorja është mënyra e mundësisë, dyshimit dhe ditapunte, raccattare i berretti che cascano… pasigurisë. Kjo mënyrë i kundërvihet dëftores si (Cuore, f. 33) mënyra e subjektivizmit, dhe tregon se ngjarja e shprehur nga folja nuk paraqitet si një veprim E se ne voleva andare dopo quella disgrazia; i sigurtë ose real, por i mundshëm, i supozuar, i (Cuore, f. 42) pasigurt, i dëshirueshëm etj. Edhe kjo Che mënyrë stia Përveç foljeve potere, dovere dhe volere, të pershpreh piovere? modalitetinAh, se fossi epistemik stato più por prudente! e orientuar cilat janë më të përdorshmet, mund të kenë drejt skajit të kundërt të realitetit, psh. funksionin e foljeve modale edhe folje të tjera si: ; osare ‘guxoj’, preferire ‘preferoj’, solere (= essere Mënyra kushtore është mënyra e mundësisë solito), sapere (= essere13 in grado di), desiderare së kushtëzuar, e paraqet vepriminTi divertiresti të shprehurse ‘dëshiroj’, riuscire etj. : ngavenissi folja con si noi të mundshëm ose të realizueshëm në varësi të disa kushteve psh. , (13) Uno avrebbe preferito di viaggiare in . Kur përdoret vetëm kushtorja Lapponia; (Cuore, f. 22) mund të shpreh një dyshim,Che një cosa dëshirë dovrei ose fare?; një Io non so; non osavo scherzare con lui; non mi Vorreingjareje mangiare të pakëndëshme, e paraqitur në formë pareva vero che avesse habie ose mosbesimi, psh. solamente un anno più di me, …(Cuore, f. 87) .; Paolo non avrebbe mai fatto una cosa simile. Urdhërorja është mënyra që përdoret Gjithashtu, edhe foljet bisogna ‘duhet’, occorre modalitetinpër të dhënë deontiknjë urdhër,. Venite një sygjerim, një ftesë,Sii ‘nevojitet’, conviene ‘duhet’, basta ‘ mjafton, gentile,një lutje aiuta etj. ; il si tuo rrjedhim amico11 urdhërorja përfaqëson duhet’, serve ‘ nevojitet’, përveç funksionit si folje 12 qui subito!; pavetore, përdoren edhe si folje modale në vetën 3. 2. Foljet me vlere modale! e tretë njëjës, të ndjekura nga folja kryesore në paskajore shprehin kuptimin modal të nevojës dhe domosdoshmërisë: Foljet modale, gjithashtu, shërbejnë për të (14) - Bisogna salir sugli alberi, - disse l’ufficiale, shprehur një veprim në cilësinë e mundshmërisë, e discese. (Cuore, f. 50) 10domosdoshmërisë Epistemik dhe deontik dhe janë dëshirës. dy koncepte Në që në italishten veprën e Basta (conviene, occorre) che si faccia presto, Lyonsstandarde janë të foljet shpjeguara modale në mënyrëmë të mërëndësishme të thelluar. (Lyons janë 3.perché 3. mi Togjet sono stancata. foljore (Patota, dhe foljet f. 155) modale Epistemic Modality and Factivity, f. 793-809, e Deontic Modality f. 823-831). Në lidhje me kuptimin epistemik perifrastike shprehet: “The term ‘epistemic’ like ‘epistemology’ is derived from Greek word meaning ‘knowledge’. Whereas epistemology is concerned with the nature and source Modaliteti mund të shprehet edhe nga togjet of knowledge, epistemic logic deals with logical structure foljore të formuara nga veta e tretë njëjës e of statements which assert or imply that a particular proposition, or set of propositions is known or belived. ” foljes essere ‘jam’+ një mbiemër. Këto togje (vep. e cit. f. 793) shprehin kuptimin modal të mundshmërisë, 11 “The term ‘deontic’ is derived from Greek word domosdoshmërisë dhe dëshirës14 dhe ndiqen nga meaning ‘that which is binding, duty’. Whereas deontic folja në mënyrën lidhore : è possibile/è probabile modality is concerned with the necessity or possibility of 13 Marcello Sensini, La grammatica della lingua italiana, acts performed by morally responsible agents” (vep. e cit. ‘ështëMondadori e mundur’;1997, f. 286-287 è impossibile/è improbabile f. 823). 14 Giuseppe Patota, Grammatica di riferimento della 12 Marcello Sensini, La grammatica della lingua italiana, lingua italian per stranieri, Le Monier Mondadori 1997, f. 259-273 1997, f. 155

205 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

‘është e pamundur’; è opportuno/è doveroso ‘ është e volitshme, e duhur’; è indispensabile, è (20) Rimangono da spartire i territori coloniali necessario ‘është e domosdoshme’; è desiderabile divenuti prede di Guerra. ‘është e dëshirueshme’: (15) Oh! è impossibile che tu la dimentichi. Folja andare ‘shkoj’ + pjesore shpreh kuptimin (Cuore, f. 310) modal të domosdoshmërisë. Përdoret me të gjitha foljet, por është e kufizuar në vetën e tretë Një tjetër nëngrup shumë i rëndësishëm i përbërë njëjës dhe shumës dhe vetëm në kohët e thjeshta nga “ndërtime15 modale” janë foljet modale (bën përjashtim koha e kryer e thjeshtë). Në këtë perifrastike të cilat përdoren për të shprehur rast i gjithë togu foljor ka vlerë pësore: kuptimin modal të domosdoshmërisë si: avere casa deve essere ripulita). da + paskajore. Në gjuhën italiane folja modale (21) La casa va ripulita da cima a fondo. ( = La perifrastike është e formuar nga folja avere ‘kam’ e ndjekur nga parafjala e thjeshtë da + paskajoren (P. M. Bertinetto, Il verbo, f. 149) e foljes kryesore, mund të përdoret në vënd të Në Italinë e Jugut në regjistrin familjar haset foljes dovere: shpesh edhe ndërtimi volere ‘dua’ + pjesore (16) Ho ancora da finire i compiti. ( = devo finire i e përdorur gjithmonë me kuptimin modal compiti). (P. M. Bertinetto, Il verbo, f. 152) të domosdoshmërisë. Duke qenë se kjo folje përdoret për të treguar një veprim të projektuar ndërtohet me një pjesore, i gjithë togu ka vlerë Gjithashtu folja perifrastike avere da + paskajore pësore, dhe përjashton foljet jokalimtare: në të ardhmen: (22) Questo lavoro vuole fatto con molta (17) “Ah! Vedo che i miei ultimi anni ho da passarli precisione. (P. M. Bertinetto, Il verbo, f. 152) male!” (Serianni, f. 396) veprore Në ndërtimin essere da + paskajore, folja essere Përemri17 vetor ‘si’ i ndjekur nga një folje në ka kuptimin “dover essere + pjesore”: , veta e tretë njëjës dhe shumës, ndonjëherë mund të shprehë detyrim: (18) In questo brano sono da mettere in rilievo più punti. (=”devono essere messi”) (23) Qui non si fumano sigarette. (= Le sigarette non devono essere fumate). Në këto raste jo vetëm kryefjala por edhe (Patota, f. 169) kundrinori i drejtë i foljes në paskajore mbetet i pashprehur: ndërsa kryefjala është 2. 3. Ndajfoljet dhe lidhëzat modale e papërcaktuar, kundrinori i drejtë është i Në gjuhën italiane modaliteti mund të shprehet kontrolluar nga kryefjala e foljes essere. Nëse me elemente jofoljore, të cilat përfshijnë: kryefjala është në vetën e III, paskajorja mund të ndajfoljet modale, lidhëzat modale, intonacioni. shoqërohet nga përemri pavetor-pësor ‘si’: Ndajfoljet modale si: forse, probabilmente, presumibilmente, verosimilmente, certamente, (19) Il fattore ereditario era da escludersi. chiaramente, ovviamente, evidentemente, necessariamente, obbligatoriamente, Edhe foljet restare dhe rimanere mund të ndiqen praticamente, giustamente, fortunatamente 15nga Po parafjala aty, f. 121 da + paskajore16 me kuptimin “dover shprehin qëndrimin e folësit relativisht në bazë të P.ancora M. Bertinetto essere il+ verbo,pjesore” në Lorenzo: Renzi e Giampaolo këndvështrimit të vet. Edhe ndajfoljet që shprehin. Salvi (a cura di), Grande grammatica italiana di 18 consultazione, vol. II: I sintagmi verbale, aggettivale, siguri tregojnë pragmatikisht problemin e vlerës avverbiale. La subordinazione, Bologna, Il Mulino, 1991, të së vërtetës të19 pohimit të shprehur nga fjalia f. 149-152; Luca Serianni Grammatica italiana Italiano 17Ndajfolja Giuseppe forse Patota, përbën Grammatica një rast ditë riferimentoveçantë midis della comune e lingua letteraria, UTET, 1989, Torino. f. 152 lingua italian per stranieri, Le Monier 1997, f. 169 18 Lidia Lonzi, Il sintagma avverbiale, në Lorenzo Renzi e 16 Wandruszka, Ulrich (1991) Frasi subordinate al Giampaolo Salvi (a cura di), Grande grammatica italiana congiuntivo. Në Lorenzo Renzi e Giampaolo Salvi. (a cura di consultazione, vol. II: I sintagmi verbale, aggettivale, di) Grande grammatica di consultazione. II. I sintagmi avverbiale. La subordinazione, Bologna, Il Mulino, 1991, f. verbale, aggettivale, avverbiale. La subordinazione. 387- 409; Shëmbujt janë marrë po nga ky kapitull. Nuova edizione, Il Mulino, Bologna. f. 536 19 Po aty, f. 401

206 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Konkluzione

ndajfoljeve modale, sepse sygjeron se pohimi i shprehur nga pyetja nuk përkon me të vërtetën: Në këtë analizë u vëzhguan format e shprehjes (24) I vostri amici non abitano più qui, së modalitetit si në gjuhen shqipe ashtu edhe në evidentemente. (Il sintagma avverbiale f. 387) gjuhën italiane, të cilat shprehin ngjyrime modale Paolo non era, ovviamente richiamato al lavoro. të ndryshme sipas qëndrimit të folësit (Il sintagma avverbiale f. 393) në lidhje me atë çfarë ai shpreh në fjali. Përveç Përveç ndajfoljeve modale të sipër përmendura paraqitjes së mjeteve gjuhësore të shprehjes së ekzistojnë edhe të tjera, të cilat tregojnë pohim, modalitetit, u vëzhguan edhe vlerat sintaksore mohim, dyshim dhe gjykim. Këto ndajfolje do t’i Ngadhe leksikorestudimi përdoli të senxjerrë modaliteti të përbashkëtat tek te dyjadhe ndajmë në: ndajfolje pohimi: sì, appunto, sicuro, të veçantat të tyre. certo, già, proprio, proprio così, giusto; ndajfolje mohimi: no, non, neanche, neppure, nemmeno, gjuhet shprehet me elemente foljore dhe né etj. ; ndajfolje dyshimi: ma, forse, quasi etj. jofoljore. Të gjithë elementet e siperpermendur shprehin nuanca semantikore të mundësisë, 25) – Hai finito di mangiare? – Sì (= ho finito di domosdoshmërisë dhe të dëshirës. Pamë se mangiare). (Patota, f. 291) ngjashmëri mes shqipes dhe italishtes ka edhe Mi presteresti la moto?– (Sì ) Certo/sicuro/senza lidhur me foljet me vlerë modale, gjithashtu dubbio. (Patota, f. 292) ngjashmëri paraqesin togjet foljore në italisht me Verrete a cena da noi?–No(=Non verremo a cena togjet foljore në shqip si nga pikpamja sintaksore da voi). (Patota, f. 291) edhe nga pikpamja leksikore. Në gjuhën italiane Sei stanco? – (No, ) niente affatto/per niente. ka forma të shprehjes së modalitetit të tipit (Patota, f. 293) jofoljor siç janë ndajfoljet dhe lidhëza modale të cilat tregojnë qëndrimin e folësit në bazë të Kryejnë funksionin e lidhëzave edhe disa këndvështrimit të vet në fjali. Ndërsa në gjuhën ndajfolje që, duke pasur vlerë modale, shfaqen shqipe ky lloj modaliteti shprehet me pjesëza vetëm në fjali dëftore. Lidhja në këtë rast, është dhe fjalë apo togje fjalësh të ndërmjetme për të midis vlerave të së vërtetës: midis vlerës të së shprehur shkallën e vërtetësisë së kumtimit, vërtetës dhe fjalisë në të cilën ndajfolja është si plotësisht të vërtetë, të domosdoshëm, të vendosur dhe vlerës të së vërtetës të fjalisë që i padyshimtë, ose si të mundshëm. Në ndryshim paraprinë. Bëhet fjalë për ndajfolje dhe shprehje nga shqipja, gjuha italiane ka disa ndërtime të ndajfoljore si: in modo analogo, allo stesso modo,20 veçanta modale si foljet modale perifrastike, të analogamente, inversamente, parallelamente : cilat janë formuar nga foljet ndihmëse ‘avere’ sentimenti comuni senza esser (22) “Come è vero che si può essere capaci di dhe ‘essere’ të ndjekura nga parafjala ‘da’ + folje ne paskajore, si dhe foljet ‘andare’ dhe ‘venire’ të capaci di sentimenti eccezionali, in modo analogo ndjekura nga folja në pjesore dhe shërbejnë për të shprehur kuptimin modal të domosdoshmërisë. esserè vero capaci che si dipuò scrivere essere capaci di scrivere una sciocchezza senza Në gjuhën italiane ndryshe nga shqipja përveç foljeve kryesore modale dovere, potere dhe una cosa geniale”. ( Il sintagma avverbiale, f. 412) volere, merren si folje modale edhe shumë folje të tjera që shprehin vullnet, dëshirë, dyshim, Mjet tjetër i rëndësishëm për shprehjen e etj.siguri, . pasiguri si: bisogna, occorre, conviene, modalitetit është intonacioni. Në shumë gjuhë desiderare, augurarsi, preferire, riuscire, osare në bazë të intonacionit të ndryshëm përkojnë funksione të ndryshme gramatikore ose kuptimore. Në gjuhën italiane intonacioni lejon dallimin midis fjalisë pohore dhe fjalisë pyetëse. Duke qenë se në italisht rendi i fjalëve është më kumtojë.pak detyrues, intonacioni është thelbësor për të shprehur më së miri atë çfarë folësi dëshiron të 20 Po aty, f. 412

207 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Referencat Grande grammatica di consultazione. II. I [10]Renzi, sintagmi L. verbale, & Salvi, G. aggettivale, & Cardinaletti, avverbiale. A. , (2001) La [1] Agalliu, F. , Angoni, E. , Demiraj, Sh. , Dhrimo, A. subordinazione , Hysa, E. , Lafe, E. , Likaj, E. , (1995) Vëllimi I, Morfologjia, . Nuova edizione, Il Mulino, Tiranë. [11]SensiniBologna. Marcello, (1997), La grammatica della Gramatika e Gjuhës Shqipe, lingua italiana, Oscar Guide, Mondadori, [2] Bertinetto, (1991) , në Lorenzo Milano. Renzi e Giampaolo Salvi (a cura di), Grande grammatica italianaP. M. , di consultazione, Il verbo vol. II: I [12]Serianni, Luca (1989) sintagmi verbale, aggettivale, avverbiale. La , Bologna, subordinazione, Bologna, Il Mulino. Libreria, Torino. Grammatica italiana Italiano comune e lingua letteraria [3] Bybee, Johan L. , Fleischman S. , (1995) [13]Serianni,UTET Luca, (1997) Garzanti, . Amsterdam- Milano. Philadelphia Modality Italiano, in Grammar and Discourse [14]Wandruszka, Ulrich, (1991) Frasi subordinate [4] Çeliku, Mehmet, Karapinjalli, Mustafa, Stringa, al congiuntivo. Në: Lorenzo Renzi e Ruzhdi, (2007) Giampaolo Salvi (a cura di), Grande grammatica . Tiranë, italiana di consultazione, vëll. II: I sintagmi Gramatika praktike e gjuhës verbale, aggettivale, avverbiale. La subordinazione, shqipe ILAR. Bologna, Il Mulino, 1991 [5] Çeliku, M. , Domi, M. , Floqi, S. , Mansaku, S. , Pernaska, R. , Prifti, S. , Totoni, M. , (1996) Shembujt janë shkëputur nga: Vëllimi II, Sintaksa, Tiranë. [1] Romani ‘Cuore’ Eduardo De Amicis, 1892 Gramatika e Gjuhës Shqipe, [2] Romani ‘Zemër’ Eduaro De Amicis, përkthyer [6] Çeliku, Mehmet, (2006) nga Agim Doksani, 2004 . Tiranë, [3] Gramatika praktike e gjuhës shqipe. Çeliku, M. , ShBLU, (bot. I 2000). Format e pashtjelluara Karapinjalli, M. , Stringa, R. , 2007 të foljes në gjuhën e sotme shqipe [7] Lonzi Lidia, , në Lorenzo [4] Gramatika e gjuhës shqipe I, Morfologjia Renzi e Giampaolo Salvi (a cura di), Grande [5] Grammatica di riferimento della lingua italian grammatica italianaIl sintagma di consultazione, avverbiale vol. II: I per stranieri, Patota Giuseppe, 1997 , 1995 sintagmi verbale, aggettivale, avverbiale. La [6] Il verbo. Në Lorenzo Renzi e Giampaolo Salvi (a subordinazione, Bologna, Il Mulino, (1991). cura di), Grande grammatica italiana di consultazione, vol. II: I sintagmi verbale, Mood and modality. aggettivale, avverbiale. Bertinetto, P. M. , 1991 [7] Grammatica italiana Italiano comune e lingua [8] Palmer, F. R. (1986). letteraria, Serianni, Luca, 1989 Cambridge:[9] Patota Cambridge Giuseppe, University (1997) Press. , Le Monier, Società Dante Alighieri. Grammatica di riferimento della lingua italian per stranieri

208 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

KARAKTERI, INTEGRITETI DHE AFTËSITË DREJTUESE – ROLI I CILËSIVE PERSONALE NË UDHËHEQJEN AKADEMIKE

MA. Erida Prifti Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë E-mail erida. prifti@univlora. edu. al

