s e f D

POLITIEK WETENSCHAP ESSAY -7 1 *- Burgers Een andere zijn meer kijk op democratisch dan bestuur

kiezers MAARTEN HAJER, TJITSKE AKKERMAN, ROEL IN ’T VELD, ERIK OLIN WRIGHT S/ARCHON FUNG OVER BURGERBESTUUR

I i WILLEM WITTEVEEN OVER DE EUROPESE GRONDWET

HARM-JAN DE KLUIVER S/ EWALD ENGELEN OVER CORPORATE GOVERNANCE s ö [ d

SOCIALISME & DEMOCRATIE Maandblad van de Wiardi Beekman Stichting, wetenschappelijk bureau van de Partij van de Arbeid JAARGANG 61 NUMMER 1/2 2004

René Cuperus (eindredacteur) Uitgeverij Boom Paul de Beer Prinsengracht 747-751 Mieke Groen (medewerker) 1017JX Amsterdam Maarten Hajer www.uitgeverijboom.nl Paul Kalma (secretaris) Marijke Linthorst ABONNEMENTEN Margo Trappenburg Bart Tromp I’ Bel (0522) 237 555 of mail bde^bde.boom.nl ii voor een abonnement of kennismakingsnummer.

REDACTIERAAD De abonnementsprijs bedraagt c 71,- Thijs Wöltgens (uoorzitter) per jaar. Instellingen en buitenlandse Broer Akkerboom abonnementen: C130,-. Studenten/ Greetje van den Bergh aio/oio of js-abonnement: C42,-. Jet Bussemaker Losse nummers c 8,50. Jacobus Delwaide Een abonnement kan op elk gewenst Edith Hooge moment ingaan. Opzeggen kan tot één maand Frans Leijnse voor het einde van de jaargang. Willem Witteveen Liesbet van Zoonen Administratie Boom Distributiecentrum REDACTI EADRES Postbus 400 Wiardi Beekman Stichting 7940 AK Meppel Postbus 1310 telefoon (0522)237555 1000 BH Amsterdam telefax (0522) 253 864 telefoon (020) 551 21 55 telefax (0 20 )5512250 Vormgeving e-mail [email protected] Jos B. Koene (lag-out) internet www.wbs.nl René van der Vooren (omslag & basisontwerp)

De redactie verwelkomt Uitgeversverbond bijdragen ter beoordeling. Groep uitgevers voor Kopij graag toezenden vak en wetenschap per e-mail [email protected] ® 2004 Uitgeuerij Boom, Amsterdam (als bijlage in Word). ISSN 0037-8135

Niets uit deze uitgave mag worden oermeniguuldigd en/of openbaar gemaaktzonderuoorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

OMSLAGfOTO HERMAN WOUTERS | HOLLANDSE HOOGTE COLUMN

Duik het middenveld in!

In de media en de politiek kunnen onderwerpen merschap bij maatschappelijke instellingen in als 'publiek ondernemen’, ‘public governance’, de sectoren zorg, welzijn, onderwijs en wonen ‘stakeholders’, ‘rekenschap en integriteit’ op een kan bevorderen. Dat lijkt mij een goede benade­ brede belangstelling rekenen. De Partij van de ring, als dat betekent: goede kwaliteit; productie Arbeid reageert daar niet altijd even scherp op. en dienstverlening op een verantwoorde en effi­ De discussie blijft (voor zover die wordt gevoerd) ciënte manier. al gauw hangen bij de vraag of er wel of niet ge­ Het is dringend nodig dat de overheid het ac­ privatiseerd moet worden; of er wel of geen ei­ cent van centrale beleidsvorming en -planning gen bijdragen mogen worden betaald in zorg of verschuift naar verbetering en vernieuwing van onderwijs; of, zoals Wouter Bos recentelijk in het de uitvoering van de betreffende activiteiten. Als Parool aangaf, hoe er weer een evenwicht kan dat lukt kan eindelijk een beroep worden gedaan worden gevonden mssen overheid en markt. op het initiatief en de professionaliteit van ‘uit­ Maar het gaat niet alleen om markt en over­ voerders’ in deze sectoren. De directe belangheb­ heid, maar ook om het ‘maatschappelijk midden­ benden kunnen dan hun eigen verantwoorde­ veld’. Nederland heeft een lange en rijke traditie lijkheid nemen, hebben minder last van de ver­ van particuliere initiatiefnemers die op het ge­ schrikkelijke verkokering en overregulering en bied van zorg, wonen, welzijn en onderwijs pu­ worden niet langer als ‘beleidsobj eet’ behandeld. blieke diensten verlenen. Met publiek geld nota Aan de politiek de taak om erop toe te zien dat er

bene. De w b s-commissie VanThijn pleitte in voldoende openheid ontstaat en dat er door Grenzen aan de markt voor herwaardering van maatschappelijke of publieke ondernemingen deze vormen van ondernemen, die noch louter (publiekelijk) rekenschap wordt afgelegd. Nu publiek, noch privaat of op winst gericht zijn. Te­ zien we veel risicomijdend gedrag en resistentie recht gaf zij aan dat er te weinig oog is voor vor­ tegen beleid en regelgeving van overheidswege. men van verzelfstandiging waarbij het doel niet Er is voor de PvdA veel te doen op het gebied zozeer commercialisering is, als wel vergroting van ‘public governance’. En laten we eens gaan

van de betrokkenheid en medezeggenschap van praten met het cd a . Al zijn de verschillen in ide­ gebruikers, werknemers en andere ‘stakeholders’. ologie, argumentatie en taalgebruik groot, we In de non-profitsector hebben zich de laatste willen hetzelfde: herstel van vertrouwen én her­ jaren veel ontwikkelingen voorgedaan die om stel van betrokkenheid. De PvdA kan nog veel 3 een herijking van structuur, besmur en toezicht (terug)vinden op het maatschappelijk midden­ vragen. Daaronder zijn ook minder positieve: de veld: herwaardering van en betrokkenheid bij HBO-fraude, mismanagement en ongepaste gou­ het publieke domein, kwaliteit, variëteit en ver­ den handdrukken. De sector zou zelf het voor­ nieuwing van publieke dienstverlening — en touw moeten nemen bij het vaststellen van een het primaat bij de uitvoering. eigen code van ‘goed besmur’. Maar de overheid moet ook aan het werk. Een projectgroep van het EDITH HOOGE ministerie van Economische Zaken (onder lei­ Aduiseur en onderzoeker op het gebied van ding van Hans de Boer) meent dat goed besmur (onderioijs)beleid, bestuur en management; en toezicht (‘public governance’) het onderne­ lid van de redactieraad van s&D

S&D i j l I 2004 INTERVENTIE

ganisaties uit die tijd, de Praktisch-ldealisten Asso­ Bij de honderdste ciatie (PiA). In Leiden, waarbij geschiedenis stu­ deert, treedt hij toe tot de plaatselijke afdelingvan geboortedag uan de ‘Sociaal-Democratische Studenten-Club’. Na zijn studie verblijft hij in Parijs om zijn proefschrift H.B. \N\ard\ Beekman over ‘Het syndicalisme in Frankrijk’ voorte berei­ den. Zijn promotor is de door hem sterk bewon- Op 4 februari is het honderd jaar geleden dat H.B. derdejoh. Huizinga. (‘Stuuf’) Wiardi Beekman werd geboren. Toen in Nog vóór zijn promotie voltooid is, keert hij 1945 het wetenschappelijk bureau van de soap terug naar Nederland om Pieter Jelles Troelstra, die heropgericht werd, in afwachting van de vorming inmiddels ernstig ziek is, bij de afrondingvan het van de Partij van de Arbeid, kreegdat bureau zijn vierde en laatste deel van diens herinneringen (‘Ge­ naam. denkschriften’) terzijde te staan. In 1930, naTroel- ‘Luisteraars’, zo begon één van de bestuurders stra’s dood, verschijnt dit vierde deel, waarvoor Wi­ in die tijd een kort referaat voorde VARA-radio, ‘ik ardi Beekman van alle kanten in de soap lof krijgt mag vanavond bij u inleiden de Dr Wiardi Beekman toegezwaaid. Met zijn vriend Marinus Van derGoes Stichting. Deze stichting () is in ons land tot stand van Naters, en met andere sociaal-democratische gekomen, kort nadat ons de mare bereikte dat intellectuelen als Henri Brugmans en Willem Ban­ dr. H.B. Wiardi Beekman slachtoffer was geworden ning behoort hij tot een nieuwe generatie sociaal­ van de Duitse terreur. Wiardi Beekman was vóór democratische intellectuelen die, geïnspireerd den oorlog Hoofdredacteurvan Het Volk, lid van de door de Franse socialist JeanJaurès, het internatio­ Eerste Kamer der Staten-Generaal, historicus, offi­ nalisme van de beweging met de nationale ge­ cier bij den Generalen Staf in de oorlogsdagen van dachte willen verbinden en de soap van een arbei­ 1940 en een “edel” mens.’ derspartij tot een brede volkspartij willen om­ Later in de oorlog, zo vervolgde de spreker, bouwen. ‘werd hij geroepen naar Engeland te komen; zijn Wiardi Beekman wordt een vertrouweling van de pogingen mislukten en op het strand van Scheve- partijleiding en krijgt in diverse ‘vernieuwingscom- ningen viel hij in handen van de duitschers. Hij missies’ van de soap zitting. Daaronderde com­ werd van de eene naarde andere gevangenis ge­ missie die, met Beekman en Brugmans als secreta­ sleept, was in Amersfoort, in Vught, in Haren en be­ rissen, een nieuw, in 1937 aanvaard beginselpro­ landde tenslotte in de beruchte concentratiekam­ gramma ontwerpt. Hij wordtin hetzelfde jaar ook pen in Duitschland. Daarwas hij een steun, een hoofdredacteurvan het dagblad ‘Het Volk’ en ge­ toeverlaat voor zijn medegevangenen, daarver- kozen tot lid van de Eerste Kamer. Na de inval van 4 pleegde hij zijn kameraden bij de afschuwelijke be­ de Duitse legers in 1940 treedt hij direct afals smettelijke ziekten, tot hij zelfin het voorjaar van hoofd red acteur. Later gaat hij deelnemen aan het 1945 ten onder ging als slachtoffer van de vlektyp- verzet tegen de Duitsers. Pogingen om, op verzoek hus. Wij herdenken dezen “edelen” man in stilte en van de regering, naar Engeland te komen, misluk­ in voortzetting van zijn arbeid en in zijn naam.’ ken. Hij wordt bij een nieuwe poging, begin 1942, Wiardi Beekman was afitomstig uit een welge­ gearresteerd, verblijft jarenlang, zoals hierboven steld (dokters)milieu. ‘Patriciër en sociaal-demo- vermeld, in gevangenissen en concentratiekampen craat’, zo luidt de ondertitel van de biografie die en sterft op 15 maart 1945 in Dachau. Johan Wijne aan hem wijdde.* Hij ontwikkelt al vroeg een sterk maatschappelijk engagement en Wiardi Beekman was (anders dan zijn voorbeeld sluit zich aan bij één van de idealistische jeugdor­ JeanJaurès en zijn tijdgenoot Hendrik de Man)

S&D 1/2 I 2004 INTERVENTI E geen groot sociaal-democratisch theoreticus. Van verdedigt het ontwerp op het congres van maart zijn artikelen en redevoeringen werden ook slechts 1937. Het wordt, met lichte wijzingen, met alge­ enkele als brochures verspreid; in boekvorm ver­ mene stemmen aangenomen. Bij alle nadruk die scheen postuum (in 1946) één bundel artikelen. Die het programma op de continuïteit van de beginse­ artikelen zijn overigens nog altijd lezing waard, zo­ len van de sociaal-democratie legt, worden de ac­ als zijn verdediging, aan het eind van de jaren der­ centen in vergelijking met de tekst van 1912 toch tig, van de bewapeningvan ons land en van de aanzienlijk verschoven. daarvoor noodzakelijke verhoging van de defensie­ Achtergrond van deze herziening vormt het iso- begroting, mits de regering ook de strijd tegen lementwaarin de soap in de jaren dertig verkeert. werkloosheid en bestaansonzekerheid zou aanbin­ De verkiezingen van 1933 leveren haarvoor het den (‘militairen sociaal krachtig’). eerst in haar geschiedenis een teruggang van het Interessant is ook zijn stellingname in 1938 in­ aantal stemmen o p -en dat in omstandigheden zake de inrichting van de democratie in Nederland. waarin wat anders verwacht mocht worden: een Partijvorming op religieuze grondslag, zo meent economische crisis, toenemende werkloosheid. hij, is oneigenlijk en zit een doorbreking van de ver­ W.H. Vliegen, één van de traditionele reformisten starde partijpolitieke verhoudingen in ons land in binnen de partij, formuleert het aldus: ‘Dat we in de weg. In het bijzonder de Rooms-Katholieke een tijd als deze aan de linkerkant verliezen, is als Staatspartij vertegenwoordigt ‘volstrekt uiteenlo­ normaal te beschouwen, maar dat we daartegeno­ pende belangen en opvattingen ten aanzien van de ver aan de rechterkant niet winnen, dat is niet nor­ sociaal-economische vraagstukken. Als algemeen maal.’ Ook bestuurlijk blijft de soap geïsoleerd. verschijnsel moet men vaststellen dat () vrijwel al­ Tot regeringsdeelname is het nog altijd niet geko­ tijd de sociaal-reactionaire vleugel in de Staatspar­ men. En dat alles in een tijd waarin totalitaraire be­ tij aan het langste eind trekt.’ wegingen in Europa in opmars zijn. Om deze verstarring te doorbreken en de weg De koerswijziging van de sdap wordt door een naar een progressief sociaal beleid te banen bepleit grotere groep van intellectuele vernieuwers (naast Wiardi Beekman, tegen het destijds geldende de al genoemden bijvoorbeeld: W.A. Bonger, Hein standpunt van zijn partij in, herzieningvan het Vos en Jan Tinbergen) bepleit, maar door Wiardi kiesstelsel. ’De “Christelijke” partijen’ schrijft hij, Beekman in de nieuwe tekst verwerkt - in het ver­ ‘zijn de hoofdschuldigen; maar ik kan niet ontken­ lengde, zoals Wijne laat zien, van de vele lezingen, nen dat het stelsel van evenredige vertegenwoordi- cursussen, e.d., die hij eerder in de sdap gehouden gingtot de verstarring in ons staatkundig leven heeft. Ze heeft vooral betrekking op: heeft bijgedragen.’ Dat klinkt als een voorschot op > democratie als doel, niet alleen als middel. de polarisatiestrategie en de pleidooien voor staat­ ‘Socialisme en democratie zijn onafscheidelijk, kundige vernieuwing in de jaren zestig. Die polari­ socialisme en dictatuur onverenigbaar’; satiestrategie mislukte echter, zo moeten we daar > het socialisme als een strijd voor gerechtigheid, aan toevoegen - zoals ook de Partij van de Arbeid niet alleen als (wetenschappelijk te voorspellen) 5 na de oorlog grote successen boekte in een coalitie uitkomst van de klassenstrijd; met... Romme’s Rooms-Katholieke Staatspartij > en niet in de laatste plaats: aanvaarding van de (omgedoopt in: kvp). nationale gedachte, inclusief monarchie en De belangrijkste publicatie van Wiardi Beekman landverdediging staat niet op zijn eigen naam: het beginselpro­ ‘De sociaal-democratische beweging’, aldus het gramma van de SOAP van 1937. Hij levert het over­ programma, ‘weet zich door historische lotsge- grote deel van de concept-tekst; loodst deze met meenschap deel van de Nederlandse natie.’ In 1934 hulp van partijleider Albarda en partijvoorzitter had Wiardi Beekman al geschreven: ‘Wij hebben Vorrink door de omvangrijke commissie die het onze plaats () midden in het leven van de Neder­ SDAP-bestuur heeft ingesteld; en presenteert en landse natie. Nederland heeft ons, jonge sociaal-

S&D 1/2 I 2004 INTERVENTIE

democraten nodig, opdat wij eindelijk van dit volk een eenheid, een sociale eenheid willen maken. joh.VJijrre, Sm uf Wiardi Beekman. Patriciër en sociaal­ Nederland heeft ons nodig om het te verdedigen te­ democraat, Amsterdam, Thomas Rap, 1987. Wijne’s boek is de belangrijkste beschikbare bron over gen het aansluipend gevaarvan openlijk en ver­ Beckman’s leven en werk. Er bestaan plannen om bloemd fascisme - om te bewaren hier de geeste­ een documentaire over hem te maken. lijke vrijheid, het hoogste nationale goed.’ En; ‘Wij zijn internationalistisch in de geest van het schone woord van jaurès: “een beetje internationalisme ver­ wijdert de mens van zijn vaderland, doch veel inter­ Bij deze: een kort nationalisme voert hem naar dat vaderland terug.’” Het isolement van de soap werd met het nieuwe beginselprogram programma niet direct verbroken, zoals het in 1935 verschenen Plan uan de Arbeid ook nog niet uitge­ Het was een donkere avond in de binnenstad van voerd kon worden. Maar de omslag van een mar­ Groningen. Een aantal PvdA-ers zat bijeen in het xistische arbeiderspartij naar een democratische huis van de afdelingsvoorzitter om te praten over socialistische volkspartij legde wel de basis voor de het concept-beginselprogramma Tussen droom en duurzame regeringsdeelname en de politieke suc­ daad (2000). We bereidden het congres voor waarop cessen van de jaren veertigen vijftig. En dat alles, het beginselprogramma zou worden vastgesteld. Ik jawel, in niet meer dan vier A4-tjes! was nog niet zo lang bestuurslid en werd, geloof ik, Het denken van Wiardi Beekman overeen daarom gevraagd als eerste een mening te geven ‘open’ nationalisme, dat de nationale gedachte en over het programma. Daar maakte ik mijn eerste een internationaal perspectief met elkaar probeert politieke blunder. Ikzei dat ik het te lang vond. Veel te verbinden, doet modern aan. Wanneer de wbs, te lang. 100 jaar na de geboortedag van Wiardi Beekman, Nu geeft iedereen mij groot gelijk, want Wouter zijn naam nog altijd met trots voert, is dat echter Bos heeft het ook gezegd, maar toen was het een niet vanwege de ‘actualiteit’ van zijn denkbeelden. politieke blunder. Wat ik zei stond destijds geheel Het is vanwege zijn verdiensten voor de Neder­ buiten de discussie. Het was vloeken in de begin- landse sociaal-democratie; zijn inzet voor het vrij­ selkerk. Nu kan ik mijn blunder alsnog goedma­ heidsideaal in oorlogstijd; en de persoonlijke moed ken: door bij mijn meningte blijven. die hij in de barre omstandigheden van de Duitse Bos is niet de enige die een nieuw, kort begin­ concentratiekampen opbracht. Direct na de oorlog selprogramma wil. Het oude, uit 1977, voldoet vol­ schreef de dichter Ed. Hoornik, die zijn overlijden strekt niet meer en een nieuw wil er maar niet ko­ in Dachau meemaakte, ter herinnering aan hem in men. Dat is wellicht te verklaren uit het afschudden Het Vrije Volk: van de ideologische veren doorWim Kok. Zonder ‘De Nederlanders waren stil die avond. Ze ston- ideologie is er geen beginsel meer. 6 den in groepen bij elkaar, verbeten, ontroerd, zwij­ Maar het gemis is wel degelijk een probleem. Ik gend. Noch wij, noch Nederland konden hem mis­ sluit mij aan bij Paul Bordewijk(s&o 5/6, 2003), sen. Noch om de ideologie die hij aanhing, noch dat de PvdA een beginselprogram nodig heeft, om­ om de overtuiging die hij beleed, was hij ons aller dat het de leiding minder ruimte van handelen vriend, maar om zijn zielskracht, die ons sterkte, geeft. Het is een ijkpunt, waarmee leden het beleid zijn karaktervastheid en oprechte handelwijze, die van bestuurders kunnen toetsen. Daarnaast is het eerbied afdwongen, en om zijn talent en kennis, voor de grote groep nieuwe leden — een nieuw ver­ die ons verrijkten.’ schijnsel in de partij, prettig om snel te kunnen le­ zen waar de partij voor staat. PAUL KALMA Het maken van een nieuw beginselprogramma Directeur w b s ; redacteur s&D lijkt echter geen sinecure. De ene na de andere

s&D 1/2 I 2004 INTERVENTIE commissie is er op gesneuveld. De oorzaak ligt in te zijn. Voorde goede orde heb ik het concept-be- het doodvergaderen van teksten, het toevoegen ginselprogramma van 2000 ook bekeken. Hiervan van allerlei zinsneden die ego’s strelen of belangen zou hoofdstuk 2, ‘Waaruoor staat de Partij aan de Ar­ vastleggen. Als te veel mensen het er over eens beid’, geschikt kunnen zijn, maar ik heb er niet voor moeten worden, komt er niets uit. Er zijn wat mij gekozen omdat het taalgebruik rammelt. Wat te betreft een paar criteria waar zo’n program in ieder doen met een zin als ‘solidariteit inspireert sociaal­ geval aan moet voldoen. Het moet kort zijn, zodat democraten op te komen voor de zwakkeren en ver­ nieuwe leden, politici met overvolle agenda’s en drukten.’ Ik wil opkomen voor zwakkeren en ver­ website-bezoekers snel weten waar de PvdA voor drukten omdat ik solidair ben? Nee, ik wil voorze staat. Daarnaast moet het tijdloos zijn en overal opkomen omdat ik geen grote ongelijkheid en so- toepasbaar. Tenslotte moet het richting geven, ciaal-economische tegenstellingen wil. Dat geeft want anders heb je er niets aan. alleen maar ellende, ook voor mezelf Het geeft Maar eigenlijk is het heel eenvoudig een begin­ maar aan, dat het opschrijven van een motivatie selprogramma te maken, of beter nog een begin­ lastig is. Daarom pleit ik ervoor motiveringen, die selverklaring zoals Paul Bordewijk het terecht vaak heel persoonsgebonden zijn, buiten zo’n pro­ noemt. Het woord programma impliceert een ge­ gram te houden. heel dat uitgevoerd kan worden, terwijl we juist En dat gebeurt in het beginselprogramma van zoeken naar iets dat onze uitgangspunten 1959 (het eerste hoofdstuk). Dat is verrassend goed kernachtig weergeeft. Het moet richting maar niet overeind gebleven en voldoet aan de hiervoor ge­ het einddoel aangeven. Waarom maken we het ons stelde eisen. Het is een kort hoofdstuk, slechts een eigenlijk niet heel gemakkelijk? In plaats van de in- enkel A-viertje, het is niet tijdgebonden en wel de­ houd opnieuw uit te vinden, kun je op zoek naar gelijk richtinggevend. Het is, aldus Tromp, het laat­ een bestaand programma en kijken wat daaraan ste beginselprogramma waarbij het voorgaande verbeterd moet worden om bruikbaarte zijn. Dit is, programma als uitgangspunt van discussie werd aldus Bart Tromp, ook de traditie geweest, waaraan genomen. Wellicht is het juist daarom geschikt als in 1977 onder invloed van Nieuw Links bruusk een nieuw uitgangspunt voor het programma van 2004. einde werd gemaakt. We hoeven nu echter niet lan­ Natuurlijk moeten er diverse punten nader gespe­ ger rekening te houden met Nieuw Links en kunnen cificeerd worden, maardat hoeft niet in de begin­ gerust teruggrijpen op ouderwerk, als dat nodig is. selverklaring zelf Dat kan in de verkiezingspro­ Het heeft zelfs enige logica. Omdat een goed be­ gramma’s, dus buiten de beginselverklaring. ginselprogramma de tand des tijds moet kunnen In het 1959-programma zijn alle hoofdthema’s doorstaan, ligt het voor de hand te kijken naarde bij elkaargebracht: de samenleving, het staatkun­ oude beginselprogramma’s van soap en PvdA. dig bestel (democratie), de sociaal-economische Deze zijn onlangs verzameld door Bart Tromp in verhoudingen (breidelingvan het kapitalisme, be­ zijn dissertatie over het sociaal-democratisch pro­ teugeling van de vrije-markteconomie), het cul­ gram. tuurleven (cultuur) en de internationale samenie- 7 De programma’s van 1882 (sdb), 1895 en 1912 ving (wereldwijde samenwerking). Het doet alle­ zijn te veel gericht op een klassenstrijd tussen ar­ maal zeer volledig aan. Wellicht kan hier en daar beiders en kapitalisten. Het is vooral de terminolo­ een moderner woord gebruikt worden, maar voor gie die enorm antiquarisch aandoet. Het SDAP-pro- de rest past alles bij de hedendaagse PvdA. Het gramma van 1937 ademt sterk de gevolgen van de zegt ook iets over moderne thema’s als veiligheid economische crisis van dejaren dertigen het PvdA- en internationale migratie. Het enige dat ontbreekt programma van 1947 staat sterk in betteken van de is een paragraaf over duurzaamheid en milieu. In Tweede Wereldoorlog. Het programma van 1977 is het concept van 2000 en het programma van 1977 te tijdgebonden en belerend door het toen heer­ is ervolop aandacht voor het milieu, dus er is vol­ sende idealisme van Nieuw Links om nog bruikbaar doende grond om een milieuparagraaftoe te voe- s&D :/2 I 2004 I NTERVENTI E

gen. Hieronder heb ik op basis van hoofdstuk i van gang hebben tot de rijkdommen der cultuur; de het programma van 1959 een poging gedaan tot overheid medeverantwoordelijkheid draagt voor een nieuwe PvdA-beginselverklaringen ondermeer het bevorderen en verbreiden van cultuur, eigen het woord democratisch socialisme gewijzigd in verantwoordelijkheid kan worden beleefd in alle sociaal-democratie. Aan de lezers om vast te stellen vormen van gemeenschapsleven; of het hierom mijn tweede politieke blunder gaat. f een internationale samenleuing, waarin de mense­ lijke lotsverbondenheid en solidariteit gestalte De Partij van de Arbeid streeft in beginsel de ver­ krijgen in een internationale rechtsorde die vrij­ werkelijking van de sociaal-democratie na via poli­ heid, gerechtigheid en vrede voor alle volken tieke strijd en met democratische middelen. Zij waarborgt en zich keert tegen sociale ongelijk­ wordt gedreven door het verlangen naar geestelijke heid op wereldschaal. vrijheid, democratie, sociale rechtvaardigheid, ge­ rechtigheid, menselijke gelijkwaardigheid, wel­ De partij streeft er naar zich zo te organiseren, dat vaart, duurzaamheid en wereldvrede. Zij staat open ze voldoende democratische macht verovert om voor allen die deze politieke strijd gemeenschappe­ daarmee verantwoordelijkheid te dragen, met het lijk willen voeren, hoezeer zij ook naar aficomst, doel om op basis van haar beginselen beleid te levens- en geloofsovertuiging mogen verschillen. voeren.

De PvdA verstaat onder sociaal-democratie: JAN. R. LUNSING a. een samenku'mg, doordrongen van de eerbiedi­ Bestuurslid uan de PudA in (stad) Groningen ging van de medemens, waarin vrijheid gebon­ den is aan gerechtigheid en maatschappelijke ordening dienstbaar is aan het welzijn van enke­ Een hek om Rotterdom lingen gemeenschap; en b. een staatkundig bestel, dat dienstbaar is aan een en Antwerpen? besluitvaardige en strijdbare democratie, waarin de staat onderworpen is aan het recht en Rotterdam wil kansarmen weren, asielzoekers wei­ de burgers actief betrokken zijn bij het bestuur geren, betere inkomens aantrekken en enkel inge- van de gemeenschap; burgerde migranten accepteren. Deelgemeentebe- c. een sociaal-economische orde zonder klassente­ stuurder Dominic Schrijer slingerde deze discussie genstellingen, waarin persoonlijke initiatieven aan door een pleidooi te houden voor een evenwich­ worden bevorderd, gelijke kansen op ontplooi­ tige spreidingvan kansarmen overstad en regio. De ing bestaan, aan sociaal zwakken bijstand is ver­ toestroom van kansarmen gaat de draaglast van zekerd, een rechtsorde van de arbeid de positie Rotterdam te boven gaat. Het college van b&w om­ van de werkenden in bedrijf en maatschappij armde Schrijers opvatting: de havenstad mag niet 8 waarborgt; een orde, waarbij de externe kosten langer meer het afvoerputje zijn van de Randstad. van de kapitalistische productiewijze — de De nood is Rotterdam tot de lippen gestegen en kosten die worden afgewenteld op de natuur, de daarom drong het gemeentebestuur, nadat een staat en de mensen - worden tegengegaan en in raadsmeerderheid de scherpste kantjes van het rekening gebracht. voorstel had afgevijld, er bij het kabinet op aan met d. een duurzame samenleuing, die gebaseerd is op maatregelen te komen. Minister De Graaf kondigde bescherming van ecologische waarden, en recht medio december 2003 aan met een ‘plan van aan­ doet aan economische en culturele ontplooi­ pak’ te komen, waarin zal worden ingegaan op de ingsmogelijkheden van toekomstige generaties; speciale bevoegdheden die de stad heeft gevraagd e. een cultuurleven, waarin de scheppende krachten op het gebied van veiligheid, integratie en huis­ zich in vrijheid kunnen ontplooien, allen toe­ vesting.

S&D 1/2 I 2004 INTERVENTIE

OokAntwerpen lijkt oorte hebben naarhet Rot­ schiep welbewust een modernistisch beeld van terdamse experiment. Antwerpse stadsbestuurders zichzelf Ruimte voor kritische bezinning was er sluiten zich, geconfronteerd met dezelfde grootste­ nauwelijks in de naoorlogse periode. Het moderne delijke huisvestingsproblematiek, aan bij de ana­ architectonische stadsbeeld kon de gemiddelde lyse van Rotterdam. De voorstellen en oplossingen, Rotterdammertoen nauwelijks bekoren. Voor be­ zoals gedaan in de notitie Rotterdam zet door. Op weg woners van de oude wijken in de binnenstad was naar een stad in balans zijn met enig voorbehoud geen plaats, omdat men vreesde dat deze ‘onmaat­ goed kopieerbaar voor Antwerpen, aldus diverse schappelijke’ bewoners de ‘gezonde’ Rotterdam­ Belgische persberichten. mers zouden besmetten en de sociale cohesie ver­ Wat moeten we denken van het Rotterdamse storen. Zij werden verbannen naar buitenwijken of initiatief en de Antwerpse reactie daarop? In wezen omliggende gemeenten. Het lijkt wel of het huidige gaat het hierom niets anders dan het bestrijden Rotterdamse gemeentebestuur vervalt in een ‘her- van symptomen. Het ontstaan van concentraties halingvan zetten’. Hetsaneringsvraagstukvan van bepaalde arme en vermeend hinderlijk geachte oude stadswijken is willens en wetens lange tijd ge­ bewoners in bepaalde stadsdelen/buurten zijn negeerd, omdat de haven uitbreiding voor alles historisch gezien volstrekt normaal. De concentra­ ging. tie van rijken in eenzelfde buurt is dit idem dito. Vanaf de jaren zeventig kwam de herstructure­ Daarmee is niet gezegd dat het wenselijk is. Echter ring van de oude stadswijken alsmede de zonderde fundamentele oorzaken te verhelpen, stads/dorpsherwaardering, zowel in België als in blijft elke beleidsingreep gemorrel in de marge. Nederland, moeizaam op gang. Al die initiatieven Enig historisch bewustzijn is hiertoch wel op gingen uit van de nobele gedachte de kwaliteit van zijn plaats. Dat de bestuurders in Rotterdam en het wonen en het leven van de kansarme medebur­ Antwerpen dat niet voldoende in de gaten hebben, gers fors te verbeteren. Maarzoden aan de dijk moet verbazen. Laten we voor de mensen die wat hebben ze in de meeste grote steden niet gezet, en kort van memorie zijn terugkeren naar de jaren vijf­ dat is niet verwonderlijk. tig. De Belgische regeringen trokken ten strijde te­ Ten eerste staan de beschikbare (financiële) gen de krotwoningen; ‘kankerplekken in het stede­ middelen in het kadervan hetgrotestedenbeleid lijke weefsel’, die met chirurgische precisie niet in verhouding tot de omvang van het pro­ moesten worden weggesneden. De toenmalige bleem. Ten tweede, nauw daarmee samenhangend, arme, overigens volledig autochtone bewoners werd de probleemsituatie verergerd en gecompli­ werden verjaagd en hun herhuisvesting in de grote ceerd door onze eigen ondoordachte en kortzich­ stad bleef een dode letter. tige naoorlogse immigratiepolitiek en de huidige Het fenomeen van de saneringsnomaden was in mondialisering. Asielzoekers, vluchtelingen en ille­ België geboren. Hun oorspronkelijke wijken wer­ galen zijn een koekje van ons eigen deeg. Als den verpatst aan zogenaamde ‘investeerders’ die er samenlevingzijn we collectief schuldig. Nog weinig megalomane (hoog)bouwprojecten planden die de mensen hebben de euvele moed te erkennen dat 9 leefbaarheid in de steden overigens vandaag nog onze welvarende westerse levensstandaard geba­ altijd bezwaren. De Brusselse Noordwijk blijft er seerd is op uitbuiting van onontwikkelde landen. het tastbare symbool van. De woonfunctie werd uit We weigeren botweg daar ook passende conclusies de stad verbannen, handel en diensten kregen er uit te trekken. Sterker nog, we bezuinigen lieverop vrij spel en de auto de vrije baan. De leefbaarheid ontwikkelingssamenwerking. raakte dermate zoek dat alleen wie niet anders Ten derde blijven we onze ogen dichthouden konden, er achter bleven. Eenzelfde verschijnsel voor de grondoorzaak van het stedelijke probleem; deed zich in Nederland voor. het fundamenteel gebrek aan respectvoorde ge­ En in Rotterdam? Deze stad begon na de oorlog wone en kwetsbare burger. aan een moeizame wederopbouw. Rotterdam Dat gebrek aan respect, het gemak waarmee

S&D 1/2 I 2004 INTERVENTl E

jonge kinderen uit de kansarme autochtone en allochtone milieus gedoemd zijn te mislukken op Bruggen bouwen school door slechte leef- en woonvoorwaarden thuis. Het manifesteert zich in het gebrek aan re­ of saboteren? actie als lokale overheden en hogere inkomens­ groepen de bewoners van kansarme buurten en Bruggen bouwenl Vergezeld van deze kreet presen­ concentratiewijken als zondebokken bestempelen teerde deTweede Kamercommissie-Blokdie voor problemen waarvan ze eerder het slachtoffer onderzoek verrichtte naar 30 jaar integratiebeleid zijn dan de aanstoker. Dat is hetgeen wat Rotter­ op igjanuari van dit jaar haar eindrapport. In gro­ dam doet en Antwerpen zeker niet moet willen na­ ten getale had het journalistieke witte mannenbol- volgen. werkzich verzameld in de Oude Zaal van het Het is tijd vooreen fundamentele ommekeer, Tweede Kamergebouw, om de langverwachte con­ maar dan wel een andere dan waar Rotterdam voor clusies van de commissie aan te horen. Maar ook gaat: een ommekeer zonder moslimmensen en het een aantal Kamerleden (Nawijn, Herben, Halsema, verjagen van sukkelaars uit de stad. Begrijpen de Rouvoet en Vos), had zich wat onwennig doch ge­ aanhangers van die harde aanpak dat ze de proble­ moedelijk in een hoekje opgesteld. De grootste cri­ men daardoor niet alleen maar verplaatsen? Kun­ ticaster van de commissie vooraf, Hirsi Ali was af­ nen de protagonisten niet overwegen onze demo­ wezig. Waarschijnlijk druk bezig zich voor te berei­ cratie daadwerkelijk in praktijk te brengen door den om nog diezelfde avond in actualiteitenpro­ uitdrukkelijk een beroep te doen op de verantwoor­ gramma’s heren derde conclusies van de commis­ delijkheidszin van de direct betrokken bewoners? sie neerte sabelen. Want hooggespannen (geen Benaderd als volwaardige partners en op basis van cruciale koerswendingvan integratie naar assimila­ respect voor hun eigenheid, zijn bewoners, ‘zelfs’ tie) waren de verwachtingen bij voorbaat niet. En sociale huurders, best bereid om tot nut van het terecht, zo blijktl ‘De integratie van veel allochto­ algemeen voor hun woonomgeving de nek uit te nen is geheel of gedeeltelijk geslaagd, een presta­ steken. tie van formaat’, aldus de commissie in haar con­ Een dergelijk overlegmodel zou in Rotterdam en clusies. Ondanks dertig jaar lankmoedig integratie­ Antwerpen de sleutel tot een kansrijk stedelijk beleid zijn veel allochtonen, discriminatie trotse­ beleid kunnen zijn. De eigenheid die daaruit zal rend — dit blijkt nog altijd een behoorlijke barrière voortvloeien zal waarborgen bieden vooreen aan­ te zijn—, ertoch in geslaagd een plekte verwerven trekkelijke, gevarieerde afspiegeling van de multi­ in de samenleving. Hier en daar gaat het zeker nog culturele samenleving. Dit in tegenstellingtot de moeizaam, maarwanneer meer aandacht wordt be­ voorspelbare en gespannen troosteloosheid die steed aan inburgering, actieve vervolging van dis­ naarvoren treedt in de Rotterdamse plannen. criminatie, gedifferentieerde woningbouw, opvoe­ dingsondersteuning, voorschoolse opvang en het 10 LUC GO O SSENS vroegtijdig signaleren van taalachterstanden, kan Hoogleraar stadssocMogie aan de Uniuersiteit uan de bruggenbouw gestaag voortgaan. Antwerpen Deze vanzelfsprekende aanbevelingen geven TOBY W ITTE weinig blijk van urgentie en deden zelfs wat surrea­ Onderzoeker bij de Kenniskrin^ ‘Op^roeien in de Stad’ listisch aan in een week waarin heel Nederland zo’n (Hogeschool Rotterdam) en gemeenteraadslid in beetje in een shocktoestand verkeert door de Spijkenisse. moord opeen conrector door een Turkse leerling op een Haagse VM Bo-school. juist aan crimina­ liteit werd in het onderzoek van decommissie-Blok geen aandacht besteed, terwijl het hier, zo hebben ook de verhitte discussies dezer dagen laten zien.

sSfo 1/2 I 2004 INTERVENTI E juist om een potentieel wigdrijvende factor tussen het algemeen. Dit is geen abstracte waarheid, maar allochtonen en autochtonen gaat, een mogelijk ob­ een persoonlijk beleefde realiteit. Ondanks mijn stakel dus bij het integratieproces van etnische succesvolle integratie in de Nederlandse samenle­ minderheden. Binnen de grootstede lijke volks­ ving kan ik, dochter van een Marokkaanse gastar­ buurten, daar waar Fortuyn zijn grote aanhang beider, niet ontkennen dat ik me nog steeds een vond, maar ook op grotere schaal, vormt crimina­ beetje als gast beschouw. Ik geneer me en voel me liteit gepleegd door allochtonen een maatschappe­ beschadigd op het moment dat leden van etnische lijk probleem, zowel in termen van criminologische minderheidsgroepen, waartoe ik mezelf ook reken, realiteit als van stigmatiserende beeldvorming. anders met de Nederlandse ‘gastvrijheid’ omgaan Dat is een gevaarlijk mengsel dat niet zelden als dan ik. mobilisatiewapen wordt gebruikt door rechts-po- Een van de meest brandende politieke en maat­ pulisten ofextreem-rechtse groeperingen. Een schappelijke uitdagingen vooreen partij als de kijkje over de grens leert dat dit doemscenario niet PvdA is een antwoord te vinden op de vraag hoe we geheel ondenkbaar is. De svp van Christoph Blo- kunnen voorkomen dat criminaliteit gepleegd door cher in Zwitserland en de Schill partij in Hamburg allochtonen een splijtzwam van wantrouwen en ne­ hebben dooreen systematische koppeling van etni­ gatieve beeldvorming wordt in onze samenleving. sche minderheden aan criminaliteit verkiezingen Een open en eerlijk debat waarin deze fundamen­ gewonnen. Maar ook over de grens bij onze Zuider­ tele problemen en hun complexe achtergronden buren is het Vlaams Blok inmiddels aan de haal ge­ worden verkend en benoemd is een eerste stap. gaan met criminologische data. ‘Eigen volk eerst’ is Het is in het belang van iedereen, maarvan alloch­ passé, ‘Stop immigratie, veilige stad’ — ‘Minder tonen in het bijzonder, dat deze voedingsbodem vreemdelingen, meerveiligheid’ is de nieuwe leus. voor (extreem)rechts-populistische mobilisering Hoe pijnlijk en potentieel gevaarlijk de koppe- zoveel als mogelijk wordt tegengegaan. Bruggen lingtussen allochtonen en criminaliteit ook is, we bouwen is een langzaam proces dat een enorme in- kunnen in dit post-Fortuyn tijdperk niet langer een spanningvergt van alle betrokkenen. Criminaliteit, criminologische werkelijkheid politiek correct stil­ gepleegd door een minderheid, kan dit bouwwerk zwijgen, waarbij allochtonen, veelal jongeren, dis­ saboteren en ondermijnen. Zover moeten we het proportioneel opduiken in de misdaadstatistieken. niet laten komen. Geen enkel individu kan zich natuurlijk misdrijven permitteren, maar in mijn beleving leden van etni­ KARIMA ARICH I sche minderheidsgroepen nog minder omdat dit Projectmedewerker‘Integratie en Immigratie’ desastreuze gevolgen kan hebben voor het aanzien Wiardi Beekman Stichting en de maatschappelijke acceptatie van de groep in

11

S&D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur

Burgers zijn meer dan kiezers. De huidige fixatie op gekozen functionarissen en alternatieve kiesstelsels zou bijna doen vergeten dat democratie meer is dan je stem uitbrengen; en dat democratische controle op macht niet alleen het openbaar bestuur betreft. Maarten Hajer houdt een pleidooi voor activerend burgerschap en voor een meervoudige democratie-opvatting. Tjitske Akkerman onderzoekt welke alternatieven er zijn voorde ‘populistische’ interpretatie van directe democratie. Roel in ’t Veld verkent de mogelijkheden van rechtstreekse controle op toezichthoudende instanties. Willem Witteveen kritiseert het ontwerp voor 12 een ‘grondwet’ van de Europese Unie. En Erik Olin Wright & Archon Fung, tenslotte, formuleren een aantal basisregels voor‘empowered participatory governance’ - e p g .

S&’D 1/2 I 2004 FOTO MARTIJN BEEKMAN | HOLLANDSE HOOGTE ^r:: '•

■■ '■ 'lVi''/-.", ■•

É ■ '■i:

#

; .-•■••;«4 ■„ r Een andere kijk op democratisch bestuur (i) Vernieuwd democratisch bestuur Een pleidooi voor activerend burgerschap

MAARTEN HAJ ER

Het kan verkeren; najaren van terughoudend­ de PvdA met haar standpunt over de direct geko­ heid staat de toekomst van de democratie hoog zen burgemeester. Ook in de Europese discussie op de politieke agenda. Het initiatief ligt dit keer weifelt de partij; het traditionele pro-integratie- niet bij progressieve partijen maar bij een cen- standpunt wankelt in het licht van de onzekere trum-rechts kabinet. Het afgelopen hal^aar toekomst die Nederland in Europees verband te bracht het kabinet hoofdlijnennotities over een wachten staat. De discussie over de Europese sterker parlement en de direct gekozen burge­ Conventie, toch zonder twijfel één van de groot­ meester, en een actieprogramma Andere overheid ste uitdagingen op democratisch gebied van dit uit. Bij monde van Thom de Graaf bepleit het ka­ moment, wordt met weinig scherpte en inten­ binet meer directe invloed van de burger op de siteit gevoerd, maar tegelijkertijd is de partij wel keuze van bestuurders en een overheid die min­ voor een raadplegend referendum over deze der voorschrij ft en zich meer richt op het stellen Conventie. van kaders voor actieve burgers. Op het gebied van democratische vernieuw­ De vernieuwingsinitiatieven zijn meer dan ing is de sociaal-democratie niet alleen het initia­ het wisselgeld voor de deelname van d 6 6 aan het tief kwijt, ze ontbeert op dit moment domweg kabinet. Op de achtergrond speelt de zorg om de een eigen visie. Dat is politiek ongelukkig en in- relatie tussen politiek en burger, kiezer en geko­ tellecmeel teleurstellend. De vraag rijst of er een zenen. Die zorg wordt ook binnen de sociaal- eigentijdse benadering denkbaar is waarin juist democratie gedeeld. Volgens het laatste Jaarboek wel een aantal van de kernpunten van een soci- voor het democratisch socialisme Politieke partijen aal-democratische visie op democratie en over­ op drift staat het traditionele partij stelsel ‘zwaar heid naar voren kan worden gebracht en die ook

14 op de tocht’.^ Binnen PvdA-kringen wordt onder­ de maatschappelijke discussie over een thema zo kend dat het steeds lastiger is om de ‘schakelfunc­ fundamenteel als de toekomst van de democratie tie’ van politieke partijen mssen samenleving en meer diepgang en perspectief kan geven. staat via politieke partijen vorm te geven. Maar Er zijn op dit moment twee concrete proble­ echt scherpe antwoorden worden niet gegeven. men waar we initiatieven voor democratische Integendeel, bang om (weer eens) het label vernieuwing aan moeten toetsen; (i) de moei­ van ‘regentenpartij' opgeplakt te krijgen draalt zame relatie tussen politiek en burger en (2) het gebrek aan een effectief openbaar besmur. In we­ Over de auteur Maarten Hajer is hoogleraar politico­ zen zijn beide problemen door het Kabinet ge­ logie aan de Uniuersiteit van Amsterdam en redac­ agendeerd, zij het dat ze nauwelijks in wissel­ teur uan s& o werking worden benaderd. Dit artikel gaat eerst

S&D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Maarten Hajer Vernieuwd democratisch bestuur in op beide problemen, werkt deze verder uit, en nieuwe story lines en bon mots is onstilbaar, wat af­ presenteert vervolgens een aantal bouwstenen breuk doet aan de politiek-besmurlijke stabiliteit. voor een eigen en eigentijds sociaal-democrati- In de analyses keren drie elementen steeds sche invulling van een vernieuwde democratie. weer terug; (i) de dichotomie mssen partij en persoon, (2) de zorg om de grote rol van de media en (3) de metafoor van politiek als theater. Deze DE RELATIE POLITIEK EN BURGER drie elementen hangen onderling sterk samen. De 'kloof' tussen politiek en burger ligt iedere Terwijl het huidige parlementaire systeem een politicus in de mond bestorven. Maar wat is nu sleutelfunctie toekent aan politieke partijen wor­ precies het probleem? Politicologen proberen al den — onder meer door de media-aandacht — jaren het ‘kloofdenken’ te relativeren. Als alter­ personen steeds belangrijken Daarbij trekken de natief stellen zij diverse uitgewerkte concepten media de sleutelpersonen als het ware uit hun ter beschikking waarin het probleem wordt toe­ politieke partij. De media representeren de poli­ gespitst. Dankzij Jos de Beus is het aan Manin tiek niet zozeer maar presenteren deze. Omdat ontleende concept van de ‘toeschouwersdemo- bij presentatie altijd specifieke elementen wor­ cratie’ in Nederland ingevoerd geraakt en meer den uitgelicht gaan politici hierop anticiperen. recent maakt de Vlaming Mark Elchardus furore Er is sprake van een politiek-mediaal complex met zijn analyse van de 'dramademocratie'.^ De zonder eenduidige regisseur of dramamrg. componenten zijn inmiddels genoegzaam be­ Veel van de recente vernieuwingsvoorstellen kend: partijen representeren niet langer een zijn gebaseerd op bovenstaande analyse. Maar is electoraat; burgers kiezen niet meer op basis van dit eigenlijk wel een zinnige bij drage aan de ver­ een indeling in sociale Idasse; uitgebreide verkie­ nieuwing van de democratie? Waarom zou de de­ zingsprogramma’s zijn verdwenen; en de rol van mocratie beter gaan functioneren als burgers images en van het imago van (media)persoon- hun besmurders meer direct kunnen kiezen? De lijkheden in de politiek neemt toe. voorstellen voor een direct gekozen burge­ Kunnen we dit nog als ‘uitdagingen’ zien, an­ meester, voor een districtenstelsel met regionale dere ontwikkelingen zijn regelrechte bedreigin­ vertegenwoordigers, of zelfs voor het kiezen van gen voor het democratisch systeem. Het ontstaan een nog breder scala aan besmurders (bijv. de van een klasse van politiek-besmurlijke profes­ voorzitter van de Algemene Rekenkamer, de sionals die onderling een diversiteit van functies voorzitter van de w r r , de voorzitters van de di­ aan elkaar doorgeven en geen afspiegeling vor­ verse reguleringsautoriteiten), moeten in dit ver­ men van de kiezers; de groeiende kloof tussen het band worden beoordeeld. Directe verantwoor­ feitelijk proces van beleidsontwildceling aan de ding is het motief: wanneer besmurders direct ene kant en politieke communicatie aan de an­ gekozen zijn zullen zij ook zelf verantwoording dere kant; en de grote rol van de media in het ma­ moeten afleggen. Via de media, wel te verstaan. ken en breken van politici beheersen inmiddels Een paar jaar geleden werd de dualisering van 15 de analyse van de problemen van onze democra­ de (gemeente)politiek ingezet als antwoord op tische instimties. Symptomatisch is hoe de de geslotenheid van de gemeentelijke parlemen­ ‘halfwaarde tijd’ van politici steeds korter wordt. taire democratie. Door wetgevende en uitvoe­ Piet-Hein Donner was voor Nederland even leuk rende macht scherper tegenover elkaar te plaat­ als anachronistisch Haags curiosum op klassieke sen hoopte men op meer debat, geanimeerde dis­ herenfiets en daarna nog even via de mediacon- cussies in de raad en uiteindelijk meer openbare, stmctie van de leider in de coulissen (c.q. als souf­ breed beleefde politiek. Vooralsnog heeft de dua­ fleur van de premier), maar lijkt nu in de ogen lisering niet gebracht wat men ervan had ge­ van de media alweer te hebben afgedaan. De hon­ hoopt. En terwijl de gemeenten nog dmk doende ger van de media naar nieuwe gezichten met zijn om die dualisering vorm te geven, dient zich

s&’d 1/2 1 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Maarten Hajer Vernieuwd democratisch bestuur

alweer de volgende ‘oplossing’ aan. Maar de fi­ het automatisch kan worden uitgevoerd. De guur van de gekozen burgemeester past niet bij problemen op dit gebied met de vernieuwing voorbaat in het duale bestel. Bovendien valt te van het onderwijs of de zorg of binnen de betwijfelen of de slagkracht van het lokaal be­ ruimtelijke ordening spreken boekdelen. Het stuur gediend is bij een college dat wordt voorge­ studiehuis, de wachtlijsten, het openhouden zeten door iemand die niet op bestuurlijke crite­ van het Groene Hart: de maatschappelijke ria is uitgezocht. werkelijldieid is weerbarstig en uitvoering Op het nationale front hoopt men op herstel kan niet worden verordonneerd. Dit uitvoe- van de band met de kiezer door meer regionale ringstekort ondergraaft de effectiviteit en le­ vertegenwoordigers in de gekozen organen op te gitimiteit van de bestaande instituties. nemen. De op dit gebied bij uitstek deskundige Het leertekort: het openbaar bestuur wordt Leidse politicoloog Andeweg bepleit weliswaar doorgaans nog steeds als een ‘cyclus’ bena­ op termijn ook afschaffing van het stelsel van derd. Eerst bedenkje beleid, dan neem je het evenredige vertegenwoordiging, maar typeert de aan en dan voer je het uit. Kenmerkend hier­ huidige plannen voor een nieuw kiesstelsel met bij is de harde scheiding tussen (i) bestuur­ districtencomponent als ‘ondoordacht’.^ Dit lijkt lijke beleidsvoorbereiding, (2) het politieke terecht gezien de enorme omvang van de distric­ besluit en (3) bestuurlijke uitvoering. Maar ten, die in geen enkel opzicht te vergelijken zijn dit veronderstelt vaak meer kennis bij de met het type districten dat bijvoorbeeld bij de overheid ten tijde van de voorbereiding en be­ Britten de aanspreekbaarheid van parlementari­ sluitvorming dan in feite aanwezig is. In de ërs vergroot. Ten aanzien van de voorstellen voor praktijk blijkt de werkelijldieid telkenmale het direct kiezen van andere (nog minder be­ complexer (‘Betuwelijn’). De overheidkan kende) bestuurders is de vraag nog steeds onbe­ proberen om via ‘kennismanagement’ haar antwoord in welke staatskundige visie ze passen kennis op het moment van besluiten te verho­ en hoe ze de democratie helpen versterken. gen. Een andere benadering richt zich op het vergroten van het leervermogen van de over­ heid. Niet incidenteel, maar permanent. Daar DE EFFECTIVITEIT EN LEGITIMITEIT VAN is een andere organisatievorm voor nodig, HET OPENBAAR BESTUUR waarbij de overheid veel meer interactie heeft Het tweede probleem waaraan de vernieuwings­ met de actoren die zij probeert aan te smren. voorstellen zouden moeten worden geijkt, is het Dit vraagt dus om een andere organisatie van functioneren van het openbaar bestuur. De be­ de bestuurlijke praktijk. staande politieke arrangementen gaan nog sterk Het legitimiteitstekort: het primaat van de uit van een scherpe scheiding mssen politiek en politiek veronderstelt dat de vergadering van besmur. Het ‘leerstuk’ van het primaat van de po- gekozen politici zorgdraagt voor de legiti­ 16 litiek is hiervan het meest uitgesproken voor­ miteit van besluiten. Maar in feite overstijgen beeld. De afgelopen twintig jaar hebben zich op problemen maar al te vaak de maat van een het gebied van het bestuur echter belangrijke ver­ gekozen territoriaal bestuur (gemeente, pro­ anderingen voorgedaan en er zijn tal van maat­ vincie, nationale overheid). Dan gaan gekozen schappelijke problemen die zich slecht via deze politici/bestuurders met elkaar in conclaaf en scheiding van politiek en bestuur laten benade­ komt het primaat in de lucht te hangen. Dit is ren. Het ‘governance-debat’ legt een aantal van de zeker het geval wanneer ook ambtenaren een problemen van de bestaande scheiding blootT; belangrijke rol in dit proces gaan spelen (zoals > Het uitvoerings- of implementatietekort: be­ bij de regionale interbestuurlijke samenwer­ leid kan wel via een politiek besluit worden king of bij de voorbereiding van Europese be­ aangenomen maar dat betekent nog niet dat leidsbesluiten).

s &’d 1/2 ! 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Maarten Hajer Vernieuwd democratisch bestuur

Dit zijn op zich geen nieuwe bevindingen. Ze mediaal complex. Ze richt zich op het kiezen van staan vermeld in ieder bestuurskundig hand­ de poppetjes maar legt geen relatie met de be­ boek, Ze zijn echter wel van fundamentele bete­ staande besmurlijke praktijk. Aan de andere kenis voor de manier waarop we de vernieuwing kant gaat de discussie over de vernieuwing van van de democratie vormgeven. Dit is des te meer de overheid primair over effectiviteit en niet het geval omdat er in werkelijkheid al tal van in­ over vernieuwing van de democratie. formele praktijken bestaan waarmee wordt ge­ De vernieuwing van de democratische insti­ probeerd om oplossingen voor bovengenoemde tuties moet mijns inziens niet worden gezocht problemen te vinden. Die praktijken bloeien tus­ in de beweging van partijen naar personen. Bij sen de instituties van de staat: tussen overheden sommige vernieuwingsvoorstellen lijkt, zoals onderling en tussen statelijke instimties en Tromp al eerder stelde, de definitie van het pro­ maatschappelijke organisaties. bleem onduidelijk of ontbreekt de probleemstel­ Hoezeer dergelijke informele bestuurlijk- ling zelfs.5 De huidige voorstellen zijn vaak niet maatschappelijke arrangementen ook mogen goed doordacht en het geheel overziend kan ze­ bijdragen aan de effectiviteit van bestuur, ze zijn ker niet gesproken worden over een consistente uit het oogpunt van politieke legitimiteit zeer vernieuwing van de democratische instimties. problematisch. Vaak rijst, wanneer dergelijke ar­ Daarnaast sluiten ze slecht aan op een paar we­ rangementen bruikbare oplossingen hebben op­ zenlijke veranderingen in de samenleving en geleverd, de vraag: ‘wat doen we met de democra­ bieden ze de sociaal-democratie weinig moge­ tisch gekozenen?’ Het zal niet zomaar worden lijkheden om haar eigen idee over democratie toegegeven maar in de werkelijkheid van van­ nieuwe inhoud te geven. daag worden de Kamer, de Provinciale Staten of Wat is dan het alternatief? Vooropgesteld: de­ de Raad vaak niet als machtscentrum maar als mocratische vernieuwing is geen eenvoudige probleem gezien. Het is om die reden dringend zaak. Rond ieder voorstel clustert tenslotte weer noodzakelijk om de discussie over democrati­ een ander ensemble van deskundigen, overwe­ sche vernieuwing met de toekomst van het gingen en preoccupaties. Neem het verwijt van openbaar besmur in verband te brengen. populisme dat Wouter Bos ten deel viel toen Ook de srakehoMers die bij dergelijke proces­ deze voorzichtig enige twijfel uitte over de aard sen betrokken zijn, kennen overigens hun legiti- en richting van het Europese proj eet. In de dis­ miteitsproblemen. In de beleving van veel bur­ cussie over Europese eenwording wordt demo­ gers dienen milieugroepen, vertegenwoordigers cratie traditioneel verbonden met economische van bepaalde sectoren, consumenten of omwo­ eenwording. Daarbij wordt door de specialisten nenden weliswaar beleidsbesluiten mede te dra­ vaak verondersteld dat de economische eenwor­ gen — maar wie zitten er in deze clubs? En na­ ding op termijn de politieke eenwording voort mens wie en aan wie wordt verantwoording af­ zal brengen. gelegd? Dergelijke vragen worden terecht ge­ Bos respecteerde deze regel niet. Maar hoe ver 17 steld. De politiek moet hier kaderstellende regels moet de sociaal-democratie gaan bij het doen van voor opstellen. concessies op het gebied van de constimtionele vormgeving van een democratisch Europa? Moet de sociaal-democratie alckoord gaan met een DE MAATSCHAPPELIJKE UITDAGING Conventie indien deze wezenlijke democrati­ AAN DEMOCRATISCH BESTUUR sche verworvenheden temgdraait? Dat is namur- Naar mijn waarneming wordt in het huidige de­ lijk een geheel andere discussie dan de vraag hoe bat niet de juiste probleemstelling geformu­ de dualisering en de gekozen burgemeester zich leerd. De discussie over democratische ver­ tot elkaar verhouden, of hoe (elementen van) een nieuwing lijkt zelf een product van het politiek- districtenstelsel zouden kunnen worden inge-

S&D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Maarten Hajer Vernieuiud democratisch bestuur

voerd. De discussie over de organisatie van de parlementen daaraan te pas zijn gekomen.^ Als rijksdienst is weer een andere en staat vooral in democratisch besmur het actief vormgeven van het teken van effectiviteit en taakverdeling. de samenleving door en voor burgers inhoudt, We krijgen pas nieuw zicht op de discussie dan ligt in dit ‘weglekken’ van autoriteit een over democratische vernieuwing wanneer we groot probleem. die in termen van een maatschappelijke uitda­ Bovenstaande leidt tot een aanscherping van ging aan de democratie begrijpen. Dan kan de de probleemstelling. In de eerste plaats dient kwaliteit (of het vermeende gebrek hieraan) van transnationalisering nu toch echt onderdeel van de bestaande arrangementen nader worden be­ het debat over de toekomst van de democratie te paald. In die redenering kijkje eerst naar de gaan vormen. Dit betekent dat over democratie historisch gegroeide instimties. De naoorlogse altijd Europees moet worden gedacht: Europa is politiek-besmurlijke arrangementen waren ge­ een belangrijke aanzet tot inkadering van de baseerd op een aantal instimtionele principes transnationalisering van de samenleving. In zoals competitie mssen herkenbare partijen, hoeverre is de Conventie dan een bevredigend scheiding van machten, een onafhankelijke pers antwoord?^ In de tweede plaats zouden we de en een professionele bureaucratie. Centraal in de voorliggende - procedurele — voorstellen moe­ politieke integratie stond de natiestaat. ten toetsen op hun culmrele betekenis en op hun Door vele auteurs is gewezen op het feit dat betekenis voor de vernieuwing van de politieke dit politieke ‘regime’ de afgelopen honderdjaar gemeenschap. op tenminste twee ontwikkelingen berustte..'^ Ten eerste was de economie grotendeels natio­ DEMOCRATIE ALS VORMGEVEN naal georganiseerd, wat de ontwikkeling van AAN POLITIEKE GEMEENSCHAP (nationale) verzorgingsstaten mogelijk maakte. En ten tweede waren culmrele integratie en poli­ Een alternatieve benadering van democratische tieke integratie met elkaar verbonden. Bij ons vernieuwing start met de opgave nieuwe beteke­ was de verzuiling een institutionele praktijk die nis te geven aan de politieke gemeenschap. De­ de identificatie van burgers zowel met de eigen mocratie is letterlijk besmur door burgers. Maar groep als met de staat mogelijk maakte. De legiti­ dit veronderstelt dat we elkaar als burgers van miteit en effectiviteit van de bestaande instim­ een gemeenschap herkennen en erkennen. De ties werden zo zowel economisch als culmreel Britse politiek-sociologen David Held en An- ondersteund. Deze mgwind is nu weggevallen. thony McGrew hebben gewezen op het feit dat Economische processen zijn transnationaal ge­ ons denken over politieke instimties de afge­ organiseerd en ook de culmrele identificatie is lopen honderd j aar sterk is uitgegaan van een niet langer automatisch gericht op het nationale vaststaande, en territoriaal gebonden notie van niveau en kan niet makkelijk meer via politieke politieke gemeenschap.^ i8 partijen worden georganiseerd. Die gemeenschap kon bijna worden ver­ Tot overmaat van ramp is ook de soeverei­ ondersteld. Dat is nu niet langer mogelijk. Dat niteit van de nationale politieke instimties uit­ betekent dat we vernieuwingsvoorstellen voor gehold. Er is sprake van een geperforeerde soeve­ de democratie nadmkkelijk ook op hun capa­ reiniteit: de nationale staat heeft soms bevoegd­ citeit voor politieke integratie moeten toetsen. heden afgestaan en heeft soms domweg aan sm- Dat geldt in het bijzonder voor het besmur van ringsmacht ingeboet. Geelhoed typeerde Neder­ onze steden. Mondialisering betekent tenslotte land al jaren geleden als een ‘semi-soevereine niet dat de gebeurtenissen zich steeds verder staat’ vanwege de afdracht van bevoegdheden weg afspelen. Integendeel. De grote steden zijn aan Europa, en op tal van gebieden worden thans in korte tijd gemondialiseerd. Het ligt dan ook bindende normen gesteld, zonder dat nationale voor de hand om de discussie over democrati-

s&’d ljl ( 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Maarten Hajer Vernieuii/d democratisch bestuur sche vernieuwing direct met deze nieuwe werke- republiek van burgers die in principe zichzelf re­ lijkJieid in verband te brengen. geren en richt zich nadrukkelijk op burger- De afgelopen jaren is geprobeerd om meer schapsvorming, ook bij nieuwe Nederlanders. raadsleden uit de diverse etnische gemeenschap­ Dit systeem zou op de volgende principes kun­ pen te rekruteren. Soms met succes, soms met nen worden gebaseerd: dramatische gevolgen (denk bijvoorbeeld aan de incidenten in de Haagse lokale politiek). Ook is 1. democratie betekent: burgers regeren bur­ geprobeerd om de ‘leiders’ van de gemeenschap­ gers. Maar burgers worden niet geboren maar pen meer aan het besmur van de stad te binden. gemaakt. Geef mensen primair invloed op de Dit blijkt niet eenvoudig.*® De culturele kloof is inhoud van beleid en de capaciteit voor bur­ groot en de socialisatiecapaciteit van het open­ gerschap zal groeien. baar besmur schiet vooralsnog tekort. Maar mis­ 2. democratische vernieuwing moet niet de pro­ schien wil de overheid dit proces wel te veel ver­ blemen onder de kaasstolp oplossen. Demo­ snellen en heeft het domweg meer tijd nodig. cratische vernieuwing moeten het besmurlijk Een gekozen burgemeester waarop nu zo ge­ vermogen van de samenleving versterken. hamerd wordt, draagt naar mijn idee niet direct 3. democratische vernieuwing moet rekening bij aan de versteviging van de politieke gemeen­ houden met het bestaande cultureel plura­ schap in een gemondialiseerde Nederlandse lisme. Probeer burgers bij gemeenschappe­ samenleving. Wat we nodig hebben is een ver­ lijke activiteiten te betrekken die de zorg voor nieuwing die een veel fijnmaziger politieke be­ de primaire culmrele gemeenschap overstij­ trokkenheid mogelijk maakt. Die politiek-be- gen. smurlijke betrokkenheid laat ontwikkelen die 4. democratische vernieuwing dient te worden veel directer bij de belevingswereld van burgers gerelateerd aan kwaliteit van de samenleving; aansluit, die helpt om aan alle burgers zichtbaar aan sociale samenhang, aan de mogelijkheid te maken dat politiek en besmur daadwerkelijk om talenten te ontplooien en aan onderlinge een verschil kunnen maken, dat burgers zelf ac­ solidariteit. tief mee kunnen en moeten helpen aan de vorm­ 5. de versterking van de relatie mssen politiek geving van de samenleving, en die ook nog eens en burger is gediend bij subsidiariteit: pro­ de kweekvijvers creëert voor talent voor andere beer niet alles centraal te regelen maar stel ka­ functies verderop in een politiek-besmurlijk ders waarbinnen lagere overheden en burgers leven. decentraal en in samenspraak oplossingen kunnen uitwerken. 6. het parlement is en blijft de hoeksteen van de VAN DEMOCRATISCHE STAAT politiek. De democratische vernieuwing richt NAAR DEMOCRATISCHE SAMENLEVING zich primair op de democratisering van de Daarmee belanden we bij ‘activerend burger­ samenleving. 19 schap’, of wat in de Engelstalige discussie ‘empo- Een aantal eerdere uitgangspunten blijft hierbij wered participatory governance’ heet.* * Dit per­ onverkort gehandhaafd. Ik denk daarbij aan eer­ spectief op democratische vernieuwing laat de der geformuleerde, in wezen republikeins-de- procedurele logica van de representatieve orga­ mocratische standpunten als: nen relatief ongemoeid. Het richt zich veel meer 7. geen macht zonder tegenmacht: een sterke op de uitwerking van nieuwe vormen van bur- parlementaire democratie durft macht ‘weg te gerbesmur in aanvulling op het parlementaire zetten’ in aparte instimties die beter in staat systeem. Het geeft de burger meer macht over zijn om machtige organisaties te controleren domeinen waar deze zelf sterk bij betrokken is. en corrigeren. Uiteraard met inachtneming Het veronderstelt een idee van Nederland als een van het principe van subsidiariteit.

s&’d 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Maarten Hajer Vernieuwd democratisch bestuur

8. iedere machtsuitoefening veronderstelt ver­ Democratische vernieuwing wordt aldus ook antwoording over het uitoefenen van die verbonden met het vormgeven van verantwoor­ macht. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor toe­ ding, macht en tegenmacht en met de kwaliteit zichthoudende organen. Ook toezichthouders van het vrij e debat dat aan besluiten voorafgaat. behoeven toezicht. Democratische vernieuwing nemen we de maat door na te denken hoe zij kan bijdragen aan het Deze principes behoeven wel enige toelichting. voorkomen van schaalvergroting in het onder­ Representatieve democratie is geïntroduceerd als wijs, schooluitval en onveiligheid. Ze raakt ge­ vorm van democratisch bestuur op een schaal die koppeld aan het oplossen van dringende maat­ directe democratische besluitvorming niet meer schappelijke vraagstukken en met het vergroten mogelijk maakte. Maar veel besluitvorming is van het oplossend vermogen van burgers geza­ veel te sterk geconcentreerd geraakt. Als het om menlijk. bestuurlijke redenen wenselijk wordt geacht om gebruikers en groepen bij de uitvoering te be­ EEN SOCIAAL-DEMOCRATISCHE VISIE trekken, dan ligt juist hier een belangrijk aankno­ OP DEMOCRATISCHE VERNIEUWING pingspunt voor vernieuwing van de democratie, niet in het kiezen van andere bestuurders. De sociaal-democratie moet in het debat over de­ Dat veronderstelt wel een cultuuromslag, mocratische vernieuwing vorm en (culmurpoli- wantje mag en kunt niet verwachten dat betrok­ tieke) inhoud met elkaar gaan verbinden. Nu is kenen vormen van burgerbestuur in één keer tot links cultureel naïef in het multiculturele debat, een succes maken. In die zin bestaan burgers etatistisch in het debat over overheid en burger, niet bij voorbaat: door goede voorwaarden te en muisstil in het debat over de toekomst van de scheppen creëer je burgers. Het aansluiting zoe­ overheid. ken bij vraagstuldcen waarin burgers geïnteres­ De introductie van praktijken van activerend seerd zijn, biedt hier mogelijkheden. Te denken burgerschap kan bijdragen aan een andere visie valt aan de sfeer van de zorg, het onderwijs of de op democratische vernieuwing. Het maakt het veiligheidsproblematiek in buurten. mogelijk vorm en inhoud met elkaar te verbin­ Door activerend burgerschap raken burgers den en is bovendien toepasbaar op het vernieu­ betroklcen en kunnen zij hun eigen competenties wen van het bestuur van die velden waar zich inzetten. Maar aan de andere kant worden ze ook (ook in de beleving van de burgers) grote proble­ deelgenoot van de dilemma’s van het besturen. men manifesteren. Activerend burgerschap past Een wijkbijeenkomst kan bijvoorbeeld de be­ in een beleid om burgers weer meer macht te ge­ voegdheid krijgen om de prioriteiten van de poli­ ven over hun eigen ontwiklceling, zij het dat soci- tie in het betreffende district (mede) te bepalen. aal-democraten daar altijd aan toe zullen voegen Politie en justitie zullen vervolgens verantwoor- dat dit ook veel van de overheid vraagt. Om eigen 20 ding moeten afleggen, waarom bijvoorbeeld be­ verantwoordelijkheid waar te kunnen maken is paalde drugspanden ‘nu nog niet gesloten zijn’. (toch weer) beleid nodig. Maar er kan ook begrip ontstaan wanneer wordt De sociaal-democratie wordt haar ‘etatisti- uitgelegd wat wel is gedaan en hoe men toch de sche’ of staatsgerichte houding door velen nage­ komende periode een oplossing denkt te vinden. dragen. Maar al te vaak was zij er meer gespitst Door met websites resultaten met andere distric­ op om dingen voor mensen dan om ze door ten te vergelijken werkt een dergelijke praktijk mensen te (laten) regelen. Maar al te vaak was ze activerend en mobiliserend. Het vertrouwen van bovendien meer met de organisatie van de over­ de burger in het openbaar bestuur loopt zo niet heid dan met de organisatie van de maatschappij meer passief via een te kiezen persoon, maar ac­ bezig. Moet hier niet ook bij de sociaal-democra­ tief via participatie in vormen van burgerbestuur. tie een knop om? Geelmensenmeerbesmurlijke

s&’d 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Maarten Hajer Vernieuwd democratisch bestuur verantwoordelijldieid, geef ze invloed op het be­ bij de besluitvorming gerelateerd wordt aan de leid en trek niet alles naar je toe. Denk verder na- kwaliteit van de samenleving; aan sociale samen­ dmkltelijk na over bestuur in termen van samen- hang; aan de mogelijldieid om talenten te ont­ werkingsconstructies tussen burger, bestuurder plooien en aan onderlinge solidariteit. De vraag en professional; zorg dat deze elkaar open kun­ is of deze traditie binnen de sociaal-democratie nen benaderen en voorkom zo populisme. niet kan worden benut voor het formuleren van Dat herinnert aan de traditie waaruit de soci- een eigentijds antwoord op de vernieuwingsini- aal-democratie op dit terrein wel degelijk kan tiatieven zoals die van het kabinet. In deze bena­ putten. Ze heeft democratie in het verleden niet dering wordt de kwaliteit van de democratie be­ alleen politiek, maar ook maatschappelijk geïn­ oordeeld aan de hand van drie criteria^^: terpreteerd. Aan de ene kant via ideeën over de a het aantal mensen dat aan besluitvorming sociaal-economische voorwaarden voor demo­ kan deelnemen; cratisch burgerschap; over de vergroting van de b het aantal domeinen van de samenleving dat toegankelijkheid van die voorzieningen en het aan via democratische besluitvorming wordt bewaken van kwaliteit en diversiteit; en het ver­ bestuurd of bijgesmurd; we moeten democra­ groten van de mogelijkheden voor zelfontplooi­ tie, met andere woorden, weer meervoudig le­ ing. Aan de andere kant via de gedachte van een ren interpreteren; en ‘sociale democratie’, waarin burgers meer direct c de kwaliteit van het vrij e debat (‘deliberatie’) mee zouden moeten kunnen praten over de be­ op basis waarvan besluiten worden genomen. sluitvorming op hun werk, in hun buurt of met betrelddng tot hun onderwijs. In onze samenleving hoort democratie meer te Democratie is in die sociaal-democratische zijn dan de wil van de meerderheid. zin altijd al bezien als een cultureel project waar­

Noten (red. 2000) Debating Govemance nal Void’, Policy Sciences, nr.2, pp. - Authority, Steering and Demo- 175-195. voor instructieve voor­ FransBeckeretal. (red.2003) cracy, Oxford; Oxford up. beelden. Politieke partijen op drift, Vieren­ Vgl. zijn bijdrage aan het voor­ 8 Elders in dit nummer gaat Wil­ twintigste Jaarboek voor het de­ noemde Jaarboek voor het de­ lem Witteveen in op deze vraag. mocratisch socialisme, Amster­ mocratisch socialisme. 9 DavidHeld&'AnthonyMcGrew dam: Arbeiderspers/wB s. Ewald, F. (1986). L’EtatProvidence. (2000) 'The Great Globalization Jos de Beus (2001) Een prim aat Paris, Gaullimard; Lane, F. C. Debate: An Introduction’, in; van politiek, oratie, Amsterdam; (1979). Profitsfrom Power: Rea- ibid, (2000, red.), The Global Vossius Pers; Bernard Manin dings in Protection Rent and Vio­ Transformations Reader, Oxford: (1997) ThePrinciplesofRepresen- lente ControUing Enterprises. Blackwell, pp.1-45; vgl ook ibid tative Government, Cambridge: Albany, Suny Press; Zurn, M. (2002, red.), Goveming Globaliza­ Cambridge u P; Mark Elchardus (199 9). Revieren jenseits des Nario- tion - Power, Authorily and Global 21 (2002) De dramademocratie, Brus­ nalstaates. Frankfurt/M, Suhr- Govemance, Oxford: Blackwell. sel: Lannoo. kamp. 10 Zie bijvoorbeeld de bijdrage van Staatscourant m .204-, 22 oktober Zie Saskia Sassen (1996) Loosing JobvanAmerongeninsB'D 12, 2003. Control - Sovereignty in an Age o f 2003. Voor inleidingen in dit gover- Globalization, New York: Colum- 11 Zie de bijdrage van Fung en nance debat, zie Rhodes, R. A. bia University Press; Mark Bo- Wright verderop in dit num­ W. (1997), Understandinggover- vens (2003) De digitale republiek, mer. nance: policy networks,gover- Amsterdam; Amsterdam Uni­ 12 Zie John Dryzek (1996) Demo- nance, reflexivity, and accountahi- versity Press en Maarten Hajer crag/ in Capitalist Times, Oxford: lity, Buckingham; Philadephia, (2003) ‘Policy without Polity: Po­ Oxford University Press. Open University Press; J. Pierre licy Analy sis and the Instimtio-

S&D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur (2) Toezichthouders kiezen of nieuwe verantwoordings- structuur?

ROEL IN ’T VELD

De Idassieke representatieve democratie voldoet ment voor collectieve besluitvorming dan een niet meer. Algemene representatie is obsoleet vorm van democratie mogelijk en wenselijk is in aan het raken, zo betoogt Castells, maar niet al­ die domeinen waarin waarden van burgers sterk leen hij. De meest fundamentele doorhem aan­ zijn ontwikkeld. Technocratie is geen aan­ gedragen verklaring is dat niet langer bij verkie­ vaardbare oplossing. Maar zowel representatie zingen een min of meer duurzaam algemeen po­ als de pretentie van algemeenheid is modifice­ sitief mandaat wordt verleend aan de vertegen­ ren. Op een aspect daarvan richt zich dit artikel. woordiger, maar dat slechts afkeer van anderen Democratie zonder representatie is alleen wordt gedemonstreerd. En afkeer kan plots wij­ denkbaar als we de regulerende en de uitvoe­ ziging ondergaan. Ik ben het grotendeels met rende taken en aspecten rond een besluit schei­ hem eens. Dat betoog illustreert een probleem. den. Een populatie als geheel kan met behulp van Castells waarschuwt dan ook voor ontaarding moderne massacommunicatie wel een regel van een institutioneel onveranderd bestel in de voorbereiden en vaststellen, maar dient de uit­ richting van demagogie en populisme, die nog voering over te laten aan sommigen. Interactieve eens te meer versterkt en verstrikt raken als ge­ beleidsontwikkeling zoals door Teisman en an­ volg van de interactie met de media. Castells deren aanbevolen laat de inhoud van beslissin­ voelt zich niet geroepen tot het formuleren van gen voortvloeien uit processen van communica­ oplossingen. Ons calvinistisch verantwoorde- tie en argumentatie tussen alle betrokkenen.Het 22 lijlcheidsbesef dringt daarentegen tot formule­ past bovendien bij processen van fragmentatie ring van suggesties die het probleem zouden van individuele waarden om ook de executieve kunnen verhelpen. organen per relevant domein in te delen en min­ Oplossingen waarbij de democratie verdwijnt der algemene, territoriale organen te onderhou­ blijven hier onbesproken, zulks vanuit de over­ den. Zulks leidt tot een tweetal ontwikkelingen tuiging dat er geen ander betrouwbaar funda- die wij hier ‘slierten’ noemen en wel omdat er geen sprake is van een geordend debat maar Over de auteur Roel in ’t Veld is bijzonder hoogleraar veeleer van een spaghetti-achtig kluwen waarin Organisatiekunde aan de Unioersiteit uan Amsterdam slechts slierten afzonderlijk zichtbaar zijn. en decaan uan de Nederlandse School uoor Openbaar Ten eerste meer directe democratie, doordat Bestuur(NSOB) uitvoerende organen direct door de bevolking

S&D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Roel in ’tVeld Hkuwe uerantwoordingsstructuur? worden gekozen en niet langer of benoemd zijn laatste team. Er vindt dus een periodieke publie­ (burgemeester) of tot stand komen vanuit over­ ke afrekening plaats. eenstemming binnen de volksvertegenwoordi­ In Nederland en met name te linker zijde is ging (kabinet). Ten tweede meer directe demo­ vaak een intense afkeer getoond van functionele cratie, doordat de voorbereiding en het nemen democratie in het algemeen, en zal dus waar­ van beslissingen in handen worden gelegd van schijnlijk weinig spontane steun bestaan voor de de doelgroep als geheel en niet langer zijn toe­ zojuist geformuleerde suggestie. Het zou echter vertrouwd aan volksvertegenwoordigingen. Een toch interessant zijn opnieuw te onderzoeken derde ontwikkeling zou kunnen inhouden dat waaruit voornoemde afkeer voortspruit. Het veel de bevolking ook een directe verbinding krijgt gehoorde argument dat alleen een territoriaal or­ met de toezichthouders die waken over de uit­ gaan integrale afwegingen tot stand kan brengen voering van beleid, bijvoorbeeld door ook die te (waarbij ik maar even in het midden laat in hoe­ kiezen of door andere verantwoordingsstructu- verre integrale afwegingen daadwerkelijk plaats­ ren te introduceren. Dit artikel verkent met vinden) gaat nu juist bij onderwijs en zorg niet name de laatstgenoemde optie. Ter voorberei­ op, omdat noch de gemeente noch de provincie ding daarvan verkennen we eerst kort de beide over allocatie van middelen daarvoor veel heeft eerste slierten. te zeggen. Een meer fundamentele verdediging van functionele democratie is gebaseerd op de ge­ SLIERT 1 dachte dat ons eigen bewustzijn, denkkader Een van de oplossingsrichtingen is de directe of/en normatiek niet meer integraal maar ge­ verkiezing van bestuurders; al eerder heb ik fragmenteerd van aard zijn. Wij kunnen echter voorgesteld dat het aardig zou zijn niet alleen het niet onbevangen nadenken over politiek omdat college van B. en W. of het kabinet direct door de structuur van de problemen mede is bepaald verkiezingen aan te wijzen, maar ook het be­ door de bestaande institutionele arrangemen­ stuur van zelfstandig opererende organen in de ten. Als een land beschikt over een parlement en publieke sector direct te verkiezen. Een keuze een nationaal budget, construeer je daarmee als door burgers zal dan betrekldng hebben op de at­ het ware de noodzaak van integrale afweging. tractiviteit van het programma van het orgaan Zelfs als er in de hoofden en harten van burgers alsmede van het voorgestelde team; zo’n sug­ niets meer integraal zou zijn, zal de parlemen­ gestie lijkt vooral geschikt en van belang als veel taire politiek blijven doen alsof we integraal burgers binnen een bepaald territoir intens bij moeten afwegen. Iedereen die niet integrale fi­ iets zijn betrokken. Uiteraard is dit alleen dan guren propageert kan dus rekenen op verwoede zinnig als dit orgaan ook iets te zeggen heeft; dus tegenstand van de Idassieke politici. voor een ‘puppet on a string’, die alleen maar een bevel uitvoert, heeft het geen zin. 23 SLIERT 2 Ik zou veel voelen voor gekozen regionale autoriteiten voor onderwij s en zorg. Indien die ‘Empowered participatory governance’, elders in flink wat bevoegdheden aangaande bekostiging dit nummer besproken, is een variant van pro­ en coördinatie zouden krijgen, is het heel cesmanagement. Eerder zijn in ons land veel ver­ goed mogelijk dat levendige democratie wante denkbeelden ontwilckeld onder namen als ontstaat bij de periodieke verkiezing van de interactieve beleidsontwikkeling, ‘coöpetitie’, en teams die de autoriteit zullen bemensen. procesmanagement. Binnen de bestuurskundige De eerstvolgende verkiezing zal mede een oor­ stroming waarmee ik mij verwant voel, is de deel inhouden omtrent de waargenomen ver­ overmiging gegroeid dat het mogelijk is om pro­ diensten en gebreken van het optreden van het cessen te organiseren die een inhoud voortbren-

S&D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Roel in ’tVeld Nieuwe uerantwoord'mgsstructuur?

gen die rijker is dan wat ieder van de betrokke­ huidige parlementaire beslissingen? En wat zou nen voor zich had kunnen verzinnen. Strekt het het aan de resultaten toegekende gezag zijn? Zou streven tot interactie zich uit tot grote groepen, daardoor het belang van inhoudelijke parlemen­ dan is ICT een hulpmiddel om zonder extreem taire beslissingen worden uitgehold? Of zou het hoge kosten communicatie te onderhouden. parlement vooral gaan optreden als de bewaker Op nationaal niveau is het aantal succesrijke van de consistentie van het proces? voorbeelden van interactieve beleidsontwikke­ Wij zijn traditioneel sterk geconcentreerd op ling nog zeer beperkt. De verldaring daarvoor is centrale besluiten als vrucht van democratie. De gemaklcelijk te geven: in de loop van de tijd is het strucmur van de probleemstelling hangt daarbij beginsel van een algemene volksvertegenwoor­ vaak samen met de instimtionele strucmur. Veel diging vereenzelvigd met de legitimatie van be­ vraagstukken zijn geconstrueerd als verdeelpro- slissingen. Zodoende beschouwt men ieder voor­ blemen en/of'knoopdoorhakvraagsmk’. We stel tot vervanging van dat beginsel als het einde kunnen echter met enige fantasie vaak wel een van de mogelijkheid om legitiem te besluiten en arrangement bedenken waarbij een centraal ge­ dus als het einde van de democratie. nomen beslissing niet langer nodig is. Dat legitimiteit ook op andere wijze tot stand Moderne theorieën formuleren niet zelden op­ is te brengen, kan men zich niet voorstellen. Net ties voor zelfregulering als alternatief voor cen­ als men zich niet kan voorstellen, dat op som­ trale besluiten. Indrukwekkend op het eerste ge­ mige punten wellicht centrale besluiten niet zicht is bijvoorbeeld het al eerder aangestipte ar­ meer behoeven te worden genomen. Er bestaat gument, dat volksvertegenwoordigingen nood­ toch centrale schaarste? Dus zijn centrale ver- zakelijk zijn om de legitimiteit te verzekeren van deelbeslissingen nodig. Wij vragen ons echter af besluiten, waarin knopen worden doorgehakt. of andersoortige legitimatie niet mogelijk is en Zo bijvoorbeeld het besluit waar een door nie­ of de positie van centrale actoren over de gehele mand gewilde vuilstort moet komen. Wij sugge­ linie in de toekomst nog wel nodig is. reren dat dergelijke beslissingen ook op andere Natuurlijk is het hachelijk te suggereren dat wijze tot stand kunnen komen. Je zou bijvoor­ geen intersectorale of integrale afweging meer beeld dit proj eet ook kunnen aanbesteden: ie­ nodig is. De noodzaak om de rijksbegroting dere gemeente mag onder couvert het bedrag af­ binnen specifieke randvoorwaarden vast te stel­ geven dat zij wil ontvangen om de vuilstort op len lijkt op zichzelf al de aanwezigheid van een haar grondgebied toe te laten. De gemeente met centrale actor, dus mogelijk een volksvertegen­ heilaagste bedrag‘wint’. De overige gemeenten woordiging, te vergen. Toch een nadere sug­ betalen het gelag in een bedrag per inwoner. Het gestie op dit punt: zou het mogelijk zijn gedu­ proces is zo georganiseerd, dat de knoop zichzelf rende enige maanden per j aar een interactieve doorhakt. Natuurlijk zijn tal van complicaties simulatie te construeren tussen regering en be- onder ogen te zien en uiteraard zijn niet alle be­ 24 volking waarbij zeer veel door de regering en an­ leidsproblemen op de hierboven geschetste deren aangedragen alternatieven per sector de wijze op te lossen. revue kunnen passeren? De procesarchiteemur, de functie die regelt Steunverlening kan per internet blijken, ar­ hoe argumentatie en communicatie verlopen, is gumentatie kan op die wijze eveneens plaatsvin­ in de aangestipte gevallen van groot belang. Naar den en op een parallelbord kunnen de bij iedere mijn opvatting zou die nimmer door de mix van voorstellen passende score met betrek­ machtigste actor moeten worden verzorgd, om­ king tot de totale lastendruk en een geïndividua­ dat dan de angst voor manipulatie de overige liseerd beeld van de belastingdruk verschijnen. partijen wantrouwig zou maken. Dat sluit de na­ Zou een dergelijke simulatie resultaten kunnen tionale overheid in die functie vaak uit. opleveren die wedijveren met de resultaten van

sS/D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Roel in ’t Veld Nieuwe uerantwoordin^sstructuur?

ming met hun bedoelingen te beïnvloeden: de SLIERT 3 Mededingingsautoriteit kan namurlijk door De verhouding russen publieke en private sector het verbieden van een machtspositie de han­

in Nederland is, vooral onder invloed van de e u , delsbelangen van het eigen land op korte ter­ fors aan het veranderen: van een corporatistische mijn schade toebrengen; structuur metbedrijfs- en productschappen gaan 3. onafhankelijkheid is geweest, omdat het de we in de richting van supranationale en natio­ machthebbers aan de specifieke expertise ont­ nale regulators, die toezicht houden op veelal breekt. internationale markten. Samenwerking tussen overheid en aanbieders van goederen en dien­ De gevonden oplossingen zijn, dat sten wordt geleidelijk vervangen door aanbeste­ a deze figuren worden benoemd op grond van ding, concessies, en contracten. Bovendien zie je voorstellen van andere deskundigen die of binnen de (semi-)publieke sector allerlei ele­ bindend zijn of slechts met grote moeite zijn menten van corporate governance ingevoerd te ontkrachten: coöptatie dus; worden, zoals raden van toezicht, terwijl het b ze door het parlement worden aangewezen, leerstuk corporate governance ook binnen de zoals de leden van Algemene Rekenkamer. private sector verder wordt ontwikkeld. Toezicht heeft binnen de aanvaarde definitie Een van de consequenties van beide figuren is, drie componenten: informatievoorziening, be­ dat deze op grote afstand van burgers opereren. oordeling en interventie. Vaak zijn die drie com­ Die hebben dan ook in het algemeen weinig met ponenten verdeeld over meer organen, bijvoor­ hen op. Velen juichen dit toe, omdat zij vrezen beeld een inspectie - die zich onthoudt van voor de inmenging van burgers in kwesties die interventies - en een minister. Toezichthouders aan deskundigen behoren te zijn voorbehouden. die volledig toezicht uitoefenen zijn te verdelen Toch is duidelijk dat toezichthouders of markt­ in een groep die markten reguleert, regulators, meesters vaak opereren op grond van een pro­ en een groep die toeziet op overig normconform gramma of methodologie, dat/die wel degelijk handelen van private en publieke actoren. specifiek is. Het hangt af van de mate van onaf­ De oordeelsvorming over normconform ge­ hankelijkheid of over dit programma c.q. deze drag van private en publieke instanties is dik­ methodologie überhaupt enigerlei externe dis­ wijls overgelaten aan deskundigen, veelal cussie plaatsvindt. Zo al, dan beperkt deze zich in binnen globale randvoorwaarden die door de de meeste gevallen tot overleg over de selectie van overheid zijn vastgesteld. Of het nu gaat om te controleren objecten. De vraag is of burgers en rechters, regulators of (andere) toezichthouders, private organisaties zich een oordeel zouden kun­ in het algemeen domineert de overmiging dat nen vormen over de verdiensten en gebreken van dit type van activiteiten niet dient te worden ver­ dergelijke programma’s en methoden. Op het eer­ richt door politici of besmurders, maar door on­ ste gezicht lijkt het ver van hun bed. 2 5 afhankelijke experts. De onafhankelijkheid Zodra we echter concreet nadenken, bijvoor­ ondervindt ondersteuning vanuit de kring der beeld over inspectie van en op scholen, ontstaat politici met als voornaamste argumenten: een ander beeld. Als de scholen het toezicht zelf 1. het is noodzakelijk dat deze figuur onafhan­ moeten betalen, is het een heel interessante kelijk is omdat obj eet van zijn arbeid ook het vraag of we vijftig euro per leerling meer gaan handelen van de ‘machthebbers’, van staatsor­ besteden aan inspectie of aan leermiddelen. Is ganen is; het denkbaar dat burgers toezichthouders perio­ 2. onafhankelijkheid is noodzakelijk, omdat de diek kiezen op grond van voorgestelde alterna­ machthebbers er veel belang bij hebben de be­ tieve programma’s c.q. methoden? slissingen van deze figuur in overeenstem­ Regulators en andere organen die eenbelang-

S&D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Roel in ’t Veld Nieuwe verantwoordingsstructuur?