Abstrakt

se stili i mësimdhënies dhe drejtimit të këtij Cili është ai element që i nxit studentët të dëgjojnë subjekti janë të bazuara në qëndrimin e tij plot një mësues gjithnjë dhe më me shumë dëshirë? kujdes kundrejt nevojave të kolegëve, studentëve Çfarë i bën ata të qëndrojnë në qetësi e plot dhe drejtuesve të tjerë të cilët kanë qenë ose janë respekt, të sigurt se diçka domethënëse ka për të nën mbikqyrjen e tij. Një nga tematikat dominante ndodhur? Edhe në ditët më të zakonshme, këta që doli në pah ishte lidhja e dukshme midis mësues janë të aftë t’i përfshijnë studentët e tyre aftësive të subjektit si mësues me prezencë dhe me atë që disa e quajnë karizmë, magnetizëm apo aftësive të tij si drejtues me prezencë. Të dyja këto prezencë. Është pikërisht ky element në mënyrën atribute përputheshin me një profil të caktuar të në të cilën këta mësues i kryejnë gjërat dhe është titulluardrejtuesit Korniza të quajtur e Vlerave profili Konkuruese. i Motivuesit, Kybazuar studim në ky faktor në mënyrën në të cilën ata i trajtojnë shkallën matëse të krijuar nga Robert E. Quinn të njerëzit, i cili frymëzon përkushtim, në çfarëdo mesazhi ata transmetojnë. Në këtë mënyrë shërben si provë që njerëzit mund të ngrihen në çfarëdo lënde që ata japin mësim kthehet në një nivel më të lartë nëse i drejton ata tek ai nivel, subjektin më të preferuar të studentëve të tyre. aftësi kjo që është elementi kyç i efektshmërisë Ky hulumtim është ndërtuar si një studim rasti së mësuesit dhe drejtuesit, duke vërtetuar në interpretativ biografik mbi historinë personale, këtë mënyrë që integrimi i vlerave të përfshira në praktikën mësimore dhe aftësitë drejtuese të profilin drejtues të Motivuesit sipas Quinn është një arsimtari dhe drejtuesi në qytetin të Vlorës, suksesnjë nga në hapat aktivitetin më thelbësor e vet edukativ. për këdo që është i Aleksandër Prifti, i cili është i pajisur me mbi apasionuar në mësimdhënie dhe kërkon të ketë Fjalët kyç 40 vjet përvojë në mësimdhënie dhe drejtim në arsim, si dhe gëzon një reputacion të pashembullt - mësues me prezencë, integritet, dhe të qëndrueshëm midis kolegëve, studentëve reputacion,Metodat kërkimoredrejtues në arsim dhe analiza e të dhe të diplomuarve të tij, të cilët e cilësojnë dhënave atë me shprehjen, “mësues dhe drejtues me prezencë. ” Duke mbajtur parasysh se subjekti i Përzgjedhja e subjektit dhe mbledhja e të intervistuar është mësues dhe drejtues, artikulli dhënave ndjek tre linja kryesore studimi: analiza e atributit të quajtur prezencë, teori të modeleve të drejtimit, si dhe sfondi biografik. Studimi ka Përzgjedhja e subjektit u bë mbi bazat e përvojës, cilatdy objektiva janë bazë kryesore: e vlerave personale të reflektojë të një në drejtuesi mënyrë reputacionit dhe arritjeve në punë. Intervista të të thellë sistemin e parimeve dhe praktikave të thelluara u kryen me kolegë, bashkëpunëtorë të afërt, ish-studentë, anëtarë të familjes dhe miq, të dhe mësuesi me prezencë, si dhe të eksplorojë cilët e njihnin nga afër punën e tij. ndikimin e ngjarjeve të jetës në formimin Përveç kësaj, një sërë vëzhgimesh u kryen në individual, i parë nga këndvështrimi i personave vendin e punës, ndërsa subjekti ishte duke dhënë që e rrethojnë. Rezultatet e këtij studimi tregojnë mësim, si dhe të dhëna të vlefshme vizuale u 209 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Intervistat dhe vëzhgimet siguruan nga anëtarë të familjes nëpërmjet një serie dokumentacionesh. Sipas të intervistuarve, subjekti e ka provuar veten se ka qenë dhe është Një pyetësor u zhvillua përpara se të fillonte një drejtues efektiv, autentik dhe i suksesshëm hulumtimi i thelluar për këtë studim. Në pyetësor përgjatë gjithë karrierës së tij. Arritjet e tij ishin morën pjesë dhjetë arsimtarë—tre mësues me provë për kontributin që ka pasur në cilësinë përvojë, tre mësues në mes të karrierës së tyre, njëe arsimit model për lokal të tjerë dhe rajonal,persona me si dhepërgjegjësi provë në që dhe tre mësues të sapodiplomuar. Pyetësori u trashëgimia e vlerave të tij si drejtues shërben si dërgua me anë të postës elektronike dhe përgjigjet iu kthyen studiueses në formë të shkruar. Më pas, arsim, të cilëve u duhet të mbajnë ekuilibrin midis dhjetë persona të cilët e njihnin nga afër subjektin sfidash, presionesh, dhe rolesh të ndryshme, nga ana profesionale, u morën në intervistë. meduke idenë qenë e njëkohësishtmësuesit me nëprezencë gjendje u tësintetizuan punojnë Gjithashtu, u intervistuan tre anëtarë të familjes me efektivitet me njerëzit. Tematikat që lidhen së subjektit për sa i përket sfondit biografik të subjektit. Informacioni që ata dhanë u plotësua tënga studiuesve të dhënat të që tjerë. u nxorën prej intervistave, pasi me detaje nga intervistat me vetë subjektin. Më këto të fundit u krahasuan me teoritë ekzistuese shumë detaje u shtuan gjatë stadit të analizës së të dhënave. Studiuesja shërbeu si instrumenti parësor për Në ditën e caktuar, studiuesja u takua me secilin grumbullimin e të dhënave, duke përdorur nga dhjetë pjesëmarrësit një nga një për një teknikat e pyetësorëve, si dhe intervistave të intervistë të hollësishme gjysmë të strukturuar, thelluara, të përbëra nga pyetje me përgjigje të e cila zgjati 60-90 minuta. Pjesëmarrësit lexuan hapur si dhe pyetje gjysmë të strukturuara të dhe firmosën një Leje për Intervistë Kërkimore cilat kishin për synim të kuptonin arsyet për të përpara se të fillonte intervista. Gjithashtu, cilat pjesëmarrësit ndjeheshin në një mënyrë të intervista të gjata u mbajtën edhe me vetë caktuar kundrejt subjektit, si dhe të eksploronin subjektin, i cili iu përgjigj pyetjeve në lidhje me parimet thelbësore personale të subjektit, të ndikimet në jetën e tij dhe parimet në të cilat ai cilat kishin si rezultat respektin e njerëzve që e beson, për sa i përket mësimdhënies dhe drejtimit rrethonin atë. në arsim. Çdo intervistë u regjistrua në format Triangulimi i studimit u krye duke përfshirë audio me pëlqimin paraprak të pjesëmarrësit. metoda të tjera të rëndësishme në grumbullimin Gjatë intervistës, studiuesja mbajti shënime, e të dhënave, të tilla si dokumentacione dhe të cilat shërbyen më pas për të plotësuar të dhëna vizuale, si edhe vëzhgime në klasë. informacionin që doli nga intervista (Halcomb, Gjithashtu, u zhvillua një plan kërkimor, i cili Davidson, 2006). përfshinte hapat në vijim. Së pari, studiuesja ePlanet subjektit e kërkimitnë një mjedis gjithashtu mësimor përfshinë në klasë. një kërkoi dhe mori aprovimin me shkrim të subjektit vëzhgim dy javor në lidhje me bashkëveprimin për analizim dhe botim të përfundimeve të bazuara në të dhënat e nxjera nga ky studim. Studiuesja ndoqi mësimdhënien e subjektit në Më pas, me pëlqimin e subjektit, pjesëmarrësit lëndën e matematikës për klasën e njëmbëdhjetë, e caktuar u kontaktuan nëpërmjet telefonit. ndërsa në të njëjtën kohë mbante shënim mbi meBashkëbisedimi kërkesën për në mundësinë telefon filloi e mepjesëmarrjes një shpjegim në ndërveprimin e vëzhguar si edhe mbi reagimin e të qëllimit të këtij kërkimi shkencor dhe procedoi Analizastudentëve e tëndaj dhënave stilit mësimdhënës të arsimtarit. një intervistë. Të gjithë personat që u kontaktuan pranuan me kënaqësi të merrnin pjesë në sistematikePas transkriptimit me bazëtë intervistave, logjike duke i gjithë përdorur korpusi këtë studim. Të intervistuarit përfshinë kolegë i të dhënave të shkruara u analizua në mënyrë mësues, të cilët kishin punuar me subjektin, ose nën drejtimin e tij; bashkëpunëtorë dhe kolegë të metodën interpretative biografike. Studiuesja afërt në Drejtorinë e Përgjithshme të Arsimit për përdori paradigmën me kodim të hapur (Corbin Rrethin e Vlorës, në të cilën subjekti ka mbajtur and Strauss, 2007; Strauss, 1987), e cila shërbeu funksionin e drejtorit të Drejtorisë Arsimore për “të ndarë në copëza, ekzaminuar, krahasuar, për dy mandate me radhë; ish studentë, si dhe konceptualizuar dhe kategorizuar të dhënat”, anëtarë të afërt të familjes. me qëllim identifikimin e koncepteve që kanë 210 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

lidhje me pyetjet studimore. Kjo metodë është caktuar.e lidhur me shkallën e respektit publik, ose quajtur ndryshe nga Strauss (1987) “kodimi i •eminencës që ai ka në një sferë apo profesion të pakufizuar i të dhënave”, me qëllim “prodhimin e koncepteve që përputhen me të dhënat” (Strauss • reputacioni i një personi është i themeluar 1987). Studiuesja inspektoi me imtësi rezultatet në këtë eminencë; për të identifikuar temat e ripërmendura që më reputacioni i një personi ka një vazhdimësi vonë shërbyen për të krijuar kategoritë kryesore •afatgjatë dhe është i reflektuar në opinionin kritik fillestare. Të dhënat nga citatet e të intervistuarve të njerëzve që e rrethojnë; iuu grupuanvendos nënjë njësiemërtim domethënëse konceptual. dhe Kategoritë më pas u ky opinion kritik është i bazuar në arritjet rikonstruktuan në grupe domethënëse, të cilave autentike dhe të njohura të personit, arritje të cilat janë fryt i intelektit dhe karakterit të personit. që dolën në pah u krahasuan më pas me tetë “MeBazuar reputacion në këto pika, unë ai parashtroi nënkuptoj përkufizimin opinionin e rolet drejtuese dhe katër modelet kulturore të bashkëkohësve,mëposhtëm: të rivlerësuar nga pasardhësit – sugjeruara nga Cameron dhe Quinn (2006) me rezultatin e favorshëm të një analize kritike të qëllim konsolidimin e kategorive kryesore të karakterit të secilit person nga shumë biografë. atributeve personale të subjektit, të cilat ndikojnë Me këtë unë nuk nënkuptoj pozitën e lartë sociale në efektshmërinë e mësuesit. Më tej, rezultatet u apo zyrtare, dhe as pozitën e lartë të imponuar nga krahasuan me teorinë vlerësuese të udhëheqjes rangu; me këtë unë nënkuptoj reputacionin e një direktorganizative me reputacionin të sugjeruar si mësuesnga Laub me (2006) prezencë. për të ideatori, të një iniciatori, të një njeriu të cilit bota sjellë në dritë stilin drejtues të subjektit, i cili lidhej i detyrohet thellësisht. ” Galton 1869/1892/1962 Rezultatet - Kolegët e subjektit të këtij studimi, Nga ana terminologjike, pak studiues e bëjnë bashkëpunëtorët dhe të diplomuarit janë ata dallimin midis prezencës si atribut që i përket që flasin për reputacionin e tij. Ata shohin tek simësuesit mjet ndërveprimi dhe administrohet social midis prej tijmësuesit si një ai cilësitë e një mësuesi ideal, ashtu si njëri cilësi individuale personaliteti dhe prezencës prej tyre, Kreu i Departamentit të CilësisëUnë besoj në seDrejtorinë imazhi i enjë Përgjithshme drejtuesi ideal, të Arsimit, duke pasur me 34një vjet rol dhe studentëve, e cila përfshin të gjithë ata që qendrorpërvojë në në klasë drejtimin dhe në arsimor, edukimin tha: në “përgjithësi, marrin pjesë në proçesin e mësimdhënies dhe ka dy shtylla: së pari, ekspertiza shkencore dhe mësimnxënies. Në këtë studim, shprehja mësues metodologjike, dhe së dyti, marrëdhëniet njerëzore me prezencë është parë më shumë në lidhje me dhe ndërveprimi shoqëror me njerëzit. Sipas karizmën dhe autoritetin, sesa në lidhje me të mendimit tim, këto dy shtylla janë të kombinuara qenit i vëmendshëm, i hapur apo spontan. Ky përsosmërisht tek Aleksandri. Si arsimtar me virtyt është përkufizuar si aftësia për të imponuar dekada të tëra përvoje në mësim dhe në drejtim, respekt në mënyrë të natyrshme, aftësia për të ai është një drejtues shumë efektiv, një individ me vendosur autoritet dhe për të fituar admirim një shkallë të gjerë kulture në njohuri, metodologji nëpërmjet cilësisë së karakterit, standardit të dhe drejtim. ” ekselencëintegritetit akademike. dhe ndërveprimit me njerëzit duke subjektit tek skuadra e tij. “Unë mund të përmend i frymëzuar, sfiduar dhe mbështetur ata për shumë aspekteKolegë të prezencës të tjerë së Aleksandrit,theksuan besimin por dua e Reputacioni si pasqyrë që reflekton të nënvizoj atë më të rëndësishmen, e cila është personalitetin e mësuesit aftësia për të qënë një udhërrëfyes për njerëzit. Aleksandri është shumë efektiv në këtë pikë, sepse ai ka një marrëdhënie të shkëlqyer me anëtarët e Përpjekje për ta përkufizuar reputacionin në skuadrës së tij. Duhet të kesh besim tek ata me të mënyrë akademike janë bërë që nga viti 1860 nga cilët punon që të arrish objektivat e përbashkëta. Francis Galton, i cili eksploroi masën në të cilën Unë besoj se kjo është ajo që e ka nxjerrë në pah meaftësia elementet gjeniale ështëpërbërës e transmetuar të gjenialitetit nga prindërit tek një aftësinë drejtuese të Aleksandrit dhe e ka bërë këtë dhe parashtroi një numër sugjerimesh në lidhje aftësi të ketë rezultate kaq të dukshme. ” • individ. Ai propozoi sa më poshtë: masa e gjenialitetit tek një person është 211 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Ndikimi i sfondit biografik

çdo shtator në universitet, shumica e të cilëve Duke ndjekur shembullin e Kinës më 1966, në nuk arrinin të kalonin as vitin e parë për shkak fund të viteve të shkollës së mesme të subjektit, të peshës së madhe të studimeve. Profesorët numërarsimi shqiptartë vogël ishtenga të nën diplomuarit ndikimin më e rreptë të mirë të universitarë, të cilët dërgoheshin nga Universiteti Revolucionit Kulturor. Qeveria lejoi vetëm një i Tiranës, ishin të pranishëm gjatë provimit të fundit të maturës në seksionin e matematikës. të vendit nga çdo rreth për të ndjekur studimet Aty kryhej një paraseleksionim bazuar në pikët e larta arsimore në Universitetin e sapongritur e provimit të shkruar, ndërsa seleksionimi final të Tiranës. Departamenti i Matematikës në përfundohej pasi studentët ekzaminoheshin këtë universitet, me profesor Petraq Pilika si thellësisht në një provim gojor. Më pas jepej një Përgjegjës Departamenti, dy profesorë të vjetër vendim me shkrim që specifikonte emrat e atyre në moshë që kishin marrë edukim në Francë, tre pak që zgjidheshin, mes të cilëve ishte edhe emri i të diplomuar të rinj nga i njëjti universitet, dhe subjektit të këtij studimi. Në fund të një periudhe disa mësues të tjerë që kishin marrë trajnime në provimet5-vjeçare përstudimore, të marrë më një pak diplomë se gjysma në matematikë. e klasës së vendet e Bllokut Lindor, në atë kohë konsiderohej tij arrinte të dilte me sukses duke kaluar të gjitha si një nga shtyllat më të forta të universitetit. Fakulteti gjithashtu përfshinte dy matematicienë Ata që dështonin, transferoheshin në programe ruse të cilat ishin martuar me studentë shqiptarë të tjera—Biologji, Fizikë, madje dhe Mjekësi—në dhe kishin krijuar familje në Tiranë. Një profesor të cilat ata domosdoshmërisht shkëlqenin për i ftuar, Leonard Ivanovich Kaminin, gjithashtu i shkak të nivelit të tyre, duke qenë se ishin më parë ishte bashkuar stafit akademik të Departamentit të përzgjedhur midis më të mirëve. Ata që dolën të Matematikës. Duke shërbyer si ndërmjetës tëme diplomuar sukses ishin në dhe matematikë. ende konsiderohen Ata u dërguan edhe sot, të midis Universitetit të Moskës dhe Universitetit si nga brezat më të mirë të të gjithë studentëve të Tiranës, profesori rus krijoi një bashkëpunim kurrizore e sistemit arsimor të kombit. të fortë midis dy institucioneve, i cili vendosi punonin në zona kyçe të vendit, dhe u bënë shtylla një standard për të ardhmen e matematikës në Shqipëri. Profesorët shqiptarë shkonin në Moskë Pas diplomimit, subjekti ynë u emërua në shkollën për të çuar më tej studimet e tyre dhe për të në shkollën “Jani Minga” në Vlorë si mësues vazhduar studimet e doktoraturës. Vetëm brenda matematike, ku punoi për tetë vjet, ndërsa në pak viteve ata patën një progres kaq domethënës të njëjtën kohë përfundonte studimet e tij për saqë profesori A. I. Guseinov, pas bisedës me disa gradën Master. Në moshën 31 vjeçare, subjekti matematicienë shqiptarë, kërkoi të spostohej me u emërua drejtor në shkollën e mesme Ali Demi, një javë data e seminarit që ai do të zhvillonte në përsëri në Vlorë, ku punoi për nëntë vjet të tjera. Tiranë, në mënyrë që, sipas fjalëve të tij, “ai të Ndërkohë, Ministria e Arsimit dhe e Shkencës e kishte mundësi të rishikonte shënimet e tij për t’ju komisiononte në role të ndryshme drejtuese në përgjigjur thellësisë së njohurisë të studentëve grupet kombëtare të punës dhe komisionet e shqiptarë në Departamentin e Matematikës” vlerësimit. Që nga viti 1978 deri në vitin 1988, ai mori(Christopher, rëndësi 1997).parësore në kontekstin e arsimit kryesoi komisionet për Olimpiadat Kombëtare të Nën drejtimin e Pilikës dhe Kaminit, matematika Matematikës, madje duke krijuar vetë një numër të madh ushtrimesh. Në vitin 1988, ai shërbeu si të lartë. Profesorë të ndryshëm dërgoheshin në Shef i Departamentit Organizativ në Bashkinë e çdo rreth të vendit për të kërkuar studentët më Rrethit Vlorë dhe në vitin 1990 u emërua Drejtor të mirë të shkollave të mesme të cilët dilnin me i Edukimit dhe Kulturës, një detyrë që e mbajti rezultate të shkëlqyera në provimet e maturës. deri në vitin 1992. Atje ata kishin për detyrë të pikasnin më të mirët Me rënien e komunizmit dhe me shpërbërjen e më të mirëve midis studentëve, në mënyrë që e ekonomisë, një numër intelektualësh, duke u këta studentë brilantë më pas të ndiqnin studimet kërkuargjendur punë. pa mundësi Aleksandri punësimi punoi përnë emigrim të ushqyer për universitare në matematikë. Departamenti familjet e tyre, emigruan jashtë vendit për të i matematikës në atë kohë konsiderohej si “departamenti më i rreptë i Universitetit të tre vjet përpara se të kthehej pranë familjes në Tiranës. ” Nga të gjitha shkollat e mesme të vendit, vitin 1996. Shkolla e mesme Halim Xhelo e punësoi vetëm 25 studentë të zgjedhur pranoheshin menjëherë si mësues matematike. Në vitin 1997, 212 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