rijke bijdrage aan toezicht leveren zou men ook gen functioneren door de leiding van een dienst­ heel wel kunnen kiezen, zoals de Algemene Re­ verlener is de klant een relevante partij. Panels, kenkamer en de nationale Mededingingsauto­ enquêtes, interviews en evaluaties ontlokken riteit. Kennisneming van de thans in die geval­ aan de klant de relevante informatie, die vervol­ len gevolgde benoemingsprocedures leidt al snel gens een onmisbaar element gaat vormen in de tot het hartstochtelijke verlangen om wat min­ bijstelling van de bedrijfsstrategie. Nog actiever der regenteske wegen in te slaan. wordt het beeld als de klanten verschijnen in de Toch is hier een krachtig voorbehoud op zijn samenstelling van de interne toezichthouder plaats. De mogelijkheden voor burgers om vorm van de dienstverlener. Zo installeerde minister te geven aan levendige betrekkingen met gekozen Hermans een representant van de smdentenor- functionarissen zijn beperkt, zowel in aantal als ganisaties in de Raad van Toezicht van de Infor- in intensiteit. Naarmate er meer sprake is van ge­ matiebeheergroep. Het is onmiddellijk duidelijk passioneerde oordelen omtrent specifieke onder­ in welk dilemma de minister zich begaf. Tot dan werpen, nemen die mogelijkheden toe. Vandaar toe gold als enig criterium de professionele com­ het eerdere pleidooi voor rechtstreeks gekozen petentie van een lid van de RvT. Door het toela­ regionale autoriteiten voor onderwijs en zorg. ten van representatie verliet de minister dit se­ Op het terrein van toezicht zie ik veel minder lectiecriterium. opties. Bij de Algemene Rekenkamer kan ik mij Nog radicaler zou het zijn als de klant ook ver­ wel een programma-ontwikkeling voorstellen tegenwoordigd zou raken in de personele die passie bij grote groepen burgers zou kunnen samenstelling van de externe toezichthouder. Ik mobiliseren. Maar meestal, zoals bij de Opta, is ben daarvan geen voorstander: de stem van de passie niet op te roepen behalve bij de direct be­ klant is luid en duidelijk te vernemen via tal van trokkenen, en die hebben vaak vooral een econo­ instrumenten van kwaliteitszorg. Die stem be­ misch belang. hoeft nadere interpretatie door het management van de dienstverlener. De toezichthouder blijft daarbij op afstand. De meerwaarde van quasi-re- HET TOELATEN VAN REPRESENTATIE presentatie door een enkele klant in de externe Mijn slotconclusie ten aanzien van de mogelijke toezichthouder ontgaat mij. verkiezing van toezichthouders en markt­ Het concept van meervoudige verantwoording meesters luidt dan ook, dat terughoudendheid kan zich evenwel natuurlijk ook zeer wel uitstrek­ past. Wellicht zou op een enkel punt een experi­ ken tot de toezichthouder. Ook deze is in staat ment nuttig zijn. Mijns inziens valt ook hieraan tegenover verschillende stakeholders uiteen te zet­ pas te denken, nadat de executieve autoriteiten ten hoe zijn opstelling is geweest. Op die wijze op hetzelfde terrein eerder ook zijn gekozen. ontstaat een geleed netwerk, waarin zowel de toe­ Er zijn echter alternatieven voorhanden die zichthouder als de onder toezicht gestelde dienst­ 2 6 eveneens een directe relatie tussen toezichthou­ verlener zich meervoudig publiek verantwoordt. ders en burgers tot stand kunnen brengen, en Klanten en burgers kunnen hun invloed doen gel­ hun oorsprong vinden in het kwaliteitsdenken. den via de verschillende componenten van kwali­ Organisaties die diensten verlenen hebben het teitszorgsystemen. De vervolmaking van de ver­ concept van de meervoudige publieke verant­ antwoording door de dienstverlener zou behoren woording ontwikkeld. Dit houdt in, dat ze zich te leiden tot minder intensief toezicht, de vervol­ niet alleen tegenover de eigenaar of principaal making van de verantwoording door de toezicht­ verantwoorden, maar tevens tegenover iedere houder zou dienen te leiden tot meer globaal en relevante stakeholder. Dat is de klant/burger in afstandelijk optreden van betrokken overheden. zeer veel gevallen. Dergelijke patronen houden ook een vorm van Voor beoordeling van de kwaliteit van het ei­ democratie in, zij het geen politieke.

sS/B 1/2 12004 Een andere kijk op democratisch bestuur (3) Alternatieven voor populisme

TJITSKE AKKERMAN

Burgerparticipatie staat hoog op velerlei ver- zich inspannen voor meer directe democratie. nieuwingsagenda’s en er is een onmiskenbare Tenslotte zijn er de gemeenschapsgezinden (met

trend naar meer directe democratie. Hier ligt een name binnen Groenlinks en c d a ) die burgerpar­ belangrijke uitdaging voor de komende tijd. De ticipatie op lokaal niveau ondersteunen als een kwestie is niet langer of onze democratie direc­ manier om sociale cohesie te bevorderen. ter zal zijn, maar hoe. Zal dat een versterking van Dankzij al die agenda’s samen is burgerparti­ populisme met zich meebrengen, bijvoorbeeld cipatie een hot topic geworden. Naast deze wijd­ in de richting van het Californische stelsel met verbreide informele acceptatie van participatie volksinitiatief en recalU Of zijn er alternatieve steekt de formele erkenning nog wat mager af vormen van directe democratie denkbaar? Beleid Behalve de mogelijkheid van een adviserende rol wordt tegenwoordig in vele buurten, lokale be­ hebben burgers op lokaal niveau de mogelijk­ sturen en landelijke overlegcircuits interactief heid deel te nemen aan een referendum en sinds ontwikkeld en uitgevoerd. Het moest ooit door kort hebben in een aantal gemeenten burgers tegendraadse actiegroepen worden afgedwon­ ook het recht op initiatief Ze kunnen via dit ini­ gen, maar nu worden burgerinitiatieven onder­ tiatief een voorstel op de agenda van de gemeen­ steund en uitgelokt door de overheid en is er een teraad plaatsen, waarna de raad verplicht is dit brede steun voor burgerparticipatie vanuit ver­ voorstel te behandelen. schillende hoeken, Op nationaal niveau is van een dergelijke/or- In de eerste plaats zijn er de pleitbezorgers mele erkenning van burgerparticipatie nog wei­ van een terugtredende overheid. Zij stellen dat nig te merken. De weerstand in ons land tegen de overheid het alleen niet meer aan kan en directe vormen van democratie is diepgeworteld, daarom moet de verantwoordelijkheid mede maar dat deze nationale traditie opgewassen is door de consumenten worden gedragen. Het tra­ tegen de brede trend die zich in West-Europa ditionele beeld van burgers die het initiatief ne­ lijkt af te tekenen is onwaarschijnlijk.^ Het zijn men om invloed te verwerven is daarmee veran­ niet meer alleen de progressief liberale partijen derd. Het initiatief is in deze optiek aan de over­ of de groene partijen in onze buurlanden die 27 heid. Zo pleitten de ministers Remkes en De zich sterk maken voor directe democratie, maar Graaf voor een overheid die vertrouwt op bur­ ook sociaal-democratische en christen-democra- gers, omdat een realistische visie op de beperkte tische partijen blijken belangrijke vernieuwers mogelijkheden van de nationale overheid daar­ op dit punt. toe noodzaakt.' Daarnaast zijn er de ouderwetse, In ons land is de weerstand aan het afbrokke­ progressieve voorstanders van burgerparticipa­ len. Het principe van de direct gekozen burger­ tie die al sinds de jaren zestig van de vorige eeuw meester is inmiddels breed geaccepteerd, waar­ bij het argument dat de burgers dat willen ook de Over de auteur Tjitske Akkerman is als politicoloog twijfelaars binnen de PvdA over de streep lijkt te verbonden aan de Uniuersiteit van Amsterdam trekken. De vvd is onder leiderschap van Van

S&Cd 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur TJitske Akkerman Alternatieven voor populisme

Aartsen inmiddels bekeerd tot het referendum. de voorkeuren van die kiezers te registreren die Niet vreemd aan die ommezwaai onder de poli­ schaamteloos zeggen wat ze denken. Populisti­ tieke partijen zal zijn dat er ook onder de kiezers sche tendensen zijn in dit opzicht wij dverbreid sprake is van een nieuwe trend. De d 5 6 -kiezers en ook te vinden binnen gevestigde partijen. Po­ liggen niet meer op kop als het gaat om vernieuw­ litici trekken nadmkkelijker dan voorheen het ing in deze richting; de verkiezingen van 2002 land in om te luisteren naar de kiezers en er is toonden aan dat ipr-kiezers in nog sterkere mate een populistische trend zichtbaar in het streven voor directe vormen van democratie waren.3 partijdigheid te verruilen voor representatie van Of deze trend noodzakelijkerwijs popu­ een nationale volkswil. Politiek leiderschap dat listisch is valt nog te bezien. Een populistische boven een partij uitrijst en als representant van wending is na de laatste twee verkiezingen niet nationale belangen een gedifferentieerde massa ondenkbaar. De verleiding van vernieuwing in van kiezers kan binden is strategisch gezien een de richting van populisme is ook voor ge­ aantrekkelijke optie.^ Tony Blair, vooral in de rol vestigde partijen sterker geworden. Het is niet van mondiale hervormer en vader des vader­ langer een handvol intellectuelen en D 6 6 -kiezers lands, is een goed voorbeeld van dat type leider.

die bestuurlijke vernieuwing willen, l n - en l p f - Het deliberatieve model verschilt principieel kiezers hebben zich daarbij aangesloten. tPF-kie- van het populisme op dit punt. Het verwerpt het zers hebben vergeleken met die van alle andere uitgangspunt van een homogene of nationale partijen de sterkste voorkeur voor directe demo­ volkswil. Een meerderheidsmodel schiet volgens

cratie. Weliswaar is het succes van de lpf in de deliberatieve democraten tekort in een maat­ eerste plaats te danken aan het anti-immigratie schappij als de onze die pluralistisch is wat be­ standpunt van deze partij, maar ook de onvrede treft waarden en divers qua belangen. Democra­ met de ‘gevestigde’ politiek heeft een rol ge- tische besluitvorming kan dan ook niet geba­ speeld.4- seerd zijn op aggregatie van gegeven voorkeu­ ren. Om bij strijdige belangen optimale uitkom­ sten van beleid te bereiken, is het vaak nodig om POPULISME VERSUS DELIBERATIE af te wijken van directe voorkeuren van groepen Voorlopig geloof ik niet dat er een dermate kiezers. Het voorbeeld van onverenigbare be- sterke trend naar populisme is dat mijn voorstel­ leidsvoorkeuren van belastingverlaging, ver­ len voor alternatieven neerkomen op spugen te­ plichte besteding van 40 % van het budget aan gen de wind. Ik pleit daarom voor een alterna­ onderwij s en terugdringing van het begro­ tieve richting, namelijk voor vernieuwing in de tingstekort die via referenda in Californië tot richting van een deliberatief model van (directe) stand gekomen zijn, maken duidelijk dat het pu­ democratie. Alvorens daartoe concrete voorstel­ blieke belang iets anders is dan een optelsom van len te doen zal ik de twee modellen — populisme meerderheidswensen. Via uitwisseling van in­ 28 en deliberatieve democratie — kort typeren.5 formatie en argumenten kunnen voorkeuren af­ In de eerste plaats is er een onderscheid rus­ gewogen en bijgesteld worden. Discussie is es­ sen de manier waarop legitimiteit in deze twee sentieel om een optimale afstemming van belan­ modellen wordt opgevat. De volkswil uit zich vol­ gen te kunnen bereiken. Terwijl populistische gens populisten op direct wijze en via een onge­ politiek draait om luisteren en tellen, gaat het in differentieerde meerderheid. Voorkeuren van het deliberatieve model dus om argumenten en kiezers zijn een gegeven, men hoeft ze slechts te afweging. registreren. Dat gebeurt bijvoorbeeld door op lo­ Ten tweede is er een belangrijk verschil in op­ catie de mensen aan te horen of meer systema­ vatting over het begrip openbaarheid. In het deli­ tisch door het houden van polls. Daarnaast is ook beratieve model zijn openheid en competitie be­ talk radio een belangrijk medium om met name langrijke voorwaarden voor politiek debat. Kar-

S&D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Tjitske Akkerman Alternotieuen uoor populisme

telvorming in de politieke arena is funest omdat liticus geven, als men achteraf zou weten wat het een eenzijdige visie bevordert en informatie­ zich achter de schermen afspeelde.^ monopolies in stand houdt, bijvoorbeeld als de Ten derde is er een belangrijk verschil als het oppositie tegen het beleid rond Schiphol of tegen gaat om verantwoording van politici. In het popu­ de politieke steun van het kabinet aan de oorlog listische model worden politici geacht op te tre­ tegen Irak geen politiek debat kan afdwingen. In den als directe belangenbehartigers van een ho­ dat kader valt het voorstel van kamervoorzitter mogene volkswil. Politici die afwijken van de Weisglas toe te juichen om de positie van min­ voorkeuren van de kiezers doen hun werk niet derheden in het parlement te versterken door de goed; ze worden beschouwd als politieke elites meerderheidsblokkade van ‘de helft plus i’ voor die hun eigenbelang najagen. Die populistische ondervraging van een minister in de Tweede Ka­ denktrant werd bijvoorbeeld onlangs verwoord mer aanzienlijk te verhogen. Het zou echter kun­ door de redactie van de Volkskrant in een pleidooi nen zijn dat ook de oppositiepartijen zo ver­ voor de invoering van een recall Een dergelijke vreemd geraakt zijn van de publieke opinie dat procedure zou nodig zijn omdat politici zich an­ zij belangrijke zaken niet meer aankaarten. De ders terugtrekken in ‘een ivoren toren’.® Een re­ verkiezingen van 2002 hebben aangetoond dat call procedure, maar bijvoorbeeld ook gebonden dit geen denkbeeldig scenario is; zoals bekend mandaten, zijn typisch populistische vormen was er een nieuwe partij nodig om het immigra­ van verantwoording. In een deliberatief model tie- en integratiebeleid op de politieke agenda te draait verantwoording daarentegen om de recht­ krijgen. Ons open kiesstelsel met relatief lage vaardiging van mogelijke afwijking van kiezers­ kiesdrempel en lage drempel wat betreft financi­ voorkeuren. Schending van beloften is in deze ële ondersteuning bleek redelijk effectief in het opvatting niet per definitie verraad: omstandig­ tegengaan van kartelvorming. heden kunnen veranderen en er moeten com­ Een open debat en een stevige oppositie zijn promissen gesloten worden. Het deliberatieve dus essentieel voor het deliberatieve model, model vereist dan ook een zekere handelingsvrij­ maar daarbij geldt niet dat volledige openbaar­ heid van politici, die haaks staat op directe ver- heid te allen tij de gewenst is. Volledige trans­ antwoordingmechanismen als recall of gebon­ parantie is in het deliberatieve model niet na­ den mandaat. Het veronderstelt een zekere mate strevenswaardig, omdat politieke discussie ook van vertrouwen. een zekere mate van vertrouwen en samenwer­ king vereist. Openbaarheid kan een belemme­ STRUCTURELE OE INCIDENTELE ONVREDE ring zijn voor politici als het erom gaat stand­ punten te heroverwegen en afstand te nemen Dat vertrouwen in politici is in Nederland nog van de directe belangenbehartiging van groepen steeds in grote mate aanwezig. Dat neemt niet kiezers. In het populistische model is volstrekte weg dat er een piek van ontevredenheid was on­ openbaarheid daarentegen onontbeerlijk. Het der de kiezers in 2002.9 Daarbij moet echterbe- 29 ideaal van een Catshuis zonder bomen, open dacht worden dat de onvrede zich voor een be­ voor het hele volk, zoals Fortuyn dat propa­ langrijk deel richtte op een specifiek issue, name­ geerde, impliceert een radicale afwijzing van ver­ lijk het immigratie- en integratiebeleid. Naast trouwelijke onderhandelingen mssen politici onvrede over dit ene issue, speelde onvrede met over gevoelige kwesties. In het populistische mo­ de politiek in het algemeen bij de verkiezingsuit­ del is iedere vorm van backstage politiek taboe; slag van 2002 wel een rol, maar deze was secun­ politiek moet zich volop in de schijnwerpers af­ dair. Bovendien moet nog blijken of het om een spelen. In het deliberatieve model daarentegen structurele of een incidentele onvrede ging. Al­ gaat men uit van een hypothetische openbaarheid: leen al om die reden zijn populistische remedies kiezers zouden hun stem nog steeds aan een po­ voorbarig en zouden de gevestigde partijen de

sS/d 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Tjitske Akkerman Alternatieuen wox populisme

eventuele verleiding om hun toevlucht daartoe bevorderen, maar ook dat mssen politieke par­ te nemen moeten weerstaan. Hoe zou nu een tij en. In het referendum over IJburg bijvoorbeeld deliberatief model van directe democratie eruit werd de campagne meer door ambtenaren dan kunnen zien? Laat ik een aantal mogelijkheden door politici geleid. Dat zijn gemiste kansen van­ noemen. uit het oogpunt van deliberatieve democratie. Sommige vormen van directe democratie zijn Referenda worden vaak gezien als procedures niet primair gericht op besluitvorming, maar op die reflectie en discussie niet bepaald bevorde­ directe beïnvloeding van de kiezers van de poli­ ren omdat ze een digitale ja/nee keuze implice­ tieke agenda. Volksinitiatieven kunnen een be­ ren. Er zijn echter vormen denkbaar die delibera­ langrijk middel zijn om beleid rond issues die tie bevorderen. Een referendum met meerdere door regerende partijen buiten de politieke opties - soms een preferendum genoemd — is agenda gehouden worden ter discussie te stellen. een interessant alternatief." Bij verschillende Het beste voorbeeld is misschien wel het advise­ lokale referenda in Nederland zijn meerdere rend initiatief, zoals men dat in Oostenrijk kent. keuzemogelijkheden voorgelegd, onder meer bij Dit volksinitiatief stelt burgers in staat een issue gemeentelijke herindelingen en onlangs nog bij op de parlementaire agenda te zetten. Het lijkt het referendum in Utrecht over het stationsge­ op een petitie, maar vereist een minimum aantal bied. De vraagstelling voor dergelijke referenda burgers die het initiatief ondersteunen en het kan ontwikkeld worden op basis van een en­ loopt uit op een formeel wetsvoorstel dat volle­ quête onder de bevolking, een methode die ook dige behandeling van het parlement vereist. In al meerdere malen is toegepast. Tenslotte is er in tegenstelling tot bijvoorbeeld het initiatief in verschillende andere landen — onder andere in Zwitserland of sommige Amerikaanse staten re­ Denemarken rond de invoering van de euro — sulteert het niet in een referendum. Dergelijke geëxperimenteerd met deliberatieve polls en bur­ initiatieven zijn effectieve middelen om de gerjury’s in combinatie met nationale referenda. agenda te beïnvloeden, want ze trekken veel aan­ Daarbij wisselt een representatieve groep bur­ dacht van de media. Ook oppositiepartijen ma­ gers in het kader van de campagnes rond een re­ ken in Oostenrijk dankbaar gebruik van dit ferendum enkele dagen met elkaar en met des­ middel.'® Zo’n initiatief zou dus een aanvulling kundigen en politici van gedachten over de be­ kunnen zijn op de voorstellen van Weisglas die treffende vraagstelling. de rol van de oppositiepartijen in het parlement Dergelijke vormen van discussie blijken vaak moeten versterken. Het is een manier om de tot effect te hebben dat burgers hun aanvanke­ voorwaarden voor een open en competitief debat lijke opinies in belangrijke mate bijstellen. Deli­ te versterken en kartelvorming van gevestigde beratieve polls vormen dan ook een belangrijk partijen te voorkomen. alternatief voor de ‘domme’ polls die slechts Dan zijn er de referenda. Deze zouden er pri- voorkeuren registreren. Uitgebreide media-aan- 3 o mair op gericht moeten zijn het politieke debat dacht, met name via de televisie, moet deze in­ te stimuleren. Dat lukt lang niet altijd. In ver­ tensieve informatievoorziening en meningsvor­ schillende referenda in Nederland lieten partijen ming een publiek karakter geven in de hoop dat het in de campagnes afweten. In Groningen een breder publiek de uitkomsten van dergelijke werd bijvoorbeeld door het lokale bestuur afge­ burgerfora als stemadvies zal gebruiken. zien van deelname aan het debat in het kader van het correctieve referendum over de reconstructie EMPOWERED DELIBERATIVE DEMOCRACY? van de Grote Markt. In dit geval werkten de spel­ regels die neerkwamen op een spreekverbod Deze voorbeelden maken duidelijk dat directe voor het gemeentebestuur averechts. Referenda democratie zou kunnen bijdragen aan een ver­ zouden niet alleen het publieke debat moeten nieuwing waarin discussie en reflectie centraal

sSfv 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Tjitske Akkerman Aiternatieuen uoor populisme staan. Dat is ook het soort vernieuwing dat Ar- duidelijk gemaakt dat een dergelijk risico niet chon Fung en Eric Olin Wright (zie verder in dit denkbeeldig is.^''- nummer) voor ogen staat. Mijn voorstellen slui­ Ten derde betekent een goed gebruik van in­ ten dus in het algemeen goed aan bij het model formele en formele vormen van burgerparticipa­ van ‘Empowered Deliberative Democracy’ dat tie vooral ook dat zorgvuldig afgewogen wordt in deze auteurs bepleiten, maar ik wil er ook enkele welke mate verantwoordelijkheden gedeeld kun­ kanttekeningen bij maken. nen worden. In dit opzicht is te hopen dat het Het model van Fung en Wright draait om di­ model van ‘empowerment’ dat Fung en Wright recte en kleinschalige vormen van deliberatieve propageren niet als een algemeen model bedoeld democratie. Dergelijke vormen van burgerparti­ is, want het legt een bijzonder zware verant­ cipatie hebben echter een beperkte reikwijdte. woordelijkheid bij burgers. De door Fung onder­ Verantwoording, advisering of besluitvorming zochte experimenten met burgerparticipatie in via directe democratie is immers bijzonder ar­ het onderwijs in Chicago bijvoorbeeld impliceer­ beidsintensief. Met burgerparticipatie moet dan den dat de schoolraad, waarin een meerderheid ook slim en zuinig omgegaan worden. Tijd is van de leden bestond uit ouders, de bevoegdheid schaars. Om die reden wordt gelukkig al van ver­ had om het schoolhoofd te benoemen, prestatie­ schillende kanten gepleit, onder meer door de contracten uit te schrijven, schoolplannen te Raad voor Openbaar Bestuur, voor een meer se­ ontwildcelen en het budget goed te keuren. Deze lectieve toepassing van interactief beleid dan nu experimenten waren redelijk geslaagd, volgens gebruikelijk is.^^ Om boven het lokale niveau uit Fung, maar daarbij moet bedacht worden dat het te stijgen kunnen burgerparticipatie en directe stadsbestuur in allerlei opzichten gefaald had.'S vormen van democratie slechts een aanvullende Het onderwij s stond er beroerd voor en die rol spelen binnen een vertegenwoordigend stel­ noodsituatie was een reden om ouders ver­ sel. De rol van politieke partijen blijft mijns in­ gaande bevoegdheden te geven. Het ging dus om ziens dan ook essentieel, ook in het kader van di­ een noodsituatie en niet om een algemeen mo­ recte vormen van democratie zoals referenda. del van empowerment. Versterking van de inhoudelijke rol van partijen in het politieke debat en van de competitie rus­ REGEREN DOOR DISCUSSIE sen partijen is niet alleen van belang in parle­ ment en gemeenteraad, maar ook in interactieve Het is niet te hopen dat (lokale) overheden zo beleidsfora en campagnes rond referenda zou­ strucmreel falen dat er niets anders opzit dan dat den partijen geprononceerder aanwezig moeten burgers zelf het bestuur op zich nemen. Kortom, zijn.D het model van ‘Empowered Deliberative Demo­ Ten tweede gaat het in de gevallen die Fung en cracy’ zoals Fung en Wright dat voorstaan heeft Wright beschrijven om initiatieven van een beperkte reikwij dte en neigt teveel naar zelf- onderop. Zoals ik al eerder aangaf ligt bij interac­ besmur, maar afgezien daarvan is het een goed 31 tief beleid in Nederland daarentegen het initia­ alternatief voor populistische varianten van di­ tief meestal bij de overheid. Een van de moge­ recte democratie. Het blaast een oud ideaal dat lijke nadelen daarvan is dat burgerparticipatie ten grondslag lag aan de vertegenwoordigende voornamelijk ervaren wordt als een van bovenaf democratie nieuw leven in, namelijk het idee opgelegde plicht tot participatie of als afschuiven van regeren door discussie. Dat zou ook een lei­ van verantwoordelijkheid door de overheid. Het draad moeten zijn voor vernieuwing in de rich­ cynisme zou vooral bij kiezers die al ontevreden ting van directe democratie. zijn over de gevestigde politiek door dergelijke initiatieven versterkt kunnen worden. Het be­ leid van New Labour in Groot-Brittannië heeft

S&D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Tjitske Akkerman Alternatieven voor populisme

Noten 8. Zie het hoofdredactioneel com­ gerichte benadering in Neder­ mentaar van de Volkskrant naar land nog niet dominant. Kiezers 1. Th. de Graaf en J.Remkes,‘Over­ aanleiding van de verkiezing laten zich hoogstwaarschijnlijk heid moet burgers leren ver­ van Arnold Schwarzenegger tot (nog) niet primair leiden door trouwen’, NRC-Handeisblad, gouverneur van Californië, lekkere kontjes ofretro-kapsels. 27-9-2003. waarin de invoering van een re- Sympathie voor personen speelt 2. Zie o.a. S. E. Scarrow, ‘Direct call procedure in Nederland om wel een belangrijke rol bij de Democracy and Institutional die reden aanbevolen wordt. De stemkeuze, maar pas in tweede Change. A Comparative Investi- Volkskrant, 9-10-2003. instantie. Omdat veel kiezers af­ gation’ in Comparative PoUtical 9. SCP,‘De sociale staat van Neder­ finiteit hebben met de stand­ Studies, 34,6,2001, p. 651-665. land’, 2003. punten van meerdere partijen, 3. P. Delcker, M. Lampen en F. 10. W.C. Muller, ‘Plebiscitaiy laten ze de sympathie voor de Spangenberg, ‘LPP-aanhangers agenda-setting and party strate- lijsttreldcer meewegen bij hun zijn betrokken burgers’, de gies. Theoretical considerations uiteindelijke keuze. W. v. d. Volkskrant, 4-1-2003. and evidence from Austria’, in Brug en C. v. d. Eijk, ‘Enige nu­ 4. T.Aklcerman,‘Een land van Pai'51 Politics, 5,3,1991, p. 303-315. ances: misverstanden over kie­ stemmingen. Nieuwe kansen 11. Zie bijvoorbeeld het voorstel zers in het algemeen en de ver­ voor politiek ondernemer­ van Guido Enthoven voor een kiezingen van 2002/2003 in het schap’. Ministerie van VROM, meerkeuze referendum over de bijzonder’ in R. Coops e.a. (red.). juli 2003. grondwet van de Europese Unie Een politieke aardverschuiving, Al- 5. Zie voor een uitgebreidere uit­ in ‘Geef burgers een echte keus’, phen a/d Rijn 2003, p. 74-98. eenzetting: T. Akkerman, ‘Urban NRC Handelshlad, 14 sept, 2003. ZieT. Aldcerman, M. Hajer en debates and deliberative demo­ 12. Rob-rapport, ‘Primaat in de pol­ J. Grin, ‘The interactive state: cracy’ in Acta Politica, Spring der. Nieuwe verbindingen tus­ democratisation from above?’ in 2001, p. 71-88; T. Akkerman, ‘Ra­ sen politiek en samenleving’, PoUtical Studies, nog te verschij­ dicaal en respectabel populisme’ 2002. nen. inABG 37, febr. 2003, p. 10-11. 13. Iksluit me aan bij het pleidooi 14. Zie A. Fung, E. O. Wright, 6. P. Mair,‘Populist Democracy VS van Jos van der Lans in een eer­ ‘Deepening Democracy: Innova- Party Democracy’ in Y. Mény, Y. der nummer van se-’O om niet te tions in Empowered Participa- Surel (eds.), Democracies and the zwichten voor de populistische tory Governance’ in Politics o- Populist Challenge, Basingstoke: verleiding om campagnes en Society, 29,1,2001, p. 5-41. Palgrave, 2002, p. 81-101. spindokters vooral te mobilise­ 7. M. E. Warren, ‘Democratie the- ren rondom personen in plaats oiy and trust’ in Idem (ed.), De­ van standpunten en visies. Ge­ mocracy eeTrust, Cambridge Uni- lukkig is de tendens naar cam- versity Press, 1999, p. 310-346. pagnepartijen en een persoons­

32

s&D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur (4) Een democratisch Europa?

WILLEM WITTEVEEN

De Europese Unie bevindt zich in een akelige im­ den Berg vindt dat Nederland ookja moet zeggen. passe. Er zijn onomkeerbare besluiten genomen ‘Ik wil politiek duidelijk maken dat de tegenstan­ over de uitbreiding van de Unie met tien nieuwe ders van de grondwet de kans laten lopen om lidstaten. Zo’n grotere en complexere Unie kan Europa effectieve instrumenten in handen te ge­ alleen goed functioneren als het bestuur van de ven om problemen op te lossen. Bijvoorbeeld om instellingen gemoderniseerd en gedemocrati­ de internationale criminaliteit aan te pakken of seerd wordt; daartoe is een ontwerp gemaakt het migrantenbeleid beter vorm te geven.’* Wie voor een Europese grondwet. De besluitvorming in de ontwerpgrondwet op zoek gaat naar deze daarover is echter in geruzie over de nieuwe 'instrumenten’, komt echter bedrogen uit; tussen machts- en stemverhoudingen vastgelopen, zo­ de institutionele stmcmur van het Europese be- dat al vast staat dat de grotere Unie, die boven­ smurssysteem en succesvolle interventies bij dien op steeds meer terreinen actief is (onder an­ maatschappelijke problemen gaapt een enorme dere vrede en veiligheid) het vele j aren zal moe­ kloof. Van den Berg ziet ongetwijfeld verbanden, ten doen met instellingen die niet op de nieuwe maar ze zijn niet aan de tekst af te lezen. situatie zijn toegesneden. Wat sociaal-democraten werkelijk van Europa De Europeanen onder de sociaal-democraten verwachten, komt naar voren in een bij alle ver­ bezien deze zorgwekkende ontwikkeling met schil van mening opvallend eensgezind ontvan­ een opmerkelijk constructieve, om niet te zeg­ gen paragraaf over het 'weerbarstige’ Europa in gen optimistische houding. Zij zien die grond­ het concept-beginselprogramma Tussen droom en wet er straks wel komen en denken dat de nog te daad. Daarin wordt gepleit voor een vergaande sluiten compromissen in elk geval een flinke democratisering van Europa; openbaarheid, con­ stap vooruit zullen betekenen in vergelijking troleerbaarheid en transparantie worden kern­ met het ondoorzichtige, weinig effectieve en bu­ waarden genoemd. Een citaat: ‘Instellingen en reaucratische samenstel van instellingen en pro­ procedures moeten transparant en controleer­ cedures dat we nu hebben. Het is nu eenmaal een baar zijn bij alle aangelegenheden die de belan­ lange weg waarop de stapjes terug haast gelijke gen van de burgers van Europa raken.’ De voor de 33 tred houden met de stappen voorwaarts, maar de hand liggende vraag is dus nu of de voorstellen lichtende toekomst van een sterk, sociaal en de­ voor zo’n grondwet deze idealen inderdaad waar­ mocratisch Europa wenkt. maken of zelfs maar benaderen. Het antwoord Zonder nog precies te weten wat er in de moet helaas ontkennend luiden. grondwet komt te staan, is de PvdA al voorstan­ De ontwerpgrondwet bewijst lippendienst der van een raadplegend referendum. Max van aan vele belangrijke waarden en beginselen. Toch is dat niet waar een grondwet voor dient. Over de auteur Willem Witteueen is lid uan de Een grondwet moet een deugdelijke constimtie Eerste Kamer uoor de PudA en lid uan de redactieraad bieden, een geordend systeem van instituties die uan s&D met elkaar kunnen samenwerken maar elkaar

s&D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Willem Witteveen Een democratisch Europa?

soms ook de voet dwars zetten waar ze over de het eerste gezicht juist ogen als democratische schreef dreigen te gaan. Een goed voorbeeld van verbeteringen; het subsidiariteitsbeginsel en het een grondwet die als constitutie slaagt, is de burgerinitiatief. Amerikaanse grondwet met zijn federale struc- Het subsidiariteitsbeginsel betekent dat Euro­ mur en zijn checks and balances die een dyna­ pese wetgeving pas aan de orde kan zijn 'indien misch machtsevenwicht scheppen tussen de en voor zover de doelstellingen van het overwo­ wetgevende, besturende en rechtsprekende or­ gen optreden niet voldoende door de lidstaten, ganen. op centraal, regionaal of lokaal niveau, kunnen De Europese grondwet geeft geen duidelijke worden verwezenlijkt en derhalve vanwege de regeling van de onderlinge bevoegdheden van de omvang of de gevolgen van het overwogen optre­ organen van de Unie en schept ook geen dyna­ den beter door de Unie kunnen worden bereikt.' misch machtsevenwicht. Wie of wat is bijvoor­ (titel III, art. 9.3) beeld de Europese regering? Dat is voor een deel Het idee was bekend, nieuw is de instimtio- de Commissie (maar die is ook ambtelijk appa­ nele uitwerking: de nationale parlementen van raat van de regering), voor een deel is het de Raad de lidstaten kunnen een gemotiveerd advies uit­ van Ministers. De onderlinge machtsverhoudin­ brengen als zij menen dat een wetsvoorstel in gen laat de grondwet ongeregeld. Wie of wat is strijd is met het subsidiariteitsbeginsel; als een­ de Europese wetgever? De bevoegdheid om wet­ derde van de nationale parlementen een wets­ ten te maken is verdeeld over Commissie, Raad voorstel gemotiveerd bekritiseert, moet de Com­ en Parlement, waarbij het een uniek fenomeen is missie het in heroverweging nemen. Daarna dat het Europese Parlement, als enige parlement staat nog een rechtsgang open naar het Hof van ter wereld, niet het iniatiefrecht heeft om wetten Justitie voor ‘elk beroep’ wegens schending van in te dienen. Er is, nog steeds, een veelheid van het subsidiariteitsbeginsel door een wetgevings- wetachtige besluiten toegestaan die de feitelijke handeling. zeggenschap over de Europese regels waar de Is deze procedure nu een goed georganiseerde burgers van de lidstaten mee te maken krijgt in vorm van dynamisch machtsevenwicht te noe­ feite delegeren naar comités van ambtelijke des­ men? Bij wijze van vergelijking kunnen de Ame­ kundigen en belangenvertegenwoordigers; de rikaanse checks and balances inzake wetgeving democratische instellingen zijn slechts het topje dienen: de uitvoerende macht (president) heeft van een bureaucratische ijsberg. een veto op alle door de volksvertegenwoordi­ ging aanvaarde wetsvoorstellen en dat veto kan weer met tweederde meerderheid worden opge­ HET SUBSIDIARITEITSBEGINSEL heven. In Europa is niet de door de volksver­ EN HET BURGERINITIATIEF tegenwoordiging na openbare beraadslaging Transparant kan men de institutionele structuur aangenomen wet, maar het wetsvoorstel van de 3 4 dus niet noemen, ook aan de eis van openbaar­ Commissie er de inzet van. Het gemotiveerde ad­ heid is slechts in beperkte mate voldaan. Belang­ vies van de nationale parlementen is geen echt rijke onderhandelingen en bindende besluiten veto, meer een petitie gericht aan de overheid. komen in beslotenheid tot stand; de nationale De heroverwegingsplicht is volkomen vrijblij­ parlementen hebben nauwelijks greep op deze vend, de Commissie hoeft niet tot een ander besluitvorming achter gesloten deuren. Als ge­ voorstel te komen. volg van dit constimtioneelrechtelijke falen Per slot van rekening heeft iets minder dan komt ook geen zinvolle participatiemogelijkheid tweederde van de nationale parlementen geen in zicht voor de burgers van Europa. Deze wat al­ bezwaren tegen het wetsvoorstel. Het enige gemene stellingen licht ik toe aan de hand van echte tegenwicht in de subsidiariteitsprocedure twee nieuwe elementen van de grondwet, die op is het oordeel van de rechter. Ook hiermee is ech-

S&D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur Willem Witteveen Een democratisch Europa?

ter iets raars aan de hand. De rechter moet oorde­ herkenbare manier worden uitgewerkt; door de len over een door de Commissie ingediend wets­ commissie opgepakte initiatieven kunnen ook voorstel. Hoe de Raad en het Parlement erover nog door Parlement of Raad worden getorpe­ denken is dan nog onbekend. Kan het dan eigen­ deerd. Alleen als het burgerinitiatief een verzoek lijk wel een rechtsoordeel zijn? De trias politica is om een wet af te schaffen en dus als correctie­ gaat ervan uit dat rechtspraak betrekldng heeft mechanisme wordt ingezet, kan er duidelijke in­ op geldende wetten, niet op in overweging gege­ vloed van uitgaan maar dan botst het burgerini­ ven wetsvoorstellen. Het hele arrangement doet tiatief met de representatieve democratie in na­ eigenlijk meer denken aan de monarchale ver­ tionale parlementen en het Europarlement. houdingen, is dus voor-democratisch, zij het dat De Leidse jurist Voermans stelt dat het de Commissie geen Koning is en de aloude soe­ burgerinitiatief in deze variant de verhoudingen vereiniteit van de macht is zoekgeraakt in de bu­ mssen de lidstaten kan verstoren. Gelegenheids­ reaucratische procedures. coalities van tegenstanders van het Nederlandse euthanasiebeleid, softdrugsbeleid of van het ho­ mohuwelijk kunnen de Commissie via een bur­ HET BURGERINITIATIEF IS EEN LOOS gerinitiatief voor hun karretje proberen te span­ AANHANGSEL nen. Is dat wel zo democratisch? En bovendien, Artikel 46, dat gewijd is aan het beginsel van de constateert hij, ‘in gevallen van burgerinitiatief participerende democratie, kent aan één miljoen is een werkelijk interactieve discussie niet goed burgers, 'aflcomstig uit een aanzienlijk aantal lid­ mogelijk. Er komt een beweging, er worden staten’, een burgerinitiatief toe: men kan de handtekeningen geoogst, maar een mogelijk­ Commissie vragen om een ‘passend voorstel in heid van hoor- en wederhoor is er eigenlijk te dienen inzake een aangelegenheid waarvan de niet.’^ Het gaat om schijnparticipatie. burgers menen dat een rechtshandeling nodig is ter uitvoering van de grondwet.’ Dat zou dus heel EEN DEMOCRATISCH EUROPA? goed een verzoek kunnen zijn om wetgeving tot stand te brengen. Maar de onduidelijkheid is ook Deze twee democratische vernieuwingen blijken hier weer groot: de commissie moet zelf beoor­ geen constitutionele verbeteringen op te leve­ delen of het om een passend voorstel gaat, wat ren. Nu ook de instimtionele stmcmur die de een ‘aanzienlijk aantal lidstaten’ is en of de grondwet voorstelt verre van bevredigend is rechtshandeling ‘nodig’ is. De burgers kunnen naar maatstaven van openbaarheid, transparan­ niets afdwingen. Bij in gebreke blijven van de tie en machtscontrole, is het hoog tijd om een Commissie zijn er geen juridische consequen­ echt inhoudelijk debat te beginnen over een ties (wel mogelijk politieke). grondwettelijke ordening die Europa werkelijk Het burgerinitiatief is een loos aanhangsel democratischer kan maken. Het is misschien de aan de normale besluitvormingsprocedures om­ laatste kans, want hoe groter de Unie wordt hoe 35 dat het niet meer is dan een soort alarmkreet. lastiger het zal zijn om een grondwet tot stand te Niet alleen is er voor de Commissie mimte om brengen. die kreet weg te interpreteren of zelfs te negeren, het initiatief kan ook verwateren of op een on­

Noten grondwet’. Pro o-C o n m , 28 okto- grondwet’, RegelMaat 2003/6: berzoos. 227. 1 Max van den Berg, ‘Partij moet W.J.M. Voermans, ‘Wetgevings­ duidelijk kiezen voor Europese processen onder de Europese

S&D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur (5) Een pleidooi voor actief burgerbe stuur

ERIKOLINWRIGHT&ARCHON FUNG

Nu de taken van de overheid steeds complexer welvaart van het betreffende land. Het rechter en de maatschappij groter van schaal en hetero- deel van het politieke spectrum heeft van deze gener is geworden, blijken de instituties van de kennelijke vermindering van de effectiviteit van liberale democratie zoals die in de negentiende democratische instimties geprofiteerd door de eeuw zijn ontwikkeld - een vertegenwoordi­ aanval in te zetten op het idee van de 'actieve gende democratie plus een techno-bureaucrati- overheid' als zodanig. sche bestuur - steeds minder geschikt te zijn Typerend voor rechts is de stelling dat de staat voor het oplossen van de nieuwe problemen alleen een constructieve rol kan blijven spelen waarvoor we in de eenentwintigste eeuw staan. door haar activiteiten verregaand te verminde­ Democratie als manier om het staatsbestel te or­ ren. Het neoliberalisme predikt deregulering en ganiseren is steeds meer vereenzelvigd met de privatisering, beperking van de sociale voorzie­ selectie van besmurders en volksvertegenwoor­ ningen en bezuiniging op de overheidsuitgaven digers via nationale en lokale verkiezingen. — kortom, het tegendeel van betrokkenheid, Deze wijze van politieke vertegenwoordiging meer responsiviteit en creatievere en effectie­ lijkt echter steeds minder in staat om de belang­ vere vormen van democratische interventie. Dit rijkste idealen van democratische politiek te ver­ alles volgens het motto: ‘De overheid is het pro­ wezenlijken: het stimuleren van politieke be­ bleem, niet de oplossing.’ trokkenheid, bevordering van politieke consen­ In het verleden heeft het linkse kamp in de sus door middel van debat en overleg, het ont­ democratisch-kapitalistische landen dergelijke wikkelen en uitvoeren van overheidsbeleid dat argumenten te vuur en te zwaard bestreden. de basis legt voor een gezonde economie en een Sociaal-democraten beweerden altijd dat een welvarende samenleving; en (vanuit een radica­ actieve overheid onmisbaar is om de vele nega­ 36 ler, egalitair perspectief op het democratisch ide­ tieve effecten die uit de dynamiek van een kapita­ aal) : het waarborgen van omstandigheden listische economie voortvloeien, te beperken — waarin alle burgers kunnen profiteren van de armoede, werldoosheid, toenemende ongelijk­ heid en een gebrek aan publieke voorzieningen Over de auteurs Erik Olin Wryht is verbonden aan het als onderwijs en gezondheidszorg. Die verdedi­ Department ofSociology van de Uniuersity ofWiscon- ging is de afgelopen jaren echte zwakker gewor­ sin, Archon Fiwg aan de Kennedy School of Govern­ den, zowel in haar overmigingskracht als in haar ment, Harvard Unioersity.Ze publiceerden tezamen praktisch mobiliserend vermogen. Hoewel poli­ Deepeniny Democracy - Institutional Innouations in tiek links nog niet bereid is om gedereguleerde Empowered Participatory Gouernance, London; Verso, markten en een minimale overheidsinvloed als 2003 politiek wenselijk en economisch effectief te om-

S&D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur E.O. Wright & A. Fung Een pleidooi uoor actief burgerbestuur armen, is men er veel minder zeker van dat de in­ seren dat gewone mensen meer invloed op hun stituties die men in het verleden verdedigde ook levensomstandigheden krijgen; dat concrete nu nog het juiste recept zijn voor economische maatschappelijke problemen worden opgelost; voorspoed en sociale rechtvaardigheid. en dat het overheidsbeleid transparanter en Misschien is de afkalving van de vitaliteit van rechtvaardiger wordt gemaakt. Kortom: er zijn de democratie het directe en onontkoombare ge­ alternatieven beschikbaar waarmee we de keuze volg van de uitdagingen waarvoor het bestuur tussen het marktgerichte, neoliberale recept van van een moderne samenleving als de onze ge­ minimale overheidsbemoeienis en het afge­ steld wordt. Misschien zit er voor ons burgers zaagde linkse recept van steeds maar weer meer niet veel meer in dan om via periodieke verkie­ overheid kunnen omzeilen. zingen met een weinig competitief karakter de Sommige van deze innovaties zijn afkomstig overheid enigszins in haar bewegingsvrijheid te uit het ‘zuiden’, andere uit het ‘noorden’ van de beperken. Misschien is het tijdperk van de ‘ac­ wereld. Om de gezamenlijke kenmerken onder tieve democratische overheid’, die zich onder één noemer te kunnen brengen hebben wij een druk van de bevolking actief voor de oplossing bestuursmodel ontwikkeld dat we ‘Empowered van maatschappelijke problemen inzette, voor­ Participatory Governance’ (e pg , ofwel, vrij ver­ bij en vormen politieke passiviteit en je terug- taald: ‘activerend, participatief besmur’) hebben trelcken in de privé-sfeer de prijs die voor de genoemd, e p G is een omschrijving van participa­ ‘vooruitgang’ betaald moet worden. Het kan ech­ tie- en overlegstructuren op het gebied van poli­ ter ook zijn dat het probleem meer te maken tiek en besmur. Wij zijn van mening dat een der­ heeft met de manier waarop onze instituties zijn gelijke benadering zowel de effectiviteit als de vormgegeven dan met de problemen waarmee rechtvaardigheid van het overheidsbeleid ten ze geconfronteerd worden. Wanneer dat inder­ goede kan komen. daad het geval is, heeft links de kans om door middel van democratische hervormingen onze HET EPG-MODEL traditionele waarden gestalte te geven - op ge­ lijkwaardigheid gebaseerde sociale rechtvaardig­ Wij hopen dat al degenen die bij dat beleid prak­ heid, individuele vrijheid gecombineerd met tisch betrokken zijn (ambtenaren, vrijwilligers, controle van de bevolking over het overheidsbe­ activisten) een opportunistisch gebraik van de leid, gemeenschapszin, solidariteit en de ont­ onderdelen van dit model zullen maken. Som­ plooiing van het individu. mige delen zijn geschikt voor het reorganiseren Geluldcig zijn er tekenen die erop wijzen dat van een beperkt segment van het lokale of natio­ een dergelijke verdieping van de democratie op nale overheidsbesmur, zoals de organisaties die de politieke agenda komt te staan. Op een ver­ verantwoordelijk zijn voor volkshuisvesting, bluffend aantal beleidsterreinen en in zeer uit­ onderwijs of het politieoptreden. Andere delen eenlopende politieke contexten — van het ge­ van het model kunnen voor meer algemene reor- 37 meentelijke begrotingspolitiek in Brazilië tot het ganisaties van het openbaar besmur worden in­ economisch beleid in India en van openbaar zet, zoals het opstellen en het aannemen van de onderwijs en het politiebeleid in Chicago tot het begroting van grote en kleinere steden; of de ge­ milieumanagement van ecosystemen, blijken meentelijke planning op het gebied van de eco­ hervormers afstand te nemen van de bureaucra­ nomische ontwikkeling, de sociale voorzienin­ tische top-down-methodes en te kiezen voor gen of de mimtelijke ordening. Uiteraard is de meer democratische, op burgers en burgerparti­ relevantie van het model sterk afhankelijk van de cipatie toegesneden vormen van bestuur. Derge­ betreffende context. Daarmee is het, in de meest lijke vernieuwingen geven aan dat het mogelijk letterlijke zin van het woord, ook echt een model is om overheidsbestuur en politiek zo te organi­ en geen blauwdmk.