ai u emërua Drejtor i Drejtorisë së Përgjithshme prej Robert Quinn dhe John Rohrbaugh (1983), të Arsimit, një pozitë të cilën e mbajti deri në vitin të cilët eksploruan arsyet që i bëjnë disa metoda 2004, për dy mandate të plota. Nën drejtimin e tij, administrimi më të suksesshme nga të tjerat. arsimi në rreth u ripërtëri nga shkatërrimi i plotë Korniza e Vlerave Kompetitive është aplikuar dhe dhe u rimëkëmb totalisht. Ndërkohë, Ministria e përshtatur në kontekste të shumta (për shembull, Arsimit dhe e Shkencës e emëroi Anëtar të Bordit Quinn, 1984; Cameron, Quinn, DeGraff, & Thakor, për Përmirësimin e Kurrikulës së Shkollës dhe 2006; Quinn, Faerman, Thompson, McGrath, & Ristrukturimin e Drejtorisë së Përgjithshme të St. Clair, 2007), ku një ndër fushat më kryesore Arsimit, ku ai ndihmoi për ripërtëritjen e të gjithë është arsimi. Kim dhe Quinn (2006)ata theksojnë mësues sistemit arsimor të vendit. Lexuesi akademikMësuesi, qëse Korniza janë të e interesuar Vlerave Kompetitive të ndihmojnë është studentët hartuar, e Administratori,shqiptar e njeh subjektin Drejtuesi tonë si autor Administrimi të dy librave në tyremidis të të kuptojnë tjerash, kulturën që të ndihmojë organizative, “ proçesin Arsim,të rëndësishëm mbi drejtimin në arsim: e ndryshimit dhe fuqinë e kornizës teorike në dhe kanalizimin e përpjekjeve për ndryshim”. të publikuar në vitin 2003. Në vitin 2004, ai u emërua Drejtor Shkolle në shkollën Jani Minga, e cila ishte një nga shumë institucionet Quinn dhe Rohrbaugh (1983) ndërtuan një listë arsimore të cilat u shkatërruan plotësisht gjatë kriteresh vlerësimi të suksesitfokusit dhe tëi shpërndanë brendshëm revoltave të vitit 1997 dhe u rikonstruktuan kundrejtato në një fokusit hartë perceptuale të jashtëm të kufizuar nga dy krejtësisht gjatë kohës kur subjekti ishte drejtor i kontrollitdimensione: të centralizuar dimensioni kundrejt i fleksibilitetit të Drejtorisë së Përgjithshme të Arsimit. Aktualisht decentralizuar dhe dimensioni i ai është drejtor shkolle në shkollën e mesme modele suksesi – modeli i synimit racional Internacional, Vlorë. i procesit të brendshëm. Dy dimensionet formojnëmarrëdhënieve katër Studimet tregojnë se eksperienca e përkushtuar me njerëzit sistemeve të , hapura modeli. është një faktor kyç për të qenë mësues dhe , modeli i drejtues me prezencë. Kështu, Ericsson, Prietula, dhe modeli i & Cokely (2007) vërtetuan se nevojiten 10, 000 Secili prej këtyre modeleve shpalos një volum orë të investuara në mënyrë të përkushtuar, sistematik të profileve të drejtuesit, të cilët të shpërndara këto në 10 vjet praktikë të krijojnë kultura specifike, role kyçe të drejtuesit, përqëndruar, në mënyrë që një profesionist të vlera dhe strategji qendrore për zhvillim, të cilat arrijë në nivelin e ekspertit. Si rrjedhim, niveli lidhen direkt me profilin e drejtuesit. Modeli i i ekspertizës që mund të arrihet në 40 vjet synimeve racionale dhe modeli i proceseve të praktikë mësimdhënieje dhe 32 vjet përkushtimi brendshme përfshijnë profilet transaksionale të pandërprerë ndaj drejtimit në arsim është të Analizuesit dhe Supervizorit, ndërsa modeli i më shumë sesaÇelësi i respektueshëm. i Qytetit të Vlorës, Ekspertiza e marrëdhënieve njerëzore dhe modeli i sistemeve subjektit është gjithashtu e njohurPër zyrtarisht konsolidimin me të hapura përfshijnë profile transformuese të anëe sistemit të çmimit arsimor dhe shkencor, si dheçmim për MotivuesitKuadranti dhe për Vizionarit. mësuesin me prezencë përgatitjenky dhënë nëedukative 5 Mars patriotike 2010, “ për shumë breza studentësh, në shenjë vlerësimi dhe si simbol mirënjohjeje për përkushtimin ndaj profesionit fisnik të mësimdhënies. ” Duke e parë nga këndvështrimi i produktivitetit, tëKorniza mbajë e njëVlerave ekuilibër Kompetitive midis të sugjeron katër modeleve. që profili Analizë më i suksesshëm është ai i një drejtuesi i cili arrin Aftësitë drejtuese Megjithatë, kur bëjmë lidhjen midis Kornizës të Vlerave Kompetitive me faktorët që ndjellin Studime të shumta kanë prezantuar një numër merespekt kolegët tek kolegëte Aleksandrit dhe i japin tregojnë prezencë se mësuesit,prezenca kategorizimesh, apo taksonomish të stileve shohim që të dhënat e mbledhura nga intervistat të drejtimit dhe modeleve të një drejtuesi me prezencë, por Korniza e Vlerave Kompetitive e mësuesit anon në njërën anë të Kornizës: Ajokonsiderohet e ka origjinën si një në nga studimet metodat empirike më të tëmira kryera për në kuadrantin e Motivuesit. Nga njëra anë, të organizuar dhe identifikuar profilet drejtuese. intervistat treguan se arsyeja për perfomancën e lartë të subjektit dhe arritjet e suksesshme të 213 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

transformuese transaksionare tij janë shkalla e lartë e vlerave prezencëfëmijëve, aftësitëjanë njerëz drejtuese të apasionuar—kjo në klasë janë një faktorduket dhe , të shpërndara në mënyrë të kyç në mësimdhënie. Mësuesit dhe drejtuesit me barabartë në të katër kuadrantët. Nga ana tjetër, komentet e të gjithë pjesëmarrësve të çonin më njënë sytëklase e tyre,plot dëgjohetme studentë në zërin apo e tyre,një dallohetauditori shumë drejt profileve transformuese, sidomos nga mënyra në të cilën ata qëndrojnë përpara kur pyetja ishte në lidhjen me arsyen përse subjekti konsiderohej si mësues dhe drejtues me plot me kolegë. Mësuesi me prezencë është prezencë. Kolegë, bashkëpunëtorë dhe studentë të gjithmonë personi i cili i frymëzon më shumë mëparshëm e shpjeguan prezencën e Aleksandrit se kushdo studentët e vet. Ai është personi tek i si mësues dhe drejtues duke theksuar dhe cili shkojnë mendimet e tyre kur ata përpiqen të ilustruar vlera dhe strategji zhvillimi kryesisht të sjellin ndërmend ndikimet më të mëdha në jetën përqëndruara në kuadrantin e Marrëdhënieve me e tyre. Mësuesi me prezencë i lejon të tjerët për Njerëzit, i cili i vesh drejtuesit mantelin e Mentorit mendojnë vetë—ai ka autoritet por nuk është dhe Udhërrëfyesit, por pa lënë mënjanë edhe autoritar. Kur ai jep mësim, dashuria dhe pasioni elemente nga rolet e Inovatorit dhe Iniciatorit, për njohurinë rrezatojnë në mënyrë të dukshme të cilat janë tek Modeli i Sistemeve të Hapura. prej tij dhe influencojnë çdo person që është Megjithatë, elementet e strategjive të zhvillimit, në klasë. Mësuesi me prezencë gëzon atë lloj të tilla si fuqizimi i individit, puna në skuadër, mirëbesimi dhe respekti absolut të cilin njeriu e inkurajimi, përfshirja, komunikimi i hapur, rezervon vetëm për një prind të dashur. Mësuesi zhvillimi i burimeve njerëzore, si edhe një theks me presencë është kryesisht një Motivues, i cili mbi komunikimin, përkushtimin dhe zhvillimin, vazhdimisht shfaq integritet, tregon respekt, i e pozicionojnë qartë subjektin e këtij studimi tek dëgjon idetë, mbështet përpjekjet, jep reagime kuadranti i Motivuesit. (Fig. 1). pozitive dhe të sinqerta, ndërton unitet në grup, Pavarësisht se kujt i jep mësim, të rriturve apo si dhe tregon guxim të drejtuar nga parime të cilat i rezistojnë çdo sfide.

Fig. 1 Modeli i Vlerave Kompetitive (Quinn, Faerman, Thompson, & McGrath, (1996)

214 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

References [1] [6]

Halcomb, E. J. , & Davidson, P. M. (2006). Is Galton, F. (1869/1892/1962). Hereditary verbatim transcription of interview data always [7] Genius: An Inquiry into its Laws and [2] necessary? Applied Nursing Research, 19(1), 38- Consequences. Macmillan/Fontana, London. 42 Christopher, P. R. Senechal, M. (editor) Corbin, J. , & Strauss, A. (2007). Basics of [8] (1997) Mathematics in Albania. Mathematical [3] qualitative research (3rd. ed. ). Thousand Oaks, Intelligencer; Vol. 19 Issue 1. CA: Sage. Ericsson, K. A. , Prietula, M. J. , & Cokely, E. Strauss, A. (1987) Qualitative Analysis [9] T. (2007). The making of an expert. Harvard [4] for Social Scientists. Cambridge: Cambridge Business Review, 85, 114-121. University Press. Quinn, R. E. , & Rohrbaugh, J. (1981). A Cameron, K. and Quinn, R. (2006) Diagnosing competing values approach to organizational [5] and Changing Organizational Culture. San [10] effectiveness. Public Productivity Review, 2, 122- Francisco, CA: Jossey-Bass 140 Laub, J. (2006) Organizational Leadership McClear, S. (1996) The Post Communist Assessment. http://olagroup. com. Retrieved 22 University: An Alaskan’s Experience Teaching In August, 2011. Albania. Retrieved on 22 July, 2011. URL: http:// www. mcclear. net/teaching_in_albania. htm

215 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Ndikimi i Përkthimit Kulturor tek studentët: Praktika kundër teorisë

Ilda Kanani Lektore në Departamentin e Gjuhëve të Huaja Fakulteti i Shkencave Humane, Universiteti “Ismail Qemali”. Email: kanani.ilda@gmail. com

Abstrakt Fjalë kyç. përkthim kulturor, teori, praktikë, përqasje përkthimore, Kasuroho, kundër.

Orientimi i studimeve përkthimore drejt 1. Drejt përkthimit kulturor kulturës ka pasur ndikimin e tij mbi shkencat humane jo vetëm në shtete të ndryshme, por edhe në Shqipëri. Gjatë përkthimit të bestsellerit Koncepti i përkthimit ka ndryshuar me kalimin e ndërkombëtar, “Kodi i Da Vinçit” (Dan Brown), viteve. Përkthimi nuk konsiderohet më thjesht si nga Amik Kasoruho, përkthyesit i duhet të një degë e gjuhësisë që merret me kalimin e një përballojë një mori sfidash përkthimore, që kanë teksti nga njëra gjuhë në tjetrën, siç besohej më të bëjnë kryesisht me elementet kulturorë që parë, por si një mjet për të sjellë një kulturë në përfshihen në roman. fokusin e një kulture tjetër dhe për ta bërë atë Korpusi gjuhësor i këtij artikulli vjen nga disa sa më të përshtatshme dhe të pranueshme në sondazhe të organizuara me studentë të ciklit të kulturën e përkthimit, dhe të lexuesve të tekstit parë dhe të masterit profesional të studimeve në të përkthyer. Departamentin e Gjuhëve të Huaja të Universitetit Që nga fundi i viteve 1980 dhe fillimi i viteve “Ismail Qemali”, Vlorë lidhur me rolin e kulturës 1990, orientimi kulturor (cultural turn) që po në përkthim, dhe me popullaritetin e veprave të ndodhte në të gjitha shkencat humane, pati shqipëruara nga Kasoruho. Gjithashtu në korpus ndikimin e tij edhe mbi studimet përkthimore përfshihen edhe disa intervista ekskluzive që duke zhvendosur fokusin e përkthimit nga teksti kemi realizuar me përkthyesin Amik Kasoruho, tek elementët kulturor. Në studimet përkthimore në kuadër të një studimi të plotë lidhur me ky moment njihet me emrin “kthimi kulturor” përqasjen e tij në përkthim. Nëseduke përdorurdo të marrim termin në metaforik konsideratë të adoptuardiversitetin nga e Ky studim do mundohet të vërë përballë Bassnet dhe Lefevere në 1990. tre palë: perceptimin teorik të ndikimit të përvetësiminpërkthimit kulturor e këtyre të ideve propozuar nëpërmjet nga literaturësstudiuesit teorive bashkëkohore të përkthimit do të shohim bashkëkohorë të teorisë së përkthimit, se studiues të ndryshëm duket sikur bien dakord në një pikë: përkthimi në ditët e sotme duhet të përballi se ofruar nga ana e studentëve, dhe përqasjen një sfidë më të rëndësishme se ajo gjuhësore, dhe reale që ka ndeshur përkthyesi i famshëm kjo është pikërisht pengesa kulturore që kërkon një Amik Kasoruho gjatë përkthimit të “Kodit të Da fokus më të veçantë dhe më të rëndësishëm nga ana Vinçit” (Dan Brown) dhe jo vetëm, që çuditërisht 2.e përkthyesit Çfarë nënkupton sesa ajo gjuhësore. përkthimi kulturor kundërshtojnë njëra-tjetrën në shumicën e për studentët. rasteve. Rezultatet janë kontradiktore dhe në mjaft raste ajo që propozohet nga studiuesit dhe u mësohet studentëve në teorinë e përkthimit, Për të parë ndikimin e “kthimit kulturor“ në bie ndesh me atë që përkthyesit bëjnë realisht fushën e përkthimit, ne realizuam një sondazh gjatë përkthimit të një vepre letrare. me studentë të ciklit të parë dhe të dytë të studimeve të Departamentit të Gjuhëve të Huaja 216 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

në Universitetin “Ismail Qemali“, Vlorë. Qëllimi i Kur studentëve iu kërkua të shkruanin mendimet këtij sondazhi ishte të vërenim sesi e konceptonin e tyre rreth karakteristikave që duhet të studentët përkthimin kulturor, gjë që ata e kishin zotëronte një përkthim i mirë letrar, disa nga studiuar gjatë kursit të teorisë së përkthimit, dhe idetë dominuese ishin: nëse njohuritë që ata kishin marrë gjatë këtij kursi 1. Transmetimi real i elementëve kulturorë. ndikonin në formimin e tyre për këto çështje. Në Përkthyesi nuk duhet të përdori metodën të njëjtën kohë, pikëpamjet e tyre dominuese e amëtarizimit (domestication method), teorike do ti përballnin me sfidat reale të kaluara përndryshe libri humbet origjinalitetin e tij. nga përkthyesi i “Kodit të Da Vinçit” (Dan Brown) 2. . Përkthyesi duhet të përpiqet të ruajë vlerat e në shqip Amik Kasoruho. Këto sfida dhe përqasjet gjuhës burim, idetë dhe ideologjinë e kohës dhe pjesëe tyre e na studimit u deklaruan tonë. nga vetë Kasuroho në disa të vendit kur është shkruar libri. intervista që kemi realizuar me të personalisht, si 3. Natyrshmëria: Një përkthim letrar mbi të gjitha duhet të tingëllojë natyrshëm në gjuhën Ne anketuam 80 studentë, të cilëve iu kërkua mbërritëse, një karakteristikë që për fat të keq i tu përgjigjeshin pyetjeve të ndryshme në lidhje mungon shumicës së përkthimeve shqip në ditët me përkthimin e romanit të Brown-it në shqip e sotme. Mes dhjetëra botimesh të përkthyera që nga Kasoruho, teorinë e përkthimit, përkthimin dalin çdo ditë dhe mbushin libraritë tona, është e kulturor si dhe të shkruanin komente të shkurtra rrallë të gjenden përkthime vërtetë të mira. lidhur me këto çështje. Disa nga çështjet kryesore 4. . Një përkthyes duhet të marri parasysh nivelin dhe reagimet e studentëve në lidhje me to po i intelektual, gjuhësor dhe kulturor të lexuesit të paraqesim më poshtë. vetë potencial, në mënyrë që të jetë i kuptueshëm Kur studentët u pyetën nëse e kishin lexuar për të gjithë. “Kodin e Da Vinçit” në shqip, 75 për qind e tyre 5. Është shumë e rëndësishme të ruhet sasia dhe u përgjigjën se po. Ata ishin plotësisht në gjëndje cilësia e informacionit që jepet në tekstin origjinal. të dinin se autori ishte Dan Brown, por shumica Nuk duhet të shkurtohet, hiqet apo deformohet prej tyre nuk ishin në gjëndje të identifikonin se origjinali, për asnjë lloj arsye, sado i çuditshëm të kush e kishte përkthyer librin në shqip, pasi nuk tingëllojë ai në gjuhën e përkthimit, për shkak të e lexonin emrin e përkthyesit, duke e konsideruar elementëve kulturore të panjohura që ai mund të këtë të fundit të parëndësishëm. përmbajë për lexuesit e tekstit të përkthyer. Kur studentët u pyetën nëse librat “bestseller” 6. . Një përkthyes i mirë nuk duhet kurrsesi të përfaqësonin vlera të vërteta për lexuesin apo ishin ndryshojë mesazhin dhe tonin e autorit të tekstit thjesht libra të komercializuar që grumbullonin origjinal, por duhet të përpiqet ta ndjekë atë hap shumë para nga shitjet e tyre marramendëse, pas hapi. shumica e studentëve u përgjigjën se nëse libri Pra, siç vihet re, studentët janë të mbrujtur me ide shndërrohet në një bestseller, ai sigurisht që teorike, me anën ideale sesi duhet ta përqasë një zotëron disa vlera. Këto mund të mos jenë thjesht përkthyes tekstin origjinal, në gjuhën e përkthimit. vlera të mirëfillta letrare apo stilistikore, por mund Por a vlen kjo vërtet për një përkthyes të shquar të jenë vlera morale, etike, kulturore, historike apo në praktikë, në momentet kur ai vërtetë përkthen të tjera gjë që e bëjnë këtë libër të dallojë nga moria letërsi3. Portreti botërore, i një bestsellera përkthyesi apo klasikë botërorë? e botimeve të tjera. Të njëjtin mendim ndante edhe Kasoruho, kur ne i drejtuam të njëjtën pyetje në një nga intervistat që zhvilluam me të. Amik Kasoruho, është pa dyshim, një nga Pyetjes se kush është aspekti më i vështirë i përkthyesit më të mirë të përkthimit letrar përkthimit letrar: përçimi i gjuhës burim në shqiptar. Ai ka sjellë në shqip mbi 70 libra nga atë mbërritëse apo përçimi i një kulture dhe letërsia botërore, kryesisht nga ajo anglofone, elementëve të saj në kulturën mbërritëse, studentët por edhe italiane. Nga penda e artë e Kasoruhos iu përgjigjën në këtë mënyrë: 51% përçimi i gjuhës, kanë ardhur në shqip përkthime të autorëve të dhe 49% përçimi i kulturës. Ky rezultat duket mëdhenj klasikë dhe modernë si Isabel Allende, i ndryshëm me atë që besohet nga kritikët dhe Harold Robins “Ai që nuk dinte të dashuronte”, studiuesit e përkthimit sot, ku jepet se elementët Patrick O’Brian, John Selby, gjithë vëllimet e J K kulturorë që dominojnë në letërsi, paraqesin sfidën Rowling ”Harry Potter”, Dan Brown “Kodi i Da më të vështirë gjatë procesit të përkthimit. Vinçit”, “Ëngjëj dhe Djaj” “Diabolus”, Emily Bronte 217 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