S&D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur E.O. Wright & A. Fung Een pleidooi uoor actief burgerbestuur

Het EPG-model omvat zeven uitgangspunten begroting opgesteld in een reeks bijeenkomsten die grofweg in drie categorieën onderverdeeld die beginnen op wijkniveau en die culmineren kunnen worden. Ze hebben resp. betrekking op in een raadsvergadering van de hele stad. De uit­ het functioneren van de instituties; de vormge­ eindelijke begroting is de neerslag van de ge­ ving van die instituties; en het karakter van de stelde prioriteiten (zoals bestrating, water, bredere context waarbinnen ze opereren. We heb­ onderwijsvoorzieningen), door burgers aange­ ben deze uitgangspunten, mede aan de hand van dragen op bijeenkomsten overal in de stad. Deze een aantal voorbeelden, elders nader toegelicht en wijze van begroten wijkt sterk af van de verde­ beperken ons hier tot een korte aanduiding. ling van openbare middelen door deskundigen of volksvertegenwoordigers. Door te kiezen voor een bottom-up-benadering kan de besteding van Uitgangspunti: gelden door de overheid beter worden afgestemd empowerment/parücipane-van-onderop op de behoeften van de stadsbewoners. Door par­ Het eerste uitgangspunt houdt in dat een groot ticipatie van de bevolking kan bovendien voor­ deel van de overheidsbesluiten genomen zouden komen worden dat er vriendj espoli tiek wordt moeten worden op basis van directe participatie bedreven - een situatie die bij de gebruikelijke van de bevolking. Gewone mensen moeten, als besteding van openbare gelden niet onbekend is. inwoners van bepaalde wijken of als gebruikers van overheidsvoorzieningen, maar zeker als le­ Uhgangspum 2: pragmatisme den van de politieke gemeenschap, betrokken worden bij de precieze inhoud van beslissingen In EPG-instimties staat een pragmatische aanpak

die hun leven beïnvloeden. Bij ep g krijgt een der­ van problemen centraal. Het idee is om mensen gelijke betrokkenheid meestal gestalte op pu­ aan de politieke vergadertafel te krijgen die alle­ blieke bijeenkomsten. maal hetzelfde belang hechten aan het halen van Participatie van burgers in de besluitvorming concrete, praktische doelstellingen, ook als ze in van overheidswege is op zichzelf niets nieuws. andere opzichten de meest tegenstrijdige belan­ Bij EPG is er echter sprake van participatie door gen hebben. empowermenï, niet alleen van expressieve of symbo­ Zo vergaderen inwoners van alle wijken in lische participatie. Participatie betekent in dit ge­ Chicago iedere maand met de politie om de val niet alleen dat mensen de gelegenheid krij­ meest dringende veiligheidsproblemen in hun gen om hun visie te geven op zaken die het alge­ wijk te bespreken en om gezamenlijk een veilig­ meen belang betreffen, maar dat ze recht hebben heidsplan op te stellen waaraan de politie ook ge­ op invloed op de besluitvorming. De bestaande bonden is (en waarover later verantwoording instimties van de vertegenwoordigende demo­ wordt afgelegd). Hoewel er sprake is van heel cratie betrekken burgers alleen bij de politiek verschillende belangen en opvattingen — ms- 3 8 door ze bij verkiezingen hun stem te laten uit­ sen de politie en bewoners, tussen huiseigena­ brengen (hun vertegenwoordigers te kiezen) en ren en huurders, mssen jong en oud — hebben door hen via diverse communicatiekanalen hun alle betrokkenen er belang bij om de veiligheid mening kenbaar te laten maken. Het ideaal dat van hun buurt te vergroten. Dat is de basis van met empowered parncipatory govemance wordt na­ hun samenwerking. gestreefd, is om burgers direct te betrekken bij Deze manier om problemen pragmatisch en het debat over de aanpak van maatschappelijke door middel van burgerparticipatie aan te pak­ problemen en bij de keuzes die daarbij aan de ken heeft een aantal duidelijke voordelen ten op­ orde zijn. zichte van methoden waarbij professionele des­ In de Braziliaanse stad Porto Alegre wordt bij­ kundigheid en hiërarchische processen domine­ voorbeeld het grootste deel van de gemeentelijke ren. Door diverse partijen uit te nodigen om deel

S&D 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur E.O. Wright&A. Fung Een pleidooi uoor actief biirgerbestuur

te nemen aan praktisch, probleem-gericht over­ Uitgangspunt]: open debat (‘deUberation’) leg kan ter plaatse aanwezige kennis die anders niet beschikbaar zou komen, in de publieke be­ Het derde principe betreft de manier waarop bij sluitvorming worden verdisconteerd. Daarnaast EPG beslissingen worden genomen. In de libe­ wordt de feedbackcyclus verkort die die publieke rale democratie die we nu kennen wordt uitge­ besluitvorming altijd moet doorlopen (beleids­ gaan van het basisprincipe dat politieke beslis­ voorbereiding, besluitvorming, beleidsuitvoe­ singen op een meerderheid van stemmen moe­ ring, evaluatie). Op die manier kunnen publieke ten berusten. Die meerderheid komt tot stand

lichamen die volgens epg te werk gaan flexibeler, via verschillende ingewikkelde processen, waar­ responsiever en innovatiever zijn dan hiërarchi­ bij voor de te verkrijgen steun moet worden ge­ sche instellingen. lobbyd en onderhandeld. Onderhandelingen Zo’n praktische benadering beperkt echter vragen om een compromis dat vervolgens kan ook de mogelijkheden van democratische be­ dienen om de verschillende belangen te vereni­ trokkenheid. Ze kan ertoe leiden dat bepaalde gen. Waar het echter op neerkomt, is dat de thema’s niet op tafel komen, omdat ze niet zo ge- meerderheid het voor het zeggen heeft. malckelijk in praktisch, direct uitvoerbaar beleid Bij EPG beslissen de deelnemers echter op om te zetten zijn. Pragmatisme zou er aldus toe grond van een open, vrij debat. Idealiter dragen kunnen leiden dat politieke energie onttroldcen de deelnemers argumenten aan die appelleren wordt aan de strijd tegen meer fundamentele aan het algemeen belang of gezamenlijke princi­ machtsongelijkheid en machtsprivileges.Tij­ pes en proberen elkaar vervolgens te overtuigen dens de vergaderingen over het politiebeleid in van de te bewandelen weg resp. van de oplossing Chicago wordt door bewoners en politie bijvoor­ die gekozen moet worden. Zo’n open discussie beeld nooit gesproken over armoede als oorzaak creëert de mogelijkheid om argumenten aan te van criminaliteit of over de problemen waarmee horen en al dan niet te accepteren - in plaats van het gevangeniswezen in de Verenigde Staten te alleen maar te onderhandelen, elkaar strategisch kampen heeft — omdat dergelijke thema’s bui­ de loef af te steken, etc. Zoals de socioloog Jürgen ten hun competentie liggen. Habermas schreef: in het vrije debat is de enige Veronderstelling is daarbij dat er voor veel macht die wordt uitgeoefend die van het betere problemen heel vaak pragmatische oplossingen argument. mogelijk zijn, ook wanneer ze het gevolg zijn van grotere problemen of ongelijkheden. Als De drie genoemde uitgangspunten m.b.t. het mensen op deze manier concrete problemen we­ functioneren van institities (empowerment/par- ten op te lossen, kan dat bovendien het begin ticipatie-van-onderop; pragmatisme; het open zijn van meer ingrijpende veranderingen in de debat) werken alleen wanneer instituties op een machtsverhoudingen. bepaalde manier zijn vormgegeven. Daarop Een belangrijk punt van kritiek op de partici- hebben de volgende drie uitgangspunten betrek- 3 9 patiedemocratie is dat mensen te apathisch en king. onwetend zijn of het te druk hebben om te kun­ nen participeren. Wij hebben echter vastgesteld DE INRICHTING VAN DE INSTITUTIES dat mensen, wanneer zij de mogelijkheid krijgen om mee te beslissen over het oplossen van prak­ Uitgangspunti: devolutie tische problemen die hen diep raken, weldege­ lijk massaal meedoen. Zo bleken bijvoorbeeld de Wil participatie-van-onderop daadwerkelijk zin bewoners uit de armere wijken van Chicago va­ hebben, dan moet een wezenlijk deel van de be- ker aan dit soort bijeenkomsten deel te nemen sluitvormingsmacht binnen de overheid worden dan de bewoners uit de rijkere wijken. overgedragen aan lokale organen. Degenen die

sS tD 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur E.O. Wright & A. Fung Een pleidooi voor actief burgerbestuur

in dergelijke organen actief zijn, dragen verant­ niet om plannen te ontwikkelen en bevelen te woordelijkheid voor het aandragen en uitvoeren geven die door ondergeschikten worden uitge­ van oplossingen voor maatschappelijke proble­ voerd, maar om de lokale organen te ondersteu­ men en moeten op hun prestaties kunnen wor­ nen bij het oplossen van problemen en hen ver­ den aangesproken. Dergelijke organen hebben antwoordelijk te maken voor een eerlijke en effec­ niet alleen een adviserende functie, maar moe­ tieve werkwijze. ten ook kunnen beschiklcen over middelen om Anders dan in anarchistisch georiënteerde het resultaat van de menings- en besluitvorming politieke modellen, waarin de behoefte aan in daden te kunnen omzetten. Het besluitvor­ maximale vrijheid tot verregaande autonome de­ mingsproces wordt zoveel mogelijk daar gecon­ centralisatie leidt, is erbij empoweredparticipatoiy centreerd waar de problemen het beste kunnen govemance sprake van nieuwe vormen van cen- worden aangepakt. traal-gecoördineerde decentralisatie, waarbij zowel een ‘democratisch-centralistische’ benadering als strikte decentralisatie als onwerkbaar van de Uitgangspunt 2: centraal gecoördineerde hand worden gewezen. In het eerste geval is er decentralisatie (ookwel: 'recombinante' sprake van inherente starheid die aan plaatse­ decentralisatie) lijke omstandigheden en plaatselijke kennis Dit uitgangspunt bepaalt in belangrijke mate het voorbijgaat, waardoor maar moeilijk uit de prak­ gezicht van EPG. Hoewel de besluitvorming over tijk kan worden geleerd. Een ongecoördineerde doelen en middelen binnen epg sterk gedecen­ decentralisatie leidt er op haar beurt toe dat bur­ traliseerd wordt, blijven een centraal besmur en gers in kleine eenheden geïsoleerd worden — centrale gezagsuitoefening van grote betekenis. hetgeen voor iemand die niet weet hoe hij een Lokale organen zijn immers geen autonome, ge­ probleem moet oplossen, maar denkt dat men atomiseerde besluitvormingseenheden. Integen­ het ergens anders wel weet, op z’n minst niet erg deel, het gaat er juist om een communicatie- en handig is. Vandaar de noodzaak om verbindin­ verantwoordingsstructuur op te zetten die lokale gen te handhaven of aan te gaan die de versprei­ organen en het centrale besmursnnivo met el­ ding van informatie en het afleggen van verant­ kaar verbindt. Deze centrale gezagscentra (ge­ woording mogelijk maken. Dat vraagt om een meentehuizen, hoofdbureaus van de politie, de­ sterk, efficiënt werkend bestuurlijk centram. partementen, zelfstandige bestuursorganen) kunnen op verschillende manieren bij dragen aan Uitgangspunts: de overheid als werkterrein de versterking van de plaatselijke democratie en van de oplossingen die daaruit voortkomen: Een derde kenmerk van de hier bepleite instimti- onele vormgeving is dat het vooral om een veran­ > door middel van de coördinatie en verdeling dering van overheid en overheidsbeleid gaat. 40 van middelen; Vaak wordt in en rond de politiek de top-down- > door problemen op te lossen die lokale eenhe­ structuur van vertegenwoordiging en besluitvor­ den niet zelf aankunnen; ming voor lief genomen. Een deel van het maat­ > door incompetent of anderszins onverant­ schappelijk middenveld (van zelfhulpgroepen tot woord bestuur te corrigeren; hecht gestructureerde maatschappelijke organi­ > door innovaties te verspreiden en ‘grensover­ saties) bewegen zich hoofdzakelijk buiten het ter­ schrijdende’ leerprocessen te bevorderen. rein van de formele politiek en van de overheid. Een ander deel, zoals maatschappelijke oppositie­ In tegenstelling tot bureaucratische, hiërarchi­ bewegingen en politieke belangengroeperingen, sche organisaties is het centrale niveau in een proberen om van onderop druk uit te oefenen op EPG -structuur niet de beslissende factor. Het is er centrale organen waar de politieke macht ge-

s S/d \ j i I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur E.O. Wright & A. Fung Een pleidooi ooor actief burgerbestuur vestigd is. In beide gevallen wordt de structuur weer gedaan. Bij epg gaathet er daarentegen om, van de overheid overeind gehouden. instituties op te bouwen die de politiek en het

Bij een opzet conform epg wordt die struc- overheidsbedrijf duurzaam veranderen. mur echter wel tot inzet van hervorming ge­ maakt. Het doel is om de hiërarchische, ‘Weberi- DE BREDERE CONTEXT VAN BURGERBESTUUR aanse’ taakverdeling van politieke en overheids­ organisaties op z’n kop te zetten. In plaats van Onder politieke theoretici fantaseert men graag eenvoudigweg uitvoering te geven aan de regels over democratische instimties die allerlei mooie en procedures die op een hoger bestuursniveau ontwildcelingen in gang zouden kunnen zetten, ontwikkeld zijn, nemen beleidsmakers en bur­ als ze maar op de juiste manier zouden zijn inge­ gers ter plaatse een belangrijk deel van de feite- richt. Maar zelfs instimties die zeer weloverwo­ lijke beslissingen. En in plaats van het leeuwen­ gen zijn vormgeven, vormen geen garantie dat deel van de oplossingen zelf te bedenken, probe­ EPG krachtig en blijvend tot ontwiklceling komt. ren de centrale instellingen de voorwaarden te Velen in het politieklinkse kamp zullen juist scheppen waaronder die oplossingen zoveel mo­ betogen dat epg in de meeste gevallen onmoge­ gelijk op lokaal niveau kunnen worden bespro­ lijk is vanwege de ongelijke machtsverhoudin­ ken en beoordeeld; om de vooruitgang die daar­ gen — mssen werknemers en ondernemers, bij al dan niet geboekt wordt, te meten; en om de burgers en beleidsmakers, rijk en arm. Zo gere­ betrokkenen daarop procedureel en inhoudelijk deneerd vormen e p g -achtige instimties alleen aan te spreken. maar een terrein extra waarop de sterken de Dit maakt dat met E P G de organisatie van de zwaklten kunnen overheersen. politieke macht werkelijk wordt gewijzigd en Naar ons idee zijn de voomitzichten voor em- niet dat geprobeerd wordt om die macht af en toe powered panicipawry govemance veel minder een wat andere richting uit te sturen. Ze streeft slecht. Wel is iedere poging om instimties op ba­ naar een veel specifieker omschreven verhou­ sis van participatie-van-onderop van de grond te ding mssen staat en maatschappij dan in de ver­ krijgen ten dode opgeschreven wanneer er niet wante analyse van het ‘nieuwe instimtionalisme’ ook sprake is van georganiseerde tegenmacht. of van de ‘sociaal kapitaal’-benadering. De veran­ Deze zogenaamde ‘countervailing power’ kan het deringen die met EPG gepaard gaan zijn een po­ machtsoverwicht van bepaalde groepen binnen ging om de permanente participatie van gewone het openbaar besmur verminderen of zelfs geheel burgers te instimtionaliseren. Daarbij worden neutraliseren. Dergelijke groepen kunnen de be­ de burgers vooral aangesproken als gebruikers pleite benadering fmstreren door zich meester te van publieke voorzieningen, en wel met de vraag maken van de uiteindelijke besluitvorming. Het hoe die voorzieningen moeten worden opgezet kan ook zijn dat ze de participatie- en discussie- en hoe ze het beste kunnen functioneren. gerichte instimties weer in een gecentraliseerde Zo’n permanente participatie is van een an­ en hiërarchische of geprivatiseerde richting wil­ 41 dere orde dan bijvoorbeeld de korte democrati­ len dwingen. Dergelijke pogingen kunnen met sche momenten die campagnegerichte maat­ succes worden tegenwerkt door de tegenmacht schappelijke bewegingen kennen of die een nor­ die politieke partijen, vakbonden en andere maat­ male verkiezingsstrijd kenmerken, wanneer po­ schappelijke organisaties belichamen. litieke leiders de bevolking voor het bereiken Daarmee ontstaat, eerlijk gezegd, echter wel van een bepaald resultaat proberen te mobilise­ een uitermate lastig dilemma bij het vormgeven ren. Is de dmk van de bevolking om het gewen­ van gedecentraliseerde democratische stmcm- ste beleid tot stand te brengen of de gewenste ren. Enerzijds staat de tegenmacht die door ge­ kandidaat naar voren te schuiven voldoende op­ noemde organisaties wordt ontwildceld, meestal gevoerd, dan is het met die brede participatie in het teken van mobilisatie, het stellen van ei-

sS/d 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur E.O. Wright & A. Fung Een pleidooi uoor actief burgerbestuur

sen en confrontatie. Vakbonden mobiliseren het beste worden verduidelijkt door de instim-

werknemers om het op te nemen tegen onderne­ ties die volgens epg zijn opgezet te vergelijken mers en hun organisaties; maatschappelijke be­ met anders ingerichte organisaties in de publieke

wegingen mobiliseren de bevolking tegen gepri­ sector. Een kenmerk dat epg duidelijk van andere vilegieerde elites, grote bedrijven en andere benaderingen onderscheidt is de mogelijkheid machtsbolwerken en de overheid. Anderzijds van verregaande en permanente participatie. Die wordt bij empoweredpartidparoiygovemance, zo­ werkwijze heeft twee nadelen die de mogelijlche-

als hierboven omschreven, uitgegaan van geza­ den voor toepassing van epg beperken.

menlijke activiteiten van groepen met uiteenlo­ Ten eerste is epg vermoedelijk alleen een veel­ pende belangen; van het streven om samen op­ belovend alternatief op terreinen waar burgers di­ lossingen voor praktische problemen te vinden. rect kunnen bij dragen aan het formuleren van be­ De voorwaarden voor het mobiliseren van leidsdoelstellingen en het helpen uitvoeren van tegenmacht - eisen stellen en confrontaties zoe­ het beleid. Ze brengen hun lokale kennis in bij het ken - lijken daarom in tegenspraak met de be­ zoeken naar oplossingen voor maatschappelijke langrijkste kenmerken van empowered panicipa- problemen. Door direct te participeren kunnen wrygovemance, namelijk vrij debat en pragma­ zij bovendien hun voorkeuren kenbaar maken tisme. Maar we zullen de onmiskenbare span­ aan belangengroepen, ambtenaren en politici, die ning die dat oproept, op de koop toe moeten ne­ daar anders niet voor open zouden staan — en men; er mee moeten leren omgaan. Ze is volgens kunnen daarmee hun stempel op de menings- en ons inherent aan het streven om de democratie besluitvorming druldcen. Wanneer vervolgens tot te verdiepen. Van een harmonieus evenwicht zal uitvoering van het betreffende beleid wordt over­ waarschijnlijk nooit sprake zijn. gegaan, kan van de ervaring en de competenties waarover burgers beschildten evenzeer gebruik worden gemaakt. En tenslotte kan directe partici­ TOEPASSINGSMOGELIJKHEDEN patie, in simaties waarin er sprake is van een ge­

Wat zijn de voorwaarden die van epg een succes­ sloten beleidscultuur of zelfs van corruptie, be­ volle hervormingsstrategie kunnen maken? Uit stuurders helpen dwingen om openbaarheid te de voorbeelden die hierboven reeds genoemd betrachten en verantwoording af te leggen. zijn, blijkt dat er veel toepassingsmogelijkheden In andere omstandigheden levert directe par­

zijn voor e p g . In sommige gevallen zal het gaan ticipatie door de burgers echter veel minder op. om het hervormen van overheidsdiensten, zoals In welvarende stadswijken is het onderwijsbe­ bijvoorbeeld in Chicago het geval is bij de reorga­ leid bijvoorbeeld al vaak van hoog niveau en zeer nisatie van het politiewerk. Andere voorbeelden responsief en zijn de scholen van hoge kwaliteit.

waarbij epg is toegepast, zoals het opstellen van Burgerparticipatie zou daar, in termen van in- de gemeentelijke begroting in Porto Alegre (of, ovatie of van verantwoording, weinig aan toe­ 42 om een ander voorbeeld te noemen: de gemeen­ voegen; burgers zouden veel tijd en energie in telijke ontwiklcelingsplanning in Kerala in In­ participatie steken, zonder daar veel voor terug dia), maken duidelijk dat participatie ook beslis­ te krijgen. In andere simaties kan de vereiste singen met een sterkere ‘politieke’ component technische kennis zo groot zijn dat burgers maar kan betreffen, zoals de verdeling van publieke weinig aan de menings- en besluivorming kun­

middelen, epg lijkt op wijkniveau het meest op nen bijdragen. zijn plaats, maar heeft ook bij toepassing op be­ Dat brengt ons op een tweede beperking van

leidsterreinen met een grotere reikwijdte, zoals de mogelijkheden van e pg . Die heeft betrekking regionaal milieu-beheer en -regelgeving, goede op de continuïteit van de betreffende instimties.

resultaten opgeleverd. epg werkt alleen goed wanneer burgers gestimu­

De mogelijkheden van epg kunnen misschien leerd worden om te participeren. Bij een opzet

s&'d 1/2 I 2004 Een andere kijk op democratisch bestuur E.0. Wright & A. Fung Een pleidooi ooor actief bur^erbestuur

conform ep g is er sprake van een ‘deal’ tussen verdeeld is door de ongelijkheid van inkomen en burgers en overheid. In ruil voor hun actieve par­ vermogen; door raciale animositeit en ongelijk­ ticipatie krijgen burgers invloed op een deel van heid; en waarin grote bedrijven en andere het overheidsbeleid, waardoor zij de kwaliteit machtige pressiegroepen zware invloed uitoefe­ van de openbare voorzieningen die zij nodig heb­ nen op de politiek. De belangenconflicten die als ben kunnen helpen verbeteren. In ruil voor hun gevolg van dergelijke tegenstellingen ontstaan, deelname aan de bijeenkomsten over veiligheid bestaan echt - ze zijn niet denkbeeldig. Dat was in de wijken, krijgen burgers invloed op het poli­ de reden waarom marxisten altij d zo weinig ver­ tieoptreden dat hun eigen wijk veiliger maakt. trouwen hadden in de mogelijldreid van werke­ Degenen die meewerken aan het opstellen van de lijke zeggenschap van de bevolking, wanneer die gemeentelijke begroting in Porto Alegre verbete­ binnen het keurslijf van een kapitalistische de­ ren de kwaliteit van de infrastructuur in hun wij­ mocratie vorm zou moeten krijgen. ken. Er is dus sprake van concrete prilckels, waar­ Hoe kan men zich een democratisch proces mee de gewenste participatie wordt uitgelokt. op basis van werkelijke consensusvorming voor­ Wanneer geen prikkels van dien aard be­ stellen, wanneer er sprake is van dergelijke onge-

schikbaar zijn, mag van epg dan ook geen succes lijlcheid? Hoe vaak hebben we niet de roep om worden verwacht. Bij beslissingen van zeer cen­ samenwerking en eensgezinheid gehoord? Hoe tralistische aard, die niet in verschillende onder­ vaak niet dat er sprake zou zijn van een win-win- delen op te splitsen zijn, zoals het vaststellen van situatie, terwijl in werkelijldieid die oplossingen belastingtarieven, het aangaan van een mone­ werden gekozen die degenen met de meeste taire unie of het voeren van buitenlands beleid, macht en privileges het beste uitkwamen? Mis­ zal het voor E P G vereiste participatieniveau nooit schien is empoweredparncipatorygovemance ge­ worden gehaald. woon weer een nieuwe illusie, een nieuwe vorm van window-dressing waarachter de rijken en machtigen de lakens zullen blijven uitdelen. CONCLUSIE Misschien wel, maar misschien ook niet. Mis­ Kort samengevat: de zes elementen van empowered schien vertoont het systeem meer scheuren en pardcipatory govemance - empowerment/partici- gaten, bevat het meer ruimte om nieuwe institu­ patie-van-onderop; pragmatisme; open debat; de­ ties op te zetten die door nieuwe vormen van volutie, centraal gecoördineerde decentralisatie; tegenmacht kunnen overleven. Nogmaals, we de overheid als werkterrein - zijn een poging om presenteren empowered panicipawiy govemance gewone burgers in staat te stellen om direct be­ niet als blauwdruk voor alle simaties in het alge­ trokken te raken bij de oplossing van maatschap­ meen, of voor welke specifieke situatie dan ook. pelijke problemen en bij de besluitvorming over Gebruik er liever delen van naar het u goed dunkt belangrijke beleidskwesties - en bij de afwegin­ en naar de mate waarin het uitkomt. De enige gen die daarbij gemaakt worden. Om te zorgen dat manier om de dieperliggende democratische ide- 43 deze zes uitgangspunten een blijvend effect sorte­ alen die aan epg ten grondslag liggen daadwerke­ ren is de organisatie van tegenmacht nodig, het­ lijk gestalte te geven is om op zoek te gaan naar geen altij d op gespannen voet zal staan met een de scheuren en gaten in uw eigen politieke insti­ gestroomlijnde toepassing van de epG-principes. tuties en om die openingen te benutten voor een Sommigen zullen - we duiden dat al eerder versterking van een actief burgerbesruur. aan- sceptisch zijn over een dergelijke aanpak. We leven tenslotte in een samenleving die sterk

S&D 1/2 ] 2004 Corporale governance

Als onderdeel van dit democratiseringsnummer van s&d staat in de volgende bladzijden het bestuurvan de grote onderneming (‘corporate governance’) centraal. Het is een thema dat, zeker sinds de financiële schandalen bij enkele grote bedrijven en de ophef over exorbitante managerssalarissen, in het middelpunt van de belangstelling staat. Harm-Jan de Kluiver formuleert een kritiek op de recentelijk door de commissie- Tabaksblat gepresenteerde ‘code’ - en vraagt zich af waarom de PvdA zich niet krachtiger in het debat mengt. Ewald Engelen analyseert de opkomst van het aandeelhouderskapitalisme; wijst op de sociale én economische gebreken van dit regime; en formuleert 44 een viertal richtlijnen voor vernieuwingvan het ondernemingsbestuur.

s S/d \ l i I 2004 FOTO PETER HILZ | HOLLANDSE HOOGTE \ Corporate govemance (i) Het structuurregime onder vuur

HARM'JAN DE KLUIVER

In De kaasstolp aan diggelen, het bekende rapport sche) aandacht vragen. Uitgangspunt daarbij is van de Commissie-De Boer dat na het Fortuyn wat mij betreft overigens dat ondernemen, debacle van 2002 verscheen, wordt aangedron­ ondernemingen en ondernemers de PvdA niet gen op een intensief debat in de PvdA over een vreemd zouden moeten zijn. Integendeel, het be­ aantal dringende politieke en maatschappelijk vorderen van een ondernemingsklimaat waarin ‘brandende kwesties’. Als een van die kwesties ondernemen voor steeds meer mensen een se­ vermeldt het rapport corporate govemance en, rieuze optie wordt, mag alleszins een kernpunt meer algemeen, (het gebrek aan) voeling met het van sociaal-democratisch beleid zijn. midden- en kleinbedrijf, alsmede de houding Dat vereist met name voor kleine onderne­ van de sociaal-democratie tegenover het (grote) mingen een eenvoudig en flexibel onderne­ bedrijfsleven.^ Daarmee doet het rapport niet he­ mingsrecht en arbeidsrecht. Het complement lemaal recht aan de discussie binnen de sociaal- daarvan is een stelsel van slim sociaal (zeker- democratie, maar wel is waar dat zich dit met heids)recht, bestaande uit uitkeringen, herscho- name aan de rand van het actuele debat heeft af­ lingsmogelijkheden (en — verplichtingen!) en gespeeld, bijvoorbeeld in de gelederen van de verlofregelingen, dat recht doet aan het individu

Wiardi Beekman Stichting (w b s ). Ik verwijs hier en waarborgen biedt tegen onredelijkheid en met name naar hetmooie, in 2001 verschenen willekeur. Dat maakt van vereenvoudiging en WBS rapport Ondernemen ofovememen/ flexibilisering (ook) een links thema. Inmiddels hebben echter de boekhoudschan­ dalen inde vs (Enron, WorldCom) en Nederland STRUCTUURVENNOOTSCHAPPEN (Ahold) het onderwerp in het centrum van het publieke debat gebracht. Mede daardoor heeft de Anderzijds geldt echter ook dat juist de sociaal- 46 Commissie Tabaksblat de wind vol in de zeilen democratie alert moet zijn op de macht van grote gekregen. De Code die de Commissie op 9 de­ ondernemingen en het mogelijk misbmik daar­ cember 2003 presenteerde, kan kort worden van en wat bij de beperking daarvan redelijker- samengevat als een pleidooi voor aandeelhou- wij s wel en niet van aandeelhouders mag wor­ derskapitalisme. De Commissie keert zich bo­ den verwacht. Daarbij kan niet voorbij worden vendien tegen het struemurregime waarover gegaan aan de soms perverse prilckels die van fi­ momenteel een fundamentele discussie gaande nanciële markten kunnen uitgaan. In dat kader is. Dat zijn ontwikkelingen die nodig de (kriti- kan ook aan de noodzaak van beschermings­ maatregelen in geval van dreigende overnames Over de auteur Harm-Jan de Kluiuer Is hoogleraar aan niet voorbij worden gegaan.3 de Uniuersiteit uan Amsterdam en advocaat In Nederland spitst de discussie over het bestuur

S&D 1/2 I 2004 Corporate governance Harm-Jan de Kluiver Het structuurregime onder uuur van grotere ondernemingen zich toe op onder­ voor aanpassingen van het strucmurregime, nemingen met meer dan loo werknemers en mede in internationaal perspectief, het nodige te een eigen vermogen van e u r 13 miljoen. Sinds zeggen is. Daarbij moet er wel voor worden ge­ 1971 zijn deze bedrijven wettelijk verplicht een waakt dat de ene groep van old boys niet wordt in- (onafhankelijke) raad van commissarissen in te geraild voor een andere groep die uitsluitend stellen. Omdat dan dus de wet een bepaalde door een paar grootaandeelhouders wordt aan­ structuur voorschrijft, spreekt men van struc­ gewezen. tuurvennootschappen. De wettelijke taak van de (verplichte) raad van commissarissen daarin is DISCUSSIE OVER STRUCTUURREGIME om het belang van de onderneming als geheel te NOG LANG NIET GESLOTEN behartigen. Niet het belang van de aandeelhou­ ders, maar evenmin het belang van enige andere Reeds het kabinet Kok II heeft de SER advies ge­ groep, mag bepalend zijn. Alle belangen moeten vraagd over de toekomst van het strucmurre­ in ogenschouw worden genomen. gime. Dat heeft vervolgens geleid tot een wets­ Om de raad van commissarissen ook daad­ voorstel (nr. 28 179) dat inmiddels op g septem­ werkelijk de macht te geven die opdracht waar te ber 2003 door de Tweede Kamer is aangenomen maken, bepaalt de wet (nu nog) dat in een ‘struc- en nu bij de Eerste Kamer ligt. murvennootschap’het bestuur (= directie) wordt De hoofdlijn van dit wetsvoorstel is dat de al­ benoemd door de raad van commissarissen en gemene vergadering meer zeggenschap krijgt. (dus) niet door de aandeelhouders. Daarenboven Zo zal de algemene vergadering van aandeelhou­ beslist de raad van commissarissen zelf wie hij ders de commissarissen benoemen. De voor­ voordraagt ter vervulling van vacamres in die dracht daarvoor wordt echter gedaan door de raad van commissarissen. Aandeelhouders en de raad van commissarissen. De aandeelhouders ondernemingsraad kunnen tegen voorgedragen kunnen zo’n voordracht vervolgens wel met ge­ kandidaten echter bezwaar maken bij de rechter wone meerderheid verwerpen. In dat geval moet als zij menen dat deze ongeschikt zijn of bij be­ de raad van commissarissen een nieuwe voor­ noeming daarvan de raad van commissarissen dracht doen (die de aandeelhouders dan weer niet naar behoren zou zijn samengesteld. Zo’n kunnen verwerpen etc). bezwaar is de afgelopen 30 jaar niet vaak ge­ Een tweede belangrijk element is dat de maakt. Wel is mede onder druk van dat bezwaar­ ondernemingsraad een derde van de te benoe­ recht in een groot aantal strucmurvennoot- men commissarissen mag aanbevelen. Volgen de schappen de praktijk gegroeid dat één of meer raad van commissarissen en/of de aandeelhou­ commissarissen mede het vertrouwen heeft van ders die voordracht niet, dan mag de onderne­ de ondernemingsraad.^ mingsraad een nieuwe aanbeveling doen. Dit Aandeelhouders hebben het strucmurregime aanbevelingsrecht is door de vakbeweging be­ in de afgelopen jaren steeds meer gekritiseerd. dongen als een tegemoetkoming voor de ver­ 47 Betoogd werd dat op deze wijze de macht in de schuiving van macht naar de aandeelhouders. onderneming grotendeels werd gegeven aan een Daarmee is de discussie over het structuurre­ zichzelf in stand houdende Ideine elite (het old gime echter nog lang niet gesloten. Het kabinet boys network) dat elkaar een baantje als commis­ heeft bij de behandeling van het wetsvoorstel in saris toeschoof. Helemaal onbegrijpelijk is deze de Tweede Kamer zelf al aangegeven aarzeling te kritiek niet. Tegelijkertijd is deze echter wel hebben en aangekondigd dat voorjaar 2004 een overdreven. De raad van commissarissen is hernieuwde discussie over het structuurregime veelal nog steeds een forum waar wel degelijk zal worden gevoerd. Ook in de PvdA is overigens, een bredere belangenafweging plaatsvindt door door Wouter Bos en Kris Douma, al kenbaar ge­ deskundige mensen. Dat neemt niet weg dat maakt dat enige aarzeling bestaat en dat het

s &'d 1/2 I 2004 Corporate governance Harm-Jan de Kluiver Het structuurregime onder uuur

voorstel 'niet heilig’ is.5 In die discussie speelt ropese regels en nationaal ondernemingsrecht.^ het voorgestelde recht van de ondernemingsraad Deze SE’s zullen betrekkelijk gemakkelijk van om een derde van de commissarissen te bepalen vestigingsland kunnen wisselen.^ Demogelijk­ een aanzienlijke rol. Mijns inziens verhoudt dit heid van zo’n migratie raakt uiteraard ook aan recht zich inderdaad niet zo goed met het uit­ nationale medezeggenschapsregels. Tegelijker­ gangspunt van onafhankelijk toezicht (ook van tijd moet echter worden onderstreept dat in de werknemers). Het leidt bovendien tot veel koud­ regeling van de SE allerlei waarborgen zijn opge­ watervrees van ondernemers die hen er toe aan­ nomen juist om te voorkomen dat bij een inter­ zet om zich aan de structuurregeling te onttrek­ nationale zetelverplaatsing of een internationale ken. fusie medezeggenschapsrechten van werkne­ Gelet op het voorgaande, zou ik menen dat er mers vervallen. Medezeggenschap is dus in Eu­ inderdaad het nodige voor te zeggen is niet vast ropa nog lang niet achterhaald. te houden aan dit voorstel, maar terug te keren Ook bij de invoering van de strucmurregeling naar het oude systeem waarin uitgangspunt was in 1971 is overigens al met die internationale (en tot invoering van de nieuwe wet nog is) dat context rekening gehouden. Voor concerns met de ondernemingsraad bezwaar kan maken tegen een internationaal karakter (zoals AkzoNobel, een benoeming als een commissaris niet ge­ Philips, Shell, Unilever) geldt al sinds die tijd dat schikt is of bij zijn benoeming de raad van com­ (veelal aan de beurs genoteerde) topvennoot- missarissen te eenzijdig zou zijn samengesteld schappen van zulke concerns in beginsel van het (zie het slot van de vorige paragraaf). Zo’n be­ structuurregime zijn vrijgesteld en dat Neder­ zwaar kan dan door de rechter worden getoetst landse dochtervennootschappen van internatio­ aan de maatstaf of de raad van commissarissen nale concerns kunnen volstaan met een zoge­ zodanig is samengesteld om in onafhankelijk­ naamd beperkt (of‘verzwakt’) strucmurregime. heid alle relevante belangen te kunnen toetsen. Zo’n beperkt regime vereist nog wel een onaf­ Mij lijkt dit een goed uitgangspunt op basis hankelijke raad van commissarissen die belang­ waarvan dat debat ook vanuit de PvdA kan wor­ rijke goedkeuringsrechten heeft (bijv. met be­ den gevoerd. Hierna zal namelijk blijken dat de trekking tot fusies en overnames en ontslag van voorstellen van de Commissie Tabaksblat juist in een grote groep werknemers). Het bestuur van dit opzicht ernstig tekortschieten. een dochtervennootschap van een internationaal concern wordt echter niet meer door die raad van commissarissen benoemd (zoals in het volle­ DE BEPERKTE BETEKENIS VOOR dige structuurregime), maar door de algemene INTERNATIONALE ONDERNEMINGEN vergadering van aandeelhouders (in concerns Bij de discussie over de structuurregeling moet gevormd door de top-/moedervennootschap). rekening gehouden worden met Europese ont- Een voorbeeld biedt het Engelse Corus con­ 48 wikkelingen. Nederland moet zich als vesti­ cern waarvan het vroegere Hoogovens (Corus gingsland niet uit de markt prijzen. Het Euro­ Nederland) nu onderdeel is en (dus) het beperkte pese recht eist hier zijn tol. Zo oordeelde het Eu­ stmcmurregime kent. De Engelse concernmoe­ ropese Hof van Justitie recentelijk (in de zaak In- der benoemt dus de bestuurders. Belangrijke be­ spire Art)® dat - kort gezegd - bepaalde Neder­ sluiten behoeven echter goedkeuring van de landse regels die belemmeringen opwerpen om Nederlandse raad van commissarissen. Het ef­ gebruik te maken van een buitenlandse rechts­ fect daarvan bleek begin 2003 toen de Engelse vorm, niet toelaatbaar zijn. moeder de aluminiumdivisie van Coms Neder­ Voorts zal op 8 oktober 2004 een zogenaamde land (overigens grotendeels in Duitsland ge­ Europese Vennootschap (afgekort als SE) kunnen vestigd!) wilde verkopen en de raad van commis­ worden opgericht, die een mengvorm is van Eu­ sarissen van Coms Nederland de goedkeuring

S&D 1/2 I 2004 Corporate governance Harm-Jan de Kluiver Het structuurregime onder uuur daarvoor weigerde.® In zowel de Nederlandse als Als argumenten daarvoor voert zij aan dat het Engelse pers is daarover uirgebreid bericht. structuurregime het principe aantast dat com­ missarissen kritisch en onafhankelijk opereren (blijkbaar vanwege de invloed van werknemers), BOEKHOUDSCHANDALEN EN COMMISSIE dat de regeling internationaal moeilijk uit te leg­ TABAKSBLAT gen zou zijn, dat dit het systeem van checks and Ondertussen was het structuurregime in de eer­ balances in beursvennootschappen zou verstoren ste helft van 2003 niet de enige zorg bij het den­ en niet past bij de tendens om vennootschaps­ ken over ondernemingsbestuur. De boekhoud­ recht juist te flexibiliseren.'^ schandalen die in Amerika aan het licht waren gekomen (o.a. Enron en Worldcom) leidden daar TABAKSBLAT KRITISCH BEZIEN al in 2002 tot een aanscherping van de wetgeving in de zogenaamde Sarbanes-Oxley Act. Deze werd De voorstellen van de Commissie Tabaksblat be­ tevens van toepassing op Nederlandse onderne­ tekenen dat in beursvennootschappen de macht mingen met (naast een beursnotering in Amster­ van de aandeelhouders centraal wordt gesteld. dam) een beursnotering in New York.'° Uitgangspunt van de commissie is een onver­ In Nederland volgde in februari 2003 het valst aandeelhouderskapitalisme. Het is merk­ boekhoudschandaal bij Ahold. Samen met de al waardig dat op deze benadering (ook) vanuit enige tijd bestaande aandrang van beleggers om PvdA kring zo weinig kritiek gekomen is. Ik zie regels aan te scherpen leidde dat tot instelling daarvoor in ieder geval twee redenen. van de Commissie Tabaksblat. Reeds op 9 decem­ Een eerste reden waarom er nauwelijks kri­ ber 2003 publiceerde deze commissie een Neder­ tiek op de benadering van de commissie is geko­ landse ‘corporate governance’.“ Voor een goed men, is dat zij nogal wat aandacht heeft besteed begrip daarvan is het belangrijk voorop te stellen aan de beperking van de rechtspositie van be- dat deze Code slechts betrekking heeft op Neder­ smurders en aan hun beloning. Dat is algemeen landse beursgenoteerde ondernemingen. Aan de in goede aarde gevallen. Doordat de commissie Amsterdamse beurs zijn dat er momenteel onge­ zich kritisch heeft uitgelaten over vertrekpre­ veer 160. mies die aan zwak presterende bestuurders zijn De Commissie Tabaksblat heeft zo’n 110 con­ gegeven, is de indruk ontstaan dat de Code de crete bepalingen geformuleerd die er met name hoogte van de inkomens aantast. Dat is echter op gericht zijn om aandeelhouders meer zeggen­ niet het geval. De Code schrijft slechts voor dat schap te geven. Deze houden o.a. in dat aandeel­ het beloningsbeleid, de hoogte daarvan en de houders veel meer dan thans kunnen bepalen prestatiecriteria aan de goedkeuring van de aan­ wie bestuurders en commissarissen worden en deelhouders onderworpen moeten worden. Dat dat allerlei beslissingen moeten worden goedge­ hoeft echter zeker niet een matiging in te hou­ keurd door de aandeelhouders. Bovendien vindt den, en al helemaal niet als besmurders nauw 49 de Commissie dat beschermingsconstructies te­ verbonden zijn met grootaandeelhouders. gen vijandelijke overnames moeten worden ont­ Men lijkt zich niet te realiseren dat er een ri­ manteld. Daartegenover staat wel de aanbeveling sico in schuilt om aandeelhouders zeggenschap dat de meerderheid van de commissarissen onaf­ over de beloning te geven. Zo kunnen aandeel­ hankelijk moet zijn van de vennootschap, maar houders de hoogte van een beloning koppelen onafhankelijkheid van aandeelhouders is echter aan doelstellingen die geen rekening houden niet vereist (tenzij men 10% of meer van alle aan­ met alle bij de onderneming betrokkenen belan­ delenbezit). Ik kom daarop hierna nog terug. gen. Wat te denken van het prestatiecriterium Ten slotte keert de Commissie Tabaksblat zich dat kosten van veiligheid tot het minimum wor­ ook uitdrukkelijk tegen het strucmurregime.^^ den teruggebracht? Of dat de onderneming de s&'d 1/2 1 2004 Corporate governance Harm-Jan de Kluiver Het structuurregime onder uuur

productie zo maximaal mogelijk naar andere lan­ geving in nogal vergaande vorm. Het onttrekt in den verplaatst? Of dat het aantal werknemers feite een belangrijk smk sociaal-economische met minimaal een derde wordt verminderd? wetgeving aan de zeggenschap van het parle­ Dat brengt mij op de tweede mogelijke reden ment. voor de opvallende stilte in PvdA kring. Die Het voorgaande biedt alle reden om de Code hangt er naar mijn indruk mee samen dat zeg­ vanuit sociaal-democratisch perspectief zeer kri­ genschap van aandeelhouders en ‘aandeelhou- tisch te bezien. Dat geldt zeker ook waar het be­ dersdemocratie’ weliswaar prachtige aanspre­ treft het toezicht op het besmur. Het zou onge­ kende termen zijn, maar dat men snel over het rijmd zijn dat nu uitsluitend aan aandeelhouders hoofd ziet dat aandeelhoudershesluiten niets te over te laten. De voorstellen tot herziening van maken hebben met democratie, maar eenvou­ de strucmurregeling hoeven dan niet heilig te digweg de macht weerspiegelen van degene met zijn, de regeling van het toezicht kan in ieder ge­ het meeste geld. In veel vennootschapen zijn er val niet slechts worden overgelaten aan een Code een paar aandeelhouders die grotere pakketten en aan (groot)aandeelhouders. Wettelijke regels beheersen. Zij bepalen wat er gebeurt. De kleine zijn vereist waarvoor het structuurregime nog aandeelhouders hebben niets te vertellen, maar steeds inspiratie biedt en waarin ook een be­ lopen wel het risico er in een benadering a la Ta- zwaar- of beroepsrecht van werknemers nog al­ baksblat bekaaid van af te komen. leszins gepast is. De Code zoals opgesteld door de Commissie Tabaksblat, zo voeg ik daaraan toe, is het resul­ OVERNAMES EN BESCHERMING taat van particulier initiatief. Toch krijgt de Code rechtskracht. In het kader van het wetsvoorstel In de eerder al vermelde bijdrage van Wouter Bos tot herziening van de structuurregeling (zie hier­ en Kris Douma in het Financieele Dagblad wordt voor) is namelijk een wettelijke bepaling opge­ uitdrukkelijk een relatie gelegd russen de Code nomen die het kabinet machtigt om - zonder in­ Tabaksblat, het strucrnurregime en de discussie stemming van het parlement (!) - bij algemene over overnames en beschermingsconstmcties. maatregel van bestuur te bepalen dat onderne­ Zij stellen dat bij een keuze mssen continuïteit mingen de Code Tabaksblat moeten naleven en en dynamiek, de dynamiek de ruimte moet krij­ over niet-naleving verantwoording moeten af- gen. Continuïteit staat daarbij blijkbaar voor leggen.^T strucrnurregime en beschermingsconstructies. Daarbij gaat de Commissie uit van het begin­ Dynamiek verwijst naar overnames waaraan sel 'pas toe of leg uit’. In de uitwerking daarvan door Bos en Douma blijkbaar een heilzame im­ zijn de Commissie en het kabinet over het alge­ puls wordt toegedacht als het gaat om innovatie meen niet zo helder. Er is echter één opvallende en investeringen in onderzoek en ontwikke­ uitzondering: als de algemene vergadering van ling.'® 5 o aandeelhouders instemt met afwijkingen van de Dat is een nogal rozig beeld van overnames. Code dan is deze nageleefd. In de woorden van de Ik vrees dat dit beeld niet wordt geschraagd door Commissie: ‘uitleggen is naleven na goedkeu­ de feiten. Een constante in het onderzoek naar ring door de algemene vergadering van aandeel- fusies en overnames is juist dat veel overnames houders’.^s ook economisch weinig waarde toevoegen.'^ Dat onderstreept de grondgedachte van de In de praktijk komt het zelden voor dat na een Tabaksblat Code en het gevolg daarvan. Met overname van een Nederlands onderneming name grootaandeelhouders bepalen wat er ge­ door een buitenlands bedrijf een extra inspan­ beurt en kunnen, door in te stemmen met afwij­ ning in onderzoek en ontwikkeling wordt ge­ kingen van de Code, uiteindelijk de regels naar pleegd. Aanzienlijk vaker is het tegenoverge­ hun hand zetten. Dat is privatisering van regel­ stelde het geval. De overname moet worden

S&D 1/2 I 2004 Corporate governance Harm-Jan de Kluiver Het structuurregime onder uuur

teragverdiend en kostenbeheersing is het tref­ CONCLUSIES woord. In dat licht bezien is het goed dat Nederlandse Wat betreft (middel)grote ondernemingen ondernemingen zich tegen overnames ook met moet weerstand worden geboden aan de nei­ juridische beschermingsmaatregelen kunnen ging om het stmcmurregime volledig te ont­ wapenen. Dat geeft de mogelijlcheid en de tijd mantelen. Ondernemingen met meer dan 100 om de effecten van overnamebiedingen voor alle werknemers spelen een maatschappelijke rol betroklcenen bij de onderneming op waarde te die rechtvaardigt dat bij het toezicht rekening (kunnen) schatten en biedt de gelegenheid om in wordt gehouden met alle bij de vennootschap onderhandeling met een bieder waarborgen betrokken belangen. voor de langere termijn te bedingen. Dat bete­ De voorziene bevoegdheid van de onderne­ kent overigens niet dat bestuurders vrij spel heb­ mingsraad om in een strucmurvennootschap ben. De rechter zal nauwkeurig toetsen of zit­ een derde van de commissarissen te bepalen tende bestuurders en commissarissen op een re­ verdraagt zich minder goed met het uitgangs­ delijke wijze gebruik maken van beschermings­ punt van onafhankelijk toezicht, leidt tot veel maatregelen. In de afgelopenjarenhebben de koudwatervrees voor ondernemers en over­ Ondernemingskamer in Amsterdam en de Hoge schaduwt de goede kanten die het strucmurre- Raad daarvoor een kader ontwiklceld dat recht gime heeft. doet aan alle betroklcen belangen.'^ Op veel beursvennootschappen is het strac- Anders dan wel eens wordt gesuggereerd, is murregime niet van toepassing, maar zal de de voorgaande benadering niet in strijd met de Tabaksblat Code richtinggevend zijn. Uit­ Europese kaders en het Europese recht. Dat be­ gangspunt van deze Code is een geloof in aan­

wijst de op 27 november 2003 door de eg raad deelhouderskapitalisme waarbij grootaan­ van ministers geaccordeerde zogenaamde Der­ deelhouders het (dus) voor het zeggen hebben.

tiende eg Richtlijn die overnames tot onderwerp Dat brengt risico’s met zich mee voor alle bij heeft.'9 Met name Eurocommissaris Frits Bol- de onderneming betrokkenen met inbegrip kestein wilde in die Richtlijn verankeren dat be­ van (kleine) aandeelhouders. schermingsmaatregelen in de ban zouden wor­ De Tabaksblat Code is zelfregulering, maar wel den gedaan. Zo’n banvloek is echter door de geza­ met een wettelijke stams waar het parlement menlijke EU-lidstaten (onder aanvoering van nauwelijks nog greep op heeft. Die mate van Duitsland) van de hand gewezen. Uitdrukkelijk zelfregulering bij zo’n belangrijk sociaal-eco- is vastgesteld dat de lidstaten vrij moeten zijn al nomisch onderwerp moet vanuit sociaal-de- of niet te kiezen voor een beperking van bescher­ mocratisch perspectief zeer kritisch worden mingsmaatregelen. bezien. De PvdA moet zich er voor inspannen dat hier Met name de regeling van het toezicht op het nuttige en evenwichtige beperkingen aan een bestuur kan niet aan een code worden overge­ 51 puur aandeelhouderskapitalisme worden ge­ laten. Dat rechtvaardigt wetgeving. De essen­ handhaafd. Dat is het soort kapitalisme dat met tialia van de strucmurregeling bieden daar­ ondernemen niet per se veel te maken heeft. voor onverminderd inspiratie. Juist bij overnames is er volop ruimte voor finan­ Nu beursvennootschappen steeds kwets­ ciële manipulatie en speculatie en kunnen finan­ baarder worden voor overnames, vervullen be­ ciële markten een vennootschap gemakkelijk in schermingsmaatregelen een zeer nuttige problemen brengen. Er is geen reden dat te be­ functie. Grote terughoudendheid bij het be­ vorderen, en alle reden te trachten dat tot ge­ perken daarvan is op zijn plaats. zonde proporties te beperken.

S&D 1/2 I 2004 Corporate governance Harm-Jan de Kluiver Het structuurregime onderuiiur

N oten stemming zal bereiken over re­ van een ‘geborneerde visie op gelingen die voor alle vennoot­ corporate governance’. 1 De kaasstolp aan diggelen, schappen zetelverplaatsing en 14 Het betreft het in het wetsvoor­ Amsterdam - september 2002, grensoverschrijdende fusie mo­ stel tot wij ziging van de struc- p. 29 e.v. enp. 33 en 34. gelijk maken. Het ontwerp voor murreling (nr. 28 179) voorge­ 2 Barbara Hoogenboom/Paul regeling van de grensoverschrij­ stelde artikel 2:3 91 lid 4 bw. Kalma/Mirjam Plantinga, dende fusie is op 18 november 15 Zie paragraaf 7 van de pream­ Ondernemen ofovememen. Corpo­ 2003 door de Europese Com­ bule bij de Code. rate governance en de sociaal de­ missie gepubliceerd 16 Deze invulling van het feno­ mocratie. Amsterdam: Wiardi (c o m (2003)703). meen overnames ontleen ik Beekman Stichting, 2001. 9 Corus Engeland heeft vervol­ niet aan de inhoud van het arti­ 3 Dit artikel bouwt voort op H.J. gens wel een procedure tegen kel van Bos en Douma in hetFi­ de Kluiver, Corporate governance (de commissarissen van) Corus nancieele Dagblad, maar aan de en bestuur van privaatrechtelijke Nederland aangespannen, maar tekst van een college dat Wou­ organisaties, Utrecht: Lemma, deze verloren. Zie de beslissing ter Bos aan de Groningse uni- 2003. Voor verdere beschou­ van de Ondernemingskamer versiteit gaf en dat op de web­ wing en onderbouwing van van het Gerechtshof Amster­ site www.wouterbos.nl is gepu­ sommige stellingen zal ik kort­ dam van 13 maart 2003 onder bliceerd. heidshalve daarnaar verwijzen. andere gepubliceerd in Jurispru­ 17 Vgl. bijvoorbeeld het recente 4 Zie verder over het structuurre­ dentie Ondernemingsrecht Z003, overzicht van Hans Schenk, gime reeds uitgebreid het ver­ 85. Daarin is mede overwogen ‘Economie en strategie van de melde WB s rapport Ondernemen dat de raad van commissarissen fusieparadox’, in: J.C.K.W. Bartel ofovem em en (zie reeds noot 3) ook het belang van het gehele e.a. (red), Fusies e--Acquisities. Fun­ hoofdsmk3 ('Het struemurre- concern mede in het oog moet damentele aspecten van fusies en gime in de praktijk’) en hoofd- houden. acquisities, Dordrecht: Elsevier, smk 4 (‘Structuurregime en 10 Het betreft zo’n twintigtal 2002, p. 62 e.v. medezeggenschap’) in mijn hier­ (grote) Nederlandse onderne­ 18 Met name van belang zijn de voor in noot 4 al vermelde boek. mingen. Zie voor een korte na­ uitspraken in het overnamege- 5 Zie Wouter Bos en Kris Douma, dere bespreking van de Sarba- vecht rond Gucci, zoals de uit­ ‘De PvdA-visie op de code Ta- nes-Oxley Act o.a. mijn al in noot spraak van de Ondernemings­ baksblat’, hetFinancieele Dagblad 4 vermelde monografie, p. 79 e.v. kamer van8 maartzooi, JOB 9 oktober 2003. Zij zien twee 11 Zie www.commissiecorporate- 2001/55, en de uitspraak van de doelstellingen die zouden moe­ governance.nl Hoge Raad van 18 april 2003, ten worden gehandhaafd: onaf­ 12 Paragraaf 55 van de aan de Code JOB 2003,110 inzake de overna­ hankelijk toezicht en een even­ toegevoegde ‘Verantwoording mestrijd tussen Rodamco en wicht tussen werknemers en van het werk van de commissie’. Westfield. Zie voor een nader aandeelhouders bij de invloed 13 Nogal ver gaat de commissie als overzicht onder meer H.J. de op het ondernemingsbestuur. zij in de vermelde paragraaf 5 5 Kluiver, ‘Effecten, beurs en be­ 6 Zaak C-167/01 beslist op 30 sep- nog noteert: ‘Voorts kan gesteld schermingsmaatregelen’, in: 52 tember 2003, JOB. 2003,249. worden dat de structuurrege­ S.E. Eisma (red). Leerboek Effec­ 7 Vgl. voor een eerste korte ken­ ling de ondernemingsraad tenrecht, Ars Aequi 2002 p. 231 - nismaking bijvoorbeeld H.J. de slechts “schijnmedezeggen- 261. Kluiver, De Verordening op de Eu­ schap” geeft.’ Niet onbegrijpe­ 19 Ziehetop 28 november2003 ropese Vennootschap (se): haarlem ­ lijk reageerde de en v in haar re­ door de raad vastgestelde ‘Pro­ merolie of levertraan?, w p n r actie van 22 december 2003 ge­ posal for a Directive of the Euro- [6481], 2002 prikkeld op deze uitspraak en pean Parliament and of the 8 Het is te verwachten dat de EU repliceerde zij dat de uitspraken Council on takeoverbids’. de komende jaren ook overeen­ van de commissie blijk gaven

s&"D 1/2 I 2004 Corporalegovemance (2) Democratische antwoorden op het grijze kapitalisme

EWALD ENGELEN

Recentelijk is naar aanleiding van voorstellen dat er een omvangrijk controlevacuüm bestaat van de commissie Tabaksblat* en het parlemen­ waarvan bestuurders misbruik kunnen maken. taire debat over de wijziging van het structuurre­ Ten derde doet sinds het midden van de j aren ze­ gime^ de discussie over ondernemingsbestuur ventig wereldwijd een neoliberale eigendoms- opnieuw losgebarsten. Zowel het nieuwe struc­ ideologie opgeld die bestaande ‘checks and balan- tuurregime als de code van de commissie Tabaks- ces’ als vormen van gedeeltelijke onteigening be­ blat voorzien in amendementen op het be­ schouwt en op basis van morele en economische staande Nederlandse model van ondernemings­ argumenten grotere zeggenschap opeist voor de bestuur, dat de oplossing voor het probleem van ‘eigenaar’ (lees: aandeelhouder). gespreid bezit en professioneel management Het is de vraag of het slechte functioneren van heeft gevonden in professioneel toezicht door de de Nederlandse aandeelhoudersdemocratie te Raad van Commissarissen (rvc). Deze amende­ wijten is aan het bestaande regime van onderne­ menten voorzien in grotere openheid, professio­ mingsbestuur en of herziening derhalve vereist neler toezicht, betere verantwoording en, vooral, is. Om deze vraag te beantwoorden zal ik kort de meer bevoegdheden voor aandeelhouders om de functionele rationaliteit van de oorspronkelijke toezichthouders beter te kunnen controleren en structuurregeling schetsen. Vervolgens ga ik na hen te dwingen tot beter toezicht. of er goede redenen zijn om te menen dat deze De achtergrond van deze voorstellen is driele­ rationaliteit niet langer opgaat en of meer be­ dig. Ten eerste heeft de internationalisering van voegdheden voor de aandeelhouder, zoals zowel de beleggingsstrategieën van grote institutio­ de aanbevelingen van de commissie Tabaksblat nele beleggers geleid tot een toenemende druk als de nieuwe strucmurregeling voorstellen, zijn op wetgevers om nationale modellen van onder­ gewenst. Om een deel van mijn antwoord alvast nemingsbestuur te schoeien naar Amerikaanse weg te geven: mijns inziens is dat niet gewenst. 53 leest. Ten tweede hebben affaires als die van En­ Niet alleen omdat aandeelhouders nog altijd niet ron, WorldCom en, hier te lande, Ahold geleerd voor deze taken zijn berekend, maar ook omdat grotere zeggenschap van aandeelhouders het Over de auteur Eivald Engelen is als onderzoeker Her­ welvaartgenererend vermogen van ondernemin­ bonden aan de afdeling Geografie uan de Unioersiteit gen op de lange termijn ondermijnt. Uiteraard uan Amsterdam. Hij is in 2000 gepromoueerd op een rij st dan de prangende vraag hoe het 'monster’ onderzoek naar de mogelijkheden ooor democrati­ van de onderneming dan wel democratisch kan sering van degrote beursgenoteerde onderneming, worden getemd. Mijn antwoord op die vraag kan getiteld: Economisch Burgerschap in de Onderne­ hoogstens tentatief zijn en bestaat uit een viertal ming. Een Oefening in Concreet Utopisme richtlijnen waarmee mijns inziens bij het ont-

s&’d 1/2 I 2004 Corporale governance Ewald Engelen Democratische anttuoorden op het^njze kapitalisme

werp van een nieuw regime van ondernemings- gelt de benoeming van besmurders en toezicht­ bestuur rekening moet worden gehouden. houders en beschrijft de verdeling van taken en Een woord vooraf over de aard van de kritiek bevoegdheden over raad van bestuur (rvb), rvc, die in dit artikel wordt gebezigd. De eerste twee aandeelhoudersvergadering (av) en onderne­ paragrafen zijn gegoten in het economische ver­ mingsraad (or). Onder de strucmurregeling val­ toog dat wordt gehanteerd door de juristen en len alle NV’s, BV’s, Coöperaties en Onderlinge economen die het debat over het optimale model Waarborgmaatschappij en met een eigen vermo­ van ondernemingsbesmur domineren. Ikben gen van tenminste 13 miljoen euro, een onderne­ mij terdege bewust van het feit dat het oorspron­ mingsraad en minimaal 100 werknemers in kelijke structuurregime niet het product is van Nederland. Vergeleken met het 'gewone' ven­ een functionalistische zoektocht naar de opti­ nootschapsrecht dat is gebaseerd op een schei­ male oplossing voor het probleem van adequaat ding van de ‘aandeelhoudersfunctie’ en de toezicht op een zich professionaliserend manage­ ‘besmursfunctie’ (Van Schilfgaarde, 2001), legt de ment bij gespreid aandelenbezit, maar in plaats structuurregeling de aandeelhoudersfunctie gro­ daarvan het zwaarbevochten compromis is (‘Het tendeels bij de rvc. Het is de rvc die de jaarreke­ wonder van Den Haag’) tussen sociaal-democra- ning vaststelt, de rvb benoemt, de salariëring ten die omvorming van de rvc tot een zelfstandig vaststelt, meedenkt over de strategie, en de controlerend orgaan - gelijkelijk bestaande uit re­ prestaties van de rvb beoordeelt. De av, op haar presentanten van arbeid, kapitaal en het alge­ beurt, heeft niet eens zeggenschap over de meen belang - voorstonden en christen-democra- samenstelling van de rvc. Deze benoemt zichzelf ten en liberalen die vasthielden aan de scheiding via coöptatie. van staat en bedrijf en geen directe wettelijke in­ Zoals gezegd was de structuurregeling een greep in de samenstelling van de rvc wensden.3 kind van haar tijd en het resultaat van moeizame Iedere criticus ziet zich namelijk gesteld voor een politieke onderhandelingen. Erachter gaat echter paradox: of je gebruikt een afwijkend idioom en een belangrijk theoretisch probleem schuil waar wordt niet gehoord, of j e bekent j e tot het heer­ iedere vorm van kapitalisme mee worstelt, name­ sende idioom en neemt (deels) de politieke lijk hoe effectieve controle over het besmur van agenda van je tegenstander over. de onderneming te garanderen bij sterk gespreid aandelenbezit. In de Verenigde Staten, waar de 'Sherman Act’ van 1890 kartelvorming verbood, PARADOX hetgeen resulteerde in een golf van fusies en Om uit deze paradox te geraken doe ik in dit arti­ overnames waardoor steeds grotere onderne­ kel eerst het een en dan het ander. Ik begin mijn mingen ontstonden met een steeds diffusere ei- vertelling in het idioom van de neoklassieke eco­ gendomsstrucmur (Roe 1994), wordt deze noom en laat in de tweede paragraaf de beper- kwestie het eerst geagendeerd. Berle en Means’s 5 4 kingen ervan zien. In de derde en vierde para- ‘The Modern Corporation and Private Property’ graafvervang ikhet idioom van de neoklassieke (1932) en Veblen’s ‘Absentee Ownership and the econoom door dat van de politieke econoom en Business Enterprise’ (1945) zijn de nog immer ac- de politieke filosoof in een poging om de kwestie mele en lezenswaardige producten van de soci- van de inrichting van het ondernemingsbestuur aal-wetenschappelijke reflectie op deze periode. te kunnen zien als dat wat het is, namelijk een De uitdaging waar deze ontwikkelingen de vraagstuk van zeggenschap dat in niets verschilt wetgever voor plaatsten was: welke regels kun­ van zeggenschapsvraagstukken in de sfeer van nen ervoor zorgen dat de belangen van de uit­ onderwijs, gezondheidszorg, huisvesting en het voerder (de ‘agent’) samenvallen met die van de openbaar bestuur. opdrachtgever (de ‘principal’)? In de economi­ De structuurregeling dateert van 1971 en re­ sche wetenschap (‘principal/agency theory’) die

s &’d 1/2 t 2004 Corporate governance Ewald Engelen Democratische antwoorden op hetgrijze kapitalisme hierover moest adviseren werd dat: welke effec­ De gelijktijdige opkomst van de grote instimtio­ ten hebben verschillende vormen van onderne- nele belegger en de neoliberale ideologie van mingsbesmur voor het oplossen van het pro­ aandeelhouderswaarde leidt ook in Nederland bleem van divergerende belangen? De antwoor­ tot onrust onder de politieke en economische den die hierop in verschillende nationale poli­ elite en doet de politieke dmk om het bestaande tieke economieën zijn gegeven variëren van model van ondernemingsbesmur aan te passen rvc’s, ‘supervisory boards’ en ‘non-executive di- groeien. Het eerste resultaat daarvan zijn de aan­ rectors’ tot aan een ‘aufsichtsrat’, een 'consiglio bevelingen van een zelfbenoemde ‘commissie d’amministrazione’ of een ‘conseil d’administra- corporate governance’, in de volksmond de com- tion’, maar komen in feite alle neer op een meer missie-Peters genaamd, die eind oktober 1996 of minder complexe verdeling van taken, be­ een veertigtal aanbevelingen formuleerde die voegdheden en verantwoordelijkheden over ver­ neerkwamen op een versterking van de rol van schillende organen op basis van criteria als be- de rvc, grotere openheid over de beloningen van troldcenheid, contributie en geïnformeerdheid. besmurders en toezichthouders, versterking van Met de liberalisering van kapitaalmarkten die de rol van de av door agenderingsrechten voor grote institutionele beleggers als pensioenfond­ investeerders met een aandeel van meer dan een sen, verzekeringsmaatschappijen, banken en be­ procent, de introductie van een systeem van leggingsfondsen in staat stelde wereldwijd op stemmen per volmacht, en tot slot vermelding in zoek te gaan naar liquiditeit, rendement en ge­ het jaarverslag van de vorderingen op het gebied spreid risico, doemt de vraag op of verschillende van ‘good governance’.^ De commissie-Peters nationale systemen misschien verschillende eco­ zette in op zelf-regulering en vrijwilligheid om nomische effecten hebben. Het motief om deze wetgeving voor te zijn. vraag te stellen is uiteraard de zoektocht naar het Toen tijdens de evaluatie twee jaar later bleek hoogste rendement voor de belegger. Een groei­ dat de meeste beursgenoteerde ondernemingen ende groep wetenschappers en adviseurs, zowel achter bleven bij wat de commissie als norm had private als publieke, gaat zich vanaf dejaren geformuleerd (Peters 1998), kon de wetgever tachtig over de vraag buigen welk model van niet langer op de achtergrond blijven. In 20 o o ondernemingsbesmur de meeste ‘aandeelhou­ ontving de Sociaal Economische Raad (ser) het derswaarde’ genereert, oftewel: de hoogste verzoek om advies uit te brengen over de houd­ koers/winst-verhouding, en wordt daarmee te­ baarheid van de strucmurregeling in het licht gelijk de voornaamste pleitbezorger van model­ van recente ontwikkelingen. Daarbij werden uit- len die de creatie van ‘aandeelhouderswaarde’ als dmldcelijk de opkomst van instimtionele beleg­ het alfa en omega van ondernemingsgewijze gers en van aandeelhouderswaarde genoemd. productie beschouwen.''- De claim is dat maxima­ Immers, als het bezit niet langer is gespreid over lisatie van aandeelhouderswaarde de beste ga­ vele kleine particuliere beleggers maar in han­ rantie voor economische welvaart biedt, maar den is van enkele grote, professionele investeer- 5 5 ook dat het uiteindelijk de aandeelhouders zijn ders komt de functionalistische ratio van de die de onderneming bezitten en dat het belang stmcmurregeling goeddeels te vervallen en kun­ van de eigenaar het zwaarste behoort te wegen; nen de bevoegdheden van de rvc wellicht (deels) een tweetal claims dat samenkomt in de nieuwe worden overgeheveld naar de av. Al was het maar institutionele economische theorie die stelt dat om dat daarmee het Nederlandse model van rechtsstaat en stabiele eigendomsrechten, ge­ ondernemingsbesmur meer in de Angelsaksi­ combineerd met‘vrije’ markten, de belangrijkste sche pas loopt. instimtionele voorwaarden zijn voor economi­ Op 19 januari 2001 bereikt de ser naveel ge- sche voorspoed (North 1990; Van Zanden e'Van balckelei een ingewikkeld compromis dat welis­ Rielzooo). waar voorziet in behoud van de stmcmurrege-

S&D 1/2 I 2004 Corporate governance Ewald Engelen Democratische antwoorden op het^rijze kapitalisme

ling maar haar op de volgende punten aanpast: commissie-Tabaksblat een meer gedetailleerde de av benoemt in het vervolg de rvc, mag de rvc versie (124 voorstellen!) biedt van de aanbevelin­ bij gekwalificeerde meerderheid ook weer naar gen van de commissie-Peters en haar heeft voor­ huis sturen, stelt de jaarrekening vast, verkrijgt zien van het principe van ‘pas toe of leg uit’, dat, een instemmingsrecht ten aanzien van strategi­ zoals de Minister van Financiën reeds heeft aan- sche besluiten, beslist in laatste instantie over gekondigd, wettelijke stams verdient. statutaire wijzigingen, terwijl ‘stemloze’ certifi­ In de discussie die naar aanleiding van de aan­ caathouders als het om de goedkeuring van de bevelingen van de commissie-Tabaksblat is los­ jaarstukken gaat jaarlijks tijdelijk hun stem gebarsten kunnen grofweg twee kampen wor­ terugkrijgen. Oftewel, de SER stelt een duidelijke den onderscheiden. Enerzijds diegenen die het machtsverschuiving voor van de rvc naar de av in grote lijnen eens zijn met de noodzaak van be­ en beroept zich daarbij expliciet op internatio­ tere controle, het Nederlandse regime van nale (lees: Angelsaksische) conventies en de pro­ ondernemingsbesmur graag behouden, maar op fessionalisering van de aandeelhouder. Het gronden van uitvoerbaarheid tegen te veel en te enige tegenwicht tegen deze verschuiving be­ gedetailleerde regels zijn. Anderzijds diegenen staat uit een benoemingsrecht voor de or van die altijd al tegen het structuurregime waren, het maximaal eenderde van de commissarissen. nieuwe structuurregime een slap compromis En vervolgens viel het kabinet, en viel er nog vinden, en de bedenkingen van de eerste groep een kabinet, en was het plotseling herfst 2003. In aangrijpen om voor afschaffing te pleiten en de de tussentijd knapte de iCT-bel, daalden wereld­ macht eenzij dig bij de aandeelhouder te leggen. wijd de beurskoersen, bleekhet Nederlandse De eersten zou je de pragmatici kunnen noemen, pensioenstelsel allesbehalve kreukvrij, en had de tweeden de radicalen. Het zijn de radicalen die ook één van de kroonjuwelen van de Amster­ hier interessant zijn omdat zij een rigoureuze damse beurs, Ahold, geen weerstand weten te heroriëntatie van het vigerende ondernemings­ bieden aan de ‘imperial overstretch’ die de beurs­ besmur bepleiten, terwijl de pragmatici eigenlijk hausse van de tweede helft van de j aren negentig alleen maar in het oog springen door hun gebrek mogelijk had gemaakt. Geschokt vertrouwen aan principieel verweer. leidde tot een vlucht uit aandelen en smoorde Volgens de radicalen is de onderneming niet het ontluikende volkskapitalisme in de kiem. een pluriforme organisatie die meerdere, con­ Om dit tij te keren propageerden besmurders flicterende belangengroepen omvat en om die wereldwijd een ‘moralisering van de markt’. Op reden ‘politiek’ genoemd kan worden, maar een Europees niveau met de voorschriften van de monofunctionele organisatie die primair het be­ commissie-Winter, in het Verenigd Koninkrijk lang moet dienen van haar kapitaalverschaffers met het 'Miners report’, in de Verenigde Staten die dan ook exclusief als ‘eigenaar’ worden aan­ met de ‘Sarbanes-Oxley Act’ en in Nederland met geduid. Veelal is deze redenering gestoeld op het 56 de commissie-Tabaksblat. cmciale karakter van de bij drage van kapitaalver­ schaffers. Maar hoe cmciaal is die bijdrage eigen­ lijk? Zijn aandeelhouders inderdaad de verstrek­ DE COMMISSIE-TABAKSBLAT kers van risicodragend kapitaal en kunnen zij Transparantie, ‘brandgangen’ mssen ‘front’ en derhalve als de ‘eigenaars’ in laatste instantie ‘back offices’ en scheiding van functies zijn worden aangeduid? Voor de beantwoording van overal de kernthema’s. Verschillen doet men deze vragen is het noodzakelijk om te onder­ vooral in de mate waarin de voorschriften juridi­ scheiden mssen privaat gehouden ondernemin­ sche tanden krijgen. In de Verenigde Staten is gen en publiek genoteerde ondernemingen. Al­ wel voor wetgeving gekozen, in het Verenigd Ko­ leen voor aandeelhouders van ondernemingen ninkrijk en de Europese Unie niet, terwijl de van het eerste type geldt dat zij productief kapi-

s &’d \ji I 2004 Corporate governance Ewald Engelen Democratische antwoorden op het grijze kapitalisme taal hebben verstrekt, er geen liquide markt be­ hevelen naar externe fondsbeheerders. Sommige staat voor de eigendomstitels (aandelen) die zij commentatoren spreken dan ook van een ‘grijs’ daar in ruil voor hebben ontvangen en dat zij dus kapitalisme (Blackburn, 2002:115). Niet alleen daadwerkelijk risico lopen. Voor beleggers in vanwege de belangrijke rol van pensioenfondsen grote, beursgenoteerde fondsen geldt dat alle­ in het hedendaagse beurskapitalisme - circa een maal niet. Hun belang bij de onderneming is derde van de totale handelsvolumes op de Ton­ over het algemeen louter speculatief; hen gaat deuse en de New Yorkse beurs is afkomstig van het om de hoogte van de dividend-uitkeringen pensioenfondsen -, maar ook vanwege de ondui­ of, vaker nog, koersflucmaties (laag instappen, delijke distributie van zeggenschap en controle­ hoog uitstappen). rechten. Naarmate de beheersketen langer wordt Het eerste type aandeelhouder is de mythi­ en de zeggenschapsrechten diffuser, wordt het sche kapitaalverschaffer uit het neoliberale pleidooi om de aandeelhouder zijn zeggenschap ‘scheppingsverhaal’. Het tweede type aandeel­ terug te geven onwezenlijker. In deze complexe houder lijkt daar in de verste verte niet op en keten is het immers in toenemende mate ondui­ komt in het neoliberale ‘scheppingsverhaal' dan delijk wie de aandeelhouder is en dus de bijbeho­ ook niet voor. Vanuit het perspectief van de rende zeggenschap zou moeten uitoefenen: de 'principal/agency’-theorie is er in het eerste ge­ externe fondsbeheerder, zijn baas, de directie val geen enkel probleem - eigendom en controle van het pensioenfonds, het bestuur, de individu­ vallen hier goeddeels samen, op zijn hoogst zou ele vakbondsbesmurder, de werknemer, de ge­ de positie van de kleine aandeelhouder versus de pensioneerde? grote aandacht behoeven - en schittert de kleine, En ten derde is de professionele belegger in privaat gehouden onderneming dan ook door af­ afnemende mate in staat om de rol van betrok­ wezigheid in de vele aanbevelingen die in­ ken, geïnformeerde eigenaar waar te maken. Als middels zijn afgescheiden. In het tweede geval gevolg van de toenemende ‘volwassenheid’ van bestaat het machtsvacuüm wel degelijk en wordt pensioenfondsen heeft zich een geleidelijke ver­ het bestreden door terug te grijpen op een aan- schuiving voorgedaan in hun beleggingsdoel- deelhoudersrol die de speculatieve belegger in stellingen. Omdat de verhouding tussen dege­ grote beursgenoteerde ondernemingen nimmer nen die spaargelden inleggen en diegenen die waar kan maken, namelijk die van de betroWcen, gelden onttrekken aan het pensioenfonds (de ge­ goed geïnformeerde, geduldige aandeelhouder. pensioneerden) langzaam verschuift ten gunste Voor dat laatste zijn tenminste drie redenen. van de laatste zijn liquiditeit en de maximalisatie Ten eerste financiert de grote beursgenoteerde van rendement belangrijker geworden dan risi- onderneming haar productieve investeringen cospreiding en minimalisatie van transactie­ niet uit emissies maar uit het bedrijfsresultaat. kosten (Engelen 2003). Als gevolg daarvan zijn Publieke aandelen fungeren voornamelijk als pensioenfondsen nog maar zeer zelden de toege­ pasmunt voor fusies, overnames, ‘management wijde, lange termijn 'eigenaars’ die zij in de jaren 57 buy outs’ en voor de financiering van al dan niet vij ftig en zestig waren en volgens de voorstan­ prestatie gerelateerde optieregelingen voor de ders van de aandeelhoudersdemocratie ook nu hogere echelons (0 ’Sullivan, 2000; 79;Topo- nog zijn (of in ieder geval zouden moeten zijn). rowski, 2000:22-23).® Ten tweede zijn de meeste De omloopsnelheid van aandelen in het bezit beleggingen indirect. Niet alleen is het grootste van Nederlandse pensioenfondsen is in de deel van de particuliere beleggingen ingelegd in tweede helft van de jaren negentig gestegen van pensioenfondsen en beleggingsfondsen, tevens 36 naar 17 maanden, en als de omloopsnelheid is er een tendens bij professionele beleggers als van de portfolio’s van Amerikaanse pensioen­ pensioenfondsen en beleggingsfondsen om het fondsen, die veel hoger ligt, als indicator van toe­ beheer van de hen toevertrouwde gelden over te komstige ontwikkelingen hier te lande mag fun- s&’d 1/2 1 2004 Corporate governance Ewald Engelen Democratische antwoorden op het grijze kapitalisme

geren, is zij nog immer stijgende (Windolf &■ bestuur. Met andere woorden, de lage opkomst Nollen, 2001: 68; Engelen,2002:408). en de geringe inbreng van de institutionele be­ Oftewel, ook al is het gespreide aandelenbezit legger tijdens de avzijn niet het effect van de ge­ dat werd beschreven door Veblen en Berle &-Me- ringe bevoegdheden van de av maar hebben alles ans verruild voor geconcentreerd bezit door pen­ te maken met de aard van de aandeelhouder zelf sioenfondsen en andere institutionele beleggers, Uitbreiding van die bevoegdheden om opkomst dit heeft geenszins de stabiele eigendomsstruc­ en inbreng van de aandeelhouder te vergroten tuur en de betrokken eigenaar gebracht die de zou derhalve bij gelijkblijvende aandeelhouders- tegenstanders van de structuurregeling ervan kenmerken wel eens tot onverwachte, en wel­ verwachten. De pensioenfondsen van nu zijn in licht ongewenste, uitkomsten kunnen leiden. vrijwel alle relevante opzichten onvergelijkbaar met die van de jaren vijftig en zestig en datzelfde WAARDECREATIE geldt voor de financiële markten waarop zij ope­ reren. De complexiteit van financiële producten, In kapitalistische economieën geschiedt waarde- de mate van specialisatie in de financiële sector creatie overwegend via private ondernemingen. en de omvang van het te beheren kapitaal zijn Binnen die ondernemingen worden beslissin­ sterk toegenomen waardoor de kennisachter­ gen genomen over de allocatie van middelen die stand van de vakbondsvertegenwoordigers in de bepalend zijn voor het waardecreërend vermo­ pensioenfondsbesturen alleen maar verder is gen op de langere termijn. Niet alleen van de toegenomen. Daarnaast ontbreken effectieve onderneming zelf maar ook van de regio waarin verantwoordingskanalen om vakbondsbestuur­ zij is gevestigd, wat op zichzelf een goede reden ders ter verantwoording te roepen. Bovendien is is om de onderneming letterlijk als een ‘monster’ de legitimiteit van de vakbeweging als zodanig te beschouwen, dat wil zeggen een hybride en­ door een dalende organisatiegraad in toene­ titeit met zowel ‘publieke’ als ‘private’ kenmer­ mende mate discutabel geworden, wat onder an­ ken en met zowel ‘particuliere’ als ‘collectieve’ dere blijkt uit de groeiende roep om nieuwe par- doelstellingen. ticipatiefora zoals 'deelnemersraden’ voor gepen­ Deze beslissingen worden sterk beïnvloed sioneerden. Om al deze redenen is het pensioen­ door het heersende stelsel van ondernemingsbe- fonds, ondanks zijn verworteling in het arbeids­ stuur. In een ‘aandeelhoudersregime’ (sharehol- voorwaardenoverleg en de sterke vakbondsver- der economy) speelt de beurskoers een belangrij- tegenwoordiging, niet het voertuig bij uitstek kere rol in de strategie van het management dan voor het dichten van het democratische deficiet in een zogenaamd ‘partycipatieregime’ (stake- in het hedendaagse kapitalisme waar sommige holder economy), waar het management eerder sociaal-democraten het voor houden. zal streven naar groei, marktaandeel of techni­ Wie het bovenstaande accepteert zal ook moe­ sche excellentie. Dat heeft alles te maken met de 58 ten accepteren dat de liberale eigendomsideolo- partij en die binnen deze regimes als legitieme gie waarin de controleclaim van de aandeelhou­ participanten aan het ondernemingsbestuur der is vervat, misplaatst is. De aandeelhouder worden gezien, respectievelijk alleen aandeel­ van de beursgenoteerde onderneming verstrekt houders of ook werknemers. Door de zeggen­ geen risicodragend kapitaal, is geen natuurlijk schap van aandeelhouders te vergroten zal maxi­ persoon, is geen lange termijn belegger, is uit­ malisering van aandeelhouderswaarde in toene­ sluitend geïnteresseerd in koersstijgingen, be­ mende mate als voornaamste handelingsricht- schikt nauwelijks over kennis van product, pro­ lijn van de onderneming gaan gelden. Het effect ces en markt van de onderneming waarin hij be­ daarvan kan zijn dat middelen worden gedistri­ legt en heeft uiteindelijk ook geen enkel animo bueerd van de factor arbeid naar de factor kapi­ om actief te participeren in het ondernemings- taal via hogere dividend-uitkeringen of de in-

S&D 1/2 I 2004 Corporate governance Ewald Engelen Democratische antwoorden op hetgrijze kapitalisme koop van eigen aandelen, waardoor het vermo­ van de institutionele en organisatorische voor­ gen van de onderneming om haar voortbestaan waarden voor collectief leren als antwoord op de op de langere termijn veilig te stellen onder druk toenemende turbulentie op zowel factor- als af­ kan komen te staan. zetmarkten. De populariteit van de inkoop van eigen aan­ Omdat dit leerproces tegelijk collectief, cu­ delen onder beursgenoteerde ondernemingen- mulatief en onzeker is vereist het geduldig kapi­ ook in Nederland-is een duidelijke indicatie van taal, geduldige werknemers, geduldige toelever­ de mate waarin maximalisering van aandeelhou­ anciers en geduldige afnemers, een hoge mate derswaarde reeds tot voornaamste handelings- van organisatorische integratie en gemeen­ richtlijn is uitgegroeid. In plaats van investeren schapszin binnen het bedrijf en bedrijfsinterne in het ‘menselijk kapitaal’ van de eigen werkne­ zeggenschap over de distributie van middelen. mers (scholing) of in nieuwe productiefacilitei­ Precies het soort voorwaarden dus die haaks ten (kapitaalinvesteringen), zien veel onderne- staan op het beleid dat de afgelopen twee decen­ mingsbesturen geen rendabelere besteding van nia in Nederland is gevoerd. Daarin lag de na­ hun middelen dan het opkopen van eigen aande­ druk immers op kostenverlaging, vergroting van len teneinde de eigen aandelenkoers te verhogen de arbeidsmobiliteit en grotere zeggenschap en nieuwe beleggers aan te treldcen. Zeker nu over ondernemingsmiddelen door‘buitenstaan­ door het veelvuldig gebruik van optieregelingen ders’. Het is om die reden bepaald potsierlijk om de beloning van besmurders is gekoppeld aan de het huidige kabinet enerzijds hoog van de toren lotgevallen op de beurs is de prilckel groot om te zien blazen met zijn 'innovatieplatform’ en an­ van koersmanipulatie de eigenlijke manage­ derzijds te zien inzetten op de kapitaalvervan- menttaak te maken. Dat de relatie tussen aande­ gende koers van loonkostendaling. lenkoers en de economische gezondheid van de Uiteraard is het lastig om een direct verband onderneming door de speculatieve beleggings­ te leggen tussen de mate waarin een onderne­ strategieën van institutionele beleggers is zoek­ ming gericht is op de maximalisatie van aandeel­ geraakt, en dat koersstijgingen dus feitelijk wei­ houderswaarde en de manier waarop productie nig zeggen over de kwaliteit van het manage­ en arbeid, en daarmee innovatie, binnen die ment, doet kennelijk niet ter zake. onderneming zijn georganiseerd. Zoals de Ame­ War zijn daarvan de lange termijn-effecten? rikaanse situatie echter leert gaat een groeiende Het gaat hier om de lastige maar belangrijke aandeelhoudersoriëntatie in ieder geval gepaard vraag naar de relatie tussen de aard van het met een verschuiving in aandacht, samenstel­ ondernemingsbestuur en economische presta­ ling en expertise binnen de rvb. Financieel ge­ ties. Hoewel controversieel lijken voorlopige schoolde besmurders hebben de geleidelijk op­ onderzoeksresultaten er op te wijzen dat een te geklommen besmurder langzaamaan verdron­ grote rol voor de aandeelhouder het innovatief gen en hebben als ‘financial executive officer’ vermogen van de onderneming en daarmee haar (feo) binnen de rvb geleidelijk een positie weten 5 9 waardecreërend vermogen op de langere termijn te verwerven die min of meer nevengeschikt is eerder schaadt dan baat (Hall o' Soskice, 2001; aan die van de 'chief executive officer’ (ceo). En 0 ’Sullivan, 2000; Lazonick, 2000; LazoniclceeO’- terwijl ‘management van de koers’ in plaats van Sullivan, 2000). Anders dan veelal wordt gedacht 'management van productie’ geleidelijk tot voor­ heeft innovatie namelijk minder te maken met naamste activiteit van de rvb is uitgegroeid, is de investeringen in onderzoek en ontwiltkeling, kloof mssen besmur en werkvloer - niet alleen in een naar wetenschappelijke leest geschoeid labo­ de zin van aanwassende mssenlagen, maar ook ratorium, zoals ooit het fameuze Philips Natlab, in financiële, sociale en culmrele zin - groter en of een zwaar gesubsidieerde en zeerkosteninef- groter geworden. Een bedrijfsculmur waarin ficiënte defensie-industrie, dan met het creëren massaontslagen, loonmatiging en uitbesteding

S&D 1/2 I 2004 Corporate governance Ewald Engelen Democratische antwoorden op het grijze kapitalisme

samengaan met exorbitante en zelfs frauduleuze eist en een adequate uitoefening van de instimti- zelfverrijking onder het besmurlijk kader is ui­ onele taak een goede verstandhouding met ex­ teraard weinig bevorderlijk voor het ontstaan van terne belanghebbenden (banken, beleggers, over­ het wederzijdse vertrouwen dat nodig is voor een heden, supranationale organisaties, vakbonden, soepele en snelle uitwisseling van kennis en in­ milieuorganisaties, consumenten) betekent (Sti­ zichten, die op haar beurt cruciaal is voor het in­ les eeTaylor, 2001). Vanwege de onverenigbaar­ novatievermogen van de onderneming. heid van deze taken en eisen is er veel voor te zeg­ gen om ze over verschillende fora te verdelen — min of meer langs de lijnen van het Duitse en VIER RICHTLIJNEN Nederlandse tweelagige bestuursmodel, waarbij Als de hedendaagse uitwassen van het kapita­ de strategische taak toevalt aan de rvb en de con­ lisme niet door te weinig maar juist door te veel trolerende en instimtionele taken aan de rvc. aandeelhoudersinvloed worden veroorzaakt, en De wetgever, vakbonden en werkgeversorga­ een aandeelhoudersregime bovendien negatieve nisaties zouden er goed aan doen hun keuze voor effecten heeft op het waardecreërend vermogen zo’n tweelagig model principiëler te onderhou­ van de onderneming, hoe dan wel het bestaande wen dan zij momenteel doen, al was het maar machtsvacuüm rond het bestuur van de onder­ om te voorkomen dat de eigen bedenkingen bij neming aan te paldcen? Hoe het ‘monster’ van de het wetsvoorstel door de radicalen worden mis­ hedendaagse onderneming democratisch te tem­ bruikt. Bovendien leert internationaal onder­ men? Uit het bovenstaande volgen mijns inziens zoek dat ook in landen met een eenlagig be­ vier richtlijnen waarmee ieder voorstel voor ver­ stuursmodel, zoals de Verenigde Staten en het nieuwing van het ondernemingsbesruur reke­ Verenigd Koninkrijk, een ontwikkeling gaande ning zou moeten houden dat niet gevangen wil is naar een tweelagig model, maar dan in de blijven in de smalle concepmele marges van de vorm van ‘non-executive’ en ‘executive directors’ ‘principal/agency’-theorie: binnen dezelfde rvb (Scott 1997:5). 1. Complexere systemen van ondernemingsbe- 2. Er moet sprake zijn van een welomschreven smur zijn beter dan simpele. Noch de nieuwe verdeling van besmurlijke verantwoordelijldie- structuurregeling, noch de commissie-Tabaks- den. Rvb, rvc en av hebben ieder onderscheiden blat neemt afscheid van een gescheiden uitvoe­ verantwoordelijkheden binnen het onderne- rende en toezichthoudende raad. Hoewel de mingsbesmur, verantwoordelijkheden die ook keuze voor een duaal model nergens wordt bear­ volgens Fung en Wright behoren te zijn geba­ gumenteerd is het mijns inziens een juiste. seerd op contributie, kennis en betrokkenheid. In een recente studie over het functioneren Ik heb betoogd dat de verschuiving van verant- van bestuursraden van beursgenoteerde Britse woordelijldieden van de rvc naar de av op deze ondernemingen betogen Stiles en Taylor dat het gronden moet worden afgewezen: aandeelhou­ 6o bestuur van grote ondernemingen drie taken ders dragen niet bij, beschikken over weinig heeft te vervullen; strategische, controlerende en kennis en kennen een geringe betroldcenheid bij institutionele. De voorwaarden voor een effec­ het wel en wee van de onderneming. Op basis tieve uitoefening van deze taken zijn echter strij­ van dezelfde gronden bevreemdt het dat de or in dig. Zoals ook Fung en Wright constateren voor­ het ontwerp van de commissie-Tablaksblat ont­ onderstelt (strategische) meningsvorming een breekt. Hier is een belang (arbeid) dat zowel bij­ hoge mate van betrokkenheid, wederzijds ver­ draagt, kennis heeft als betrokken is en dus, con­ trouwen en, in het specifieke geval van economi­ form de voorwaarden van Fung en Wright, reden sche organisaties, een grondige kennis van heeft om te participeren, maar dat desalniette­ onderneming, markt, product en proces, terwijl min geen expliciete plaats krijgt toebedeeld in effectieve controle juist een zekere distantie ver­ het toezicht op het bestuur.

sS/D 1/2 I 2004 Corporale governance Ewald Engelen Democratische antwoorden op het grijze kapitalisme