”Lartësi të Stuhishme”, Nathaniel Hawthorne të heqë dorë prej tij. I vetmi libër që ka lexuar, Camilleri.“Damka e Turpit”, por edhe vepra nga letërsia para se ta përkthejë, është “Damka e Turpit” ( italiane të autorëve si Luigi Pirandello dhe Andrea Nathaniel Howthorne: The Scarlet Letter), siç e pohon ai vetë në parathënien e këtij libri: I konsideruar nga kritikët si një përkthyes i “Romani “Damka e turpit“ më erdhi në dorë si një shquar, Kasoruho vlerësohet për përkthimet e libër, të cilin e kam kërkuar prej vitesh. Ndryshe mrekullueshme, aftësitë e lindura si përkthyes, si nga librat e tjerë, para se ta përktheja, fillova ta dhe idiolektin e tij jashtëzakonisht të pasur, krejt lexoja dhe nuk e lëshova dot nga dora deri në të dallueshëm dhe unik. Kasoruho ka luajtur një faqen e fundit. Ishte fjalia, stili, ngjarja, ambienti, rol shumë të rëndësishëm dhe gëzon një status personazhet që ngërthejnë vëmendjen në një të respektueshëm në përkthimin letrar shqiptar, lloj spiraleje, në të cilën nuk gjen shkallë për tú duke i dhënë në këtë mënyrë lexuesve mundësinë çlodhur”. [2. Damka e Turpit, Botimet Pegi, shkurt të vlerësojnë dhe të shijojnë në shqip disa nga 2012, parathënie] 4.librat Teoria më të kundër mirënjohur praktikës? në botë. b. Autori duhet të marri në konsideratë nivelin kulturor të lexuesve të tij, dhe rrjedhimisht edhe përkthyesi duhet të bëjë të njëjtën gjë. Kemi patur fatin dhe privilegjin të takohemi Newmark-u thekson: disa herë me Kasoruhon dhe të diskutojmë me “Duke u bazuar në një shumëllojshmërinë të të çështje të ndryshme që lidhen me përkthimin gjuhës ( idiolektet e personazheve të ndryshëm) në përgjithësi, dhe me sfidat konkrete që ndesh që përdoret në origjinal, përkthyesi përpiqet ai gjatë procesit të përkthimit të veprave të të karakterizojë lexuesit e origjinalit dhe pastaj ndryshme. Gjatë këtyre bisedave, apo intervistave ata të përkthimit, dhe të vendosi se sa vëmendje të zhvilluara në kuadrin e punës sonë kërkimore, duhet ti kushtojë lexueve të tekstit të përkthyer. ne vumë re se shumë çështje interesante në lidhje Përkthyesit i duhet të vlerësojë nivelin e me procesin e përkthimit, ishin krejt ndryshe arsimimit, klasën, moshën dhe seksin e lexuesve nga ato që propozoheshin në librat e teorisë së nëse këto shënohen”. [3. Newmark 1998:13] përkthimit që i kemi studiuar prej vitesh, si pjesë Kasoruho është kundër kësaj teorie, dhe ai të arsimimit dhe kualifikimit tonë profesional. asnjëherë nuk e merr parasysh nivelin e lexuesve të Më poshtë po listojmë disa nga teoritë e romaneve të përkthyera prej tij sepse ai argumenton propozuara nga disa studiues të njohur të botës se librat shkruhen për të gjithë dhe se janë vetë së teorisë së përkthimit, për përkthyesit para se lexuesit, që zgjedhin se çfarë është e përshtatshme të fillojnë procesin e përkthimit. Në të njëjtën për ta sipas nivelit të tyre kulturor, apo preferencave kohë këto ide do të përballen me mendimet që ata kanë. Por një përkthyes, sipas Kasoruhos, e Kasoruhos, dhe si vepron ai, si përkthyes duhet ta ndjekë hap pas hapi autorin, të ruaj stilin, profesionist, në këto raste. synimin apo emocionet sa më afër origjinalit që jetë a. Është shumë e rekomandueshme që përkthyesi e mundur dhe mbi të gjitha s´duhet të bëhet kurrë duhet ta lexojë të paktën një herë tekstin përpara bashkëautor, d. th. m të mos krijojë gjëra që autori se ai të fillojë të përkthejë. as që mund ti ketë imagjinuar. “Përkthyesi duhet ta fillojë punën duke e lexuar c. Ka teori pro dhe kundër përdorimit të metodës së origjinalin për dy qëllime: së pari për ta kuptuar amtarizimit në përkthim (domesticating method) se për se flet ai; së dyti për ta analizuar atë nga Një nga çështjet më urgjente që i duhet të këndvështrimi i një përkthyesi, këndvështrim që përballojë një përkthyesi është “ Cila është gjëja nuk i ngjan atij të një kritiku letrar apo gjuhësor. e duhur për tu bërë? Si duhet të përkthejë?” Atij i duhet të përcaktojë qëllimin dhe mënyrën Shumë studiues janë përpjekur ti përgjigjen se si është shkruar teksti origjinal më qëllim që kësaj pyetjeje, në të shkuarën dhe në të tashmen, të zgjedhë metodën e përshtatshme të përkthimit por ndoshta asnjë nuk ka dhënë një përgjigje aq dhe të identifikojë problemet e veçanta që mund të qartë sa ajo e filozofit dhe teologut gjerman të lindin”. [ 1. Newmark 1988: 11] Friedrich Schleiermacher. Ndryshe nga Newmark-u, Kasoruho nuk e lexon “Mundësitë janë vetëm dy: Ose përkthyesi e lë të kurrë tekstin që i është propozuar nga shtëpia qetë autorin e tekstit origjinal, sa më shumë që të botuese më parë, para se ta përkthejë, nga frika mundet, dhe zhvendos lexuesin drejt tij: ose ai e se mos nuk i pëlqen dhe rrjedhimisht do i duhet lë të qetë lexuesin sa më shumë që të mundet, dhe 218 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

zhvendos autorin frejt tij” [4. Lefevere 1977: 74 pak prej tyre, për të mos thënë asnjë, mund cit. tek Venuti 1995: 20] të identifikonin përkthyesin që kishte bërë të Debati qëndron nëse duhet të përdorim metodën të mundur që këto romane të vinin në shqip. e amtarizimit kur përkthen. Përkthyesi, vazhdon të mbetet në hije, dhe ky Në librin e tij “Padukshmëria e Përkthyesit” (The tekstitproblem origjinal. duhet të rikuperohet, dhe përkthyesit Translator’s Invisibility, ) Lawrence Venuti duket të marrin vendin që meritojnë, krahas autorit të sikur është kundër përdorimit të metodës së amëtarizimit në përkthim, sa më shumë që të jetë Pyetjes nëse bestseller-at kishin ndikim mbi e mundur, dhe të fokusohemi kryesisht tek autori. lexuesin, qoftë studentët, qoftë përkthyesi Amik Nga ana tjetër, Umberto Eco thekson se ka Kasoruho iu përgjigjen njëlloj. Ata mendonin se momente të caktuara në përkthim, ku metoda e nëse libri bëhet një bestseller, ai sigurisht ka vlera amtarizimit është shumë e rëndësishme, ndërsa të veçanta, të cilat mund të jenë të shumëllojshme, metoda e huazimit (foreignization) e bënte nuksi kulturore, ndanin historike,të njëjtën etike, mendim veç atyrepër saletrare i përket apo tekstin të pakuptueshëm. [5. Eco 2001; 23] stilistikore. Megjithatë, studentët dhe përkthyesi Kasoruho, si përkthyes profesionist, është kundër idesë së amëtarizimit, për shkak se teksti humbet sfidës kryesore të përkthimit. Studentët ishin të origjinalitetin e tij dhe përkthyesi e mbush tekstin mendimit se sfida kryesore e përkthimit ishte me mendimet dhe eksperiencën e tij personale. kalimi i një teksti nga njëra gjuhë në tjetrën, ( sfidë d. Sfida më e vështirë e përkthimit është përkthimi elementevëgjuhësore, ) kulturorëndërsa për nga studiuesit njëra kulturë dhe përkthyesit në tjetrën. i kulturës dhe elementëve kulturorë. sfida kryesore është ajo kulturore, përçimi i . Kasoruho duket sikur nuk ndan të njëjtën ide me shumë studiues që e konsiderojnë kulturën Të tri palët e përfshira në studim, studentët, si sfidën më të vështirë të përkthimit: ai beson se studiuesit e teorisë së përkthimit, dhe përkthyesi kultura është esenca e përkthimit, por jo elementi profesionist binin dakort se gjatë procesit të më i vështirë për të. Aspektet më të vështira të përkthimit përkthyesi nuk duhet ta amëtarizojë përkthimit për Kasoruhon janë: Të ndjekësh origjinalitetintekstin, d. m. the tij. ti veshi elemente apo ngjyrime origjinalin, të mos ndryshosh stilin, tonin dhe vendase, pasi teksti në këtë mënyrë humbet regjistrin e autorit të tekstit origjinal. Problemet e përkthimit variojnë në lidhje me një mori të Disa studiues janë të mendimit se shkrimtari papriturash që dalin gjatë procesit, dhe është dhe rrjedhimisht përkthyesi duhet të marri përgjegjësia e përkthyesit të bëjë zgjedhjen e duhur në konsideratë se për çfarë mase lexuesish po në momentin e duhur. Janë pikërisht këto sfida që shkruajnë. Kasoruho është kundër kësaj ideje, Përfundimepërcaktojnë talentet e përkthyesve të mëdhenj. duke e justifikuar mendimin e tij se duhet të jetë vetë lexuesi që të zgjedhë atë që i përshtatet më mirë shijeve të tij. Aspekti kulturor është një aspekt shumë i Si përfundim mund të themi, se shumë herë rëndësishëm që dominon teorinë dhe praktikën teoria bie ndesh me praktikën, dhe ajo që ne u e përkthimit në ditët e sotme. Debati ka tërhequr mësojmë studentëve tanë në teori, në mjaft raste vëmendjen e studiuesve që bien dakord mbi idenë nukReferencat funksionon në praktikën e përkthimit. e përbashkët se elementet kulturorë përbëjnë [ thelbin edhe esencën e përkthimit, dhe në të njëjtën kohë, qëndrojnë si një nga sfidat kryesore 1. ] Newmark, Peter 1998, “A textbook of translations”, me të cilat duhet të përballen përkthyesit. published by Prentice Hall Europe. faqe 11 Megjithatë kur krahasojmë teorinë dhe praktikën [2]. Hawthorne Nathaniel. “Damka e Turpit”, Botimet e përkthimit vihen re ndryshime të rëndësishme. Pegi, shkurt 2012, parathënie Në një sondazh të realizuar me studentë të ciklit [3]. Newmark 1998: “A Textbook of Translation”, të parë dhe të dytë të studimeve në universitetin published by Prentice Hall Europe. Faqe 13 “Ismail Qemali” Vlorë në lidhje me teorinë [4.] Venuti. Lawrence: “The Translator´s Invisibility” e përkthimit, u vunë re disa konstatime të 1995, Taylor&Francis e-Library, 2004”, faqe 20. rëndësishme. Gjëja e parë që zbuloi sondazhi ishte [5]. Eco, Umberto. “Experiences in Translation”, se studentët në përgjithësi janë të mirëinformuar Canada: University of Toronto Press Incorporated, për autorët e romaneve të ndryshëm, por shumë 2001, faqe 23 219 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

FJALORI KONKRET DHE FJALORI ABSTRAKT

Kozeta Hyso Departamenti i Gjuhëve të Huaja, Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorё Email: kozetahyso1@gmail. com

Abstrakt

i parë në një këndvështrim tjetër, që ndryshon Ka një nëngrup fjalësh tё fjalorit që marrin nga ai që e kemi parë deri më sot. Një fjalë kuptim në mendjet tona në saj tё aftёsive njohёse konkrete duhet të jetë më e lehtë në përdorimin vetjake. Duke analizuar përkufizimet e dyanshme e përditshëm se ajo abstrakte, sepse perceptimi tё kuptimit tё fjalёve në fjalorë, të cilat përdorin ynë mbi atё se kujt i referohet ajo është më një grup fjalësh të caktuara për të përcaktuar i drejtpërdrejtë. Pjesëmarrja e njeriut për të domethëniet e tyre, mund të japim disa ide se vlerësuar se sa abstrakte janë çiftet e fjalëve, si kuptime të reja të fjalёve mund të zbulohen bëhet nëpërmjet fjalorëve të kontrolluar dy bazuar në termat e njohura. gjuhësh. Studimet rreth fjalëve që pёrmbajnё ata Fjalët konkrete janë më tё lehta në përdorim se kanë përcaktuar se sasia e fjalëve abstrakte është sa ato abstrakte, sepse njohja e kuptimit të tyre shumë më e madhe se ajo e fjalëve konkrete. është më e drejtpërdrejtë. Fjalët abstrakte kanë përkufizime më të gjata Nё kёte artikull i jam referuar një testimi të dhe hapësira më të mëdha për tu nënkuptuar realizuar me shumё pjesëmarrës për të vlerësuar në krahasim me fjalët konkrete. Rezultatet se sa abstrakte ishin fjalët-çifte nё një grup e studimeve kanё dalё nё pёrfundimin se fjalësh tё kontrolluara që i përkisnin dy fjalorëve. përkufizimet e fjalëve konkrete janë të shkurtra Nё grupin e fjalëve tё zgjedhura nё të dy fjalorët dhe më të drejtpërdrejta, nё krahasim me ato tё sipas testimit tё bërë, u gjet se kishte mё shumё fjalëve abstrakte të cilat përdoren gjerësisht sipas fjalё abstrakte se sa konkrete Fjalët abstrakte tipareve ku ne bazohemi. kërkonin mё shumё fjalё dhe rikthime për t’u Te “The Symbol Grounding Problem”, (Harnad përkufizuar, në krahasim me fjalët konkrete. 1990) [1] tregon se thelbi shpjegues i një fjalori, Rezultatet sugjerojnë se edhe pse përkufizimet duhet të jetë i bazuar në botën reale, fizike, në e fjalëve konkrete janë më të shkurtra dhe më mënyrë që fjalët të kenë kuptim në mendje dhe të drejtpërdrejta, fjalët abstrakte përdoren mё ti referohen përvojës dhe ndjesive që na lidhin Fjalëtgjerësisht kyçe për tё dhёnё përkufizimet bazё tё tyre. me to. Por kur fjalët krijohen në këtë mënyrë, si mundet qё nëpërmjet tyre tё hartojmë një fjalor : leksik, fjalorë, fjalë konrete, fjalë tё kompletuar ?. 1.abstrakte, Fjalori testim. konkret dhe abstrakt Duke parë fjalorët të cilët përdorin fjalë të kontrolluara konkrete, mund të krijojmë njё ide se si fjalët e reja mund të formohen në mënyrë tё dobishme, duke përdorur një grup të vogël Ideja mbi thelbin e fjalorit bazohet në mënyrën, kushtesh paraprake. Kjo do të thotë se edhe se si ne e konceptojmë botën që na rrethon, për pse madhësitë e grupeve të fjalëve, janë tё tu dhënë fjalëve një kuptim në mendjet tona. barasvlerёshme me fjalorët standard (rreth 80. Përmirësimi i kёsaj ideje mbi përkufizimin e 000 fjalë, ku të gjitha kushtet pёr secilën fjalё, fjalorit qëndron në faktin, që të gjitha fjalët që janë të paracaktuara), tё dhёnat qё përdoren për përmban ai, marrin një kuptim ndryshe, duke të përcaktuar çdo fjalë kryesore, merren nga një 220 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

janë abstrakte. listë fjalësh e përgatitur qё mё parё. Pra një fjalor përcaktimet e dy grupeve të fjalorëve të analizuar, përdor një bashkësi fjalësh tё kontrolluara, të para përgatitura për të përcaktuar të gjitha fjalët Rezultatet e kёtij studimi janё dhёnё nё tabelёn e qё vendosen në përbërje të tij. Ёshtё realizuar Tabelamёposhtme. 1: Numri i fjalёve konkrete dhe abstrakte njё studim ku u përdorёn dy grupe të mëdha nё fjalorin e Cambridge dhe fjalorin bashkёkohor fjalorësh, fjalori bashkëkohor i gjuhës angleze i tё gjuhёs angleze (Longman) vitit 1997 dhe fjalori ndërkombëtar i Cambridge, po pёr gjuhёn angleze i vitit 1995 [1]. Nga këta Fjalori Fjalori i dy fjalorë u pёrzgjodhёn rreth 2. 000 fjalë tё Lloji i fjalёve bashkёkohor i Cambridge kontrolluara, të cilat përbëjnë bashkësinë e gjuhёs angleze fjalëve të para përgatitura. Këto 2. 000 fjalë mund të konsiderohen, të ngjashme për çdo fjalor që Fjalё konkrete 825 798 bazohet në ndjesitё dhe ndërveprimin me botën Fjalё abstrakte 1496 1258 fizike. Pasi u përcaktua një grup tё dhёnash bazë, të tjerat u krijuan në mënyrë tё dobishme nё lidhje me to. Fjalori i Cambridge Fjalori bashkёkohor i gjuhёs angleze

Harnad (1990) jep pёr kёtё rast shembullin e 1496 zebrës si njehsim i “kalё dhe vija”. Nëse “kalë” 1258 dhe “vija” merren si fjalё bazë, atëherë “zebër” mund të përkufizohet si “kalë dhe vija”, sigurisht 825 798 asnjë anglisht folës nuk do tё jepte përkufizimin e zebrës kёshtu. Nëse fjalori ndërtohet në këtë mënyrë, çdo njeri mund të pres që shumica e fjalëve të para, të Fjalё konkrete Fjalё abstrakte jenë ato konkrete dhe ato të cilat janë referente mund të përdoren si të hamendësuara, pra abstrakte. Numri i fjalëve abstrakte parashikohet Diagrama 1. Sasia e fjalëve konkrete dhe abstrakte, që gjithmonë tё jetё nё rritje. Për të vazhduar përkatësisht në fjalorin e Cambridge dhe fjalorin ngjashmёrinë me fjalorin, shumica e fjalëve tё bashkёkohor tё gjuhёs angleze. kontrolluara në tё duhet të jenë konkrete. Kështu shumë fjalë abstrakte duhet të përcaktohen sipas tё dhёnave qё japin fjalët që janë shumë konkrete. Termat “konkrete” dhe “abstrakte” janë Dy grupet e mёdha tё fjalёve konkrete dhe problematike, pasi ato janë tepër subjektive. abstrakte mund të ndahen më tej nё nёngrupe, Shumë studiues kanë përdorur klasifikimin në dy sipas llojit tё tyre. Tё dhёnat e kёsaj tabele tregojnё kategori të fjalorëve dy gjuhësh (Gorman 1961) hapësirën që zënë llojet e ndryshme të fjalëve [2], (Belmore et al. 1982), [3] sipas termave tё (emër, mbiemër, ndajfolje, folje, pasthirrma, etj. mёsipёrme, pra në fjalorë konkret dhe abstrakt. ), të gjetura nё fjalёt e kontrolluara konkrete Janё bёrё shumё studime nёpёrmjet tё cilave u dhe abstrakte të dy tipave tё fjalorëve, fjalorit tё kёrkua qё vet nxёnёsit, sipas mendimit tё tyre Cambridge dhe fjalorit bashkёkohor tё gjuhёs të vendosnin fjalёt nё dy fjalorët, të quajtur angleze. Siç shihet, fjalët konkrete në përgjithësi “konkret” dhe “abstrakt”, duke sqaruar qё mё janë emra, të cilët burojnё dhe nga përvoja që parё se me fjalë konkrete kuptojmë ato fjalë, të kemi nga bota fizike që na rrethon. Dy kategoritë cilat i referohen objekteve që mund të shihen, e tjera të rëndësishme të fjalëve konkrete, si ndihen ose preken, për shembull, “pemë”, “zog” mbiemrat dhe foljet, duke përfshirë edhe fjalë ose “lule” dhe se me fjalë abstrakte ato fjalë, të të tilla si “transparent”, “lagështi” dhe “zgjuarsi”, cilat i referohen gjërave dhe pronësive, që janë dhe folje të tilla si’ kick”(qëlloj), “close”(mbyll), më të përgjithshme ose konceptuale, të tilla si “ bleed” (gjakosem), u vlerёsuan, si më konkrete “mirësi”, “e vërteta” ose “abstraktja”. Testimet se të tjerat, që bëjnë pjesë në të njëjtën kategori kanё treguar qartë se nё pёrdorim ka më shumë sintaksore, të tilla si” equal” (tall), “discourage” fjalë abstrakte se konkrete. Kjo nënkupton edhe dhe “embarrass” (i barabartё, i gjatё, i çkurajuar faktin që shumica e fjalëve të përdorura në dhe i zënë ngushtë ), të gjitha këto ishin renditur si abstrakte. Numrit tё ulët tё kategorive sintaksore, 221 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

si mbiemrat, foljet, parafjalёt e ndajfoljet që konsiderohen si fjalë konkrete natyrisht, ju pёrgjigjet një numёr relativisht mё i lartë i fjalёve abstrakte tё kategorive tё njёjta. Fjalori bashkёkohor i gjuhёs angleze kishte një tregues më të lartë se fjalori ndёrkombёtar Cambridge nё tё dyja kategoritё, në fjalët abstrakte dhe ato konkrete, por në të dyja këto grupime fjalёt qё rradhiten si abstrakte kanё njё shtrirje mё tё gjerё tё kategorive sintaksore edhe brenda tё njёjtit Tabelafjalor. 2 Numri i fjalёve konkrete dhe abstrakte sipas llojit tё tyre nё fjalorin e Cambridge dhe nё fjalorin bashkёkohor tё gjuhёs angleze.

Fjalori i Cambridge Fjalori bashkёkohor i gjuhёs angleze Lloji i fjalёs Fjalё konkrete Fjalё abstrakte Fjalё konkrete Fjalё abstrakte Emёr 726 647 538 494 Mbiemër 28 324 67 319 Folje 66 390 164 249 Parafjalё 1 29 12 22 Ndajfolje 4 54 11 83 Përcaktor 1 39 1 24

Fjalё konkrete Fjalё abstrakte

726 647

324 390

28 29 54 66 39 1 4 1

Diagrama 2. Paraqitja grafike e numrit tё fjalёve abstrakte dhe konkrete nё fjalorin e Cambridge sipas llojit tё fjalёve

Fjalё konkrete Fjalё abstrakte

538 494

319 249

164 67 22 83 24 12 11 1

Diagrama I-3. Paraqitja grafike e numrit tё fjalёve abstrakte dhe konkrete nё fjalorin bashkёkohor tё gjuhёs angleze sipas llojit tё fjalёve.

I.1. Kuptimi i rikthimit te fjala konkrete

Rikthimi te fjala konkrete, në këndvështrimin e rolit në fjalor, tregon fjalët që janë të nevojshme të njihen, në mënyrë që të përvetësohet fjala konkrete, pra që ajo të fillojë të ketë kuptim. Për shembull, po të shqyrtojmë figurën e mёposhtme, rikthim do të thotë qё për ti dhënë kuptim fjalёs “zebër” duhet të njohësh të gjitha fjalët e pemës, ku ajo është maja dhe qё kanё lidhje me tё. 222 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Procesi i rikthimit, përfshin paraqitjen e fjalës të vogël rregullash, duke hequr ndajshtesat dhe fillestare (në këtë rast zebër), kërkimin e çdo fjale arriti të zvogëlojë, të gjitha fjalët e ngjashme, me që ka lidhje me përkufizimin e saj, pёr tu rikthyer të njëjtën përfundim. Si rezultat jo çdo ndajshtesë përsëri te fjala fillestare. Çdo fjalë, duhet parë e zbatuar për një fjalë të dhënë, u përdor për vetëm një herë, pasi nuk ka vlerë që të marrë të të dhënë të njëjtin përfundim, por u përdor njëjtin përkufizim shumë herë, pasi ai merret si si një qasje e parë, për të na mundësuar më i njohur. shumë fjalë, për çdo përkufizim fjale, pra për të arritur suksesin në punën me fjalorin. Natyrisht, rezultatet e krijuara nga humbja e informacionit, nuk përbëjnё problem pasi vёmendja ka qenё kryesisht për rrënjën e fjalës që duhet të njohim. Studimet statistikore kanë treguar, se është e nevojshme të dimë, më shumë fjalë abstrakte se fjalë konkrete, në mënyrë që të kuptojmë një fjalë të re në fjalor. Prandaj, na duhet të dimë se ku bazohen fjalë të tilla. Fjalët abstrakte nuk mund të kenë referenca fizike nga bota reale që na Fig 1 paraqet shembullin ku kërkohet të njihen rrethon. Prandaj, ato duhet të mësohen, kryesisht të gjitha fjalët në mënyrë që të kuptojmë ashtu nga përkufizimi që ju jep atyre një person, i cili siç duhet atë që do të thotë fjala, “zebër”(pema tashmë i di ato fjalë, ose duke i kërkuar ato në përdoret për ta thjeshtësuar procesin). fjalor. Ndoshta do të arrihet një nivel më i lartë i përkufizimit me rikthim te fjala bazë, ku për të gjetur kuptimin e fjalëve do të përdoren më shumë fjalë konkrete, ose ndoshta fjalorët e kontrolluar Sasia e fjalëve abstrakte tё kontrolluara në të mund të zvogёlohen drejtё një grupi që përmban dy fjalorët mund të jetë shumë më e lartë se një sasi më të madhe të fjalëve konkrete. Studimet ajo e fjalëve konkrete, por kjo nuk do të thotë Konkluzion.e ardhshme do ta përcaktojnë këtë. se fjalët abstrakte hasen më shpesh, apo se kuptimet e fjalëve abstrakte janë më shumë të nevojshme se fjalët konkrete, në mënyrë që të kuptojmë përkufizimin e një fjalë të re. Për të Si përfundim, nga të gjitha fjalët e kontrolluara në parë në se kjo ishte rastësi, u shqyrtuan, pesë përgjithësi nё të gjithë fjalorët dy gjuhësh, është fjalë konkrete tё rastёsishme dhe pesë fjalë vёrejtur qё ata përdorin më shumë fjalë abstrakte abstrakte tё rastёsishme. Ato u morën nga fjalët e se sa fjalë konkrete për të përcaktuar kuptimet kontrolluara tё dy fjalorёve dhe pёr to u ndërtuan e të gjitha fjalëve brenda tyre. Fjalët abstrakte pemët e rikthimit, të ngjashme me shembullin janë të vështira për të perceptuar marrëdhëniet e treguar më sipër. Tё shembulli i zebrёs fjalёt me botën që na rrethon, pasi shumë prej tyre abstrakte dhe ato konkrete qё duhen njohur nuk kanë referenca fizike, që mund t’i bëjnë të pёr ta pёrkufizuar saktё kuptimin e saj janё dallueshme. Duke pasur parasysh, përqindjen më vendosur nё pozicione tё caktuara sipas numrave të lartë të fjalëve abstrakte në fjalët e kontrolluara, nё pemёn e rikthimit, p. sh. , me numrat nga të gjitha fjalët e tjera në përmbajtjen e fjalorëve, 8 deri nё 11 janё fjalёt natë, i gjatë, i hollë dhe përcaktohen më shumë nga fjalët abstrakte shenjё. “Zebër” është në nivelin 0, “kalë” është në se sa nga ato konkrete. Nëse grupi i fjalëve të nivelin 1, etj. Sa më shumë rritet numri i fjalës në kontrolluara në këta fjalorë, janë marrë për të pemën e rikthimit, aq më shumë abstrakte janë ngjashme, sipas tё dhёnave tё paracaktuara tё ato. Fjalët e panjohura tё kontrolluara të cilat nuk fjalëve qё ka në kujtesёn e një individi, kjo do të janë në përmbajtjen e fjalorit, janë ato të cilat thotë se duhet të njohim më shumë fjalë abstrakte nuk përputhen saktësisht me një fjalë kryesore. se fjalë konkrete, në mënyrë që të ndërtojmë një Të gjitha fjalët që bëjnë pjesë në grup, u krijuan fjalor të plotë. Lind pyetja se si janë këto fjalë nga një program kompjuterik, në mënyrë që të abstrakte ku ne duhet tё bazohemi fillimisht. zvogëlohesh në masë të madhe numërimi i fjalëve Rikthimi te fjala bazë, pra ajo konkrete, u aplikua të panjohura. Ky program veproi sipas një grupi për të parë se çfarë sasie të fjalëve abstrakte 223 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

duhet të njohim paraprakisht në mënyrë që të fjalë abstrakte që shfaqet më lartë në pemën e arrijmë në përkufizimin e kuptimit të një fjalë rikthimit. Duke zëvendësuar fjalët abstrakte që të re tё çfardoshme konkrete. Në një numër të hasen më shpesh me përcaktimet e tyre, mund të kufizuar rikthimesh te fjala bazë, ka rezultuar krijohen fjalorë të vegjël me fjalё të kontrolluara, se fjalët abstrakte janë shfaqur më shpesh, që mund të përmbajnë një përqindje tё lartë të por në një nivel të caktuar, tё një nëngrupi më fjalëve konkrete konkret, i cili është përdorur për të saktësuar

Referencat

[1] Cambridge (1995). Cambridge international Harnad, S. (1990). The symbol grounding dictionary of contemporary English. Cambridge problem. Physica D 42, 335–346. University Press. (electronic version).

[2] Harnad, S. (1990). Argumentim simbol problem. Physica D 42, 335-346 [4] Belmore, S. M. , J. M. Yates, D. R. Bellack, S. N. Jones, and S. E.al Rosenquist Learning (1982). and DrawingVerbal [3] Gorman, A. M. (1961). Recognition memory inferences from concrete and abstract sentences. for nouns as a function of abstractness and Journal of Verb frequency. Journal of Experimental Psychology Behaviour 21, 338–351. 61, 23–29.

224 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

TEMA: PËRMBLEDHJA E TEKSTIT LETRAR NJË STRATEGJI E RËNDËSISHME NË ARSIMIMIN E STUDENTËVE

Lavdosh Malaj Department of Foreign Languages, Faculty of Humanities, University of Vlora E-mail: lavdoshmalaj@gmail. com

Abstract

rëndësishme, dhe Winograd (1984) vuri në dukje This article emphasizes the importance of se lexuesit e dobët dhe mesatar kishin vështirësi literal text summarization. The aim is to show në përmbledhjen e një tekst. Shumica e këtyre summarizing strategies that assist the students studimeve janë kryer në Shtetet e Bashkuara about second language learning. Summarization të Amerikës dhe Kanada, dhe në një masë më as a text strategy provides a great help towards të vogël në Mbretërinë e Bashkuar, ndërsa ne the students’ comprehension abilities. The ability Shqipëri nuk ka ndonjë studim shkencor mbi to understand linguistic text material indicates përmbledhjen e tekstit letrar. whether they are able to combine the main ideas Ndërsa ne kërkimet e mëvonshme u përqendruan of the original text, whether they can cohesively tek nxënësit e dobët dhe të mire ne dy faza: and coherently restructure the text, and whether nxënës që e kishin gjuhën e tyre amtare dhe languagethey can learning. avoid alteration. These features are nxënësit që e kishin si gjuhë të dytë. Studimi më significant for the students’ success in any i dukshëm në këtë kohë është ajo e Johns (1985), Key words: i cili ka analizuar përmbledhjet e përgatitura nga studentë të dobët ose të nën-përgatitur summary, text, student, strategy, dhe studentë të mirë ose të aftë. Johns zbuloi language, literal kryesorese nxënësit të tekstit e dobët origjinal ose të as nën nuk përgatitur kombinonin në përmbledhjet e tyre, nuk përfshinin as pikat Kërkimet shkencore mbi strategjitë e përmbledhjes së një teksti letrar përkon me një ndryshim duke u në mënyrë efektive idetë kryesore të tekstit për fokusuar jo vetëm në mësimdhënien por edhe mbi të formuar një tekst koherent. Johns ‘(1985) studentëvenxënësit dhe nëse të nxënit. ata janë Bazuar në gjendje në këtë, të studimetkuptojnë thekson se kjo analizë është e rëndësishme mbi përmbledhjen u përqendruan në aftësitë e sepse na bën të vetëdijshëm për problemet e përmbledhjes me të cilat ballafaqohen nxënësit idetë kryesore të tekstit dhe këndvështrimin e dobët ose te nën-përgatitur, dhe sidomos e autorit, dhe nëse ata mund të shmangin studentët në Universitetin e Vlorës, të cilët janë komentet dhe interpretimet e tyre subjektive ( në një situatë edhe më keq për shkak të faktorit Johns, 1984, Winograd, 1984). Shumica e punëve se kjo përmbledhje u be në gjuhën angleze dhe jo shkencore mbi përmbledhjen e një teksti letrar në gjuhën e tyre amtare. Gjithashtu, Johns ‘(1985) janë përqendruar në punën e bërë nga studentë rithekson se kjo analizë nxit punë të mëtejshme të tre niveleve; të mirë, mesatar dhe të dobët. shkencore në fushën e përmbledhjes në mënyrë Shumica e punimeve të bëra nga studentët ishin që ne mund të kemi një pasqyrë më të qartë të në një nivel të dobët. Baker & Brown (1984) strategjive që përdoren nga nxënësit me nivele të theksojnë se lexuesit e dobët kishin vështirësi në ndryshme arsimore. të kuptuarin e përmbledhjes se një teksti letrar, Ndoshta pika e rëndësishme për studimin e ndërsa Meyer, Brandt, (1980) zbuluan se lexuesit Johns ‘(1985) është se ka disa studime të tilla, e dobët patën probleme në zgjedhjen e pikave të që përfshijnë përmbledhjet dhe strategjitë e 225 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

përmbledhjes qe përdoren nga studentë në e tyre nuk duhet të mbarojnë këtu, por duhet nivel universitar. Duhet të theksojmë se numri i të vazhdohet më tej për të analizuar në mënyrë studentëve të dobët ose të nën-përgatitur është në tëmë dobët. të detajuar përmbledhjen dhe dallimet midis rritje në universitetet shqiptare, ku gjuha angleze strategjive të përdorura nga studentë të aftë dhe përdoret si një mjet edukimi (përmbledhjet e teksteve u bë në gjuhën angleze dhe shqipe). Është Hulumtimet e kryera mbi strategjitë e shumë e rëndësishme të theksojmë këtë studim përmbledhjes janë studimi i Johns dhe Mayes në mënyrë që ne mund të kuptojmë strategjitë e ‘(1990) që shënon dallimin midis atyre përmbledhjes dhe të sugjerojmë strategji të tjera studimeve që përfshijnë përmbledhjen dhe për përmirësim. Gjithashtu, asnjë nga studimet ato për përdorimin e strategjitë njohëse në mbi studentët e nën-përgatitur, ka prodhuar një kuptuarpërmbledhjen. proceset Si psikolinguistike rezultati i kësaj, ose nga skematike 1990 e skemë të plotë në aspektin e përmbledhjes se në vazhdim u përqendrua në përpjekjen për të përfunduar për të treguar se si studentët kanë përmbledhur dhe deformuar tekstin origjinal. që mbështesin të kuptuarit dhe se si këto strategji Prandaj, është e nevojshëm një studim i detajuar i mund të klasifikohen (Oxford, 1990). Hulumtimet strategjive të përdorura nga studentët, në mënyrë mbi përdorimin e strategjive të përmbledhjes që të përcaktojmë se çfarë aftësi kanë këta përfshijnë edhe leximin e shkrimin si praktika tekstistudentë letrar. ne këtë fushë, dhe çfarë duhet të bëhet pedagogjike dhe didaktike. për të përmirësuar aftësitë e përmbledhjes se një Megjithatë, rënia e kërkimit për përmbledhjen si strategji e tekstit ndodhi para se studiuesit vëmendjeHulumtimet studimeve aktuale të strategjive mbi strategjitë të përdorura e të fillonin kërkimet në shoqëritë ku ekzistonte përmbledhjes së një teksti i kanë kushtuar gjuha e dytë. Me fjalë të tjera, hulumtimet mbi përmbledhjen u venitën para se gjuhëtarët nga studentë të niveleve të ndryshme. Por duhet të kryenin studime me njerëz që jetojnë në theksuar se studentët janë të kufizuar nga shoqëri shumë-gjuhësore. Ndërsa, ky studimi ana gjuhësore, sidomos në gjuhen shqipe, ku përfshin përpjekjet për të bërë hapat e para pothuajse nuk kemi asnjë studim shkencor mbi mbi përmbledhjen si strategji e rëndësishme e përmbledhjen ose strategjitë e përmbledhjes tekstit ne gjuhen shqipe dhe angleze, rëndësinë së një teksti letrar apo shkencor. Gjithashtu, ky e gjuhësisë së tekstit dhe zbatimi didaktik i rezultat i dobët vjen edhe nga vështirësia e të përmbledhjes në procesin e të nxënit. kuptuarit të një teksti të shkruar, pasi studenti Strategjitë e përmbledhjes janë të përfshira brenda nuk ka njohuri të thella mbi gjuhën qe teksti konceptit të strategjive të mësimit të gjuhës, të është shkruar. Johns & Mayes (1990), gjetën se cilat janë të lidhura ngushtë me nocionet e tjera: ekzistonte një ndryshim midis studentëve të mirë strategjitë e të mësuarit, strategjitë e nxënësit dhe të dobët; ne grupin e studentëve te dobët dhe strategjitë e komunikimit. Përmbledhje ekziston aftësia e kopjimit të drejtpërdrejtë të ka treguar se këto koncepte ndërthuren, por ideve, ndoshta, për shkak të paaftësisë së tyre për llojkanë literature karakteristika mbi këto themelore koncepte që tregon i dallojnë se si të kuptuar tekstin. Dallimi tjetër i rëndësishëm ato nga njëra-tjetra. Qëllimi i shqyrtimit të çdo është kombinimi i ideve kryesore te tekstit, e cila koncepte. studentëttregoi se studentët e dobët. e mirë ose me aftësi ishin më strategjitë e përmbledhjes janë të lidhura me këto të vetëdijshëm për rregullat e përmbledhjes sesa Shqyrtimi i çdo lloj literature tregon se sa Rezultatet treguan se kishte disa dallime të strategjia e të lexuarit përcaktohet nga strategjitë konsiderueshme midis studentëve të aftë dhe të e të kuptuarit, të cilat ndikojnë në përmbledhjen dobët në manipulimin e ide. Të dy grupet kishin e tekstit. Kjo tregon se zhvillimi i aftësive lexuese vështirësi në përmbledhjen e ideve nga teksti luan një rol të rëndësishëm në formimin e të origjinal, ndoshta kjo tregon një paaftësi për të kuptuarit dhe përmbledhjen e tekstit. Gjithashtu, përdorur rregullat e përmbledhjes dhe për të ky zhvillim i të lexuarit tregon se lexuesi ka një theksuar idetë kryesore të tekstit origjinal. njohe të thellë të gjuhës që teksti letrar është Edhe pse konkluzionet e Johns & Mayes ‘(1990) shkruar dhe lexues mund dekodoj informacionin zgjerojnë në mënyrë të konsiderueshme njohuritë e tekstit. Ky fakt është vënë re edhe gjatë tona për strategjitë e përmbledhjes, konkluzionet përmbledhjes së teksteve letrare, zhvilluar nga 226 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

studentë të niveleve të ndryshme (të dobët, strategjive të përmbledhjes kanë qenë në qendër mesatar dhe të mirë). Rezultatet e përmbledhjes të vëmendjes në studimet e hershme, por në mesin së studentëve të dobët tregon se aftësia e të e viteve nëntëdhjetë u shfaq një zbehje kundrejt lexuarit dhe të kuptuarit është në një nivel të ulët. këtij studimi. Ky studim dhe kjo njohuri e pakt që Rezultatet e çdo përmbledhje kanë argumentuar kemi kundrejt strategjive të përmbledhjes se çdo se skemë mendore është një teori për të lloj teksti, nuk na ndihmon as në nxënien as në shpjeguar se si studenti mund të deshifroj dhe mësimdhënien, por na pengon në të dyja rastet interpretoj informacionin e tekstit, por kjo nuk duke dobësuar të kuptuarin, shkrimin, zbatimin është e mjaftueshme që të rezultojë gjithmonë didaktik të përmbledhjes në mësimin e gjuhës në përmirësimin e aftësive të të kuptuarit, së huaj. Kjo mangësi, sidomos në gjuhën shqipe, veçanërisht kur nuk i kushtohet një vëmendje është për arsye të lënies mënjan të përmbledhjes e mirë tekstit në tërësi. Humultimet kërkimore- dhe të një neglizhence kundrejt gjuhësisë së shkencore rreth strategjive njohëse ndihmojnë se tekstit. Gjithashtu, studimi i bërë me studentët si të kuptojmë mënyrën që studentët deshifrojnë e vitit të tretë në Universitetin e Vlorës, treguan dhe zhvillojnë informacionin e tekstit origjinal. se studimet kundrejt përmbledhjes janë lënë në Këto humultime ose studime janë zhvilluar në hije. Rezultatet e tyre tregonin për një mangësi vende të ndryshme të botës. Ndërsa në Shqipëri të theksuar njohurish në fushën e gjuhësisë së nuk është kryer asnjë studim i kësaj natyre, edhe tekstit dhe në fusha të tjera. Në humultimet e pse gjuha Angleze konsiderohet si “gjuhë e dytë”. ardhshme, do të theksohen jo vetëm strategjitë Është e nevojshme që të kryhen studime në këtë e përmbledhjes së tekstit letrar por edhe zbatimi fushë sidomos në gjuhën shqipe dhe këto studime semantike.didaktik i përmbledhjes, prodhimi dhe kombinimi të përqasen me studimet në gjuhën angleze. i ideve si dhe strategjitë gjuhësore, sintaksor edhe Si konkluzion, duhet të theksojmë se përdorimi i