De nieuwe structuurregeling scoort wat dat be­ raden over de winstbesteding, reorganisatie en treft beter. Ondernemingsraden krijgen in het de samenstelling van de rvb worden gegeven op­ wetsvoorstel ten minste het recht om bindende nieuw te bezien in het licht van de boven geschet­ voordrachten te doen ten aanzien van ten hoogste ste ontwikkelingen, met name de groeiende po­ eenderde van de commissarissen. Het valt echter pulariteit van de inkoop van eigen aandelen. Mo­ te bezien of dat ook daadwerkelijk leidt tot beter menteel valt deze beslissing volledig toe aan de toezicht. Op grond van het voorgaande moet wor­ rvb, met een controlerecht voor de rvc en een in­ den geconstateerd dat Nederlandse rvc’s zowel stemmingsrecht voor de av, onderbet motto; ‘al­ hun controlerende als hun institutionele taken leen eigenaars beslissen over wijzigingen in de hebben verwaarloosd. Dat heeft alles te maken eigendomsstructuur’. Maar het gaat in feite om met een gebrek aan distantie tot de bestuurders een herverdeling van bedrij fsmiddelen van de en een te grote afstand tot externe belanghebben­ onderneming naar de aandeelhouder en raakt den, wat op zijn beurt weer te maken heeft met de daarmee aan het belang van werknemers bij de selectie en werving van commissarissen uit het continuïteit van de onderneming. Instemmings­ beruchte 'old boys network’ en het ontbreken van recht van de or in deze ligt derhalve in de rede. effectieve verantwoordingskanalen. 3. Het ideale regime van ondernemingsbesmur Om de controletaak van de rvc te versterken is is een gedifferentieerd regime. De voorgenomen allereerst uitbreiding van de pool van mogelijke herziening van de strucmurregeling is geba­ commissarissen vereist (waar blijven de voor­ seerd op de gedachte dat het controlevacuüm dat mannen en —vrouwen van grote n g o ’s? Waar werd veroorzaakt door sterk gespreid aandelen­ zijn de besmurders van grote semi-publieke or­ bezit met de opkomst van de instimtionele be­ ganisaties als ziekenhuizen, scholen en univer- legger is verdwenen. In de oorspronkelijke struc­ siteiten). Bij maatregelen om de diversiteit van tuurregeling werd gewerkt met een omvangsli- de rvc te vergroten kan worden gedacht aan wet­ mitiet om Ideine ondernemingen die veelal een telijk vastgelegde 'profielen’, maar effectiever is dominante eigenaar hebben ervan te vrijwaren. het wellicht om eisen van representativiteit af te Dat idee ligt nog steeds ten grondslag aan de kondigen zoals onlangs in Noorwegen is gedaan structuurregeling maar zou nadere differentiatie waar grote beursgenoteerde ondernemingen tot behoeven. Het type regime zou niet alleen, zoals 2007 hebben gekregen om hun toezichthou­ nu, afhankelijk moeten zijn van de omvang, dende raad voor de helft uit vrouwen te laten be­ maar ook van de aard van het aandelenkapitaal - staan, alsmede wettelijke eisen van verantwoor­ privaat of publiek-, alsmede van de eigendoms- ding aan de achterban. In het geval van voor­ strucmur, waarbij het laatste criterium het drachten door de or aan de or en de werknemers zwaarste zou moeten wegen. die zij representeert, en in het geval van voor­ In het geval van een eigendomsstracmur die drachten door de av (alleen in het geval van wordt gedomineerd door een eigenaar kan het ondernemingen met een dominante aandeel­ zwaartepunt van het toezicht bij de av worden 61 houder, zie hieronder) aan de verzamelde aan­ gelegd. Bij beursgenoteerde ondernemingen zou deelhouders. daarvoor de grens van een ‘free float’ (dat wil zeg­ Daarnaast zou ook de or met grotere strategi­ gen; vrij verhandelbare aandelen) van 60 procent sche controlebevoegdheden moeten worden op­ of minder gehanteerd kunnen worden. In beide getuigd. Immers, bij de or is zowel kennis, bij­ gevallen - privaat gehouden en beursgenoteerde drage als betrokkenheid aanwezig. Wat dat aan­ ondernemingen met een ‘free float’van 60 pro­ gaat doen sociaal-democraten er goed aan de ar­ cent of minder - zal de wetgever moeten letten gumenten die in het eigen rapport uit 19 5 9 - De op de verantwoordingsplicht die toevalt aan de hervorming van de onderneming - tegen uitbreiding dominante aandeelhouder over zijn controle­ van de instemmingsrechten van ondernemings­ rende activiteiten ten overstaan van de av. In alle

S&D 1/2 I 2004 Corporate governance Ewald Engelen Democratische antu;oorden op hetgrijze kapitalisme

andere gevallen ligt het zwaartepunt gelijkelijk wat mij betreft ongewenste neveneffect is wel bij or en rvc. Het huidige wetsvoorstel is wat dat geweest dat pensioenfondsen (en andere instim- betreft simpelweg onvoldoende gevoelig voor de tionele beleggers) het afgelopen decennium zo­ grote diversiteit aan ondernemingen in Neder­ wel slaaf als meester van de aandelenbeurzen land en heeft zich, net als het grote publiek en de zijn geworden en wereldwijd zijn gaan functio­ pers, teveel laten biologeren door de fondsen uit neren als de belangrijkste want minst suspecte de AEX-index. pleitbezorgers van het aandeelhoudersmodel. 4. De vierde richtlijn betreft de institutionele Gezien de perverse effecten van dit model is omgeving van de onderneming. Het is immers de vraag op zijn plaats of pensioenfondsen niet zeer de vraag of de aandeelhoudersrevolutie van verplicht zouden moeten worden om hun kapi­ de jaren negentig en de verschuiving in onder­ taal ten minste deels te verschuiven naar andere nemingsstrategieën, inclusief hun frauduleuze beleggingscategorieën. Ik noem er twee. Ten eer­ uitwassen, die daarvan het gevolg zijn econo­ ste ontbreekt het in Europa aan een goed functio­ misch bezien wel zo gunstig zijn geweest en of nerende markt voor 'venmre Capital’ waardoor het dus wel pas geeft om voor oplossingen voor beginnende ondernemers met sprankelende en de problemen die zij veroorzaakt heeft bij haar te niet zo sprankelende ideeën maar mondjesmaat

rade te gaan, zoals zowel kabinet, ser als com- aan kapitaal kunnen komen. Door pensioen­ missie-Tabaksblat doen. Zou niet juist de afstand fondsen te dwingen een gering percentage naar tussen onderneming en aandelenbeurs moeten deze markt te sluizen zou de Europese Unie een worden vergroot in plaats van verkleind? belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de tot­ Het economisch nut van aandelenbeurzen is standkoming van de ‘ondernemende samenle­ ten hoogste indirect, zo heb ik betoogd. Aande­ ving’ waarnaar ze zegt te streven, de toeganke­ lenbeurzen alloceren geen productief kapitaal lijkheid van kapitaal kunnen vergroten en tege­ maar stellen slechts in staat tot eigendomsrech­ lijk de afhankelijkheid van pensioenfondsen van telijke herstructureringen. De toevloed van pen­ aandelenbeurzen kunnen verminderen.^ sioengelden vanaf de tweede helft van de jaren Ten tweede is in veel Europese lidstaten de tachtig, die mede werd ingegeven door de libera­ staat van de publieke diensten - gezondheids­ liseringen van die jaren, heeft de liquiditeit van zorg, onderwijs, kinderopvang-dermate bedroe­ aandelenbeurzen aanmerkelijk vergroot, de han­ vend dat de legitimiteit van zowel nationale als del in aandelen een enorme impuls gegeven en supranationale overheden steeds sterker onder daarmee een mondiale fusie- en overnamegolf in druk komt. Omdat (sommige) lidstaten met han­ gang gezet. Zoals economische studies keer op den en voeten zijn gebonden aan de Maastricht- keer aantonen is het nut van die fusies en over­ criteria zou de Europese Unie het voortouw moe­ names kwestieus (zie Baker eeFung, 2001; 22-28 ten nemen met het opzetten van een Europa- voor een overzicht). Zij gaan vaker gepaard met wijde markt voor EU-obligaties waarmee structu­ 6 2 waardevernietiging dan met waardecreatie, zelfs rele investeringen in de.publieke diensten van voor aandeelhouders, en leiden vrijwel altijd tot lidstaten kunnen worden gedaan. Hiermee zou het verdwijnen van arbeidsplaatsen. niet alleen de legitimiteit van de Europese Unie ‘Onze’ pensioenfondsen hebben daar het no­ onder een steeds sceptischer wordend electoraat dige aan bijgedragen. Gezien de omvang van hun kunnen worden vergroot, maar zou tevens een kapitaal en het verschrompelen van de markt alternatieve investeringsmarkt voor pensioen­ voor overheidsobligaties als gevolg van bezuini­ fondsen kunnen ontstaan, waarmee de symbioti­ gingen en Maastricht-criteria konden zij moei­ sche relatie die pensioenfondsen met aandelen­ lijk anders, en zijn pleidooien voor hervorming beurzen onderhouden zou kunnen worden door­ van het pensioenbestuur, in ieder geval op deze broken — en daarmee de vereenzelviging van gronden, misplaatst. Maar het onvoorziene en onderneming en beurskoers.

sSfD \jl I 2004 Corporate governance Ewald Engelen Democratische antwoorden op het grijze kapitalisme

Noten gen verregaande politieke con­ ase its plant or operation. He clusies trekt die in het nadeel does not take the "risk" of a new 1. Zie http://corpgov.nl/Concept- zijn van juridische regimes die or increased economie opera­ code. recht doen aan het pluralisti­ tion; he merely estimates the 2. Ziewww.ser.nl/_upload/data- sche karakter van de doelstel­ chance of the corporation's sha- bank_adviezen/Bi9 082.pdf. ling van ondernemingen. res increasing in value. The con- 3. Zie Hogenboom, Kalma en 5. Ziewww.nivra.nl. tribution his purchase makes to Plantinga 2000; 39-45 voor een 6. Veelzeggend is het volgende ci­ anyone other than himself is historische reconstructie van de taat uit de introductie die Adolf the maintenance of liquidiry for totstandkoming van de Struc­ Berle in 1968 schreefbij de other shareholders who may tuurwet van 1971. derde editie van The Modem Cor­ wish to converttheir holdings 4. Een goed voorbeeld hiervan is poration e-Private Troperty: into cash’ (Berle e-Means, 1967; het werk van La Porta et al. 'The purchaser of stock does not xxxiv-xxxv). (1998; 1999) dat op basis van contribute savings to an enter- 7. Zie Engelen 2004 voor een na­ schijnbaar neutrale vergelijkin­ prise thus enabling it to incre- dere uitwerking van dit idee.

Literatuur vantage. Oxford: Oxford Univer­ lirical Economy 106 (6); 1113-1155. sity Press. Roe, M. 1994. Strong Managers, Baker, D. A. Fung. 2001. 'Collateral Hogenboom, B., P. Kalma ev M. Plan­ W eak Owners. The Political Roots Damage. Do Pension Fund In- tinga. Ondernemen ofovememen. of American Corporate Finance. vestments Hurt Workers?’ In Amsterdam: Wiardi Beekman Princeton: Princeton University Working Capital. The Power qfla- Stichting. Press. bor’s Pensions, edited by A. Fung, Lazonick, W. 2000. ‘From Innova- Schilfgaarde, P. van. 2001. Van de BV T. Hebb ee J. Rogers. Ithaca: Cor- tive Enterprise to National In- en de NV. Gouda; Quint. nell University Press. stimtions. A theoretical Perspec- Scott, J. 1997. Corporate Business and Berle, A. e-G. Means. 1997. The M o­ tive on the Governance of Econ­ Capitalist Classes. Oxford: Oxford dem Corporation and Private Por- omie Development’. University Press perty. znd ed. Brunswick; Trans- Lazonick, W. ee O’Sullivan, M. Stiles, P. 6.-B.Taylor. 2001. Boards at action Publishers. 2000. ‘Maximizing Shareholder Work. How Directors View Their Blackbum, R. 2002. Banking on Value. A New Ideology for Cor­ Roles and Responsibilities. Oxford: Death, or, Investing in Life. porate Governance’. Economy O' Oxford University Press. The History and Future of Pensions. S o d ety z9 (i):i3-35. Toporowski, J. 2000. The End ofF i­ bondon; Verso. North, D.C. 1990. Insritiitiotts, Insti- nance. Capital Market Inflation, Fi­ Engelen, F. 2002, ‘Corporate Gover­ turional Change and Economie Per- nancial Derivatives and Pension nance, Property, and Demo- form ance. Cambridge: Cam- Fund Capitalism. bondon: Rout- cracy. A Conceptual Critique of bridge University Press. ledge. Shareholder Ideology’. Economy O’Sullivan, M. 2000. Contestsfor Cor­ Veblen, T. Absentee Oivnership and 6-Societysi (3):39i-4i3- porate Control. Corporate Gover­ the Business Enterprise in Recent Ti­ Engelen, F. 20 03. 'The Logic of Fun- nance and Economie Perfonnance mes. The Case of America, znd ed. ding. European Pension Re- in the United States and Germany. New York; Kelley. 63 structuring and the Dangers of Oxford: Oxford University Press. Windolf, P. e-M. Nollert. 2001. Financialisation’. Environment e- Peters, J.F.M. 1998.Monitoring Cor­ ‘Institutionen, Interessen, Net- Planning A 35:1357-1372. porate Governance in Nederland. zwerke. Unternehmungsver- Engelen, F. 2004. ‘Making Capital Deventer: Kluwer. flechtung im internationale Work. Regional Development, Porta, R. la, F. Lopez-de-Silanes Vergleich’. Politisches Viertel-Jah- Pension Savings and the Need Shleifer, A. 19 9 9.‘Corporate Ow- resSchriftyz (i):5i-78. to Plug Financial Market gaps’. nership around the World’. The Zanden,}. L. van e-A. van Riek 2000. ongepubliceerd paper Journal ofFinance 54 (2): 471-517. Nederland 1780-1914. Staat, Insti­ Hall, P. &■ D. Soskice. 2001. Varieties Porta, R. la, F. Lopez-de-Silanes, A. tuties en Economische Ontwikke­ ofCapitalism.TheInstitutional Shleifer e-'Vishny, R.W. 1998. ling. Amsterdam: Uitgeverij Ba­ Foundations of Comparative Ad- 'Law and Finance}. Journal ofPo- lans.

S&D 1/2 I 2004 S&D BEELDESSAY

Gezocht: identiteit

ROB VAN GINKEL

De discussie over Nederlands identiteit is al ruim twee eeuwen gaande, nu eens fel, dan weer ingetogen, gevoed en aangewakkerd door een vrees voor verwatering van het eigene door bedreigingen van buitenaf of van binnenuit. De waargenomen dominantie van buitenlandse culturen, het Europese integratieprojecten de mondialisering hebben keerop keertot bezinning op Nederlands eigenheid geleid. Tegelijkertijd heeft de levensbeschouwelijke, politieke, sociaal-economische, regionale en — recent — etnische pluriformiteit steeds opnieuw de vraag opgeroepen wat de Nederlandse natie bijeenhoudt en tot een eenheid maakt. Een algemeen gedeelde nationale gedachte is er uit dit identiteitsdebat echter niet voortgekomen.

eigenlijk? En op welke periode hebben ze betrek­ HUISELIJKHEID 64 king? Anders zijn dan anderen en tegelijkertijd Een huiselijk, gezellig, knus tafereel. Het gezin een zekere bestendigheid in dit anderszijn verto­ bijeen om de tafel. Onmiskenbaar Nederland in nen: dat zijn de ingrediënten van identiteit. Lange de jaren vijftig. Eenvoudig, nijver en rein, een tijd heeft men gepoogd nationale identiteit - een toonbeeld van burgerlijke deugdzaamheid. Maar woord dat overigens pas in dejaren zeventig van zou hier niet ook een Zweeds of Frans gezin aan de twintigste eeuw burgerrecht heeft verworven - tafel kunnen zitten? Hoe kenmerkend voor vast te stellen aan de hand van wat men de we­ Nederlanders zijn de genoemde karaktertrekken zenskenmerken van een volk vond. De formule daarvoor lijkt eenvoudig. De Over de auteur Rob van Ginkel is cultureel antropoloog Nederlander is... en dan kan men een reeks ka­ aan de Uniuersiteit uan Amsterdam raktertrekken invullen die typerend worden ge-

S&D 1/2 I 2004 S&D BEELDESSAY acht voor de geesteshouding of habitus van weinig zin heeft. Er is altijd wel materiaal te vin­ Nederlanders, zoals tolerant, burgerlijk, bedaard, den waaruit afgeleid kan worden dat Nederlan­ vreedzaam, individualistisch, sober, huiselijk, ders bijvoorbeeld verdraagzaam of juist intole­ spaarzaam enzovoort. O ja, en niet te vergeten rant zijn of dat tolerantie weinig anders is dan proper, al dan niet als rituele reiniging voor onverschilligheid. schaamtegevoelens over rijkdom, zoals Simon Een natie valt noch aan de hand van obj ectieve Schama in zijn studie TheEmbarrassmentofRiches criteria, zoals culmur, taal en religie, noch op betoogt. En om de balans wat minder positief te grond van subjectieve criteria — het gevoel tot laten doorslaan komen er in de regel ook nog een als nationaal opgevatte eenheid te behoren minder fraaie karaktertrekken op de proppen: — makkelijk te definiëren. Dit heeft te maken traagheid, lompheid, krenterigheid, somberheid, met het feit dat naties historische constructen een weinig romantische inslag, geen gevoel voor zijn. Naties hebben geen objectieve basis, geen joie de vivre et cetera. essentie of wezen, geen eeuwig en onverander­ Al die pogingen om de eigenheid van een volk lijk bestaan, al kunnen er aangrijpingspunten vast te stellen lijken echter schipbreuk te lijden zoals culmrele overeenkomsten en continuïtei­ omdat er van uniciteit zelden of nooit sprake is. ten bestaan die op hun beurt weer kunnen leiden Wij delen altijd wel eigenschappen met andere tot gevoelens van onderlinge identificatie en ver­ volken. Bovendien zijn zulke karakteriseringen bondenheid. Namurlijkbestaan er als nationaal vaak cirkelredeneringen, zoals: Nederlanders beleefde verschillen, stempelen culmrele tradities hebben een afkeer van geweld omdat ze vredelie­ en politieke en maatschappelijke instimties de vend zijn en ze leggen weinig passie aan de dag interactiepatronen, handelwijzen, denkbeelden omdat ze flegmatisch zijn. De onlangs overleden en gevoelswerelden van mensen binnen een na- historicus Ernst Kossmann vond dat al dat zoe­ ken naar eigenheden, naar de essentie van ons nationale wezen, weinig heeft opgeleverd en ook Foto: Collectie SF

65 S&D BEELDESSAY

Foto: Collectie SF/NTP

' "'L'M i" t'"

66

s &’d 1/2 I 2004 S&D BEELDESSAY

S]Xi A !

de_bueni

S .\:-.-«s*>»»''»^ : - i S - ^ J ^ ' 1

'' > ’i-'J-v i .'/b'b-'”- ’( - —^ '

67

S&D 1/2 I 2004 S&D BEELDESSAY

tiestaat. Maar nationale culturen en identiteiten Koningin Juliana onthulde het definitieve Na­ zijn dynamisch, heterogeen en pluriform, niet tionaal Monument tijdens de dodenherdenking statisch, homogeen en eenvormig. van 1956. Het verving een voorlopig monument, Toch worden homogeniteit en continuïteit een veld met een halfronde muur met daarin ur­ benadrukt en overdreven en opvattingen over nen gevuld met aarde uit plaatsen in alle provin­ eigenheid doorgaans ingebed in een historisch cies waar zich tijdens de oorlog dramatische ge­ kader en als morele boodschap uitgedragen: zo beurtenissen hadden afgespeeld. De halfronde waren Nederlanders, zo zijn ze en zo zouden ze muur maakt ook deel uit van het definitieve mo­ moeten zijn. De verleidingskracht van een als ei­ nument. Aan de buitenzijde boven de urnen gen opgevatte cultuur en een daaraan ontleende staat een tekst van de letterkundige N. A. Don­ identiteit is groot. Ze lijken een plechtanker in kersloot: ‘Aarde doorbet offer gewijd, bijeenge­ een snel veranderende en labyrintische wereld te bracht uit gans het land, teken tot in verren tij d, vormen. En het geloof in het bestaan van een van heugenis en vasten hand’. volksaard lijkt onuitroeibaar. Het vormt voor ve­ Het monument diende de eenheid van de her­ len een kompas om zich in de wereld te oriënte­ rezen natie uit te dmldcen. Maar zoals dat in het ren. Varend op vooroordeel en stereotype gaat verleden al eerder met monumenten die de na­ men zo de confrontatie aan met ‘de ander’ dicht tionale eenheid moesten verbeelden het geval bij huis of ver weg, wat niet zelden leidt tot was geweest, ontspon zich menig debat over de strandingen en schipbreuken. tot uitdrukking te brengen symboliek, de vor­ mentaal, de begeleidende teksten en beelden en Nationale Herdenking 4 mei, - niet in de laatste plaats - de financiering. Pas Nationaal Monument op de Dam na veel vijven en zessen, een trage besluitvor­ ming en zonder bijster veel eenstemmigheid Net als elders in Europa spanden culturele en po­ kwam het eigenlijke monument tot stand. Als litieke elites zich vanaf het eind van de acht­ nationaal zinnebeeld miste het een eenduidige tiende eeuw in om landgenoten tot nationaal betekenis en tot in onze dagen is er discussie denkende, voelende en handelende staatsbur­ over het monument gebleven, wat bijvoorbeeld gers te verheffen. Gedreven door vragen als: wie bleek toen het in de j aren negentig gerestaureerd zijn wij, wat zijn onze historische wortels, wat moest worden en een enkeling ervoor pleitte om bindt en verdeelt ons en wat onderscheidt ons korte metten met ‘die pik’ te maken. van andere naties presenteerden zij vanuit de ei­ De navrante onenigheid rondom de totstand­ gen politieke, sociaal-economische, religieuze en koming van wat bedoeld was als een krachtig en regionale achtergrond visies op de cultuur en eendrachtig nationaal symbool is tekenend en identiteit van Nederlanders. stond allerminst op zichzelf. Zelfs de nationale Het beeld van Nederlands eigenheid is dodenherdenking op 4 mei is onderwerp van ge­ 6 8 daarom verre van eenduidig en uitingen van ma­ krakeel geweest, bijvoorbeeld over de damm, de teriële en immateriële cultuur blijken onder­ locatie en de vraag welke oorlogsslachtoffers her­ werp van velerlei uitleg, meervoudige toe-eige- dacht dienden te worden. Nederland kent nau­ ning en dus strijd. Zo zijn nationale gedenkda­ welijks van staatswege georkestreerde rimelen gen, geschiedverhalen, symbolen, mythen, die het Nederlanderschap vieren of gedenken en feesten en monumenten - bedoeld om eenheid het ontbreekt grotendeels aan overkoepelende te creëren, legitimeren en bevorderen - vaak in­ lieux de mémoire. De meeste nationale herdenkin­ zet van twist en tweedracht gebleken. Dat geldt gen, vieringen en monumenten zijn uit particu­ ook voor het Nationaal Monument op de Dam in lier initiatief voortgekomen, waarbij verschil­ Amsterdam, de Nationale Dodenherdenking op lende groepen initiatiefnemers geprobeerd heb­ 4 mei en het vorstenhuis. ben elkaar de loef af te steken.

s &’d 1/2 I 2004 S&D BEELDESSAY

Ook de verzuiling droeg er sterk toe bij dat schouwelijke sfeer. Er bestonden dus gelijktijdig van het treldcen van één lijn zelden sprake was. meerdere bindingen en meerdere loyaliteiten. Dit kwam in de negentiende en vroege twintig­ Juist door de sterk beleefde binding aan het va­ ste eeuw tot uitdmkldng in de houdingjegens derland kon men de identiteit van de eigen groe­ het vorstenhuis. Voor liberalen en vooral calvi­ pering gaan benadrukken. De zuilen schraagden nisten symboliseerde het de nationale eenheid, het dak van de natie, is wel beweerd. terwijl katholieken en met name socialisten de Was Nederland als natie daarmee ‘af? Nee. band tussen vorstenhuis, volk en vaderland Natievorming is immers een voortdurend pro­ lange tij d problematisch vonden. Oranj e werd ces van acculturatie, van het aanleren wat het be­ eerst halverwege het interbellum een breed er­ tekent lid van een ‘verbeelde nationale gemeen­ kend, zij het niet onomstreden, nationaal een­ schap’ te zijn. En wat die natie is, is onderwerp heidssymbool. van een eindeloze discussie die door binnen- en Tegelijkertijd duidt de botviering van onenig­ buitenlandse verhoudingen wordt gevoed. heid rond nationale rituelen en symbolen erop, dat ze een brandpunt van belangstelling en be- Spiegelbeeld... troldcenheid waren en zijn. Dat betekenistoe­ schrijvingen en — ontleningen van stond af aan Nederlanders laten zich graag een spiegel voor­ pluriform waren, neemt niet weg dat er al snel houden. Al eeuwen schrijven buitenstaanders een hoge mate van sacralisering rond bijvoor­ over Nederland en de ‘inborst’ van zijn inwoners. beeld monumenten en herdenkingen ontstond. Hun beeld van Nederlanders was dikwijls vlei­ Wie tijdens herdenkingen voorgeschreven stil­ end, wat tot een zekere zelfgenoegzaamheid kon tes niet in acht nam of gedenktekens ontwijdde, leiden. Maar wie de recente, doorgaans kritische werd op zijn minst onderwerp van publieke ver­ beschouwingen van buitenlandse corresponden­ ontwaardiging. In deze zin ging er van de natio­ ten en andere Holland watchers over ons land nale herdenkingsculmur wel degelijk een bin­ leest, weet dat zij met deze zelfingenomenheid dende kracht uit. Bovendien betekende het be­ vaak korte metten maken. staan van verzuilde subculturen geenszins dat de In dit genre past ook Sebastian Krügers karika- Nederlandse staat, natie en samenleving uiteen mur Holland in Not, die de Duitse clichés over dreigden te vallen. Het nationale bestaan zelf Nederland toont. De spotprent stond in maart stond nooit ter discussie; wel de specifieke plaats 1994 afgedrukt bij een kritisch artikel over ons en rol daarin van de samenstellende delen. land in Der Spiegel. Krüger maakt een speelse mé­ Emancipatie werd overwegend gezocht binnen lange van bij uitstek Nederlandse beeldmerken: de natie, met het doel als volwaardige en gelijk­ een wat verlopen Frau Antj e in Idederdracht en berechtigde leden ervan geaccepteerd te worden. met ‘Volendammer’ mutsje, klompen, mlpen en De zuilen zochten aan- en insluiting bij de natio­ een molen. Zonder twijfel een Hollands tafereel, nale gemeenschap. Slechts op deelterreinen waaraan toegevoegd de industriële land- en min- 69 wensten zij totale zeggenschap met uitsluiting bouw (met gifwaarschuwing), een plastiek van de van externe invloeden. vervuiling en verwijzingen naar het permissieve Emancipatiebewegingen leidden zo tot ver­ drugsbeleid. De illustrator laat zo weinig heel van zuilde subculmren én tot nationale integratie. de dominante maar onrealistische iconen van Want dankzij de samenwerking van die elkaar Nederlandsheid. Pastorale tonelen passen nu een­ wederzijds tolererende en respecterende subcul­ maal slecht in een verstedelijkt, geïndustrialiseerd turen werd de Nederlandse samenleving voor en geasfalteerd land. Ze lenen zich weliswaar zijn onderdanen een natie. Naast en tegenover prima voor reclame en marketing van vaderlandse een gedeeld nationaal gevoel was er sprake van producten en diensten, maar het gaat om selecties een sterke identificatie met de eigen levensbe­ uit een voorbije, deels lokale materiële culmur.

S&D 1/2 I 2004 S&D BEELDESSAY

.# ■ /

- r T ' ^ , ''V;

^7

70

3 r n IT*. 33 BëS a C 3 I 3 3 I »-— i r — “" l , T " -ï

^y<;svitsr:------L~j ■ ' ’

S&D 1/2 I 2004 S&D BEELDESSAY

Slecht hebben we het trouwens met deze ico­ waar concentraties van mensen met verschil­ nen niet getroffen, maar een identiteit kunnen lende etnische achtergronden bijeen wonen. Het we er natuurlijk niet op enten. Ook de blik van gaat hier om een onbedoelde, onvoorziene en buitenstaanders kan daar weinig verandering in een door velen ongewenste ontwiklceling, die aanbrengen. De ene keer worden we grotesk deels te maken heeft met gevoerd beleid maar weerspiegeld in een lachspiegel, de andere keer daar deels ook los van staat. ligt de spiegel in gruzelementen en verschaffen Lange tij d rustte er in Nederland een taboe op de scherven een caleidoscopisch beeld. Het zelf­ het spreken over etnisch verschil. Pas in 1983 beeld van Nederlanders wijkt vaak aanzienlijk af kwam het tot een minderhedenbeleid, onder de van wat anderen observeren. leus ‘integratie met behoud van eigen identiteit’. Juist de eigen culturele bagage, die het geheel Ergo: wel inburgering, geen assimilatie. De van opvattingen en houdingen in eigen land waardering die beleidsmakers en hun souffleurs bijna vanzelfsprekend doet lijken, bemoeilijkt uitspraken voor ‘de’ eigen cultuur en identiteit het besef dat er ook andere zienswijzen bestaan. van etnische minderheden was gericht op eman­ De eigen cultuur en identiteit worden dan als cipatie, op het bestrij den van discriminatie en ra­ een absolute, autonome en natuurlijke werke­ cisme en dus op het tegengaan van achterstel­ lijkheid gezien, een opvatting die weinig of geen ling, en op maatschappelijke participatie en der­ ruimte voor andere denkbeelden laat. In deze halve ach terstandsbestrij ding. voorstelling ‘doen’ culturen en identiteiten iets Maar juist dit minderhedenbeleid ^ met zijn met mensen in plaats van andersom: door hun subsidiestromen en paternalistische bevoogding denken en handelen scheppen mensen culturen door een kongsie van autochtone en allochtone en identiteiten en zijn ze er dragers van. belangenbehartigers en zaakwaarnemers — be­ vorderde minorisering (het aanwijzen van een et­ Zomercarnaval Rotterdam nische groepering als een bijzondere categorie die niet — of nog niet — volledig participeert Door de blijvende vestiging van inwijkelingen zijn binnen de nationale gemeenschap) en etnisering: de culmurverschillen in de Nederlandse samenle­ het sterk accentueren van de eigen groepscul- ving vooral sinds de j aren zestig onmiskenbaar mur. Beide processen gingen gewild of ongewild toegenomen. Tussen autochtonen en allochtonen vernederlandsing tegen en bevorderden het in­ bestaat dikwijls een aanzienlijk onderscheid in standhouden van cultuurverschillen. Bovendien taal, geschiedenis, godsdienst en levenswijze, de ging het beleid uit van een homogeniserend en bouwstenen voor een culturele identiteit, en daar­ essentialistisch identiteitsbegrip; de identiteit aan ontleende groepsvorming; etniciteit. mocht behouden worden, alsof het om een een­ De van elkaar afwijkende gedragsrepertoires, duidig ding zou gaan. voortvloeiend uit de respectieve culmren, leiden Later benadrukte het minderhedenbeleid het soms tot ongenoegens en botsingen, bijvoor­ aspect van inburgering: leden van minderheids­ 71 beeld over andere eetgewoonten, andere zinde- groeperingen dienden de Nederlandse taal te be­ lijldieidsopvattingen, andere geluidsnormen en heersen om hun kansen op arbeid te vergroten meer in het algemeen een andere omgang met en deelname aan de Nederlandse samenleving te watje waar wanneer op welke wijze doet. Vaak bevorderen. Sommigen achten dit project mis­ leven buurtbewoners vreedzaam samen, maar in lukt. Er zou zich, in de woorden van Paul Schef- de multi-etnische samenleving zijn in toene­ fer, een ‘multicultureel drama’ aan het voltrek­ mende mate spanningen ontstaan, vooral daar ken zijn waarin mede door onverschilligheid van autochtone elites een onderklasse van slecht op­ geleide, kansloze en nauwelijks geïntegreerde Tekening; Sebastian Krüger etnische minderheden is ontstaan.

S&D 1/2 I 2004 S&D BEELDESSAY

Autochtonen en allochtonen in Nederland lij­ fect op het minderhedenbeleid gehad. Integreer ken elkaar steeds vaker de mg toe te keren. Veel of crepeer lijkt nu het parool. Nederlanders van Turkse en Marokkaanse komaf Meervoudige loyaliteiten en identificaties oriënteren zich bijvoorbeeld op het land van oor­ zijn echter nimmer een hinderpaal voor integra­ sprong. Met behulp van schotelantennes bekij­ tie geweest. Nederland is altijd een huis met vele ken zij daar uitgezonden televisieprogramma’s, kamers geweest, dat onderdak kon verschaffen zij hebben een voorkeur voor een huwelijkspart­ aan wie verkoos erin te wonen en meehielp het ner uit de streek van herkomst, ze identificeren dak te schragen. Aan dat huis is voortdurend ge­ zich met nationale gebeurtenissen in het land bouwd en verbouwd en dat zal blijven gebeuren. waamit zij of hun ouders zijn geëmigreerd, mos­ De wonderspreukige formule van ‘eenheid in kees nemen een centrale plaats in hun sociale en verscheidenheid’ en de praktijk van schikken en religieuze leven in en steeds meer zoeken jonge­ plooien, die ook eerder in het nationale integra­ ren steun en vertier in eigen etnische kring. Stig­ tieproces zulke goede diensten hebben bewezen, matisering, marginalisering en uitsluiting lijken behouden hun nut. Maar daarvoor dient wel het gepaard te gaan met desidentificatie met de burgerschapsideaal van volwaardige participatie Nederlandse samenleving en articulatie van cul- in de samenleving - met rechten én plichten - mreel verschil. verwezenlijkt te worden. Tegelijkertijd zijn autochtone Nederlanders Over multi-etnisch Nederland lijkt weinig uit de grote steden zich massaal in suburbania goeds te melden. Maar juist op die momenten gaan vestigen, onder andere om grotestadspro- waarop minderheden hun anderszijn het meest blemen te ontlopen en om hun kinderen naar benadrukken, zetten zij hun beste beentje voor. een ‘witte’ school te kunnen smren. Het feno­ Het jaarlijkse Kwakoe-festival in Amsterdam meen van de ‘zwarte’ school in binnensteden Zuidoost en het van oorsprong Antilliaanse Zo­ kwam daardoor versneld op. De wederzijdse ver­ mercarnaval in Rotterdam - inclusief een straat­ mijding is na 11 september 2001 en na de op­ parade vol pracht en praal - zijn bijvoorbeeld komst van links en rechts populisme alleen nog evenementen die duizenden bezoekers, alloch­ maar toegenomen. Al deze processen samen lij­ toon en autochtoon, trekken. Voor de deelne­ ken eerder te duiden op segregatie dan op inte­ mers vormen deze manifestaties een belangrijk gratie in een multi-etnische samenleving. middel om wat zij als hun culmur en identiteit Het debat over multi-etnisch Nederland was zien publiekelijk tot uitdrulddng te brengen. lang rationeel en gedempt, maar is emotioneler Door het succes ervan hebben al heel wat steden en luider geworden. Neo-nationalisten slaan een het een of andere ‘kleurrijke’ evenement in huis beschuldigende, verongelijkte, triomfantelijke gehaald. Men zou haast denken dat een folklori- toon aan waar zij tamboereren op het ‘misluk­ sering van etniciteit kan leiden tot grotere maat­ ken’van de etnisch gemengde samenleving. Het schappelijke acceptatie en wellicht integratie. 72 electoraal gewin dat dit geluid opleverde heeft ef­

Foto: Ronald van den Heerik

sStD 1/2 [ 2004 S&D BEELDESSAY

\

s&’d 1/2 I 2004 Niet de normen, maar de waarden

In het debat over normen en waarden groeit een zekere consensus: het gaat om de naleving van alledaagse normen. Met de onderliggende waarden zit het wel goed. Jan Dirk Imelman bestrijdt dat. Traditionele waarden worden verdrongen door de waarden van het ‘economisme’. En de politiek is daar mede schuld aan.

JAN DIRK IMELMAN

Het is alweer ruim tien jaar geleden dat Ritzen, en normen weer serieus te nemen.' Ritzen, de toenmalige PvdA-minister van Onderwij s, het Balkenende en de auteurs van het WRR-rapport onderwijs opriep om waarden en normen expli­ hebben geen ongelijk als ze zeggen dat er in het ciet in het leerplan op te nemen. Hij nam zo het dagelijkse leven, meer dan voorheen, sprake is waarden-en-normen-vaandel over van de mi­ van vervaging van morele grenzen. Uit de op­ nister van Justitie, de CDA-er Kirsch Ballin, en roep om hieraan via onderwijs en maatschappe­ plantte het stevig in de onderwijspraktijk. Sinds­ lijke discussies iets te doen, blijkt echter dat poli­

dien zijn er allerlei series lessen in waarden en tici (en voor een aanzienlijk deel ook de w r r ) de normen ontwikkeld. verantwoordelijkheid voor de vervaging van het De laatste tijd gingen coA-er Balkenende en waarde- en normbesef bij de burgers neerleggen. andere politici nog een stap verder. Ze menen dat In het navolgende zal ik de stelling verdedigen goed fatsoen niet alleen op school maar in het dat dat veel te simpel is; dat niet alleen burgers ganse maatschappelijke leven om herbezinning maar juist ookbeleidsmakende politici aange­ vraagt. En dus roepen ze op tot een maatschap- sproken moeten worden. Daarbij is het essenti­ pij-brede discussie. In dat kader werd de premier eel om onderscheid te maken mssen waarden en

74 in december 2003 een rapport van de Weten­ normen. schappelijke Raad voor het Regeringsbeleid over Nonnen noemen we de dagelijkse omgangs- het (dis) functioneren van waarden en normen in en gedragsregels, zoals die van het groeten, van de maatschappij aangeboden, voorzien van ad­ anderen waarschuwen voor een misstap, van viezen aan de overheid, maar ook met een op­ vriéndelijk zijn, van op je beurt wachten, voor­ roep aan de burgers om waar mogelijk waarden rang verlenen, iemand de eerste keus laten, an­ deren ter wille zijn. Een groot aantal van de Over de auteur Jan Dirk Imelman is emeritus hoogle­ meest concrete normen zijn in regels vastgelegd raar pedagogiek aan de Uniuersiteit Utrecht. Met (verkeersregels, spelregels, wetgeving). Deze dank aan de meelezers bij het schrijLien uan dit uer- normen berusten op waarden als medemenselijk­ haal: Brigitte Cornelis,jacques Vos en Nelleke Kat heid, betrouwbaarheid, rechtvaardigheid, matig-

s S/d \ ji I 2004 Jan Dirk Imelman Niet de normen, maar de loaarden heid, dienstbaarheid, eerbied. Het lijkt erop dat Onderwijs is: kinderen inleiden in kennis (ook de zorgen van toonaangevende politici vooral de van waarden, normen); het is uit op het ‘doen le­ normvervagingbetreffen. Volgens mij is er ech­ ren’ van het ‘waarom’ van dingen en van daarop ter juist met het funderende niveau van de gebaseerde vaardigheden. Onderwijs werkt pas waarden iets ernstigs aan de hand is. Daarbij als dat ‘inleiden in’ ingebed is in een samenle­ speelt de politiek een aanwijsbaar negatieve rol. ving met een in zichzelf consistent netwerk van Maar allereerst zal ik betogen dat men in het waarden en normen. Netelenbos en de leer­ onderwijs, gevolg gevend aan de ‘pedagogische krachten verwarren onderwijs met drillen (‘le­ opdracht’ van Ritzen, mét deze en volgende mi­ ren’ volgen van regeltj es en ‘leren’ hanteren van nisters maar al te gemalckelijk voorbij gaat aan daarbij horende morele tactiekjes). Dat leerlin­ het feit dat moreel denken en doen ingewikkelde gen zijdelings soms zelfs een dubbele moraal op­ aangelegenheden zijn. doen, schijnen ze ook niet te zien. Bovendien suggereren hun opvattingen dat het wel of niet ingebed zijn van ‘de’ school in ‘de’ samenleving DE 'pedagogische O P D R A C H T’ geen vraagstuk op zichzelf is. Ik illustreer dit met enkele voorbeelden, ont­ Gegeven de leeftijd van de kinderen lijkt de leend aan een ter perse zijnde publicatie van gevolgde methode misschien te rechtvaardigen. Wilna Meijer^, waar één en ander uitgebreid Basisschoolleerlingen zijn, ontwiklcelingspsy- wordt beschreven en becommentarieerd. chologisch gesproken, nu eenmaal nog niet toe Eind 1996 ventileerde Netelenbos, staatssecreta­ aan het maken van lastige, op kennis gebaseerde ris van onderwijs, een briljant idee. Het dagelijks morele afwegingen. En wat ze wél kunnen is: re­ klassikaal opdreunen van deugden bij de aan­ geltjes uit hun hoofd leren. Maar met wat bij­ vang der lessen (in de trant van: lach vaak, werk voorbeeld ‘rentmeesterschap’ inhoudt - een fun­ hard, betaal direct, wees vriendelijk) zou een damentele waarde als het om omgang met het vorm van morele opvoeding zijn (n rc 18 oktober milieu gaat — hebben de geleerde regeltjes niets 1996). te maken. Die berusten namelijk niet op kennis Even naïeve gedachtes, zo blijkt uit Meijers en begrip maar op winbegrip, op een vals beeld artikel, bracht (brengt?) een Amsterdamse basis­ van een lievige namur en een lievige omgang school in praktijk. In een tv-programma (najaar daarmee. 2002) was te zien dat op die school onderwijs in Hoe dan ook: opvoeding en onderwijs ontbe­ waarden en normen, in dit geval specifiek in de ren eenvoud en rechtlijnigheid. En al helemaal ‘waarde’ ‘lief zijn voor de natuur’, neerkwam op die delen van de opvoeding dat we morele opvoe­ het tekenen van ‘ongerepte natuurtaferelen’ en ding noemen. Wie daaraan, zoals bijvoorbeeld op het aanleren van ‘geen papiertjes (meer) weg­ het team van die Amsterdamse school, voorbij­ gooien’ en dergelijke. Enkele maanden later kon­ gaat, verwart opvoeding met dressuur. De kans den tv-kijkers zien hoe kinderen tot het voeren op zo’n morele dressuur vormt de schaduwkant 75 van aardige onderlinge gesprekjes werden ge­ van Ritzen’s ‘pedagogische opdracht’ aan de bracht, die consequent werden afgesloten met school. Namurlijk horen normen en waarden ge­ ‘dankjewel’. Ook zag men een meisje dat het ru­ leerd te worden. Maar niet als daarin doorklinkt ziemaken nog steeds goed beheerste, geleerd had dat alle kinderen gelijk zijn en allemaal op de­ om, als iemand dankzij haar écht boos was, even zelfde manier normen en waarden zouden moe­ te wachten met vrede te sluiten. Zo leerden kin­ ten aanleren; en dat deze normen en waarden als deren de ‘waarde’ ‘lief zijn voor elkaar’. foeljes toegepast kunnen worden. En al helemaal Deze kleine voorvalletjes zijn symptomen van niet dat dan later, in de samenleving, normen iets ernstigs: Netelenbos noch de leerkrachten in minder vaak overschreden zullen worden. kwestie hebben eenjuist beeld van onderwijs. Op dit punt treft m en in het WRR-rapport een

S&D 1/2 I 2004 Jan Dirk Imelman Niet de normen, maar de waarden

vergelijkbare conclusie aan, wanneer wordt ge­ drijfsleven voorop bij wat ook meer en meer op steld dat een vak 'waarden en normen’ onzin is. de 'werkvloer’ van de samenleving gebeurt: men misacht fundamentele waarden als medemense­ lijlcheid, samenwerking, betrouwbaarheid, VAN TRADITIONELE WAARDEN NAAR rechtvaardigheid, matigheid, dienstbaarheid. CONSUMENTISME Onze maatschappij is vergaand geïndividuali­ Op een zeer belangrijk punt verschil ik echter seerd; de verantwoordelijkheid van de samenle­ met de auteurs van het rapport grondig van me­ ving (voor onderwijs, publieke diensten, rechts­ ning. Net als zij meen ik dat de traditionele, alle­ handhaving, verdediging, zorg) wordt niet geno­ daagse normen nog wel bekend zijn. Maar in men. Inmiddels zijn waarden als 'prestatie’, 'op­ elke samenleving (en daarover zwijgt het rap­ komen voor jezelf’, 'concurrentie- en markt-den- port) zijn dergelijke dagelijkse normen gewor­ ken’ centraal komen te staan. Het zijn de aan dié teld in diepere waarden. waarden ontleende, trendachtige normen die De waarde van 'dienstbaarheid’ klinkt bijvoor­ mensen volgen als ze met elkaar concurreren in beeld door in een norm als 'hulp bij het overste­ uiterlijk, in vakantiereizen, op de arbeidsmarkt, ken’, de waarde 'medemenselijlcheid’ in een in de beschikking over consumptiegoederen norm als 'geef iets in geval van nood’ enzovoort. (auto, caravan, luxe dingen). Het zijn de normen Als we nog steeds de gangbare dagelijkse nor­ van het ‘consumentisme’.^ men (zoals vriendelijkheid, behulpzaamheid, Het dagelijkse leven laat een strucmrele ver­ niet gappen uit ergens opgehangen jassen, men­ wenning van kinderen zien. Volwassenen vin­ sen laten voorgaan) kunnen benoemen, maar die den het gewoner dan gewoon dat kinderen (ge­ normen vervolgens steeds vaker aan onze laars meten aan traditionele waarden van bescheiden­ lappen, is er dan misschien iets met die funde­ heid, spaarzaamheid) te veel zakgeld krijgen, dat rende waarden aan de hand — en met de relatie kinderen alsmaar bezig gehouden worden, dat ze mssen die waarden en de dagelijkse normen? bij de geringste aanleiding voorzien worden van Om daar achter te komen zijn analyses nodig lekkers en presentjes, dat ze geld verdienen ten van recente ontwikkelingen in de fundamentele koste van hun schooltaken, dat ze straffeloos ‘le­ waarden van onze cultuur. Dergelijke analyses nen’ (dat wil zeggen: losbandig zijn als het om konden wel eens zinvoller zijn dan kinderen op mijn en dijn gaat) etcetera. Waar verbaast men school te dresseren in 'goed’ gedrag. Ze zijn vast zich nog over als de minder bedeelden onder die ook zinvoller dan te discussiëren over waarden jongste generatie, de zogenaamde risicojonge­ en normen op de manier waarop dit vandaag aan ren, winkeldiefstallen en overvallen plegen om de dag gebeurt. Dergelijke publieke discussies aan hun Nikes, mobieltjes, scootertjes te ko­ hebben tot nu toe alleen maar tot domme voor­ men? Net als hun rianter bedeelde leeftijdgeno­ stellen geleid. Bijvoorbeeld; datje, zoals onze mi- ten en hun ouders laten ook zij zich door de 7 6 nister van Binnenlandse Zaken suggereerde, ie­ nieuwe waarden en normen leiden. mand onder omstandigheden best een rotschop In dit verband wil ik opnieuw refereren aan mag geven. Of datje, net als onze oudste prins, het al eerder genoemde artikel van Meijer. Uit meent er goed aan te doen om namens een ver­ weer een ander tv-programma bleek haar dat oordeelde een boete te betalen als je het met het moeders, gevraagd of de bijbanen van hun doch­ rechterlijk oordeel niet eens bent. Of datje, met ters niet ten koste gingen van hun schoolwerk, onze zure premier en een chagrijnige minister, erkenden dat dat zo was, maar dat ‘meedoen met vindt dat satire onderworpen moet zijn aan nau­ de leeftijdgenoten’ nu eenmaal niet mogelijk were grenzen dan die de wet al stelt. was zonder extra geld. Ze namen als moeders de Vandaag de dag lopen hogere kringen binnen schade aan het schoolleven op de koop toe. de overheid, de politiek, de omroep en het be­ Bij dit ‘consumentisme’ op het niveau van het

s &’d 1/2 I 2004 Jan Dirk Imelman Niet de normen, maar de maarden

dagelijkse leven, opgeroepen en bekrachtigd lijkse omgangs- en opvoedingspraktijk. Dat is door diepere liggende waarden van 'opkomen misschien nog wel de meest dramatische conclu­ voor jezelf en ‘marktdenken’, past ook het vol­ sie van dit verhaal. gende. Ministers (en inmiddels ook wel erg veel Een maatschappelijk praktijkveld als het burgers) vinden dat scholen, de politie, openbare onderwijs berust, als het een ‘goede praktijk’ is, vervoersdiensten, zorginstellingen beschouwd op andere waarden en normen dan de economi­ moeten worden als producenten die afgerekend sche normen en waarden van de markt. Waarden worden op producten. Kamerleden, leden van par- waarop goed onderwijs zich baseert hebben te tijkaders en belangenverenigingen, onderwijs- maken met het recht van kinderen om te leren, inspecteurs, onderzoekers van het sociale en eco­ en met eerbied voor kind en cultuur. Bij onder- nomische leven, maar ook ouders die van school naar school shoppen en die, uit op een dubbel ge­ zinsinkomen, afwezig zijn voor hun kinderen: ze De hele samenleving baseert zich op conformeren zich aan waarden en normen van de fundamentele waarden van een de ‘markt’; preken de passie van - ik bedenk er maar een woord voor - het ‘liberakapitalisme’. economische levensbeschouwing en De hele samenleving baseert zich langzamer­ hand op de fundamentele waarden van een eco­ de daarbij passende normen van het nomische levensbeschouwing^ en de daarbij consumentisme passende normen van het consumentisme.