Referencat [

1] Baker, L. , & Brown, A, S. (1984). Meta- [6] Meyer, B. J. F. , D. M. Brandt & G. J. Bluth (1980). cognitive skills in reading. In P. D. Use of top-level structure in text: Key for [2]social Brandt, D. & Ciinton, K. (2002). Limits of the reading comprehension of ninth-grade students. iocal: Expanding perspectives on literacy as a [7] Oxford, R. L. (1990a Language Learning strategies and beyond. A look at strategies in the practice. Journal of Literacy Research context of styles. [3] Johns, A. M. (1984). On reading to summarize: [8]to read. Smith, F. (1971). Understanding reading: A a definition and steps for introductory teaching. psycholinguistic analysis of reading and learning [4]Applied Johns, Linguistics. A. M. , & Mayes, P. (1990). An analysis of Summary Protocols of University ESL students. [9] Winograd, P. N. (1984). Strategic difficulties in summarizing texts. Reading Research Quarterly. [5] Klodeta Dibra & Nonda Varfi (1999) Gjuhesi Teksti, Shtepia Botuese e Librit Universitar

227 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

ROLI I TEKSTEVE NË MËSIMDHËNIEN E GJUHËS ANGLEZE PËR ARRITJEN E KOMUNIKIMIT

Msc. Marsela Harizaj Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë E-mail: marselaharizaj@yahoo. com

Abstrakt Ky punim trajton rëndësinë e përdorimit të Dikush studion për të gjetur një punë, dikush tjetër për studime shkollore, por gjithkush ka teksteve dhe materialeve autentike në orët e diçka të përbashkët, dhe arsyeja kryesore është gjuhës angleze si gjuhë e huaj. Kjo është pjesë e komunikimi. Si mësues të gjuhës angleze, në klasat një studimi dhe hulumtimi rreth problemeve të tona përdoren një shumëllojshmëri materialesh komunikimit me nxënësit e gjuhës angleze në për të mësuar gjuhën angleze si gjuhë e huaj, por shkollat tona. Një nga gjërat që luan një rol të një nga materialet më të rëndësishme që është një rëndësishëm në zhvillimin e komunikimit është bazë janë tekstet. Për të kapërcyer vështirësitë në arritjenroli që luajnë e komunikimit. tekstet dhe materialet e tjera shtesë komunikim, ne duhet të krijojmë atmosferë dhe që përdoren dhe efikasitetin që kanë ato në mundësi të komunikimit në gjuhën reale, pra të jetës së përditshme dhe kjo arrihet edhe me Rëndësia e teksteve qëndron në faktin se ndihmën e përdorimit të materialeve autentike. autenticiteti i tyre duhet të përmbushi nevojat Trajtimi i një teksti për qëllime komunikimi, gjuhësore të nxënësve. Do të përpiqet që t’u jepen ndryshon nga një mësues në një tjetër, sepse përgjigje disa pyetjeve të mëposhtme të cilat ne kjo varet nga shumëllojshmëria e teksteve si mësimdhënës duhet ti kemi në vëmendje kur të ofruara, niveli gjuhësor dhe metodologjia zhvillojmë këto orë mësimore. A e arrijnë tekstet e mësimdhënies. Tekstet luajnë rolin më të e ofruara qëllimin e tyre? Cilat kritere duhet rëndësishëm në të mësuar një gjuhë të huaj dhe të ndiqen për të zgjedhur tekstet më të mira ajo duhet të ndihmojë nxënësit të mësojnë dhe të gjuhës angleze? A do t’i ndihmojë nxënësit jo ti harrojnë gjërat. Një mënyrë mekanike të të ndërveprojnë me gjuhën? Çfarë kuptojmë ushtrimeve ofruara nuk është e dobishme. Suksesi me tekst autentik? Cili është roli i tekstit në ynë si mësues varet shumë edhe në tekstin që komunikim, në marrjen e informacionit kulturor? ne përdorim. Ndonjëherë ne mendojmë se një A janë ata të përshtatshme për nivelin e gjuhës tekst është i thjeshtuar, por në realitet mund të të nxënësve tanë? Këto janë disa nga pyetjet që jetë i vështirë dhe ne kemi nevojë për të kuptuar, këtijjanë trajtuarstudimi. brenda këtij punimi. Do të kemi një përpara se të shpjegojmë. pasqyrim të teorisë me praktikën dhe gjetjet e Fjalët kyçe: Një pyetje ngrihet mbi të gjitha për të gjithë ne- Cili tekst? Ndonjëherë teksti është aq i vështirë aktet komunikuese, materiale sa bëhet i mërzitshëm edhe për nxënësit, shumë 1.Hyrjeautentike, gjuha e ndërveprimit, roli i tekstit. ushtrime gramatikore të cilat pasqyrohen edhe në fletoret e punës, shumë pak ushtrime komunikimi. Në këtë rast nxënësit ndjehen të lodhur dhe Sot, në epokën e re të globalizimit, komunikimi një tekst i ndërlikuar nuk i ndihmon ata për të luan një nga rolet më të rëndësishme. Duke studiuar, ata nuk ndihen të motivuar. Kur ne qenë një gjuhë ndërkombëtare, anglishtja flitet duam të studiojnë diçka, ne duam që teksti të jetë kudo. Arsyet e studimit janë të ndryshme. interesant, tërheqës dhe të ketë shumëllojshmëri 228 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

informacioni. Duke qenë se qëllimi i këtij studimi përditshme, puna, miqtë, tema të ndryshme dhe është komunikimi, problemet dhe vështirësitë që interesante), hasin nxënësit nga të cilat një pjesë e mirë varet Tekstet për kënaqësi personale, vlerësimin nga teksti, atëhere është parë teksti dhe roli që estetik dhe analiza kritike luan ai në komunikim, prandaj do të fokusohemi punës)Tekstet që na mësojnë sesi ta jetojmë jetën e tek disa pyetje të tilla si: përditshme (në shtëpi, në shkollë, në vendin e -Çfarë lloj tekstesh duhet të përdorim? -Cilat janë kriteret e përzgjedhjes së një teksti? Për të gjithë një tekst duhet të: Të jetë një mjet -Kush duhet të zgjedh se cili teksti të përdoret? për të mësuar strukturën specifike gjuhën dhe -Cili është roli i materialeve autentike për rritjen fjalorin;duhet të jetë mjet i cili promovon leximin e komunikimit? strategjik; duhet të jenë në nivelin e duhur Nga këndvështrimi si mësimdhënës, duhet gjuhësor (A1, A2, B1, B2, C1, C2); duhet të jetë fokusuar së pari pyetja e fundit. Një mësues duhet autentik, i cili nuk është shkruar enkas për qëllime të zgjedhë një tekst në bazë të nevojave dhe nivelit pedagogjike (si shumica e teksteve);duhet të jetë gjuhësor për shkak se ai/ajo është mësuesi që di i shfrytëzueshëm në klasë në mënyrë që të ofrojë 2.nevojat Studim gjuhësore i literaturës të nxënësve. një sërë aktivitetesh komunikuese në klasë; duhet të trajtojë temat dhe çështjet që lidhen me jetën Një mësues vlerëson një tekst në bazë të nevojave e përditshme të lexuesit (ndjenjat, emocionet, festimet etj. ) Përveç asaj që ofrohet, një mësues duhet të të nxënësve, por ndonjëherë edhe në qoftë se jetë gjithmonë në kërkim të teksteve të reja që ka shumë mundësi të zgjedhjes ata nuk ofrojnë ofrohen sidomos nëse ai / ajo është një mësues atë që pritet. Çfarë ndodh zakonisht në shkollat akademik. Ka shumë mënyra për të gjetur një tona është se sot ofrohen tekste të ndryshme dhe tekst. Strategjitë e dobishme përfshijnë: mundësia e zgjedhjes është por kjo ka avantazhet KërkimeRekomandimet në një ngalibrari mësuesit në mënyrë e tjerë, të bibliotekarët, rregullt për dhe disavantazhet e veta. Në shkollat tona tekstet librashitësit dhe studentët janëNjë tëmësues ofruara i nëmirë fillim ka të nevojë vitit akademik për të paktënkështu që nuk ka shumë kohë për vlerësimin. të hedhur një sy për botimet e më të reja Të abonohemi në revista të ndryshme me tregime gjashtë muaj për të vlerësuar siç duhet një për2. 2 fëmijë, Nocioni të cilat i origjinalitetit janë në gjuhën angleze shumëllojshmëri të teksteve të ofruara për ta. Nocioni i origjinalitetit mbetet problematik. Ndonjëherë një tekst mund të jetë i mërzitshëm, por mund të mungojë informacioni bazë që është thelbësor për një fillestar ose për një nxënës të Siç thekson edhe Meinhof, një interpretim strikt sapoardhur në klasë për të kuptuar se çfarë po i origjinalitetit do të përfshijë copa origjinale studion. [1] të gjuhës së shkruar apo të folur e cila ndodh 2. 1 Kriteret për përzgjedhjen e teksteve natyrshëm mes folësve autoktonë, prandaj edhe mund të pranohet si “akt i vërtetë komunikues”. Sapo tekstet, pavarësisht nga përdorimi i tyre Cilat janë kriteret për zgjedhjen e një teksti? Është origjinal, sillen në klasa për qëllimet pedagogjike shumë e rëndësishme për çdo mësues të bëjë disa që ato kanë, e humbasin origjinalitetin. [3] Për pyetje para se të zgjedhin një tekst edhe nëse janë të adresuar këtë problem Meinhof sugjeron një për shembull tekste 3-4 të cilat i ofrohen atij / kornizë në të cilën nxënësit marrin pjesë vetë në saj. [2] Siç është përmendur edhe më sipër, nuk mbledhjen dhe përzgjedhjen e teksteve. Në këto ka rëndësi nëse ne japim mësim në një shkollë kontekste unë mund të them se duke ditur nevojat fillore apo të mesme apo universitet, gjëja më e studentëve tanë apo edhe duke i pyetur për e rëndësishme është që të zgjedhim tekstin e preferencat e tyre, ne mund të bashkëpunojmë duhur. Ne duhet të përpiqemi të gjejmë programe për t’u dhënë atyre tekstet më të mira. Të kemi sfiduese, programe të pasura dhe të balancuara të tekste autentike ne duhet të përdorim sa më cilat na krijojnë akses në: shumë të jetë e mundur gazetat angleze, revista Tekstet të cilat ata që nxënësit mund ti hasin në që ofrojnë një burim të mirë të gjuhës që përdoret jetën e tyre të përditshme (jeta e përshkruar e në jetën e përditshme. 229 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Për të arritur maksimumin e suksesit Qëllime të ndryshme, kurse të ndryshme [7] duke aplikuar TGJK (të mësuarin e gjuhës Para se të zgjedhim një tekst ne duhet të kemi komunikative) një rëndësi të madhe duhet t’i parasysh disa gjëra. Para së gjithash tekstet jepet përdorimit të materialeve autentike. Për të autentike përcaktohen si ‘tekste të jetës reale që kapërcyer këtë problem, pra që të ekspozojmë nuk janë të shkruara për qëllime pedagogjike. nxënësit tek gjuha natyrale, në një sërë situatash, [8] Ato janë shkruar për folësit autentike dhe TGJK vetë imponon përdorimin e materialeve përmbajnë gjuhën e vërtetë. Ato janë materiale autentike në gjuhën angleze. [4] që janë prodhuar për të përmbushur disa Para se të zgjidhet një material duhet të merren qëllime sociale në komunitet në kontrast me parasysh disa gjëra: tekstet jo-autentike që janë të dizenjuara për të Roli i materiale autentike në rritjen e komunikimit mësuar gjuhën. [9] Gjuha në tekstet jo autentike Materialet autentike dhe informacionet kulturore është artificiale, e cila fokusohet në diçka që Një nga qëllimet kryesore të metodës së të duhet mësuar në mënyrë mekanike dhe shpesh mësuarit të gjuhës në mënyrë komunikative përmban një sërë treguesish të rremë në tekste është përdorimi i materialeve autentike në klasë që përfshijnë: dhe ekspozimi i nxënësve në gjuhën e vërtetë tëFjali saktë të sakta gramatikore. (gjithmonë) sa më shumë të jetë e mundur. Edhe pse klasa Një pyetje që ka në përmbajtjen e saj një strukturë nuk është një situatë e “jetës reale” materialet autentike zënë një vend të rëndësishëm. Përsëritje të strukturave. Materialet autentike i japin lexuesit mundësinë Struktura e gjuhës artificiale ofron fjali që kurrë për të marrë informacion të vërtetë dhe të dijë se nuk hasen në jetën reale. Në gjuhën e folur ato janë çfarë po ndodh në botën që i rrethon ata. Marrja të dobishme për të mësuar strukturat, por nuk e informacionit nga një tekst i vërtetë është janë shumë të mira për të përmirësuar aftësitë shumë motivues për shkak se rrit interesin e tyre gjuhësore të leximit. Ndërsa mësimi i gjuhës në në gjuhën e vërtetë. Ata gjithashtu pasqyrojnë mënyrë komunikative e bën përdorimin e gjuhës ndryshimet në përdorimin e gjuhës (dmth. diçka së vërtetë nëpërmjet komunikimit, atëherë vetëm që nuk ndodh me tekstet shkollore dhe për t’u teksti autentik mund të na i mundësojë. Prandaj, dhënë studentëve provën se gjuha e vërtetë nuk kur ne zgjedhim një tekst duhet të kemi parasysh studiohet vetëm në klasë “. Tekstet autentike disa fakte: mund të jenë motivues për shkak se ata janë Libri që zgjedhim plotëson objektivat e kursit? dëshmi, se gjuha e vërtetë përdoret për qëllime Është shkruar dhe strukturuar mirë për të rritur reale nga njerëzit. [5] aftësinë në të lexuar? Origjinaliteti përfshin: A është interesant, i lexueshëm? Kushtet se si folësit e gjuhës përfshihen në të A janë dhënë konceptet në mënyrë të qartë? folur. A është i përmirsuar? Lidhje me tekstet, nxënësit dhe qëllimet në klasë. A është autori kompetent në këtë fushë? Veçori të tilla si frekuencë, thjeshtësi. Widdowson bën një dallim midis fjalës tëMaterialet përcaktojmë e prodhuara autenticitetin nga folësit si termi origjinale i gjetur janë në “origjinale” dhe autentike “Në shembullin e parë të kualifikuara si autentike. Është e rëndësishme ai i referohet gjuhës së folësve autoktonë, ndërsa autentike ai e kupton si një përgjigje ndaj folësve kontekstin e të mësuarit të gjuhës në mënyrë të gjuhës ndaj vetë gjuhës. [10] Origjinaliteti komunikative si koncept relativ, nën të cilën është një ndërveprim midis lexuesit dhe përfshihen folësit origjinalë. [6] tekstit. Goodman thotë se leximi është një Origjinaliteti mund të kategorizohet: Tekste ndërveprim2. 3 Vlerësimi midis dhe gjuhës mësimdhënia dhe mendimit. e teksteve [11] autentike që ne mund të përdorim si input për të vështira për nxënësit nxënësit tanë. Detyra autentike që na çojnë në mësimnxënie. Origjinaliteti i situatave aktuale shoqërore të Kur ne prezantojmë një tekst të ri ne duhet të gjuhëve të huaja. përdorim edhe shtojcat dhe materialet ndihmëse. Me fjalë të tjera origjinaliteti varet nga: Gjithçka ndihmon që nga tabela e përmbajtjes, Tekste të ndryshme indeksi, fjalori, hyrja. Ne duhet ti mësojmë Nxënës të ndryshëm nxënësit që ti lexojnë të gjitha këto përpara se ta 230 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

tanë të përdorin këto mjete për të organizuar përdorin tekstin. Ne duhet të mësojmë nxënësit dhe aktiviteteve të dizajnuara për përdorim me këtë tekst. Mësuesit të cilët janë menaxherët e të leximin e tyre dhe të menduarit, që të arrijnë mësuarit në përgjithësi pranojnë se një numër qëllimet e studimit të tyre. i opsioneve metodologjike ekzistojnë, por ata Pyetja që ngrihet është e thjeshtë-Si do ti mësojmë udhëzohen në moment të veçantë nga një busull nxënësit ta mësojnë tekstin. Së pari duhet marrë që përbëhet nga një sërë vlerash, disa njohuri dhe parasysh niveli gjuhësor, teknikat, strategjitë përvojë, kështu që kjo pasqyrohet tek rezultatet e dhe metodologjia e re e mësimdhënies. Problemi të2. nxënit. 5. [13] Materialet dhe informacionet duhet të shihet para së gjithash me atë çfarë autentike kulturore nxënësit tanë quajnë të vështirë. Për dikë janë fjalët e reja në një leksion ose fjalë të reja në një tekst leximi. Për disa të tjerë është gramatika Materialet autentike motivojnë, nxënësit bëjnë e komplikuar apo struktura e fjalive shumë të përdorimin pragmatik dhe identifikojnë kulturën gjata dhe të komplikuara. Ne duhet të vlerësojmë gjuhësore. Mësuesit në përgjithësi mendojnë se situatën. Në shumicën e rasteve duhen mësuar përdorimi i materialeve autentike rrit motivimin, fjalët në kontekst kështu që ne duhet t’u mësojmë por ka edhe nga ata që mendojnë se këto materiale nxënësve strategji të reja të të mësuarit. e reduktojnë atë për shkak se ato janë të vështira. Në qoftë se në një pjesë leximi ka shumë fjalë të [14] Megjithatë, nëse nxënësit nuk ndjehen të reja ata duhet të lexojnë herën e parë për të marrë motivuar mund të bisedojnë lirshëm me mësuesit njohuri të përgjithshme dhe pastaj të lexojnë për për materiale të tjera, duke përdorur gjuhën e një qëllim të caktuar. Sipas Fry për të kuptuar një vërtetë për pasurimin e fjalorit. tekst merret si kriter gjatësia e fjalive. [12] Për Materialet autentike kanë avantazhet dhe një fëmijë është e vështirë për të lexuar një tekst • disavantazhet e veta të cilat janë më të pakta: prandaj duhet ti mësojmë sesi ta kuptojnë atë, • Avantazhet: cilat janë qëllimet e këtij teksti, çfarë presim prej • Një efekt pozitiv në motivimin e nxënësve. tyre, cilat janë gjërat që fëmijët duhet të mësojnë • Dhënien e informacionit autentik kulturor. 2.dhe 4 siTekstet ti mësojnë dhe ato. nivelet gjuhësore • Përqasje për nevojat e studentëve. Ekspozimi ndaj gjuhës reale. Nxitjen e leximit për kënaqësi, sepse ato Në planifikimin për të përdorur një tekst në një përfshijnë tema interesante. klasë, mësuesit duhet të kenë të qarta synimet • Disavantazhet: Strukturat e fjalive :Shumë e tyre. Këto qëllime mund të jetë në lidhje me • Njëprej pjesë tyre janë përdoret të përziera për disa së bashkudetyra. në mënyrë proceset e njohurive, qëndrimeve apo vlerave. • të tillë bëhet i vështirë dekodimi. Ato janë idetë themelore apo konceptet mbi të cilat përvojat e tekstit dhe përdorimi i tij do të Kemi shumëllojshmëri tekstesh dhe stile të përqendrohen. Për të përshtatur nivelin e librave ndryshme gjuhësore. që ne jemi duke përdorur ne mund të konsiderojmë Por pavarësisht nëse kemi objektiva të qarta ato manualin e mësuesit, por në qoftë se kjo nuk do na ndihmojnë së tepërmi. Përveç materialeve të na ndihmojë ne mund të përdorim formulën Libraautentike jashtshkollorë ne mund të dukekrijojmë krijuar hapësirë bibliotekën edhe për e Fry me anë e të cilit duke analizuar fjalorin dhe klasës.materiale të tjera të tilla si: strukturën e fjalive të përdorura në një libër kjo përdorimformulë vlerëson teste të vështirësinëstandardizuara e leximit për të të gjetur librit Çdo klasë e gjuhës angleze duhet të ketë sipas nivelit të klasës. Përveç kësaj, ne mund të bibliotekën e vet. Të gjitha llojet e materialeve të tilla si revista, libra jashtëshkollore, broshurat, nivelin në të cilin studentët tanë mund të lexojnë. pamfletet të përshtatura për moshën dhe nivelin tyreKjo ndihmon në klasë. mësuesit për të identifikuar qëllime gjuhësor të nxënësve duhet të përdoren sa herë që të qarta dhe qëllimet pedagogjike për praktikën e të jetë e mundur për të kryer detyra të ndryshme. 3.[15] Metodologjia e studimit Në praktikë mësuesit tërhiqen nga çdo Metodat e hulumtimit perspektivë, me masë më të madhe apo më të vogël, duke u bazuar tek qëllimet e tyre mësimore për nxënësit e tyre, teksti i zgjedhur Për të kryer studimin mbi problemet komunikuese 231 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