Het is precies deze conclusie die in het w r r - rapport niet getrokken wordt. In dat rapport blij­ wij s gaat het om emancipatie van het kind uit de ven de waarden - ik noemde al eerder: mede- sfeer van onwetendheid in de sfeer van de per­ menselijldieid, dienstbaarheid, arbeidzaamheid, soonlijke verantwoordelijldieid. Verantwoorde­ soberheid, oprechtheid, bescheidenheid, eer­ lijk ben ik ook voor waar anderen en de samenle­ bied, gerechtigheid — eigenlijkuit het zicht. ving mij op aanspreken. De op de waarden ‘recht Ook de relatie mssen waarden en normen en de op leren’, ‘eerbied voor kind en culmur’, ‘bevorde­ breekbaarheid van die relatie worden niet gepro­ ring van de persoonlijke verantwoordelijkheid’ blematiseerd. De auteurs constateren, terecht, gebaseerde normen schrijven voor dat docenten dat de dagelijkse normen nog steeds gekend vakkennis en didactische vaardigheden bezitten maar toch minder vaak gevolgd worden, maar in en weten dat dressuur en inleiden in kennis bij­ hun verhaal blijft dat verschijnsel onverklaard. voorbeeld niet hetzelfde zijn. Ze zien wel de gevaren van wat ik hier noem: de Tegenwoordig wordt het onderwijs echter ‘consumentistische levenshouding’, maar ze mis­ steeds meer beoordeeld naar economische maat- kennen dat het hierbij gaat om het volgen van staven.5 En daarom heeft het zich laten be­ nieuwe dagelijkse normen. Normen die zijn ont­ smetten met een economische manier van den- 77 staan in het kielzog van de nieuwe liberakapita- ken en handelen. Dus wordt er op scholen ge­ listische waarden van het ‘economisme’, van een knoeid met begrotingen, wordt misbruik ge­ levens- en maatschappijbeschouwing waarin maakt van aanstellings- en ontslagregels, wordt de economische waarden alle andere zijn gaan gesjoemeld met aan de leerlingen te stellen ei­ overwoekeren. sen, met cijfers en met examenresultaten. En dat alles omdat de school uit lijfsbehoud moet vol­ doen aan ‘outpuf-normen: hoe meer leerlingen DE IN VLO ED OP HET O N D ER W IJS in de voorgeschreven tijd afgeleverd worden, Dit economisme op waarden- en consumen­ hoe beter. Daarop wordt ze immers afgerekend? tisme op normenniveau ‘dicteert’ ook de dage­ Door de ‘economistische’ stormwind is het

s& v 1/2 I 2004 Jan Dirk Imelman Niet de normen, maar de waarden

onderwijs van zijn eigenlijke waarden-ankers los normen leidde tot bizarre suggesties als: een rot- geslagen. Het gaat niet meer om persoonsvor- schop geven, eigen rechter spelen, satire aan ban­ ming maar om output van cijfers en diploma’s. den leggen. Dat ‘hogerhand’ bij beide ontwikkelin­ Het onderwijs wordt gezien als een producent; gen voorop liep, is misplaatst omdat ‘hogerhand’ de ‘uitstromende’ leerlingen en studenten zijn zelf door regel- en wetgeving bij draagt aan de ero­ de producten. Dit alles maakt een oproep om sie op moreel gebied. En wat het WRR-rapport be­ binnen het onderwijs extra aandacht aan treft: de oproep van de rapporteurs aan de over­ waarden en normen te besteden wel heel erg heid om zich bescheiden op te stellen is misschien wrang. juist, maar als ze verbeteringen op het terrein van Niet alleen deze oproep is dubieus. Ook de op­ waarden en normen van de burgers zélf vragen, roep tot het voeren van een brede maatschappe­ Idinkt hun stem als in een lege ruimte: hol. lijke discussie over waarden en normen is dat. Om nu niet al te negatief te eindigen, eindig Wat zeuren eigenlijk onze premier en vele an­ ik met een voorstel. De ‘waarden van de markt’ dere bestuurders over gebrekkig normbesef ter­ en de normen van het ‘consumentisme’ tasten wijl ze zelf meewerken aan het verstoren van het het morele gehalte van de Nederlandse culmur waarden-niveau en dus van de dagelijkse nor­ aan. Om inzicht te krijgen in hoe het zo ver heeft men? Speelt de op privatisering mildtende regel­ kunnen komen is intellectuele inspanning no­ en wetgeving bij dit alles immers niet een be­ dig. Genuanceerder dan ik het hier heb gedaan langrijke rol? Met andere woorden: waarover zouden historici, culturele antropologen en hebben Balkenende c.s. het eigenlijk als ze zelf, mensen die cultuurfilosofisch van de hoed en de overigens in overeenstemming met beleid van rand weten moeten nagaan wat er gedurende de vorige kabinetten, de liberakapitalistische storm laatste jaren in het waarden- en normenpatroon aanwakkeren? Oproepen van de zijde van de re­ van onze culmur veranderd is en nog steeds ver­ gering om op school en via maatschappelijke dis­ andert. Dankzij zo’n analyse zouden ministers cussies waarden en normen te revitaliseren en en andere functionarissen én mensen in de de naleving ervan te bevorderen, Idinken dan straat een spiegel voor gehouden kunnen wor­ ook schijnheilig. den. Misschien leert dit hen om eerlijker te spre­ Zijn de WRR-rapporteurs ook schijnheilig? In ken over de huidige waarden-crisis en de oorza­ ieder geval zitten ze er met hun advies deels ken daarvan. En — wie weet — zou het openbaar naast. Ze adviseren de overheid zich bescheiden bestuur hier en daar kunnen proberen te restau­ op te stellen als het om bevorderen van waarden reren wat mede door eigen optreden verslech­ en normen in het dagelijkse leven gaat - wat op terde. zich terecht is. Het is een zaak van de burgers Binnen het ondeiwijs zal men pas met vmcht zélf, zeggen de rapporteurs - wat niét terecht is. aan zo’n culmuranalyse kunnen doen in de hoog­ De rapporteurs konden tot deze conclusie ko- ste klassen van het voortgezet onderwijs en in 7 8 men omdat ze vergaten de vinger op de wonde het H B o - en universitair onderwij s. Niet eerder, plek te leggen. Aan een schets van de ruïnerende want daarvoor is de problematiek te moeilijk en rol van het politieke beleid hierbij kwamen de schiet het begripsvermogen van de leerlingen te rapporteurs eenvoudig niet toe. kort. Bij de vorming van onze oudste leerlingen zou het moeten gaan om het ontwildcelen van vaardigheden in het analyseren van wat men in CONCLUSIE de sociale wetenschappen ‘culmurtreldcen’ (cultu- Het ‘revitaliseren’ van waarden op school leidde, ral traits) noemt. Culmurtreldcen zijn de min of bij gebrek aan analyse van wat er écht aan de hand meer verborgen waardepatronen. Ze maken deel is, tot zinloze dressuurachtige vormen van leren. uit van een netwerk waartoe ook de dagelijkse De maatschappij-brede discussie overwaarden en regels en normen behoren. Door dergelijke ana-

S&D 1/2 I 2004 Jan Dirk Imelman Niet de normen, maar de maarden lyses kunnen leerlingen binnen vakken als ge­ ding plaats in te ruimen voor zoiets als sociale fi­ schiedenis, aardrijkskunde en letterkunde ver­ losofie. Idealiter wordt dan bijgedragen tot de storingen in het netwerk van waarden en nor­ vorming van een nieuwe generatie die geleerd men aan het licht brengen. heeft zich bewust te zijn van waarom het bij In het hoger onderwijs zou één en ander kun- waarden en normen gaat. nen gebeuren door binnen de eigen vakoplei-

Noten belang van begrippen als ‘ont- Dat elke maatschappelijke prak­ wildceling’ en ‘vooruitgang’ en tijk, elkhandelingsveld — lees Waordeti en nonnen en de last van de al even overtroldcen waarde de prachtige smdies van Derbo- het onderwijs, WRR-rapport, van ‘kinderopvang’. Zie bijvoor­ lav — aan economische voor­ 2003. beeld ‘Ontwikkeling en voor­ waarden gebonden is, is wat an­ Wilna A. J. Meijer, ‘De dierbare uitgangsgeloof’, in; J.D. Imel- ders. JosefDerbolav (1912-1987), dubbele moraal van normen en man e.a.. Cultuurpedagogiek, een bij sociale wetenschappers waarden op school’, zal verschij­ Leiden/Antwerpen, Martinus nauwelijks bekende culmurpe- nen in H. M.E. Baartman, Nijhoff, 1990; en J.D. Imelman, dagoog en -filosoof, wordt hier D. Graas en R. de Groot (red.). ‘In dubio over kinderopvang en respectvol genoemd wegens Machten onm acht in de hulp interventie’, in A. Hardman zijn fundamentele studie op het (werktitel). Utrecht, Uitgeverij (red.). Stimulerend opvoeden, Al- gebied van de pedagogische be­ Agiel, 2004 phen aan den Rijn, tekenis van maatschappelijke In deze alinea parafraseer ik een Samson/H.D.Tjeenk Willink, handelingsvelden. Namurlijkis tekst van J.M. Praamsma, 1996. hij niet de enige door mij be­ 'Teveel van het goede. De dub­ Ook in het ter gelegenheid van wust en minder bewust ge­ bele moraal van een over-gepe- mijn 60ste verjaardag uitgege­ bruikte referent. De in noot 3) dagogiseerde samenleving’. In; ven ‘Feestboek’ van de hand van genoemde publicaties wijzen de Pedagogiek (22) nr.i, 2002. W. M eij er, P. van der Ploeg, D. weg naar andere auteurs. Zie Ook andere verschuivingen Thoomes en anderen, getiteld ook J.D. Imelman, Padagogikund binnen de sfeer van de grond­ Pedagogiek als tijdrede, Baarn, Normativitdt, Norderstedt, A. Fi- waarden spelen een rol. Enkele 1999 staanbehartenswaardige scher-Verlag, 1992. daarvan besprak ik elders, zoals dingen over de rol van normen die welke kleven aan het tot in en waarden in het onderwij s en het onwezenlijke overtrokken de opvoeding.

79

S&D 1/2 I 2004 Opmaat voor de wereldvrede of neoconservatieve dwaling! Een temgblik op de oorlog in Irak

Drie redenen voerden dev.s. aan om oorlog tegen Irak te voeren: het bezit van massavernietigingswapens, steun aan het (moslim)terrorisme en misdaden tegen het Irakese volk. Geen van deze rechtvaardigden, aldus Frank Zuijdam, een preventieve aanval. Overde v.s. en de internationale rechtsorde en over het‘meestampen’van Nederland.

FRANK ZUIJDAM

Op 9 april jl. kon de hele wereld zien hoe inwo­ Verenigd Koninkrijk wel gerechtvaardigd was. ners van Bagdad, daarbij geholpen door Ameri­ De vraag van de legitimiteit van de oorlog werd kaanse soldaten, een reusachtig standbeeld van in de aanloop van het conflict door de diverse Saddam Hussein op het Al-Fardusplein van zijn partijen (en de publieke opinie) op heel verschil­ sokltel trokken om het einde van het tijdperk- lende wijze beantwoorden is nog altijd inzet van Hussein in te luiden. Hiermee was een lang ge­ discussie. koesterde wens van zowel de Iraakse bevolking als de internationale gemeenschap - met de DE AANLOOP NAAR MILITAIR INGRIJPEN Amerikanen voorop - in vervulling gegaan. Hoe­ wel het dan eindelijk gelukt was Saddam ten val De schok van ‘9/11’ is in het buitenlands beleid te brengen, kan men achteraf constateren dat het van de VS niet zonder gevolgen gebleven. De in politiek opzicht daarvoor niet het juiste mo­ Amerikaanse regering kwam al gauw tot de con­ ment was. In tegenstelling tot de vorige Golfoor­ clusie dat de omstandigheden fundamenteel wa­ 8o log was het de Amerikanen en de Britten niet ge­ ren gewij zigd: ‘Vroeger hadden vij anden grote lukt een brede internationale coalitie te smeden, legers en grote industriële capaciteit nodig om

noch om een mandaat van de v n Veiligheidsraad een gevaar te vormen voor Amerika. Tegenwoor­ te krijgen voor militair ingrijpen. Sterker nog, de dig kunnen schimmige netwerken van personen oorlog in Irak leidde tot ernstige verdeeldheid grote chaos en persoonlijke ellende teweegbren­ onder de Atlantische partners. Daarbij draaide al­ gen in ons land voor minder dan de prijs van een les om de vraag of de Alleingang van de vs en het enkele tank. Terroristen zijn zo georganiseerd dat ze open samenlevingen kunnen binnendrin­ Overde auteur Frank Zuijdam is historicus, luerkzaam gen en de kracht van moderne technologieën te­ als projectcoördinator bij het Innouatieplatform gen ons kunnen gebruiken’.’ De aanslagen van 11 Den Haag september hadden volgens de Amerikaanse rege-

s&’d 1/2 I 2004 Frank Zuijdam Een terugfalik op de oorlog in Irak ring gedemonstreerd dat de oude doctrine van het vizier op het bewind van Saddam Hussein. (nucleaire) afschrikking zijn geldigheid had ver­ Op 29 januari 2002 werd Irak officieel in staat loren. Immers, afschrikking - de garantie van van beschuldiging gesteld: president Bush grootscheepse (nucleaire) represailles - is wei­ noemde Irak een ‘schurkenstaat’ en zegde het nig doeltreffend tegen schimmige terroristische land als lid van de ‘As van het kwaad’ de wacht netwerken die niet aan een land gebonden zijn. aan. Volgens de regering-Bush was een regime En een traditioneel afschrikkingsheleid zal niet change noodzakelijk, omdat Irak over massaver­ slagen tegen ‘een terroristische vijand die doel­ nietigingswapens beschikte en het bepaald niet bewust onschuldigen tot slachtoffer kiest en ondenkbaar was dat Saddam Hussein deze wa­ wiens soldaten verkiezen als martelaar te pens aan de terroristen van Al Qaeda ter beschik­ sterven’.^ king zou stellen. Het perspectief van groot­ De regering-Bush jr. proclameerde daarom op scheepse verwoestingen in de vs door terro­ 20 september 2002 de doctrine van 'de preven­ risten met behulp van Iraakse massavernieti­ tieve aanval’ o f‘defensieve interventie’. Deze gingswapens was voldoende om Irak tot staats­ nieuwe veiligheidsstrategie had al snel na 11 sep­ vijand nummer 1 te bombarderen. tember vorm gekregen, maar werd pas een j aar De regering-Bush jr. kondigde niet meteen later officieel bekend gemaakt. Volgens deze doc­ een preventieve aanval op Irak af, maar de ideeën trine moet Amerika tegen ‘opkomende bedrei­ daaromtrent begonnen in de loop van 2002 wel gingen optreden voordat zij geheel tot wasdom steeds vastere vorm te krijgen. In de zomer lieten zijn gekomen’ en zonodig ‘preëmptief de VS bij monde van president Bush jr. weten dat handelen’,3 Anders gezegd, staten of terroristi­ men zou optreden tegen terroristische dreigin­ sche groeperingen die een bedreiging vormen gen en dat ‘alle middelen’ gebruikt zouden wor­ voor de internationale (westerse) gemeenschap den om Saddam Hussein af te zetten. Onder druk en de VS in het bijzonder, kunnen aangevallen van binnenlandse kritiek en op verzoek van de worden om erger (lees een terroristische aanval) minister van Buitenlandse Zaken, Colin Powell, te voorkomen. Bush’ afkondiging van deze besloot president Bush niet meteen unilateraal nieuwe doctrine betekende een drastische wijzi­ op te treden, maar een poging te ondernemen ging van de Amerikaanse buitenlandse politiek. om een zo breed mogelijk internationaal draag­ Hoewel de vs altijd al de optie hadden om pre­ vlak te creëren. Daartoe werd de zaak in de Vei­ ventief in actie te komen (en dit ook al wel heb­ ligheidsraad van de v n aanhangig gemaakt. Op ben gedaan), was dit principe nog nooit eerder 12 september stelde Bush de Veiligheidsraad een tot uitgangspunt van het defensiebeleid verhe­ ultimamm: indien de raad niet toezag op nale­ ven. ving van de VN-resoluties inzake Irak, zouden de Nog voordat het concept van de preventieve VS dit alleen doen. Irak koos daarop eieren voor aanval officiële doctrine was geworden, werd het zijn geld en liet weten dat de wapeninspecteurs door de vs al in Afghanistan toegepast. In het ka­ van de VN weer welkom waren. Ondanks de der van ‘de oorlog tegen het terrorisme’ ver- terugkeer van de wapeninspecteurs begonnen Idaarden devs de oorlog aanhetTaliban-regime de vs met de opbouw van een troepenmacht in en vielen in oktober 2001 Afghanistan binnen. de Perzische Golfen werd bij de westerse bond­ Volgens president Bush jr. waren de doelstellin­ genoten de principebereidheid tot militaire gen van deze preventieve aanval: ‘een einde ma­ steun gepolst. De Amerikanen wilden hiermee ken aan het gebruik van Afghanistan als terro­ de druk op Saddam Hussein opvoeren, maar te­ ristische uitvalsbasis en het aanpakken van de vens onderstrepen dat men zich door ‘onproduc­ militaire slagkracht van het regime van de Tali- tieve debatten in de babbelbox aan de Hudson’ ban’.4 Na deze snelle overwinning op hetTali- niet van een unilateraal optreden zou laten weer­ ban-regime richtten de Amerikanen vervolgens houden.

S&D 1/2 I 2004 FrankZuijdam Een terugblik op de oorlog in Irak

Het ‘gebabbel’ in de v n ging ondertussen on­ feld, gooide olie op het vuur door zijn Europese verdroten voort. In de Veiligheidsraad werd druk bondgenoten met een opmerking over het ‘oude gediscussieerd over een nieuwe VN-resolutie in­ Europa’ te schofferen, terwijl Frankrijk op zijn zake Irak. De Amerikanen en Britten wensten beurt opriep tot verzet tegen de Amerikaanse do­ een resolutie met daarin een ondubbelzinnig minantie in de wereld en op niet mis te verstane mandaat voor het gebruik van geweld, terwijl de wijze steunbetuigingen van de Oost-Europese Fransen en de Russen zich daar krachtig tegen regeringen aan de vs hekelde. verzetten. Om de tegenstelling in de Veiligheids­ Deze onaardigheden over en weer bevestig­ raad te overbruggen, werd een compromis ge­ den nog eens dat er onvoldoende steun binnen vonden in de vorm van resolutie 1441. Deze op de Veiligheidsraad bestond voor de Brits-Ameri- 8 november 2002 unaniem aanvaardde resolutie kaanse plannen om Irak aan te vallen. Zelfs een bood Irak ‘de laatste kans’ om alsnog gehoor te meerderheid binnen de Veiligheidsraad was niet geven aan eerdere VN-resoluties en zich van mas­ haalbaar. Frankrijk, Duitsland, Rusland en China savernietigingswapens te ontdoen. Tevens ge­ bleven zich verzetten tegen een (nieuwe) VN-re- bood de resolutie Irak volledige openheid van za­ solutie waarin militair ingrijpen mogelijk werd ken te geven en de VN-wapeninspecteurs in staat gemaakt. Met name de Franse president Chirac te stellen ‘overal onmiddellijk, onbelemmerd en leek elke gelegenheid aan te grijpen om te bena- onvoorwaardelijk’ informatie te vergaren. In­ druldcen dat Frankrijk (desnoods) zijn veto in de dien Saddam onverhoopt toch niet mee wilde Veiligheidsraad zou gebruiken om een nieuwe werken, zou dit ‘ernstige gevolgen’ hebben.5 VN-resolutie te blokkeren. Bij genoemde landen Of en in welke mate Saddam bereid was ge­ heerste het gevoel dat de vs inzake Irak onder

hoor te geven aan de v n -resoluties, moest duide­ valse voorwendselen naar de v n waren geko­ lijk worden aan de hand van de rapportages van men. Een nieuwe resolutie zou slechts de opmaat het hoofd van de VN-wapeninspecties, Hans Blix. zijn voor een oorlog waartoe al lang besloten was De Zweedse VN-diplomaat wist met zijn rappor­ en geen reëel alternatief om gewapend ingrijpen tages in december 2002 en februari 2003 echter te voorkomen. De v s en Groot Brittannië begre­ geen klaarheid te scheppen. Aan de ene kant liet pen dat er via diplomatieke weg geen overeen­ hij weten vorderingen te maken met de inspec­ stemming viel te bereiken en ondernamen daar­ ties en benadrukte hij de Iraakse medewerking toe ook geen serieuze pogingen meer. Er zat voor aan de inspecties, terwijl hij aan de andere kant hen niet veel anders op dan unilateraal en zon­

ook signaleerde dat de wapenboekhouding niet der mandaat van de v n ten strijde te treldcen. De op orde was en onomwonden kritiek leverde op daad werd al snel bij het woord gevoegd en op 20 de Iraakse houding.*^ De verschillende kampen maart vielen Amerikaanse en Britse troepen het in de Veiligheidsraad interpreteerden de rappor­ zuiden van Irak binnen. tages dan ook op geheel eigen wijze. De vs meen- 82 den het bewijs in handen te hebben dat Saddam EEN STRIJD TEGEN HET ook de jongste VN-resolutie aan zijn laars lapte (m o s l i m )t e r r o r i s m e ? en zinspeelden op beëindiging van de VN-wa- peninspecties. Frankrijk daarentegen meende Na afloop van de oorlog ging de Amerikaanse vooruitgang te bespeuren en hield een pleidooi onderminister Paul Wolfowitz in een vraagge­ voor meer tijd voor inspecties. sprek met het blad Vanity Fair nader in op de De verschillende kampen binnen de Veilig­ Amerikaanse motieven voor de oorlog in Irak. heidsraad leken vervolgens weinig moeite te wil­ Volgens hem waren de vs bezorgd geweest over len doen om het verschil van inzicht - of inter­ drie zaken; ten eerste de massavernietigingswa­ pretatie - te overbruggen. Integendeel, de Ame­ pens in Irak; ten tweede de steun van Irak aan rikaanse minister van Defensie, Donald Rums- het (moslim)terrorisme en ten derde de misda-

s &’d 1/2 I 2004 Frank Zuijdam Een terugblik op de oorlog in Irak dige behandeling van het Iraakse volk door Sad- geniet door Bush tot lid van de As van het kwaad’ dam Hussein. Eigenlijk was er ook nog een te zijn benoemd. Waarom de pijlen op Irak ge­ vierde reden, namelijk de relatie tussen de eerste richt en niet op Iran dat veel nauwere banden en de tweede7 In de oorlogsverldaring van presi­ onderhoudt met allerlei dubieuze (moslim)groe- dent Bushjr. op 17 maartjl. kwam vooral dit laat­ peringen? Fundamenteler is de vraag waarom er ste element sterk naar voren. ‘The [Iraqi] regime een staat c.q. het regime van Saddam Hussein has a history of reckless aggression in the Middle werd aangevallen, terwijl terroristische organi­ East. It has a deep hatred of America and our saties juist ‘schimmige netwerken zijn die zich friends. And it has aided, trained and harbored niet aan een land of een regime binden’. terrorists, including operatives of Al Qaeda. The Daar komt nog eens bij dat de oorlog in Irak danger is clear; using Chemical, biological or, one day, nucleair weapons, obtained with the help of Iraq, the terrorists could fulfill their stated ambi- Tot op de dag van vandaag zijn er tion and kill thousand or hundreds of thousand nog geen massavemietigings- of innocent people in our country, or any other’, liet Bushjr. weten.® wapens in Irak gevonden: geen Bij deze redenering zijn wel wat kanttekenin­ gen te plaatsen. Zo lijkt de oorlog moeilijk te bommen, granaten of raketten rechtvaardigen door deze volledig te plaatsen in gevuld met zenuwgas of miltvuur het kader van de strijd tegen het terrorisme. Im­ mers, de Amerikanen noch de Britten hebben kunnen aantonen dat Saddam Hussein nauwe de strijd tegen het terrorisme meer kwaad dan banden onderhield met het Al Q_aeda-netwerk. goed lijkt te doen. Het eigenhandige optreden Sterker nog, de vs hadden sterke aanwijzingen van de Amerikanen en Britten heeft in het dat dit vermoeden op drijfzand was gebaseerd. Midden Oosten veel kwaad bloed gezet, hetgeen Amerikaanse veiligheidsdiensten hadden al ver­ weer kan resulteren in een nieuwe golf terro­ schillende malen hun scepsis geuit over het be­ ristische aanslagen. Tevens heeft de Britse ge­ staan van dergelijke connecties en de opgepakte heime dienst erop gewezen dat in de chaos van Al Qaeda-topman Abu Zubaydah had tegenover een oorlog de massavernietigingswapens wel de Amerikanen elke band met Saddam eenvou­ eens in verkeerde handen zouden kunnen vallen digweg ontkend.9 Na afloop van de oorlog wilde en daarmee precies het omgekeerde zou worden onderminister Wolfowitz pas toegeven dat dit bewerkstelligd van wat beoogd was. Last but not 'een omstreden kwestie’was. least is er door het unilaterale optreden van de Los daarvan is niet duidelijk waarom in het Amerikanen en Britten weinig meer over van de kader van de strijd tegen het terrorisme c.q. het (transatlantische) eensgezindheid om samen het Al Qaeda-netwerk Irak de hoogste prioriteit ge­ (moslim)terrorisme te bestrijden. 8 3 noot. Nog afgezien van het feit dat Saddam Hus­ sein de leider was van een seculiere beweging A CLEAR AND PRESENT DANGER? (de Ba’th-partij) die het Islamitisch fundamenta­ lisme altijd heeft bestreden, leek actie richting Uit bovenstaande kan men de conclusie treklcen andere landen meer, of tenminste net zo goed dat de argumenten om in het kader van de ‘oor­ voor de hand te liggen. Waarom bijvoorbeeld log tegen het terrorisme’ Irak de hoogste prio­ geen actie ondernomen tegen Noord Korea? Een riteit te geven, op z’n zachtst gezegd niet echt land dat nota bene het bezit van kernwapens overmigen. Nu was het bestaan van banden tus­ heeft toegegeven, zonder scrupules allerlei wa- sen Saddam en Al Qaeda voor de regering-Bush penmig exporteert en ook de twijfelachtige eer jr. echter geen absolute voorwaarde, er bleven

S & D 1/2 ] 2004 Frank Zuijdam Een terugblik op de oorlog in Irak

nog genoeg andere redenen over om voor eens Iraakse interesse vooruranium (uit Niger) zou en altijd met Saddam Hussein af te rekenen. Zo het bewijs zijn voor de wens van Saddam Hus­ verklaarde president Bush jr. dat de combinatie sein tot het bemachtigen van kernwapens. Niet van het bezit van massavernietigingswapens en lang daarna trachtte Colin Powell in zijn toe­ de status van ‘schurkenstaat’ voor de Amerika­ spraak tot de Veiligheidsraad de wereld ervan te nen alleen al voldoende was om een militaire in­ overmigen dat Saddam Hussein over massaver­ val te rechtvaardigen. nietigingswapens beschikte. Allerlei satellietfo­ Het bestaan van massavernietigingswapens to’s moesten bewijzen dat Saddam in het geheim in Irak was een veel minder omstreden kwestie hard werkte aan een verboden wapenpro­ en het wekt daarom geen verwondering dat de gramma. Ook vice-president Dick Cheney deed VS ter legitimatie van de oorlog hierop ook een duit in het zakje. Nadat de directeur generaal steeds grote nadruk hebben gelegd. Veel werd in van het Internationaal Atoom Energie Agent­

het werk gesteld om de bondgenoten en de pu­ schap (ia e a ), Mohammed ElBaradei, in de Veilig­ blieke opinie te overtuigen van de reële dreiging heidsraad had geconcludeerd dat Irak niet over die van de Iraakse biologische, chemische en nu­ kernwapens beschikte, liet Cheney desgevraagd

cleaire (ab c-)wapens uitging. Om ‘de leugen weten wel te kunnen bewijzen dat Saddam bezig door te prikken dat Saddam geen massavernieti­ was met een nucleair wapenprogramma. Overi­ gingswapens probeert te verwerven’, publi­ gens zonder deze bewijzen ook daadwerkelijk te ceerde de regering-Blair eind september 2002 presenteren. De vs hoopten op deze manier dui­ een dossier over het wapenprogramma van Hus­ delijk te maken dat het Iraakse regime nog altijd sein. Volgens het dossier ‘was clear that Saddam ‘een aantal van de dodelijkste wapens die ooit has continued to produce Chemical and biologi- zijn ontworpen’ verborgen hield.*^ cal weapons, that he continues in his efforts to Het is pijnlijk dat bovenstaande beweringen develop nucleair weapons, and that he has been over het wapenprogramma van Saddam nog al- able to extend the range of his ballistic missile tijd niet zijn waargemaakt. Tenminste, tot op de programme’. Volgens het document zou onder dag van vandaag zijn er nog geen massavernieti­ ziekenhuizen, in bunkers, in regeringsgebou­ gingswapens in Irak gevonden; geen bommen, wen en mobiele laboratoria weer druk gewerkt granaten of raketten gevuld met zenuwgas of

zijn aan het ontwikkelen van ab c-wapens. Hus­ miltvuur, geen geheime locaties voor de ontwik­

sein zou nota bene biologische wapens ontwik­ keling en productie van ab c-wapens en ook geen kelen in speciaal omgebouwde vrachtauto’s, die partij en verrijkt uranium of plutonium. Achteraf waren gekocht in het kader van het ‘vN-olie- kunnen we daaruit afleiden dat er in ieder geval voor-voedsel-programma’. Het Britse dossier geen sprake was van een dear and present danger. concludeerde dat Irak in staat was ‘binnen 45 mi­ Ook vóór de oorlog hebben verschillende des­ nuten’ een aanval uit te voeren met chemische of kundigen al hun twijfels geuit over de aanwezig­ 84 biologische wapens en nog één a twee jaar nodig heid van massavernietigingswapens in Irak. De had om een atoombom te maken indien het de VN -wapeninspecteurs die tot 1998 in Irak verble­ materialen daartoe zou bezitten. Al met al was ven, zouden de industriële infrastructuur voor duidelijk dat er sprake was van ‘a serious threat het maken van kernwapens hebben vernietigd. to inflict real damage upon the region, and the Voor het hervatten van een nucleair wapenpro­ stability of the world’ gramma zou Irak allerlei geavanceerde appara- Ook de Amerikanen probeerden het reële ge­ mur en moderne technologieën hebben moeten vaar van het Iraakse wapenprogramma aan te to­ aanschaffen, die op de open markt moeilijk ver­ nen. Zo maakte president Bush in zijn State-of- krijgbaar zijn. De VN-wapeninspecteurs zouden the-Union-toespraak melding van Iraakse pogin­ ook veel chemische en biologische wapens heb­ gen om uranium in Afrika te bemachtigen. Deze ben vernietigd.*^ De voorraden chemicaliën die

sStD 1/2 I 2004 Frank Zuijdam Een terugblik op de oorlog in Irak de wapeninspecteurs mogelijk over het hoofd van het doelbewust negeren van deze informatie hebben gezien, zouden anno 2003 bovendien in een poging de aanval in Irak te rechtvaardi­ niet bruikbaar meer zijn geweest. Zo kunnen gen. Net als in Engeland, is er in de vs een (se- miltvuur (antrax) enbotulinumtoxine (onder naats)commissie ingesteld die onderzoekmoet ideale omstandigheden) slechts zo’n driejaar doen naar dit manipuleren van informatie en het worden bewaard en zijn de zenuwgassen sarin doelbewust opblazen van de Iraakse dreiging. en tuban maximaal vijfjaarhoudbaar.^4- Moeten we, gezien het bovenstaande, conclu­ deren dat er van het Iraakse regime geen enkele dreiging uitging? Hoewel velen - vooral na af­ FUNDAMENTELE VERGISSING loop van de oorlog - deze mening zijn toege­ Deze twijfels over het bestaan van massaver­ daan, wordt dan voorbij gegaan aan het feit dat er nietigingswapens waren ook bij de Amerikaanse op z’n minst gerede twijfels bestonden over de en Britse regering bekend, maar werden doelbe­ verboden wapencapadteit van Irak. Niemand wust naar de achtergrond gedrukt. Erger is, dat er zou willen ontkennen dat Saddam - niet zonder sterke aanwijzingen bestaan dat zowel de rege­ succes - zijn uiterste best heeft gedaan de vN-wa- ring in Washington als in Londen de rapporten peninspecteurs zoveel mogelijk te frustreren en van de verschillende inlichtingendiensten heb­ feitelijk alle vN-resoluties sinds 1991 naast zich ben misbruikt om een oorlog tegen Saddam Hus- neer heeft gelegd.'* In dit verband is het veelzeg­ sein te rechtvaardigen. In Engeland lag Tony gend dat de Veiligheidsraad unaniem akkoord is Blair zwaar onder vuur, omdat hij de bewijzen in gegaan met resolutie 1441, waarin deze obstruc­ het Engelse Irak-dossier zou hebben aangedikt. tie nog eens is vastgelegd. Daarbij komt dat niet Voor de bewering dat de dreiging van de Iraakse duidelijk is of Irak na het vertrek van de VN-wa- massavernietigingswapens 'ernstig en actueel’ peninspecteurs in 1998 weer aan een verboden was en dat Saddam in staat zou zijn om binnen wapenprogramma heeft gewerkt. Anders ge­ drie kwartier biologische en chemische wapens zegd, niemand kon voor de oorlog met zekerheid in te zetten, zouden bewijzen ontbreken. De stellen dat Saddam geen massavernietigingswa­ staatscommissie die deze kwestie onderzocht, pens bezat en wat zijn intenties waren. De stel­ kwam tot de conclusie dat het dossier niet is aan­ ling dat er van Irak geen enkele dreiging uitging, gedikt, maar noemde het weglaten van een aan­ komt in feite neer op de beschuldiging voor de tal feiten wel ‘jammerlijk’ en ‘mogelijk mislei­ oorlog niet te hebben gehandeld overeenkom­ dend’ en de 45-minuten-bewering ‘weinig be- stig de kennis die pas na de oorlog is opgedaan. hulpzaam’.'5 Hans Blix had eerder al een veel har­ der oordeel geveld toen hij sprak van een ‘funda­ HET VN-HANDVEST mentele vergissing’.'® Ook de regering-Bush zou zich schuldig heb­ De vraag is echter of deze onzekerheid de Ame- ben gemaakt aan ‘sexing up intelligence’. Het rikaans-Britse inval kan rechtvaardigen. Het 85 Witte Huis moest deze zomer noodgedwongen antwoord daarop is neen. Hoe plezierig de val toegeven dat de beschuldiging die president van Saddam Hussein ook is, het internationale Bush deed in zijn State of the Union over ver­ recht bood geen enkele grondslag voor het mili­ meende pogingen van Irak om uranium te taire optreden van de Amerikanen en Britten. kopen in Afrika, op ‘gebrelckige en mogelijk fou­ De Amerikanen kunnen zich op basis van het tieve informatie’ was g e b a s e e r d . Dit lijkt nogal VN-handvest niet beroepen op het recht op zelf­ eufemistisch uitgedrukt, aangezien de Ameri­ verdediging (tegen een vermeende terroristische kaanse inlichtingendienst c ia in 2002 al conclu­ dreiging). Volgens het internationale recht geldt deerde dat een dergelijke beschuldiging niet met het recht op zelfverdediging alleen als er een ge­ bewijzen was te staven. Er leek veel eerder sprake wapende aanval op een land wordt uitgevoerd en

S&D 1/2 I 2004 Frank Zuijdam Een terugblik op de oorlog in Irak

in het geval van Irak was hiervan geen enkele ren. Wat belet China bijvoorbeeld om - ‘bevrijd’ sprake. (Ironisch genoeg, zou gezien de Ameri­ van de internationale rechtsorde - in het kader kaanse troepenopbouw in de Perzische Golf Irak van de doctrine van de ‘defensieve interventie’ zich nog eerder op het recht van zelfverdediging Taiwan aan te vallen? En zo zijn er nog wel een kunnen beroepen). Evenmin is vol te houden dat aantal voorbeelden te bedenken. Het vergt niet de VN-resolutie 1441 een 'hidden trigger'bevatte, veel voorstellingsvermogen om te bedenken dat hetgeen de Amerikanen ook zelf hebben erkend. de zaak van vrede en veiligheid hiermee niet ge­ Hoewel 'serieuze gevolgen’ in het diplomatieke diend is. Kortom, hoewel we wellicht met een ge- verkeer als een krachtterm wordt beschouwd, brekldg systeem te maken hebben, biedt het zijn de deskundigen het er wel over eens dat deze internationale recht vooralsnog de beste basis formulering niet automatisch toestemming ver­ voor het ordentelijke regelen van het interstate­ leent voor militair ingrijpen. lijke verkeer. Dat de vs deze rechtsorde niet meer De Amerikanen hebben herhaaldelijk aange­ als de hunne beschouwen, mag als een zeer zor­ voerd dat de VN inzake Irak niet tegen hun taak gelijke zaak worden beschouwd. waren opgewassen, getuige het chronische ver­ zuim van Saddam om zich aan de VN-resoluties EEN MORELE RECHTVAARDIGING? te houden. Of in de woorden van Richard Perle: ‘de VN is verworden tot een praathuis aan de New ‘Een militaire aanval op Irak met als doel het ver­ Yorkse East River dat niet meer kan dienen als drijven van Hussein, zou niet alleen de schiet­ grondslag voor een wereldorde’.'^ Dit lijkt op se­ grage haviken uit Washington moeten aanspre­ lectieve verontwaardiging, aangezien ook an­ ken, maar ook de schuchtere en weelchartige aan­ dere landen (bijvoorbeeld Israël) stelselmatig hangers van links’, meende schrijver Salman VN -resoluties naast zich neer hebben gelegd. Los Rushdie.^° Ook anderen lieten weten niets op te daarvan is er ook veel voor te zeggen om vast te hebben met ‘pacifisten en legalisten’ die handha­ blijven houden aan de uitgangspunten van de ving van een genocide dictatuur prefereerden VN. Ten eerste omdat er tegenover de vele keren boven militair ingrijpen.^' Rushdie cum suis waar j ammerlijk werd gefaald, ook veel voorbeel­ meenden dat het internationaal recht niet ge­

den bestaan waarbij de v n wel een paciferende plaatst mocht worden boven het lijden van de rol kon spelen. Belangrijker is echter dat er voor­ Iraakse bevolking. Anders gezegd, de vele slacht­

alsnog geen beter alternatief voor het v n - offers die de ‘slager van Bagdad’ op zijn geweten systeem bestaat, zeker de 'coalities der gewilli- had (naar verluid bijna een miljoen mensen), gen’ die de vs voorstaan, zijn dat niet. In de doc­ vormde voldoende grond om militair ingrijpen trine van 'de preventieve aanval’ en de daarbij be­ moreel te rechtvaardigen. horende unilaterale aandrift ligt namelijk wille­ De aanhangers van dit standpunt hebben na­ keur en misschien zelfs wel dwingelandij beslo- tuurlijk wel een punt. Het behoeft geen betoog 8 6 ten. Deze doctrine komt er in feite op neer dat dat het militaire ingrijpen in Irak vanuit huma­ niet het internationaal recht, maar de vs bepalen nitair oogpunt heel goed te verdedigen is. Het wat een ‘schurkenstaat’ is en welke staten in aan­ valt nu eenmaal niet te ontkennen dat Saddam merking komen voor een regime change. Hoewel Hussein alleen met militaire middelen verdre­ de Amerikanen misschien graag de rol van al­ ven zou kunnen worden. Door zijn meedogen­ machtige scheidsrechter voor zich willen opei­ loze terreur en uitgekiende ‘verdeel en heers-po- sen, zal de rest van de internationale gemeen­ litiek’ wist hij de oppositie effectief uit te schake­ schap niet erg ingenomen zijn met deze rol. len. Onvoorwaardelijke steun aan Saddam was Daarbij komt dat de Amerikaanse doctrine de enige manier om in Irakbesmurlijk, politiek een precedent schept en ook andere landen een - en helaas ook vaak - fysiek te overleven. Daar vrijbrief geeft een preventieve aanval uit te voe­ staat tegenover dat het humanitaire aspect voor

s S/d 1/2 [ 2004 Frank Zuijdam Een temgblik op de oorlog in Irak de oorlogvoerende partijen niet zwaar heeft ge­ dan ook worden gezien als een treurige schen­ wogen (ondanks het feit dat na afloop van de oor­ ding van de internationale rechtsorde en verdient log dit argument met steeds meer kracht naar vo­ zeker geen navolging. De regering-Bush jr. zou be­ ren werd gebracht). Wolfowitz heeft steeds bena­ ter de Amerikaanse macht kunnen gebruiken om drukt dat de VS nooit alleen om humanitaire re­ via bondgenootschappen en multilaterale instel­ denen een oorlog zouden beginnen en erkende lingen de strijd tegen het terrorisme te voeren. ook dat dit aspect inzake Irak van ondergeschikt Niet in de laatste plaats omdat de oorlog in Irak belang is geweest. De wens om militair in te grij­ duidelijk heeft gemaakt dat Amerika zijn macht pen werd door de oorlogvoerende partijen dan weliswaar kan aanwenden om internationale pri­ ook niet primair ingegeven door het lij den van oriteiten te stellen en bepaalde zaken af te dwin­ de Iraakse bevolking, maar veeleer door andere - gen, maar tegelijkertijd niet almachtig is en alleen (geo)politieke - factoren. Zo bezien is het einde in samenwerking met andere landen zijn doel­ van Saddam’s schrikbewind een zeer welkom bij­ stellingen kan verwezenlijken. product van een oorlog die om geheel andere re­ denen is gevoerd. NIET TE SNEL MET DE VS MEESTAMPEN De voorstanders van de oorlog in Irak op basis van humanitaire overwegingen gaan voorbij aan Ook in Nederland heeft de oorlog in Irak voor het verschil tussen een reden voor humanitaire een levendig debat gezorgd. Via opiniepagina’s interventie en de redenen voor een Amerikaanse en andere fora werden de stellingen betrokken. preventieve oorlog. Het humanitaire interventio- Veel politiek vuurwerk heeft de oorlog echter nisme gaat uit van het principe dat de internatio­ niet opgeleverd. Door de demissionaire stams nale gemeenschap de plicht heeft om in te grij­ van het kabinet en de eensgezindheid op dit pen als een volk daardoor extreme vervolging of punt van de regeringspartijen (c d a , vvD en l p f ), genocide bespaard kan blijven. De preemption- viel er voor de oppositie weinig eer te behalen. doctrine van Bush jr. verleent de vs het recht om De Nederlandse regering heeft zich steeds op preventief ten strijde te treldcen om de Ameri­ het standpunt gesteld dat het wenselijk - niet kaanse belangen (c.q. de eigen veiligheid) te be­ noodzakelijk - zou zijn dat het Iraakse regime schermen. En in het geval van Irak was het huma­ via 'het VN -spoor’ gedwongen werd om uitvoe­ nitaire aspect slechts een gelegenheidsargument. ring te geven aan de verschillende resoluties van Steun voor de oorlog in Irak louter en alleen de VN -veiligheidsraad. De optie om ook andere op grond van humanitaire overwegingen zou wegen dan de v n te bewandelen, werd nadruk- ook de internationale gemeenschap en de vs in kelijk open gelaten. In het licht daarvan toonde het bijzonder, verplichten elders in actie te ko­ het kabinet Balkenende I zich ‘in principe’ bereid men. Immers, in het kader van ‘de theorie van de mee re werken aan de militaire planning van de gerechtvaardigde oorlog’ komen namurlijk ook oorlog in Irak. Volgens de regering zou de diplo­ veel andere dictaturen in aanmerking voor een matie alleen een kans van slagen hebben als er 87 regime change. Om niet de schijn van selectieve tegelijk maximale militaire druk op Saddam verontwaardiging te weldcen, zouden alle onde­ werd uitgeoefend. Nadat duidelijk was gewor­ mocratische regimes omver moeten worden ge­ den dat de verschillende partijen in de Veilig­ worpen. Een even verleidelijk als onrealistisch heidsraad geen overeenstemming konden berei­ perspectief. ken, besloot de regering het unilaterale optreden De conclusie dient te zijn dat militair ingrijpen van de VS en de Groot Brittannië te steunen. In op basis van humanitaire overwegingen niet uni­ de Tweede Kamer liet premier Balkenende weten lateraal in het kader van een preventieve oorlog, dat de impasse in de Veiligheidsraad er niet toe maar alleen in het kader van de v n kan geschie­ mocht leiden dat Saddam Hussein opnieuw de den. Het Amerikaans-Britse optreden in Irak kan dans zou ontspringen.