që studentët tanë hasin në orët e gjuhës angleze, tilla si postera, broshura, revista. Materiale të është ndjekur metoda e studimit dhe krahasimit ndryshme shtesë që mund të përdoren për të të literaturës dhe anën praktike të saj duke ndihmuar mësuesit të përfshijnë disa nga këto: vëzhguar dhe eksperimentuar. Para vëzhgimit, Letër, revista, piktura, Listat, fletëpalosje, kinema, janë zhvilluar pyetësorë dhe intervista me muzikë,Gazetat fotografitë.dhe revistat: mësuesit dhe nxënësit është parë metodologjia e teknikave dhe strategjive të përdorura në merrenprocesin në e mësimdhëniestekst. dhe të nxënit, intervista Gazetat dhe revistat janë një burim i informacionit Pjesëmarrësitrreth teksteve : dhe informacioneve kulturore që interesante.që janë gati nëMateriale çdo kohë të që tjera: ne duam. Të përgatisimAto mund të përdoren si bazë për lexime dhe diskutime Pjesëmarrësit e këtij studimi janë nxënësit dhe mësuesit e ciklit 9 vjeçar dhe të vizatime, postera është e lehtë dhe zbavitëse. Ne mesëm në qytetin e Vlorës. Pas pyetësorëve dhe mund të presim foto nga revista të ndryshme. Ata intervistave u bë mbledhja e të dhënave dhe • kanë gjëra interesante. Por ne gjithmonë duhet të analiza e bazuar tek vëzhgimet dhe literatura. • kemi parasysh pyetje të tilla si: Numri i pjesëmarrësve është rreth 300 nxënës • A është ky material edukativ? dhe 30 mësues. Mosha e nxënësve varion nga 10 Filma-neA është interesant, i gjallë dhe emocionues? - 18, dhe eksperienca e mësuesve është nga 5, 7, A më ndihmon të arrij qëllimin? [16] studimi.8, 12, 20 vjet. Intervistat dhe pyetësorët janë bërë mund të gjejmë filma që ti përshtaten Rezultatetsipas moshave dhe tëdiskutimi: ndryshme, sipas qëllimit të këtij nivelit të gjuhës dhe moshës. Për shembull filmat vizatiomor si Ice Age, Aladdin, Tom dhe Po të shohim rezultatet Jerry, Winx, Hanna Montana, Harry Potter, High Kriterete pyetësorit që duhet në lidhje të ket meë një tekstin tekst përdhe nga përdorimin rëndësia School Musical, dhe shumë të tjerë. Programet rradhitene materialeve sipas: do të marrim këto rezultate: televizive përfshijnë dokumentarë të cilat janë -Niveli gjuhësor janë shumë interesante. Për këtë studim, në klasa -Hapësira për ndërveprim në të gjithë komponentë të ndryshme studentët u prezantuan me disa prej -Përshtatje të nevojave të nxënësve filmave të përmendur më sipër, duke përfshirë -Mosha e nxënësve praktikisht klasat 6-7, 10-11-12. Rezultatet ishin Materialet shtesë: të kënaqshme. Në një klasë me 45 nxënës (80%) Kaseta 35 % i përdorin prej tyre morën pjesëInterneti me dëshirë, është kureshtje për Bibliotekë në klasë 3% të dëgjuar dhe shikuar karikaturat dhe filmat Përdorimi i internetit(vetëm nga ana e nxënësit në gjuhën angleze. gjithashtu për ndonjë kuriozitet në lidhje me mësimin)64 % një burim i mirë informacioni. Përdorimi i Përsa i përket organizimit të tekstit komentet e këtyre materialeve varion sipas moshës së mësuesve variojnë si më poshtë: nxënësve, stilit, teknikat, strategjitë dhe arsyet, -Ka shumë ushtrime gramatikore, dy ose më shumë gjithsesi ato janë një mjet i mirë për të tërhequr koncepte janë paraqitur së bashku vëmendjen, sidomos për moshën 8-12 apo edhe -Aftësitë gjuhësore nuk janë të organizuara në 13-14. Përdorimi i muzikës në anglisht gjithashtu mënyrën e duhur. ndihmon për të zhvilluar aftësitë e të dëgjuarit -Nuk janë ushtrime që të ofrojnë ndërveprim dhe munddhe të të shkruarit. marrim përdoriminNxënësit ndjehen e muzikës të relaksuar, në klasat komunikim me gjuhën, por një përsëritje mekanike. kur atmosfera në klasë është e bukur. Si shembull Për rolin e materialeve autentike në rritjen e informacionit kulturor komentet janë pothuajse të pyetjeve3-ta dhe me të cilat, 4-ta çka, për pse ushtrimet e të dëgjuarit, njëjta: ipërforcim bën ata entuziast. të alfabetit apo edhe përforcimi i Nuk ka informacion të mjaftueshëm të përdorur në etj. Përdorimi i këngëve tekst. Konkluzione Diskutim:

Nga sondazhet, një pjesë e madhe e klasave të gjuhës angleze nuk ka një bibliotekë Teksti është mjeti më themelor i mësimit të klasë, përveç kësaj jo të gjithë mësuesit përdorin gjuhës së huaj. Një tekst i organizuar mirë u materiale të tjera të thjeshta plotësuese të ofron shumë nxënësve, promovon mësimin e 232 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

tyre, i motivon ata. Një tekst është çelësi për dhe më e rëndësishmja nivelin gjuhësor që duhet komunikim të suksesshëm. Një tekst i mirë është të përshtatet me nevojat e nxënësve. Mësuesit ai që realizon objektivat tona, i cili na ndihmon mund të sqarojnë synimet e tyre për përdorimin për të mësuar aftësitë gjuhësore në një mënyrë e teksteve të zgjedhur dhe të përcaktojnë mënyra të përsosur. Një tekst i mirë është ai që ofron të ndryshme të mësimdhënies për stile të gjuhën e përditshme, që është autentik dhe ndryshme nxënieje. Një proces i tillë si ky është nëjep mësimin shumë variacione.e komunikimit. Përdorimi i materialeve një mjet i dobishëm për mësuesit në planifikimin autentike ndihmon për të kapërcyer vështirësitë e një programi të përshtatshëm, të pasur dhe të ekuilibruar të gjuhës angleze. Nëse synimet tona Përdorimi i materialeve autentike të tilla si të mësimdhënies janë plotësuar me tekstin e revista, gazeta, filma, piktura dhe fotografi sonë.zgjedhur, mund të themi se është teksti më i mirë ndihmojnë nxënësit për identifikimin e dhe ne do të marrim shpërblimet e mësimdhënies informacionit. Kur zgjedhim një tekst ne duhet të kemi parasysh objektivat tona, vështirësitë

Referencat teaching language as Secondary and Middle School Teaching Methods communication, [1] Clark, Leonard H & Starr, Irving 1991, [10] Widdowson, H. G, 1978,the reading Process Reading , Oxford. Oxford University Press. Macmillan Publishing Company New York. p. 404 [11] Goodman, 1982, , in [2] Wallace, Catherine. Predicting 1992, aspects. Oxford. of a Carrell PL Devine J. & Eskey DE (Editors) (1988) Oxford University Press. p. 145 strategic model of text comprehension Interactive ApproachesFry’s to readability second Language graph: [3] Meinhof, U, 1987, ” clarifation,reading Cambridge validity, CUP, and p. extension11. to level 17 ” in T. [12] Fry, E, 1977, “ Bloor and J. Norrish (eds. ): WrittenTechniques Language. and ’. London:CILT. Techniques Principles in Language Teaching andJournal Principles of reading in (1968) Language p11:587. Teaching [4] Larsen, Diane, Freeman, 1986, [13] Larsen, Freeman, Diane, 2000, Reading, Oxford. Skills Oxford in a . Oxford. University press. p. 131-137 The Effect of Authentic Foreign Language MaterialsOxford University on the Motivation press. p. 184 of EFL learners, ELTJ. [5] Nuttall, 1976, Teaching [14] Peacock, 1997, , Oxford. University Press. p. Authenticity in the language the reading Process Classroom172. 51(2) p. 153. [6] Breen, 1985, Authenticity in the language [15] Goodman, 1982, , in Classroom. Applied Linguistic. 6/1p. 60-70 Carrell PL Devine J. & Eskey DE (Editors) (1988) [7] Breen, 1985, Interactive Approaches to second Language reading Cambridge CUP, p. 21 , Authenticity in Reading the Language Classroom. Applied Linguistic. 6/1p. 64 [16] Clark, Leonard H & Starr, Irving, 1991, Secondary and Middle School Teaching Methods. [8] Wallace, Catherine.The 1992, Effect of Authentic. Oxford. Oxford University Press. p. 145 -146 Macmillian Publishing Company New York 1991. Materials on the Motivation of EFL learners, ELTJ. p. 411 [9] Peacock, 1997,

51(2) p. 144 – 156.

233 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Modeli i Të Mësuarit Problemor, në Mësimdhënien e Gjuhës së Huaj

Veneranda Hajrulla Universiteti i Vlorës “Ismail Qemali” Vlorë. E-mail :venerandahajrulla@yahoo. com

Abstrakt

për zgjidhjen e problemeve të botës reale. ( MBP) Të mësuarit problemor është një model i është një proces aktiv dhe përsëritës që angazhon veprimtarisë mësimore, i cili zhvendoset nga studentët të identifikojnë se çfarë dinë, dhe më e praktikat e mësimdhënies së izoluar brenda klasës, rëndësishmja, çfarë nuk dinë. Në kohën sotme të të përqendruara te mësuesi, në veprimtari të të shpërthimit të informacionit, të nxënit nuk është nxënit me në qendër studentin. Këto veprimtari më një sipërmarrje solo, por një partneritet, janë afatgjata, ndërdisiplinore dhe të integruara një - jointventure - ku studentët mësojnë në me problemet dhe praktikat e botës reale. Një bashkëpunim dhe përgjegjësi. Më tepër se sa, nga përfitimet e menjëhershme të kësaj metode, fokusi në përvetësimin e përmbajtjes së synuar, është shkalla e lartë e pjesëmarrjes dhe motivimit MBP shkon një hap më tej duke mundësuar dhe të studentëve, e arrirë nëpërmjet përfshirjes së motivuar përgjegjësinë e studentëve për të nxënit tyre në një proces të të nxënit të pavarur. MBP e pavarur. Kjo është një rrugë për rritjen e tyre, ndihmon një të nxënë të dobishëm, nëpërmjet që ata të përcaktojnë detyrat e të nxënit, të jenë lidhjes së njohurive me jetën jashtë klase, duke ju të përgjegjshëm për të mësuarit në grup, duke drejtuar problemeve të botës reale dhe zhvillimit siguruar kështu thellimin e përmbajtjes dhe të cilësive të nevojshme për t’ju përshtatur kësaj njohurive. Kjo bën, që të jenë të aftë të transferojnë jete. Shumë nga aftësitë që përvetësohen për jetën, njohuritë në situata të reja. MBP bën të mundur gjatë këtij procesi të të nxënit ndërdisiplinor, janë që hendeku mes shkollës, arsimit të lartë dhe pikërisht ato që kërkohen të zotërohen sot nga çdo botës reale të ngushtohet. Ai përgatit studentët mësues i gjuhës së huaj. Këtu përfshihen aftësitë për botën e punës. Arsyetimi i tyre për të zgjidhur për të punuar në grup, për të marrë vendime të një problem shërben si motivim, për të gjetur dhe studiuara, për të ndërmarrë nisma dhe për të aplikuar njohuritë. ( MBP) mund të ndërthuret zgjidhur probleme të ndërlikuara nëpërmjet me leksionin për të formuar një model hibrid të komunikimit në gjuhë të huaj (angleze), për t’ju mësimdhënies, duke krijuar mundësi zbatimi në përshtatur globalizimit ndërkulturor. Ky punim kurse1. Klasifikimi e lëndë të ndryshme.i njohurive në mbp është si paraqet një përmbledhje të këtij modeli të nxëni, vijon: disa mundësi të aplikimit të tij në mësimdhënien e elementëve të gramatikës, shkrimit të letrave, Fjalëdhe formave Kyçe: të vlerësimit. Njohuri shpjeguese -- (shpjegimi i problemit- Ҫfarë) --- ( analize, sintezë, vlerësim) vlerësimi, pedagogji, të mësuarit me Njohuri përshkruese -- ( gjetja e faktit problemor – Hyrjebazë problemet (MBP), zhvillim aftësish, Ҫfarë) Të mësuarit nis me një problem. . . ---- (të kuptuarit, analizë, sintezë) Njohuri procedurale ---- ( strategjia e problemit, - Si) ------( analizë, sintezë, vlerësim) Në të mësuarit me bazë problemin ( MBP), Njohuri personale --- (dilema morale, - Pse ) studentët punojnë së bashku në grupe të vogla ------( vlerësimi) 234 1. Ҫfarë është të mësuarit e bazuar te problemi?

ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

1. 1 Studentët arsimimit. • të praktikojë aftësitë që do t’ju duhet pas Nëpërmjet të mësuarit me bazë problemin, 1.Ҫfarë është studentët mund të përmirësojnë aftësitë e të mësuarit zgjidhjes së problemeve, aftësitë kërkimore dhe e bazuar te problemi? shkathtësitë sociale. Përveç kësaj, në ( MBP) studentët përfitojnë në mënyrat e mëposhtme: • Shtohet motivimi për të mësuar • Zhvillon të menduarit kritik, shkrimin, dhe 3.Argumentet 2. Përse ta aftësitë e komunikimit kundër përdorim përdorimit të • Rrit ruajtjen e informacionit MBP? MBP? •1. Sjell 2 Cili një është model roli për i mësuesittë mësuarit në gjatë MBP? gjithë jetës • Tregon forcën e punës bashkëvepruese.

Në MBP, mësuesi shërben si një burim për grupin studentëve, shpesh vepron si këshilltar duke 4. Cfarë pune kërkimore 5. Si të fillosh braktisur rolin e tij tradicional, të shpërndarësit kryhet në me MBP? të informacionit. MBP? Mësuesi është tepër aktiv në planifikimin e përmbajtjes dhe renditjes së projekteve në MBP, duke dhënë feedback të menjëhershëm për punën, diskutimin dhe vlerësimin e studentëve. Ёshtë 6. Po përgjegjësi e mësuesit që të jetë i vetëdijshëm për kombinimi i MBP dhe progresin dhe bisedat brenda grupeve, në mënyrë argëtimi në që studentët të vazhdojnë në rrugë të frytshme. klasë? Roli kryesor i një mësuesi është të lehtësojë procesin e grupit dhe të nxënit, të mos japë përgjigje të lehta. Si mund t’i bëjmë studentët Fig 1. Përcaktimi i skemës për të mësuarin tanë të mendojnë? Është një pyetje e bërë nga problemor: shumë fakultete, pavarësisht nga disiplina e tyre. MBP përgatit studentët të mendojnë në Aplikimi i parë i MBP mënyrë kritike e analitike, të gjejnë dhe përdorin burimet e duhura mësimore. Të mësuarit me , dhe ndoshta forma më e bazë problemin(MBP), është një alternativë rreptë dhe e pastër, ishte në shkollat mjekësore interesante ndaj të nxënit tradicional në klasa. të cilat rigorozisht testonin njohuritë bazë të të Me MBP, mësuesi paraqet një problem, jo diplomuarve. Në 1969, një shkollë mjekësore u leksione apo detyra e ushtrime. Meqë nuk jepet themelua në Ontario me një filozofi të të mësuarit veçantë “përmbajtje”, të mësuarit bëhet aktiv në kuptimin arsimore,me bazë problemore.“filozofia McMaster, ( MBP). “ e cila ka evoluar që, studentët zbulojnë dhe punojnë me përmbajtje në strategjinë e arsimit, e njohur si - të nevojshme për zgjidhjen e problemit. Në MBP, Gallagher et al. mësimdhënësi vepron si lehtësues dhe këshilltar, vuri në dukje tri karakteristikat që përcaktojnë sesa, si një burim “zgjidhjesh”. parametrat e kësaj strategjie arsimore: a) fillimin Të mësuarit me bazë problemin, i ofron mundësi e mësimit me një problem, b) përdorimi ekskluziv studentit të: i problemeve të keq-strukturuar, dhe c) ndryshimi • të shqyrtojë dhe të përpiqet të gjejë se çfarë di preji rolit tyre të mësuesit, kanë rezultuar si një lehtësuesnga gjetjet njohurish. e kërkimore. rezultateve• të zbulojë tëse lartaçfarë në ka ekipnevojë të mësojë Ka disa arsye për të përdorur MBP dhe shumë • të zhvillojë aftësitë e anëtarëve, për arritjen e 1. Studentët ruajnë pak nga ajo që kanë mësuar, • të përmirësojë aftësitë komunikuese sidomos kur mësimi kryhet në një format leksion • të deklarojë dhe të mbrojë qëndrimet me prova tradicional. (Bok 1989). dhe argumente të shëndoshë 2. Studentët shpesh nuk përdorin siç duhet • të bëhen më elastik në përpunimin e njohuritë që kanë mësuar (Schmidt 1983). informacionit dhe plotësimin e detyrimeve 3. Meqë studentët harrojnë shumë nga ajo që kanë 235 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

mësuar ose shfaqin keqpërdorim të njohurive menaxheri i një firmë inxhinierike “ose ‘’qëllimi të përshtatshme, instruktorët duhet të krijojnë juaj në këtë simulim është për të fituar të holla”, kushtet që të bëjnë rikthimin dhe përdorimin e me mësuesin në qendër, që vepron si një arbitër. duhur të njohurivetre kushte në praktikë, për të ardhmen Lojrat dhe simulimet mund të rrisin motivimin profesionale. studentëve për nxënien dhe lehtësimin e krijimit 4. MBP krijon që lidh informacionin të grupit apo ekipit. Ato janë të dobishme në 1teorik me korrigjimin e mëvonshëm në praktikë fazat fillestare të të mësuarit me bazë problemin, dhe përdorimin e duhur të informacionit të ri . për të zhvilluar ekipin dhe mund të përdoren në . MBP bën të mundur aktivizimin e njohurive të bashkëpunim me skenarë mësimorë të (MBP) si 2.mëparshme - studentët aplikojnë njohuritë për të probleme të vërtetë të jetës reale. Megjithatë, në kuptuar informacionin e ri. qoftë se simulimi apo loja nuk lidhet me njohuritë MBP gjithashtu sjell ngjashmëri të konteksteve dhe aftësitë e tjera në kuadër të programit, atëherë në 3. të cilën informacioni fillimisht, mësohet dhe të mësuarit mund të perceptohet si humbje kohe zbatohet më vonë. dhe2. 1 sipërfaqësor. Karakteristikat e një Problemi të keq Kërkimi tregon se dija, ka më shumë gjasa, - strukturuar në MBP që të kujtohet në kontekstin në të cilin është mësuar fillimisht. MBP ofron probleme brenda kontekstit, të cilat i ngjajnë problemeve të Ky problem i çrregullt, i paorganizuar, i ndërlikuar ardhshme profesionale. lejojëdhe i studentëve keq-strukturuar përpunimin është e përpos në qendër motivimin të të Ka disa modele se si MBP punon në klasë. Ёshtë nxënit. Ai duhet të lihet hapur në mënyrë që t’u rënë dakord tashmë, që në një program MBP: •1. studentët punojnë rreth një sërë problemesh të e tyre për të përdorur aftësitë arsyetuese, për të dizajnuara për: lidhur përmbajtjen me kontekstin dhe njohuritë e • të qenë autentike (dmth. të vërtetë të botës mëparshme. Problemi shërben si një katalizator reale, për të trajtuar shqetësimet e ralitetit.) për të nxënit. të “keq - strukturuara”, - ata duhet të Blumberg, Soloman dhe Shehata, thonë se • përcaktohen dhe analizohen përmes një përmbajtja që do të hulumtohet nga studentët informacioni të paktë, paraqitës. duhet të jetë e arritshme lidhur me shpërndarjen të përafërt me botën reale, në mënyrë e kohës dhe burimeve të disponueshme. që studentët të gjejnë veten të angazhuar Efektiviteti i MBP për këta studentë është i varur aktualisht në problemet e dhëna, mos të jenë në vetëzhvillimin e çështjeve të të mësuarit që vetëm vëzhguesit e saj; janë sinonim me objektivat e propozuar. Problemi 2. roli i mësuesit ndryshon, nga një “udhëheqës që u paraqitet studentëve duhet të udhëhiqet nga në skenë” në një “udhërrëfyes anësor”; konsideratat e mëposhtme: Problemi duhet të: 3. studentët punojnë së bashku në grupe të vogla • të jetë i rëndësishëm; 2.drejt Lojërat zgjidhjes dhe së simulimet problemit. • të jetë me detyra të orientuara; • të jetë ndërdisiplinor; • të mbulojë objektivat; • të jetë mjaft kompleks për të përfshirë njohuri Lojërat zakonisht përshkruhen si ushtrimeSimulimet në të përsëritetparaprake nëdhe një situatë tjetër. cilat individët bashkëpunojnë ose konkurrojnë në • të ketë një çështje të përbashkët që mund të një grup, sipas rregullave të caktuara. 2. 2 skenare problemesh të keq-strukturuar : janë kur mundësohet nje skenar që në një farë Aktiviteti: 1. mënyre përfaqëson jetën reale. Paqartësitë në mësimin e gramatikës, që shfaqen ndërmjet të nxënit problemor dhe simulimeve lidhen me përdorimin e situatave të 1. Ilustrim i zbatimit jetës reale. Në të nxënit problemor, studentët janë, sepse në këtë fushë vihen re vështirësi. zakonisht, të pajisur me skenarë të jetës reale, Shembulli në vijim, tregon dhe vërteton se kjo ata pritet të jenë vetvetja dhe situatat me të cilat qasje mund të përdoret me sukses në fushën e prezantohen, janë të përshtatura sipas nivelit të atagramatikës. nuk ndiejnë Duke presionin parë se kapsikologjik në qendër të studentët, gabimeve kursit. Në simulimet, individit i përshkruhen të cilët punojnë në grupe në mënyrë të pavarur, role të lidhura me simulimet, të tilla si “ju jeni 236 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

që mund të bëjnë në të folur, frikën e korrigjimit dhe “ajo mund të jetë e aplikueshme për ju, por nga mësuesi, siç ndodh në klasat tradicionale, nuk do të funksiononte për mua”, mund të kenë kështu edhe thithja e informacionit për gjuhën vlefshmëri në varësi të lëndës dhe kufizimeve që apo strukturat gramatikore bëhet natyrshëm, hasin shkollat për të vepruar. MBP do të kërkojë në mënyrë të pavarur, duke u ndihmuar apo brendanjë ndryshim sistemit paradigmë tonë arsimor. në mënyrë Ky model që mësuesit ka në korrigjuar nga shoku / shoqja, me mbështetje të mendojnë për zbatimin e funksionimin e tij dhe feedback nga lehtësuesi. i) Lehtësuesi paraqet problemin për studentët, •bazë një kalim gradual e bashkëpunues. Kështu, në këtë rast është, vështirësia e përdorimit të •roli i mësuesit të gjuhës së huaj përfshin këto faza: Kohës së Shkuar dhe asaj të Kryer në Gjuhën Parapërgatit procesin e të nxënit. angleze, ndyshimet midis dy kohëve, kur dhe ku Prezanton problemin dhe gjuhën e nevojshme, “të Complexity përdorim innjërën using dhePast tjetrën….Tense and trajto Present zgjidhjet Perfect • fjalorin e duhur për të punuar për këtë Tense,e mundshme Basic difference : between these tense forms, problem, konceptet. Structures of Past and Present Perfect tenses, Rules Groupon studentët, dhe siguron burimet e for using these two tenses, Where to use past tense problemin.informacionit, ndihmon studentët për të bërë and Present Perfect Tense. Solve the complexity” • komentet, apo “brainstorming” që lidhet me • Vëzhgon dhe mbështet ii) Studentët pasi njihen me problemin, përpiqen 2. 2.Aplikon 2 Ilustrim “Follow i Up” zbatimit dhe Vlerëson në shkrimin progresin. e diskutuartë vëzhgojnë në dhedetaje. identifikojnë se çfarë dinë… letrave. iii) Studentët, në grupe bashkëpunojnë duke Problem i Keq-strukturuar ( 2 ) Skeda Problemore: iv) Studentët, përcaktojnë çfarë burime duhet të “Ju jeni menaxheri i nje resorti turistik. Së fundmi, grupit.shfrytëzojnë keni pasur shumë probleme. Ju, duhet t’i diskutoni vi) Studentët, ndajnë detyrat për secilin anëtar të ato me menaxherët e tjerë dhe të gjeni zgjidhjet e mundshme. o mbledhin informacionin e duhur nga burime të Hoteli ndodhet në një gadishull, i rrethuar me ndryshme. plazhe të mrekullueshëm, male e pyje. Duket që o Përgatitin gjetjet përfundimtare. është vendi ideal por…. . ” o Propozojnë zgjidhje (t) Vjedhje: Gjatë gjithë procesit studentët regjistrojnë, mbajnë shënime për të ardhur te faza e vetë- Ka shume vjedhje në hotel: vidhet ushqim vlerësimit,2. 2. 1 Vështirësitë dhe korrigjimit që mund nga të shoku. kenë mësuesit nga kuzhina, lekë nga recepsioni, pajisje sportive e gjuhës së huaj, për zbatimin e kësaj qasjeje. Klientënga palestra, të mërzitur: madje, disa klientë ankohen edhe për vjedhje të portofolëve personal. Klientët ankohen se nuk kanë Në MBP, mësuesi shërben si një burim për grupin tjetër.çfarë të bëjnë, nuk ka jetë të gjallëruar nate, kurse studentëve, shpesh vepron si këshilltar duke Ankesaditën ushtrohen për ushqimin vetëm : disa sporte dhe asgjë braktisur rolin e tij tradicional, të shpërndarësit të informacionit. Ushqimi nuk është i Mësuesi është tepër aktiv në planifikimin e shijshëm, serviret i njëjti ushqim çdo natë, disa përmbajtjes dhe renditjes së problemeve në Kaklientë nje numër vegjetarianë të vogël janë klientësh nervozuar, sepse menuja MBP, duke dhënë feedback të menjëhershëm për e drekës përmban çdo ditë mish… punën, diskutimin dhe vlerësimin e studentëve. : Shumë pak njerëz Mësuesi duhet të përgatisë dhe të përshtasë Ankesae dinë përvendndodhjen stafin: Një pjesë e hotelit, e mirë dhe e ataklientëve që e ndryshimet që shoqërojnë zbatimin e MBP. Përveç frekuentojnë, mendojnë se është i shtrenjtë… ndryshimeve në rolin e instruktorit, ka edhe një ndryshim në strukturën kohore të klasës. Boud Aktiviteti:mendojnë se stafi Shkruani nuk është njëshumë i Letër gjendur dhe për KomenteFeletti (1991) te tilla zbuloi si “lënda se njëime tjetërkërkon vështirësi një ekspert në Administratorinndihmës për klientët…. e Përgjithshëm: shkolla, ishte mungesa e mbështetjes nga kolegët. për të kaluar në njohuritë e domosdoshme” Pas prezantimit të problemit nga mësuesi, 237 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

Përcaktimi i Problemit studentët vijojnë me etapat e mëposhtme: jetënxënies, përmbledhëse duhet të jetëformuese e vazhdueshme. Vlerësimi dhe formues jo të ndodhi vetëm në përfundim të procesit, duhet të (a) Çfarë nënkuptohet me problemin? dhe (b) Çfarë dini në lidhje me problemin e paraqitur? është pjesë e zhvillimit apo vazhdueshmërisë (c) Çfarë nuk dini? mësimdhënëse e mësimnxënëse. - ai përfshin (d) Për çfarë duhet të shikoni ? programevedhënien e feedback-ut mësimore. ndaj studentëve, me qëllim Përmblidh(e) Çfarë duhet Problemin të dini? Vlerësimipërmirësimin përmbledhës e mësimdhënies, nxënies dhe (f) A keni ndonjë ide në lidhje me këto kushte? ndodh në fund të një (a) Përshkruani me fjalët tuaja atë që kërkohet semestri apo kursi dhe përdoret kryesisht për nga ju? Vleresimitë siguruar nëpërmjet informacionin portofolit mbi elektronik mënyrën, si ka Analizoni(b) Përshkruani Problemin se cila është qasja juaj për këtë mësuar studenti si edhee-portfolio, për vlefshmërinë e kursit. problem? , apo e Kurnjohur nevojitet ndryshe si,një mundësi ështëe vlerësimit pjesë efikase të (a) Ҫfarë kërkon problemi? (b) A keni informata e vleresimit vetjak te studentit ne MBP. të mjaftueshme? (c) Cili është hapi juaj i ardhshëm? (d) A keni vazhdueshëm, duhet identifikuar nevoja e një menduar të gjitha mundësitë? mjeti vlerësimi që fokusohet në vazhdueshmërinë (e) Cilat janë objektivat tuaja? Çfarë shpresoni të e arritjeve si, për vlefshmërinë e kursit dhe për 3.arrini? Vlerësimi i të nxënit në MBP objektivat e MBP. Standardizimi i vlerësimit të seancave këshillimore është i nevojshëm në mënyrë që mësuesit të dinë saktësisht se çfarë presin nga studentët dhe e MBP jo vetëm shfaqet ndryshe, por edhe vlerësimi 3.kundërta, 1 Vlerësimi çfarë presin i Studentëve studentët nga kryer mësuesit. nga duhet të ndryshojë. Notat tradicionale dhe mësuesi përgjigjet “e saktë ose e gabuar” nuk përputhen më, sidomos kur studentët prezantohen me probleme që “ekspertët” e sotëm nuk kanë Në çdo seance, mësuesi i kursit cakton një notë mundur të japin zgjidhjen e kënaqshme. Shumica për studentin, që shkon nga një deri në gjashtë, e materialeve vlerësuese që janë në dispozicion, për secilin nga pesë rubrikat. Mësuesi shton janë të bazuar në dije. Problemet e keq- pikët totale për secilin rubrikë, duke i dhënë një përcaktuar të MBP nuk kanë përgjigje që mund të maksimum prej 30 pikësh seancës këshillimore. shkruhet në një fletë përgjigjesh. Është e vështirë Në fund të muajit, mësuesi përmbledh rezultatet të përdoren ushtrime me zgjedhje të shumëfishta, e marra nga çdo student për secilën seancë. për të bërë matjen e shprehive të krijimtarisë, të Vlerësimi i studenteve nga mësuesi ka edhe të menduarit kritik, apo të punës ekipore. vlera formuese, edhe përmbledhëse. Një zëvendësojnëNëse MBP mund teknikat të përmbushë e vlerësimit kërkesat të orientuara e epokës përshkrim i detajuar i sistemit të vlerësimit, u së informacionit, edukatorët do të duhet të jepet studentëve ditën e parë të kursit. Siç është përcaktuar nga udhëzimet e departamentit, te produkti, me teknikat e vlerësimit të orientuara vlerësimi në mënyrë të përditshme nga mësuesi te procesi. Një nga parimet e rëndësishme ka një vlerë përmbledhëse, prej 30 për qind të të vlerësimit është përputhja e metodës së notës përfundimtare mujore, 10% i përgjigjet vlerësimit me mënyrën e të mësuarit, nivelin e detyrave dhe 60% provimit mujor me shkrim. zhvillimit, subjekt përmbajtjen dhe programin. Një format elektronik përdoret për të lehtësuar Kështu, vlerësimi i mësuesve gjithashtu duhet punën e mësuesit, për kalkulimin e notës. Mësuesi të përfshijnë njohuri që është duke u arritur në gjithashtu përdor vlerësimin e përditshëm mënyrë progresive, apo gradualisht. mësuesipër të dhënë vlerëson feedback kryerjen studentëve e roleve të nëndërmarra mënyrë Vlerësimi i MBP atëherë, duhet të marrë parasysh të vazhdueshme. Në fund të rotacionit mujor arritjet e studentëve në përputhje me pjesë integraleobjektivat e kërkuar të kursit dhe ato promovuara nga çdo student gjatë mësimit ( dmth., udhëheqës, nga MBP. Një vlerësim i tillë duhet të jetë sekretar, pjesëmarrës). Vlerësimi i rolit i shërben mësimdhënies dhe e procesit të qëllimit formues për të përmirësuar ecurinë e 238 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

4. Konkluzione & Rekomandime studentëve gjatë orëve te ardhshme mësimore, por3. 1. nuk 1 Vetë-vlerësimi ka vlera përmbledhëse. Bazuar në studimin e mësipërm, mund të Vetë-vlerësimi ndodh në fund të secilit rotacion konkludohet se mësimdhënia e gjuhës dhe të mujor, duke përdorur rubrikat dhe kriteret e nxënit ka shumë për të fituar nga përdorimi përcaktuara. Vetë-vlerësimi është një mënyrë i MBP në klasë. Gjuhëtarët, arsimtarët dhe formuese për të bërë që studentët mësimdhënësit do të lëvizin në drejtimin e duhur, të reflektojnë mbi aftësitë e tyre, punën dhe përnëse studentët ata përpiqen e tyre. të përdorin këtë qasje për qëndrimet, por nuk ka asnjë vlerë përmbledhëse. transmetimin e njohurive sa më të qëndrueshme Nga vëzhgimet e rezultateve në praktikë, arrijmë në konkluzionin, se studentëve tanë u mungon Roli i mësuesit është shumë i rëndësishëm për kultura vlerësuese, për të bërë vetë-vlerësimin, suksesin e MBP. Atij i kërkohet të planifikojë ka një “lloj ngurimi”, ka mungesa të praktikave të eudhëzimet, këtij studimi të drejtojë vënë mësimin,në dukje të transmetojënevojën e tilla, të trashëguara që nga arsimi parauniversitar njohuri, dhe të vlerësojë të mësuarit. Përfundimet por3. 1. edhe 2 Vlerësimi nga prejardhja nga shokëtfamiljare, apo krahinore. trajnimit dhe inkurajimit të mësuesve që ata të motivohen dhe të shkathtësohen mjaftueshëm Vlerësimi i shokëve zhvillohet në fund të një kriteret e përcaktuara. Çdo student dorëzon për të planifikuar dhe zbatuar MBP efektivisht. rotacioni mujor, duke përdorur rubrikat dhe Mësuesit, kanë qëndrim pozitiv ndaj MBP si një teknikë e re dhe efektive që mund të përdoret për këtë (format vlerësimi prej shokëve), me shkrim të mësuar gjuhën angleze. Andaj rekomandohet për çdo një nga shokët e tij. Nga vëzhgimet e gjuhës planifikimi i një trajnimi të plotë për mësuesit vlerësimeve, shihet se studentët shqiptarë janë angleze në kurse të ESP për të përdorur MBP në mësimdhënien e më të drejtpërdrejtë, në vlerësimin me shkrim, . Më tej, mësuesve do t’u më objektiv, dhe pa komplekse, krahasuar me duhet të rishohin marrëveshjet në klasë, burimet vlerësimin me gojë në seancat e hapura. Shok- mund të kenë nevojë për të bindur kolegët e informacionit dhe mënyrat e vlerësimit. Ata vlerësimi gjithashtu ndërmerret në një sesion të hapur, në fund të rotacionit, në të cilën çdo hezitues dhe administratorët për të mbështetur student jep feedback me gojë për studentët e MBP. Përpjekja duhet të jetë tepër e vlefshme pasi tjerë dhe tek mësuesi. Shok-vlerësimi nuk ka përdorimi i MBP u jep studentëve ekspozim më vlerë përmbledhëse, por nxit reflektimin nga të madh ndaj të mësuarit bashkëpunues, ndaj ana studentëve në MBP, se si shokët e klasës shkathtësive zhvillimore, punës ekipore, dhe vlerësojnë performancën e tyre. Referenca aftësive të të menduarit kritik. [1] [7]

Albion, P. , & Gibson, I. (2000). Problem- Engel, C. (1991). Not just a method but a way based learning as a multimedia design framework in of learning. In D. Boud & G. Feletti (Eds. ), The challenge [2] teacher education. Journal of Technology and Teacher [8] of problem-based learning (pp. 23-33). New York: St. Education, 8(4), 315-326. Martin’s Press. [3] Boud, D. , & Feletti, G. (1991). The challenge of Gallagher, S. , Stepien, W. , Sher, B. , & Workman, problem-based learning. New York: St. Martin’s Press. D. (1995). Implementing problem-based learning in [4] Burruss, J. (1999). Problem-based learning. [9] science classrooms. School Science and Mathematics, Science Scope, 22(6), 46-49. 95, 136-146. [5] Carlisle, K. (1985). Learning how to learn. Gordon, P. , Rogers, A. , & Comfort, M. Training and Development Journal, 39, 75-80. (2001). A taste of problem-based learning increases Dabbagh, N. , Jonassen, D. , & Yueh, H. (2000). [10] achievement of urban minority middle-school Assessing a problem-based learning approach to an students. Educational Horizons, 79(4), 171-175. [6] introductory instructional design course: A case study. Fogarty, R. (1997). Problem-based learning Performance Improvement Quarterly, 13(3), 60-83. Akronime:and other curriculum models for the multiple Dods, R. (1997). An action research study intelligences classroom. Illinois: Arlington Heights. of the effectiveness of problem-based learning in promoting the acquisition and retention of knowledge. MBP - Të mësuarit e bazuar te Problemet. (MBP) Journal for the Education of the Gifted, 20, 423-37. ESP - English for Special Purposes

239 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

240 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numri 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

241 ISSN 2310-6719 BuletinI shkencor Numër 1, Volumi 1, 2013 UnIVERSITETI “ISMAIL QEMALI” Vlorë

242