S& D 1/2 I 2004 Frank Zuijdam Een terugblik op de oorlog in Irak

Bovendien achtte de regering VN-resolutie steun voor de vs te spreken. Eerst moesten de v n 1441 voldoende basis voor militair ingrijpen. Of een kans krijgen om de zaak op vreedzame wijze in de woorden van de minister van Buitenlandse op te lossen. De partij geloofde evenmin dat de Zaken, Jaap de Hoop Scheffer: ‘formeel is het zo opbouw van een militaire macht noodzakelijk dat bij schending van resolutie 1441 niet een was om Saddam tot een meer coöperatieve hou­ tweede, nadere resolutie nodig is, omdat 1441 zelf ding te bewegen. Volgens Koenders werd er al al, door het noemen van serious consequences, die ruim voldoende druk op Irak uitgeoefend en het autorisatie geeft’.^^ Hoewel de oorlog in Irak werd gevaar bestond dat er van een dergelijke troepen­ gesteund, wenste de regering niet militair betrok­ opbouw uiteindelijk een geheel eigen logica uit ken te raken bij het conflict. Men wilde geen zou gaan. Met andere woorden, de PvdA voelde krijgsmachtsonderdelen ter beschikking stellen. geen enkele behoefte om 'met de vs mee te stam­ Daarvoor zou het draagvlak in parlement en pen’.^'’- Deze door de fractie uitgestippelde koers samenleving ontbreken, aldus minister president werd op het partijcongres van februari 2003 door Balkenende. Met het standpunt van ‘wel politieke, de achterban bekrachtigd. Er werd een motie maar geen militaire steun’ oogstte de Neder­ aanvaard, waarin werd gesteld dat de partij ‘geen landse regering veel waardering in Washington. morele, materiële, militaire of andere steun’ zou Tijdens het recente staatsbezoek had president geven aan militaire acties in Irak, zolang er geen Bush warme woorden over voor de Nederlandse instemming was verkregen van de Veiligheids­

opstelling en noemde hij premier Balkenende raad van d e V N . ^5 zelfs ‘één van de ware leiders van Europa’. De Amerikaanse president zal ongetwijfeld HET PRIMAAT VAN DE BINNENLANDSE minder ingenomen zijn geweest met de opstel­ POLITIEK ling van de PvdA. De sociaal-democraten stonden vanaf het begin af aan kritisch tegenover een De formatiebesprekingen zorgden in het voor­ (mogelijke) unilaterale actie van de vs om Irak te jaar voor een complicerende factor. De PvdA was

ontwapenen. In het najaar van 2002 verklaarde er veel aan gelegen om samen met het c d a de de partij bij monde van buitenland woordvoeder nieuwe regering te vormen, maar daartoe moest Bert Koenders, dat de diplomatieke middelen om wel het verschil van mening inzake Irak worden het conflict in Irak te beslechten ‘volstrekte prio­ overbrugd. De formatie vormde aanvankelijk riteit’ dienden te hebben en dat een eenzij dige, geen beletsel om het PvdA-standpunt met kracht preventieve actie van de vs om Irak te ontwape­ uit te blijven dragen. Zo liet PvdA-leider Wouter nen ‘ongewenst’ was. Met diplomatieke midde­ Bos in het tv-programma Buitenhof weten dat de len bedoelde Koenders vooral de ‘onvoorwaarde­ PvdA een Amerikaans-Britse Alleingang niet zou

lijke en onmiddellijke terugkeer van de v n -wa­ steunen en ervoor gewaakt moest worden dat peninspecteurs in Irak’. De PvdA sloot militair door Nederland ‘zomaar meegerommeld werd in 8 8 ingrijpen op voorhand niet uit, maar eventuele de schurkenstaat-doctrine’ van de vs.^® militaire acties tegen Irak zouden wel getoetst Ook hekelde de partijleider in een interview moeten worden aan criteria van ‘legitimiteit, ef­ met De Volkskrant de opstelling van het kabinet- fectiviteit, proportionaliteit én de uitputting van Balkenende en verklaarde hij dat Irak mogelijk andere strategieën zoals de bestaande afschrik- een breekpunt in de formatie zou kunnen vor­ kings- en indammingspolitiek’.^3 men. ‘Steunt het kabinet een Amerikaanse aan­

In lijn hiermee reageerde de partij in novem­ val zonder brede rugdelddng van de v n , dan

ber 2002 negatief op het Amerikaanse verzoek scheiden de wegen van PvdA en c d a ’, liet hij op- ten aanzien van de Nederlandse principebereid- tekenen.^Z Na een ‘lang en indringend’ gesprek heid tot militaire steun. De PvdA meende dat het methet CDA werd de toon echter toch gematigd. voorbarig was om al over mogelijke militaire Via een ‘tienregelige bezweringsformule’, waarin

S&D 1/2 I 2004 FrankZuijdam Een terugblik op de oorlog in Imk het belang van de internationale rechtsorde nog gelegen dat de partij zich ook - of misschien wel eens werd benadrukt, werd de ergste kou uit de juist - politiek tegen een oorlog had gekeerd die lucht gehaald. Niet dat men echt tot elkaar was niet door de internationale rechtsorde werd ge­ gekomen. Onderbet motto ‘we agree to disagree’ dragen. Het betreft hier immers geen ‘volken­ was er slechts afgesproken de meningsverschil­ rechtelijk schoonheidsfoutje’, maar veeleer een len over de oorlog verder te laten rusten. gevaarlijk precedent waar met kracht afstand Na het uitbreken van de oorlog wisten heide van moet worden genomen. In dit licht is de partijen op dit punt toch overeenstemming met kanttekening van de partij dat ‘het herstel van de elkaar te bereiken. Afgesproken werd de oorlog internationale rechtsorde de belangrijkste doel­ wel politiek, maar niet militair te steunen. Vol­ stelling van de oorlog zou moeten zijn’, op z’n gens Bos betekende dit geenszins dat de PvdA zachtst gezegd nogal paradoxaal. een draai had gemaakt. ‘Een preventieve oorlog Dat de partij is gaan ‘meerommelen in de zonder voldoende politieke basis in de v n -veilig­ Schurkenstaat-doctrine van de vs’, lijkt alles te heidsraad kon en kan onze goedkeuring niet ver­ maken te hebben met de moeizame formatiebe- krijgen’, liet hij weten. De partij betreurde het sprekingen met het c d a . Als ‘namurlijke rege­ ten zeerste dat het niet was gelukt om Irak met ringspartij’ was de wil om met de christen demo­ vreedzame middelen te ontwapenen en be­ craten op dit punt tot een vergelijk te komen, schouwde het uitbreken van de oorlog als ‘een blijkbaar sterker dan het consequent vasthouden nederlaag’. Nu de oorlog in Irak echter een feit aan de eerder uitgezette koers. Door het uitbre­ was, achtte de PvdA het niet opportuun om nog ken van de oorlog als een fait accompli te beschou­ lang bij deze bezwaren stil te staan. Het leek de wen en het gehele voortraject als irrelevant te be­ partij weinig productief nog langer te discussië­ stempelen, werd voor beide formatiepartijen ren over de grondslag voor de militaire interven­ ruimte geschapen om zonder al teveel gezichts­ tie.^^ ‘De logica en ethiek na het uitbreken van verlies de verschillen te overbruggen. een militair conflict’ zijn nu eenmaal volstrekt De wens om in het kader van een hangende anders dan daarvoor. Geconfronteerd met de formatie nader tot elkaar te komen is begrijpe­ nieuwe realiteit kun je niet anders dan ‘aan de lijk, maar dat dit compromis ook meteen tot par­ goede kant’gaan staan en de ‘coalitie van demo­ tij standpunt wordt verheven is hoogst merk­ cratische landen’ steunen, aldus Bert Koenders.^9 waardig. De conclusie lijkt te zijn dat ‘het pri­ Met het oog op de ingenomen positie en de maat van de binnenlandse politiek’ richtingge­ ferme taal in de aanloop van de oorlog, doet de vend is geweest voor de opstelling van de PvdA houding van de PvdA na het uitbreken van de inzake het buitenlands beleid. Een schrale troost oorlog wat vreemd aan. Het veroordelen van het is dat dit verschijnsel binnen de PvdA met enige Amerikaans-Britse unilaterale optreden zonder regelmaat de kop opsteekt en misschien wel als mandaat van de v n valt moeilijk te rijmen met de enige constante in de buitenlandse politiek de ‘politieke steun voor de coalitie van democra­ van de partij kan worden beschouwd. 3° 89 tische landen’. Het had veel meer voor de hand

S&D l/Z I 2004 Frank Zuijdam Een terugblik op de oorlog in Irak

Noren 11 Britse regering, Iraq’s weapons o f taling artikel in het Engelse blad mass destruction. The assessmenr o f The Spectator). 1 Citaat GeorgeW.Bush in Benja­ the Brirish Government. 20 S. Rushdie, ‘Vrij Irak is het vech­ min Barber, Het rijk van de angst. 12 Citaatis van GeorgeW. Bush, ten waard’ in De Volkskrant, 9 Oorlog, terrorisme en democratie zie I. Daalder en J. Lindsay, ‘Laat november 20 02. (Amsterdam2003), 84. George W. Bush niet geschiede­ 21 S. Verhoeven,‘Moraal anti-oor- 2 Ibidem, 86. nis herschrijven’in NRC H an­ logskamp is vals’ in De Volks­ 3 Het Witte Huis, National Securily delsblad, 26 juni 2003. krant, 25 augusms 2003. Strategy,zo september 2002. 13 Naar schatting is zo’n 90 a 95% 22 Persbriefing minister De Hoop 4 Ivo Daalder en James Lindsay, van massavernietigingscapa- Scheffer, 11 februari 2003. Amerika ontketend. De Bush-revo- citeit door de VN-wapeninspec- 23 Motie PvdA-fractie (samen met lutie in de buitenlandse politiek teurs vernietigd. D66-fractie) in Kamerdebatin- (Utrecht 2003), 147. 14 Zie interview W.RiversPitt met zake Irak, 5 september 2002. 5 Tekst VN-resolutie 1441, te vin­ Scott Ritter, voormalig wapen­ 24 ‘Meedoen tegen Irak verdeelt

den o.a. v ia www.regering.nl. inspecteur v n in Irak in Oorlog Kamer al’ in n rc Handelsblad, 23 6 In zijn eerste rapportage aan de tegen Irak. Wat George W. Bush ons november 2002. VN, in januari 2003, leverde hij nier vertelt (Utrecht 20 02). 25 Motie aangenomen op het par­ harde kritiek aan het adres van 15 ‘Brits Irak-dossier niet aange­ tijcongres van de PvdA, 22 fe­ Bagdad. De volgende rapporten dikt’ in De Volkskrant, 12 septem- bruari 2003 te Utrecht. die Blix bij de VN indiende wa­ ber2003. 26 M. Hulshof en T.Wallaart,‘Den ren veel gematigder van toon en 16 ‘Blix:‘fundamentele vergissing Haag staakt het vuren’ in Vrij benadrukten juist weer de Blair’, inwsc Handelsblad, 14 juli Nederland, 29 maart 2003. Iraakse medewerking aan de in­ 2003. 27 Interview metWouterBos in De specties. U ‘Witte Huis: foute informatie Volkskrant, 8 maart 2003. 7 K.Colijn.'Bush en Blair hebben over Irak’ in n r c Handelsblad, 8 28 BriefWouter Bos over akkoord ons niet bedrogen’ in Vrij Neder­ juli 2003. in formatie over Irak. land, I4juni 2003. 18 IndevN-resoluties707,715, 29 F. Vanderwilt,‘Nederland moet 8 Televisietoespraak GeorgeW. 949,1060,1115,1135,1137,1194 investeren in EU om vs weer Bush, 17 maart2003.Te vinden en 1205 (!) werd Irak opgeroe­ terug te halen in v n ’ in RRO, 1 via www.nrc.nl/Irakdossier. pen (alsnog) onvoorwaardelijk mei 2003. 9 J.B. Judis enS. Ackerman,‘Hoe mee te werken aan de VN -wa- 30 Zie hiervoor onder meer F. Zuij­ de waarheid sneuvelde’ in Vrij peninspecties. Zonder resultaat dam, Tussen wens en werkelijk­ Nederland, 26 juli 2003. (verta­ want eind 1998 moesten de wa­ heid. Het debat over vrede en veilig­ ling van een artikel in The New peninspecteurs Irak verlaten. heid binnen de PvdA in de periode Republic). 19 Oud-onderministervan de VS, 1958 -1977 (Amsterdam 2002), 10 ‘Irak krijgt een laatste kans van R. Perle, ‘v n moeten met Sad- 378. de v n ’ in n r c Handelsblad, 9 no­ dam ten onder gaan’ in nr c vember 20 02. Handelsblad, 24 april 2003 (ver­

90

s S/b 1/2 I 2004 BOEKEN

De standvastigheid van Drees

Gedreven en behoedzaam. Willem Drees 1886-1988. De jaren 1940-1948 Hans Daalder, Balans, 2003

JAN BANK

Willem Drees is in velerlei opzicht groots ge­ Drees blijkt een biografie op te leveren van worden. Hij leefde meer dan honderd jaar, lang meerdere boekdelen. Het eerste, dat aan het genoeg om zijn ideaal van de sociaal-democratie einde van 2003 beschikbaar kwam, gaat juist te zien verwezenlijkt. Hij is het symbool gewor­ over de oorlog en de naoorlogse politiek; de le­ den van het politieke tijdvak, dat men gewoon­ vensfase waarin de hoofdpersoon op zijn in lijk als de wederopbouwperiode aanduidt maar historisch opzicht definitieve plaats aankomt. In dat meer omvat. De historicus Henk te Velde be­ de tijd gemeten zijn dat de jaren tussen 1940 en schouwt hem in zijn overzicht van Stijlen van lei­ 1948. Het eerste jaartal luidt de Duitse bezetting derschap in de Nederlandse politieke geschiede­ van Nederland in en Drees’ oorlogservaringen. nis als bepalend voor de naoorlogse generatie en Het laatste markeert het begin van het kabi­ introduceert de ‘tijd van Drees’ als die van de 'ge­ net Drees-Van Schaik, waarin de hoofdpersoon wone Nederlanders’. het departement van Sociale Zaken verlaat en Drees bepaalde de politiek van zijn tijd; hij minister president wordt. Oorlog en wederop­ was vanwege zijn kwaliteiten van de beroepspo­ bouw zijn hierin samengebracht (minus de ook liticus (in de Weberiaanse betekenis) een voor­ voor Drees zo dramatische dekolonisatie van In­ beeld voor zijn collega’s. Hij werd ook door zijn donesië, die in een nog te verschijnen boekdeel tijd bepaald; de beeldvorming van een vrucht­ wordt behandeld). De chronologie van Drees’ le­ bare combinatie van noodzakelijke soberheid en ven is door de eerste publicatie van het tweede - of beter: in ruil voor - de staatkundige waar­ deel doorbroken, maar men is dan wel tot de 91 borg van een bestaanszekerheid. Soberheid was kern van zijn politieke bestaan doorgedrongen. een eis van de tijd; de wederopbouw. Bestaansze­ De biograaf, die zich Willem Drees tot onder­ kerheid was de belofte van betere tijden, die een werp heeft gekozen, worstelt per definitie met herhaling van de economische crisis van de ja­ de grote hoeveelheid aan gegevens. De lezer ren dertig en de oorlog en bezetting daarna on­ staat in dit geval zelfs vier boekdelen te wachten. mogelijk moest maken. De politicoloog Hans Daalder, die in 1955 voor Het lange en vruchtbare leven van Willem het eerst de toenmalige minister president ont­ moette in verband met een interview, heeft zijn Over de auteur jan Banl< is hoogleraar vaderlandse onderwerp sindsdien niet meer losgelaten. De geschiedenis aan de Uniuersiteit Leiden biografie van Drees is misschien niet zijn le- sStD 1/2 I 2004 BOEKEN Jan Bank bespreekt Gedreven en behoedzaam

venswerk, maar het is wel zijn testament; een men. De beschrijving van deze kampervaringen opdracht die hij zich als een bij uitstek histo­ behoort tot de meest persoonlijke van deze sm- risch georiënteerd politicoloog heeft gesteld. Hij die, die verder eigenlijk schaars is aan zulke de­ heeft zijn taak bovendien empirisch geïnterpre­ tails. Een ander toeval is de redding van Drees, teerd. Dat betekent bij voorbeeld, dat zijn mede­ die in 1944 op een stikdonkere nacht tijdens zijn werker, J.H.Gaemers, zich de stenografie eigen onderduikperiode in het verduisterde Amster­ heeft moeten maken om de persoonlijke aante­ dam te water belandt. Een derde tenslotte is zijn keningen van hun historische figuur te kunnen ontsnapping aan een arrestatie door Neder­ openbaren. Zijn historische werkwijze leidt er landse landwachters in de laatste maand van de ook toe, dat de conclusies veelal aan de lezer oorlog, die gegeven de graad van cynisme van worden overgelaten of aan het nog te verschij­ deze troep fataal had kunnen aflopen. nen slotdeel. De Tussenbalans, waarmee het nu In het perspectief van deze biografie worden verschenen boek wordt afgesloten, is in wezen andere leiders bedoeld of onbedoeld gemeten vooral een kernachtige samenvatting van het naar de kwaliteit van leiderschap van de hoofdfi­ voorafgaande. guur. Dan valt de wisselvalligheid op van een partijvoorzitter als Koos Vorrink, wiens be­ geestering in gewone tijden tal van partijleden Moed aantrok maar die in oorlogsomstandigheden Drees is voorzitter van de sn AP-fractie in de blijk kon geven van bijzondere heldhaftigheid, Tweede Kamer, wanneer op lo mei 1940 de oor­ maar ook van neerslachtigheid. Dat gold in an­ log uitbreekt. De uitdaging van een Duitse be­ der opzicht ook voor de visionaire theoloog Wil­ zetting bracht bij deze politicus een aantal kwa­ lem Banning, lid van de programcommissie van liteiten van leiderschap tot leven, waardoor hij de SDAP in 1937, die in het gijzelaarskamp van in de loop van de jaren steeds verder op de voor­ Sint Michielsgestel de grenzen verkende van grond trad; standvastigheid in de eerste plaats een nieuwe sociaal-democratie die aantreldcelijk maar ook gematigdheid en een bijna feilloze in­ zou kunnen zijn voor christenen. Drees, die zelf schatting van de realiteit van de politieke ver­ uit een orthodox protestants huis stamt maar houdingen, inclusief de toekomstige realiteit. dat had verlaten, had in 1945 een persoonlijke Drees eindigde in mei 1945 als voorzitter van de belangstelling voor de toetreding van predikan­ Contact Commissie, het politieke comité van de ten tot de SDAP, maar was niet te vinden voor de verzetsbeweging en als een van de Vertrouwens­ typisch naoorlogse hoge vlucht van christelijke mannen, die een burgerlijk bewind moesten idealen en doorbraak. vormen in de overgang van bezetting naar be- Een zelfde perspectief heerst in de beschrij­ vrijding. Deze posities kreeg hij op eigen talent ving van Drees’ rol in de verzetsbeweging. Hij en inzicht maar ook - en dat is de toevalsfactor heeft daarin een leidende rol gespeeld maar niet 92 in zijn loopbaan — omdat door de oorlogsom­ uit overwegingen van daadwerkelijke strijd of standigheden andere leiders in en buiten de romantische heroïek. Hij had er het karakter SDAP werden uitgeschakeld. niet voor noch de gezondheid (maagproble- In deze biografie wordt de oorlog gevolgd men). Hij heeft na mei 1940 als fractievoorzitter vanuit het leven van de hoofdpersoon. Drees zelf zijn plaats ingenomen in het Politiek Convent is in september 1940 gearresteerd en als gijze­ en later het Groot-Burger Comité. Van daaruit laar naar het Duitse concentratiekamp Buchen- loopt er een rechte lijn naar het voorzitterschap wald gevoerd. Hij verbleef een j aar in dit ‘voorge­ van de Contact Commissie van de verzetsbewe­ borchte van de hel’ en kon vanuit een relatief ging en opnieuw zijn standvastigheid van oor­ verzekerde positie als gegijzelde de verschrik­ deel en moed de bepalende factoren. Daarom kingen van de werkelijke gevangenen waarne­ heeft hij het als grievend ervaren, dat leidende

s S/d 1/2 I 2004 BOEKEN Jan Bank bespreekt Gedreven en behoedzaam figuren uit de illegaliteit hem niet tot de ‘echte identiteit trouw aan het Huis van Oranje een verzetslieden’ rekenden. Drees’ antwoord was van haar wezenlijke elementen te beschouwen. dan, dat ondergronds beraad en advies evenzeer Dat scheidde hem van medestanders, die deze aan Duitse repressie onderhevig was. Zijn intree trouw niet beschouwden als een maatstaf waar­ in het College van Vertrouwensmannen is een mee politieke vernieuwing moest worden gele­ bewijs van de erkenning van zijn bestuurlijke gitimeerd. capaciteiten. Daalders' zorgvuldige en hier en daar gedetail­ Beide functies hebben hem in de laatste oor­ leerde verteltrant maakt het mogelijk Drees van logsmaanden overigens sterke tegenstand opge­ maand tot maand te volgen in de oorlogsjaren. leverd. Als voorzitter van de Contact Commissie Daarmee wordt ook voor het eerst duidelijk ge­ raakte hij betrokken in het debat onder verzets­ maakt, voor welke dilemma’s en politieke tegen­ groepen over een politieke rol van de illegaliteit stellingen hij kwam te staan in zijn groeiende na de bevrijding. Drees moest zich daartegen ke­ leidende rol. Dat geldt niet zozeer voor de peri­ ren omdat hij vasthield aan de gekozen ver­ ode van de bevrijding. Daarover is door de histo­ tegenwoordiging en een scherp oog behield rici van het parlementaire onderzoekscentrum voor de continuïteit in de Nederlandse samenle­ in Nijmegen uitvoerig geschreven. Drees zag ving. Hij vond daarbij de linkersectie van de ver­ zijn betekenis in het verzet gehonoreerd met een zetsbeweging, met name de groep van Het Parool, vooraanstaande positie als adviseur van konin­ tegenover zich maar andere delen als medestan­ gin Wilhelmina en met een benoeming tot for­ der. In het College van Vertrouwensmannen was mateur, naast de Delftse hoogleraar ir. W. Scher- hij medeverantwoordelijk voor contacten met merhorn. Op 27 juni 1945 werd het nieuwe kabi­ rijkscommissaris Seyss Inquart in de laatste oor- net‘voor herstel en vernieuwing’gepresenteerd. logsweken. Deze hadden ten doel de vernieti­ Drees nam daarin zitting als minister van So­ ging en inundaties van het waterrijke Westen ciale Zaken. Die keuze lag voor de hand, gezien van Nederland in een finale veldslag te verhin­ zijn verleden als wethouder, maar hij was er ook deren. Delen van de verzetsbeweging hebben al in de oorlog voor genoemd. Hij behield deze deze contacten met de vijand (met als conse­ portefeuille ook na de voor de nieuwe Partij van quentie een zeker uitstel van de bevrijding) de Arbeid onverhoopt ongunstige verkiezings­ nooit vergeven. uitslag van 1946. Hij werd daardoor een boeg­ beeld van de naoorlogse arbeidsverhoudingen en van de opbouw van de verzorgingsstaat. Het Boegbeeld van naoorlogse arbeidsverhoudingen eerste bracht hem in scherp conflict met de Standvastigheid — een trefwoord voor de per­ nieuwe en communistische Eenheids VakBewe- soon van Drees — was, waar het zijn sociaal-de- ging, die zich niet onmiddellijk wilde voegen in mocratische overmiging betrof, geworteld in de spelregels van de geleide loonpolitiek. De so­ een vooruitgangsgeloof, krachtig genoeg om de cialist Drees geloofde juist wel in de actuele 93 tegenslag van een heersend nationaal-socia- waarde van een systeem waarin de lonen uitein­ lisme te relativeren. Hij bleef gehecht aan de delijk op nationale schaal werden vastgesteld symbolen van de sociaal-democratie en aan de door een College van Rijksbemiddelaars. internationale dimensie ervan, omdat hij de be­ Het tweede, de opbouw van de verzorgings­ weging van het, zoals hij zei, democratisch soci­ staat, werd het politieke keurmerk van Drees. alisme zag als de uiteindelijke verwezenlijking Het werd geconcretiseerd in de noodwet ouder­ van de politieke idealen van gemeenschapsbezit domsvoorziening (1947), waarin voor het eerst ter beteugeling van het kapitalisme en een be­ alle burgers ongeacht het arbeidsverleden een staanszekerheid voor allen. Bovendien bleek de minimaal pensioen werd gegarandeerd. Het wa­ socialist Drees in zijn definitie van vaderlandse ren in de aanvang ‘karige bedragen’ maar het

s S/d 1/2 I 2004 BOEKEN Jan Bank bespreekt Gedreven en behoedzaam

principe van een algemene ouderdomsvoorzie­ die zijn werk goed had gedaan. Dat was de hoog­ ning voor werkenden en zelfstandigen was ge­ ste score van het toenmalige kabinet, inclusief vestigd. De noodwet was de voorbode van de la­ de naamgever ervan, de toenmalige minister tere Algemene Ouderdoms Wet (a o w ), die een president Beek kabinet onder leiding van Drees zou voorberei­ Het nu verschenen boekdeel is expliciet het den en invoeren. onvoltooide levensverhaal. Het is vooral de oor­ Het wetsontwerp werd ondanks lange discus­ logsgeschiedenis van Drees inclusief de naoor­ sies in beide Kamers zonder hoofdelijke stem­ logse doorwerking van een aantal in het verzet ming aanvaard. Even opvallend is, dat Drees de of in de kampen ontstane ontwikkelingen en lij­ voorbereiding van deze wetgeving zelf in han­ nen. De biografie is en zal worden geschreven den nam. Het bezorgde hem na een gunstige af­ met de inzet en zorgvuldigheid van een tijdge­ loop de naam van Vader der Ouden van Dagen. De noot, die nog een keer het leven van deze naoor­ pensioenvoorzienig werd in de volksmond logse staatsman voorbij wil zien trekken alvo­ spoedig het ‘trekken van Drees’ genoemd. Het rens deze definitief in de galerij van erflaters in was een kostbare beeldvorming die zonder tus­ Nederland is bijgezet. Want zo’n toewijding aan senkomst van professionals op zijn persoonlijke het onderwerp als Hans Daalder ten toon spreidt overtuigingskracht was gebaseerd. In 1948 werd is de consequentie van meer dan enkel weten­ in een Nipo-enquête Drees door 65 percent van schappelijke nieuwsgierigheid. de ondervraagden beschouwd als een minister

94

s S/d 1/2 I 2004 BOEKEN

Oude journalistiek

Het tweede kabinet-Den Uyl Jan Joost Lindner, Bert Bakker, 2003

ED. VAN THIJN

De omloopsnelheid van journalisten is vele ma­ tiekherleven, daarbij ook, waar mogelijk, met len lager dan die van de politici die zij beschrij­ wijsheid achteraf aangevend wanneer hij zich ven. In de Haagse wandelgangen wisselen de vergist heeft of niet. Meestal niet dus. oude en de nieuwe politiek elkaar in hoog tempo Het boeiende van zo’n overzicht is dat al snel af. Politieke leiders komen en gaan. Politieke ge­ duidelijk wordt dat ook een journalist van alle neraties buitelen over elkaar heen, worstelend tijden zijn beperkingen heeft, want veranderin­ met de tijdgeest die zij menen aan te treffen. gen in de tijdgeest hebben hem onberoerd gela­ Voor journalisten gaat deze slijtageslag niet op. ten. Jan Joost Lindner is op en top een journalist Niet zelden bepalen zij, dwars door de mrbulen- van de jaren ’yo en is dat ook altijd gebleven. Die tie van de politiek, decennia lang het politieke periode van democratisering en vernieuwing beeld. Lijsttrekkers, fractieleiders en partijvoor­ was ‘his finest hour’. Hij was daarvan zowel het zitters worden ongenadig weggespoeld door de product als één van de makers. In zijn boek over manshoge golven van de dramademocratie. de Volkskrant, De metamorfose van een dagblad, be­ Voor politieke commentatoren gaat geen zee te schrijft Frank van Vree de ‘gemigenisjournalis- hoog. Voor hen geldt als geen anderhet aloude tiek’ uit die jaren: ‘toen de Volkskrant haar infor­ smdentenlied: Oude hap gaat nooit verloren. matieve taak in belangrijke mate ondergeschikt Zo’n tijdgeestbestendige politieke commen­ maakte aan het streven naar veranderingen in tator was Jan Joost Lindner, die in het boek Het de politiek’. ‘Wij misten de distantie’ verzucht de tweede kabinet-den Uyl (de titel spreekt boekde­ latere hoofdredacteur, Harry Lockefeer, in het­ 95 len) terugblikt op 40 jaar journalistiek. Een peri­ zelfde boek. ode, zo lang en uitgestrekt, dat zelfs marathonlo­ pers als Den Uyl, Van Agt, Lubbers en Kok voor­ bij razen als in een rondje om de kerk. Aan de Na tien zetels winst hand van fragmenten uit zijn columns (en ‘Ten Die grote betroldcenheid speelde vooral hoog op geleides’) laat hij op meeslepende wijze alle tijdens de zo dramatisch verlopen, kabinetsfor­ hoogte- en dieptepunten in de Nederlandse poli- matie van 1977, toen Jan Joost Lindner spraak­ makende stukken schreef waaruit tijdens alle Over de auteur Ed. uan Thijn is lid uan de Eerste Kamer partijvergaderingen in die periode (en dat waren uoor de PudA er vele) door critici gretig werd geciteerd. (Het

S&D 1/2 I 2004 BOEKEN Ed. van Thijn bespreekt Het tweede kabinet-Den Uyl

doet wat ongeloofwaardig aan dat hij nu zegt Den Uyl lokte dat ook uit. Het werd meestal geen zich destijds van die invloed niet bewust te zijn ruzie maar er werd wel met de vuist op tafel ge­ geweest). Aanvankelijk waarschuwde hij toen, slagen. Dat kan nu niet meer. Wie een andere na tien zetels winst, voor een gevaarlijk triomfa­ mening heeft is een dissident.’ Jan Joost Lindner lisme dat zich van het partijkader dreigde vertelt dat hij deze intolerantie ook aan den lijve meester te maken, maar later liet hij zich zelf heeft ervaren. ‘In geen andere periode werd daardoor meeslepen door elk mssentij ds onder­ mijn kritiek op de PvdA-top door allerlei partij- handelingsresultaat als volstrekt ontoereikend knechten beantwoord met zoveel persoonlijke de grond in te boren. De PvdA zou zich hebben vijandigheid.’ neergelegd bij 'een centrumachtig beleid’. De Ook binnen de Volkskrant kwam Lindner ‘verbeeldingloosheid komt aan de macht’. sinds de jaren tachtig steeds meer alleen te Met grote instemming neemt hij kennis van staan. Het keerpunt waren de Kroningsrellen in de aanvaarding van de partijraadsmotie Reck- maart 1980 toen hij enthousiast voorspelde dat man, die, na 164 dagen van formeren, het onder­ er zich een nieuwe ‘Beweging van tachtig’ afte­ handelingsresultaat naar de prullenmand ver­ kende, ‘een nieuwe politieke golf a la 1966, maar wees. Pikant feit is dat, toen Den Uyl met in­ dan grimmiger’. Het kostte de Volkskrant dui­ stemming van de fractie tóch een nieuwe forma- zenden abonnees.Toen hij ten tijde van de w a o - tieopdracht aanvaardde (een ‘aanfluiting van de crisis (1991) het kabinetsvoorstel bestreed ont­ partijdemocratie’, aldus Lindner) twee partijle­ moette hij binnen de redactie een storm van kri­ den een kort geding tegen hem aanspanden. Eén tiek. In 19 94 hield hij op als commentator.‘De van die twee - dat is Jan Joost in de gauwigheid krant was kennelijk toe aan een ruk naar rechts. ontgaan - is het huidige kamerlid Peter van Dat kon en wilde ik niet meemaken.’ (Dat op­ Heemst, de ‘law and order’ man van de in­ houden verklaart waarschijnlijk de pijnlijke ver­ middels weer drastisch vernieuwde PvdA. Het schrijving over de iRT-affaire (ook in ’94) vol­ kan verkeren in de politiek. gens hem ontstaan omdat de hoofdstedelijke po­ Het siert Jan Joost Lindner dat een dergelijke litie zélf in de drugshandel was gegaan. Het IRX flexibiliteit hem volkomen vreemd is. Naarmate was een bovenregionaal team dat geen deel van het boek (en dus de tijd) vordert neemt hij steeds de Amsterdamse politie uitmaakte. De ‘affaire’ meer distantie van de ‘boekhouderspolitiek’ van was juist het gevolg van het feit dat de Amster­ Lubbers en Kok. Bij herhaling gaf hij te kennen damse driehoek dit team - in de ogen van som­ Den Uyl, op wie hij aanvankelijk was ‘afgeknapt’, migen ten onrechte - heeft opgeheven). wegens de toenemende Meurloosheid van de so- Jan Joost Lindner, zo blijkt ook uit dit fascine­ ciaal-democratie toch ‘ontzettend is gaan mis­ rende boek, was veertig jaarlang een spraakma­ sen’. Kok heeft de politiek ‘slaapverwekkend’ ge­ kend en ten onrechte onderschat journalist die maakt. Door alsmaar bruggen te willen bouwen door alle j aargetij den heen gewaarschuwd heeft 96 is er op den duur een ‘soort Venetië’ ontstaan. tegen de kwetsbaarheid van de Nederlandse de­ ‘Fraai, maar wat schimmelig en men verdwaalt mocratie, met name ook door de opkomst van er snel.’ een ‘technocratische’ elite. Een democratie die Scherp hekelt hij het grimmige en intole­ hij in een vlammende (post-Fortuyn) epiloog rante Idimaat binnen de PvdA dat elke inhoude­ vergelijkt met ‘een ontstemde en door wraldieid lijke discussie dood sloeg. Zo denkt hij in deja- enigszins scheefhangende piano’. ren ’g o met weemoed terug aan de ‘intellectuele Als Volkskrantabonnee zal ik deze geestver­ spanning’ ten tij de van het kabinet-den Uyl tus­ wante generatiegenoot nog gaan missen. sen premier en fractievoorzitter. ‘In de tijd van Den Uyl en Van Thijn ging het hard tegen hard.

s S/d 1/2 I 2004 BOEKEN

Morele en aardse kantjes van de wetenschap

Het gevecht met de engel Over verheffende en minder verheffende aspecten van hetwetenschapsbedrijf André F.J. Kobben, Mets & Schilt, 2003

ERIK DE GIER

De rode draad in het nieuwe boek van André uitzonderingen. Roerend in dit verband is het Kobben vormt de reeds door de Hongaarse soci­ voorbeeld van de wereldvermaarde mathemati­ oloog Karl Mannheim benoemde Seinsverbun- cus Gottlob Frege en zijn boek Gmndsetze der denheit des Wissens. Dé waarheid in de weten­ Arithmetik dat omstreeks 1902 al zo’n tien jaar als schap bestaat niet. Alle kennis is perspecti- standaardwerk fungeert. De dan nog onbekende vistisch. Bertrand Russel wijst Frege in een brief op een Dit gegeven leidt tot merkwaardige taferelen in fundamentele fout in diens theorie, waardoor in het wetenschapsbedrijf. Kobben plaatst deze in feite de bodem onder het boek wordt weggesla­ de context van de bijbelse metafoor van het ge­ gen. Frege reageert daarop grootmoedig en er­ vecht met de engel. Dat wil zeggen een nooit te kent zonder meer het grote belang van Russell’s winnen strijd, met zowel morele als aardse kan­ opmerking voor de vooruitgang van de weten­ tjes. Het zoeken naar waarheid is dan een morele schap. kant van de wetenschap; een aards kantje is bij­ Kobben staat tevens stil bij de in ons land be­ voorbeeld Ie bonheur dese voir imprimé, de neiging kende affaires Buck (resultaten van onderzoek het opdrachtgevers naar de zin te maken, eigen­ gunstiger voorstellen dan ze zijn) en Diekstra baat en hebzucht. (plagiaat) en concludeert dat het soort ‘hoofd­ Het probleem van veel wetenschapsbeoefena­ zonden’ dat zij hebben begaan weliswaar niet ren is dat zij hun vermeende morele gelijk niet heel vaak voorkomt, maar de reputatie van de

zelden trachten te halen met behulp van zondige wetenschap wel veel schade berokkent. Dit 97 aardse verleidingen. Het boek biedt daarvan een brengt hem tot het voorstel de term waarheid aantal sprekende voorbeelden. Zelfs de vanuit minder centraal in de wetenschap te stellen en wetenschappelijk oogpunt onberispelijke we­ daarvoor in de plaats de term eerlijkheid sterker tenschappers Darwin, Freud en in ons land te munten. In zijn boekbehandelt Kobben het Steinmetz duldden als het erop aankwam geen wetenschapsbedrijf vanuit diverse invalshoe­ tegenspraak. Maar er zijn zeker ook gunstige ken. Zo komen tevens aan de orde de belangen van de onderzochten, de hiërarchische verhou­ Over de auteur Erik de Gier is directeur uan siswo dingen in de wetenschap en meer in het bijzon­ en hoogleraar sociaal beleid a a n d e Uniuersiteit v a n der, de verhouding mssen promotor en promo­ Amsterdam vendus, de waarde van het voorspellen en de be-

s &'d 1/2 I 2004 BOEKEN Erik de Gier bespreekt Het gevecht met de engel

tekenis van hersmdie in de geschied- en sociale Nederlanders waaronder voorzitter Kobben on­ wetenschappen. der meer als taak had te fungeren als stootkus­ sen tussen de autochtone en Molukse Nederlan­ ders ten tijde van de treinkapingen. Daarnaast De tijdgeest als object mn onderzoek liet de commissie enkele wetenschappelijke Een er uitspringend hoofdstuk is het hoofdstuk onderzoeken uitvoeren. Kobben beschrijft de over de tijdgeest als object van onderzoek. In de principieel moeilijke positie van de commissie samenleving blijken zich met enige regelmaat in een sterk gepolitiseerde periode van onze re­ onverhoedse en abrupte omslagen voor te doen cente vaderlandse geschiedenis en de negatieve in de publieke opinie of collectieve mentaliteit. bejegening die de commissie vooral ten deel viel Als voorbeelden refereert Kobben hier aan de op­ in ambtelijke kringen. komst van Nieuw Links middenjaren zestig met Ondanks het feit dat het merendeel van de het manifest Tien over Rood en de opkomst van hoofdstukken eerder werd gepubliceerd, heeft Formyn na de eeuwwisseling met zijn boek De Kobben met Het Gevecht met de Engel een belang­ Puinhopen van Achtjaar Paars. Noch Tien over Rood, rijk boek geschreven waarin hij vooral de soms noch De Puinhopen van Achtjaar Paars bevatten, naïeve ideaaltypische kanten van het heden­ aldus Kobben, een samenhangende en door­ daagse wetenschapsbedrijf relativeert. De sterke dachte maatschappijanalyse. Ze hangen veeleer kant van het boek is niet alleen de uiterst zorg­ als los zand aan elkaar. Toch hebben ze veel los­ vuldige formulering en de directe discussie die gemaakt omdat ze het tij mee hadden. In het hij met de lezer aangaat. Iedereen die iets te ma­ laatste geval was de voedingsbodem gelegd door ken heeft met het wetenschapsbedrijf zal zich zaken als de cafébrand in Volendam, de vuur­ daardoor aangesproken voelen. Belangrijker werkramp in Enschede en last butnot least, de na­ vind ikzelf het sterk persoonlijke karakter van sleep van het drama Srebenica. het boek in combinatie met de eigen ervaringen In enkele andere hoofdstukken komen ook van de schrijver. Kobben geldt niet alleen als een persoonlijker ervaringen van Kobben zelf aan de belangrijk sociaalwetenschapper en antropo­ orde. Eenhoofdsmkis gewijd aan de ‘bitterzoete’ loog. Hij is ook een van de weinigen in ons land ervaring betreffende de receptie van zijn vorige die als beleidsonderzoeker een prominente rol met Henk Tromp geschreven spraakmakende heeft gespeeld en daarover met gezag weet te boek De Onwelkome Boodschap (1999) over de be­ schrijven. dreiging van de vrijheid van wetenschap. Bitter Niet alleen de antropologen wiens weten­ zijn vooral de ontkenningen van collega’s en an­ schap hij een dreigende vertrutting verwijt als dere belangrijke personen uit het wetenschaps­ gevolg van te veel relativisme, duister taalge­ bedrijf van de ernst en omvang van de door hen bruik en wijdlopigheid, kunnen daarmee hun geschetste problematiek. Zoet zijn de vele steun- voordeel doen, maar ook alle sociaal-weten- 9 8 betuigingen en niet het minst, de recente tot­ schappelijke beroepsbeoefenaren die actief zijn standkoming op initiatief van knaw, nwo en in en om het beleid. Los daarvan zou het bepaald vsNU van het Landelijk Orgaan voorw eten­ geen gekke gedachte zijn, de éminence grise schappelijke Integriteit. Dit LOWi is min of meer Kobben ook nu nog eens van tijd tot tijd te con­ wat Kobben en Tromp beoogden met de door sulteren bij belangrijke beleidsvraagsmklcen. hen bepleite Vertrouwenspersoon voor de We­ Zijn uiterst zinnige opmerkingen over de tijd­ tenschap. geest, het pro en contra van het onderwijs in de Een ander persoonlijk hoofdstuk betreft de eigen taal en over beleidsevaluatieonderzoek lotgevallen van de Commissie van Overleg Zuid- staven dit. Molukkers-Nederlanders (1976-1978). Deze commissie, bestaande uit vijf Molukkers en vijf

S&D 1/2 I 2004 ADVERTENTIE

POLITI EK IN DE MULTICULTURELE SAMENLEVING

Wat doet de politiek met de multiculturele Met bijdragen uan samenleving? En wat doet de multiculturele Margo Trappenburg, Martin van Leeuwen samenleving met de politiek? Daarover gaat & Maarten Vink, Ruud Koopmans, Joop van deze bundel over het Nederlandse integratie- Holsteyn, Huib Pellikaan, Sarah de Lange & en immigratiebeleid. Had het anders ge­ Tom van der Meer, Laure Michon & Jean Tillie, kund? En doen andere landen het zoveel Kees van Kersbergen & André Krouwel. beter?

Toonaangevende politicologen onderzoeken de effecten van de multiculturele samen­ leving op de stemkeuze bij verkiezingen en op het Nederlandse partijstelsel. Hoe zwaar weegt de buitenlanderkwestie in het stem­ hokje en wat heeft de buitenlanderkwestie C > betekend voorde politieke scheidslijnen in Nederland? Is er sprake van aangescherpte tegenstellingen of is er een nieuwe consen­ sus gegroeid? In hoeverre is het politieke Politiek in landschap veranderd door de opkomst van de multiculturele samenleving Fortuyn en de l p f ? En is de lpf vergelijkbaar met populistische partijen elders in Europa? De bundel wordt besloten meteen bijdrage aan de normatieve politieke discussie over integratie, waarin de vraag centraal staat op Huib Pellikaan & Margo Trappenburg welke wijze een open liberale samenleving (redactie). Politiek in de multiculturele moet omgaan met een ‘gesloten’ minder- samenleving. Uitgeverij Boom, paperback, heidsgemeenschap op haar grondgebied. 200 pag.,€24,50. ISBN 9053528768

www.uhgevenjboom.nl— ook uerkrij^baor in de boekhandel COLUMN EDITH HOOGE

INTERVENTIE PAUL KALMA Bij de honderdste gebooTtedag van H.B. Wiardi Beckman JAN. R. LUNSiNG Bij deze; eenkortbeginselprogram LUC GoossENS ê/TOBY WITTE Een hek om Rotterdam en Antwerpen? KARiMAARicHi Bruggen bouwen of saboteren?

1 2 Een andere kijk op democratisch bestuur 14 MAARTEN HAjER Vemieuwd democratisch bestuuT — Een pleidooi vooT activerend burgerschap 22 ROEL IN ’TVELD Toczichthouderskiezenofnieuweverantwoordingsstiuctuur? 27 TjiTSKE AKKERMAN Alternatieven voorpopuüsme 33 WILLEM wiTTEVEEN EendemocratischEuropa? 36 ERIK OLiN WRiGHT & ARCHON FUNG Eenpleidooivootactiefburgerbestuut

44 Corporate govemance 46 HARM-jAN DE KLUIVER Het structuurregimeOndervuut 53 EWALD ENGELEN Democratischeantwoordenophetgrijzekapitalisme r i

64 BEELDESSAY ROB VAN GINKEL Gezocht:identiteit f 74 JAN DIRK iMELMAN Niet de notmen, maat de Waarden

80 FRANK zu IJ DAM Een terugblik op de oorlog in Irak — Opmaat voor de wereldvrede of neoconservatieve dwaling?

91 BOEKEN JAN BAN K Hans Daalder, Gedreven en behoedzaam — Willem Drees 1886-1988. Dejaren 1940-1948. ED. VAN THIJN Jan Joost Lindner, Het tweede kabinet-Den U)/l ERIK DE GIER André F. J. Köbhen, Het gevecht met de engel — Over verheffende en minderverheffende aspecten van het wetenschapsbedrijf

56[D JAARGANG 61 NUMMER ijl 2004 MAANDBLAD VAN DE WIARDI BECKMAN STICHTING W ETENSCHAPPELIJK BUREAU VAN DE PARTIJ VAN DE ARBEID

BOOM TIJDSCHRIFTEN