БАСТИОН НАШЕЙ СУВЕРЕННОСТИ МЫ - НАРОД КАЗАХСТАНА РЕДАКТОР ПАЙЫМЫ СЛОВО РЕДАКТОРА EDITOR-IN-CHIEF’S WORD

Ерлан СЫДЫҚОВ, председатель Национального конгресса историков

этом году мы в очередной раз отмечаем также незыблимости территориальной целостности самый священный и главнейший для страны. всех нас праздник – день Конституции Мы должны еще крепче сплотиться вокруг Республики Казахстан. 30 августа общенационального Лидера Н.А. Назарбаева во 1995 года на общереспубликанском имя сохранения и дальнейшего укрепления нашей референдумеВ был принят основной закон нашей государственности, истоки которой уходят в седую страны. древность. За эту независимость сложили головы В судьбоносном документе закрепляются не одно поколение предков. важные принципы и назначения, функции и Неслучайно в преамбуле нашей Конституции основы организации, различные формы и методы имеются выстраданные гражданами нашей деятельности казахской государственности. Он полиэтнической страны строки: «Мы, народ устанавливает пределы и характер государственного Казахстана, объединенный общей исторической регулирования во всех сферах нашей жизни, а также судьбой, созидая государственность на исконной взаимоотношения государства с его гражданами, казахской земле, сознавая себя миролюбивым обеспечивая защиту их прав и свобод, чести и гражданским обществом, приверженным идеалам достоинства. свободы, равенства и согласия, желая занять С самого начала обретения Казахстаном достойное место в мировом сообществе, осознавая независимости мы уверенно взяли курс «на построение свою высокую ответственность перед нынешним и демократического и светского государства, будущими поколениями, исходя из своего суверенного формирования рыночной экономики, обеспечение права, принимаем настоящую Конституцию!» защиты наиболее уязвимых слоев общества, И нет тени сомнения в том, что на исконно гражданского мира, внутренней стабильности, казахской земле будет храниться мир на вечные развитие «нового казахстанского патриотизма», века. Никому не удастся расшатать наше единство. построения «вечного государства». Народ своей страны, «объединенный общей В настоящее время, когда в мире несколько исторической судьбой», будет и дальше созидать нивелируются общепринятые международные во имя построения сильного и могучего государства, нормы, особенно важным становятся вопросы в котором будут комфортно и безопасно жить все, сохранения нашей независимости, унитарности, независимо от национальной, конфессиональной и обеспечения мира и согласия в «общем доме», а иной принадлежности. CӨЗМАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ CONTENTIN A FEW WORDS СЛОВО ҚЫСҚАША АЙТҚАНДА WORD КОРОТКОЙ СТРОКОЙ

ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА / В ПОТОКЕ ИСТОРИИ / IN THE STREAM OF HISTORY 10-19 Ә. Дербісәлі. Кердері және кердеріліктер А. Дербисали. Кердеры и кердерийцы A. Derbissali. Kerder and Kerderians 20-23 Б.Аяған. ЕАОК және ЕО: тарихи сабақтастық Б. Аяған. ЕАЭС и ЕС: исторические параллели B. Ayagan. Eurasian Economic Union and European Union: Historical Parallels 24-29 Б.Көмеков. Түркістан: уақыт және кеңістік тағылымы Б. Кумеков.Туркестан во времени и пространстве B. Kumekov. Turkestan in Time and Space

КӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ҰЛЫ МҰРАСЫ/ ВЕЛИКОЕ НАСЛЕДИЕ НОМАДОВ/ THE GREAT HERITAGE OF NOMADS 32-39 Ғ. Қарасаев. Алтай ақиқаты Г. Карасаев. Алтай. Взгляд из прошлого G. Karassayev. A view from the past

ҰЛТ ҚАЗЫНАСЫ / ДОСТОЯНИЕ НАЦИИ / NATIONAL PATRIMONY 42-45 Ю. Дорохов. Заратуштра пайғамбардан 500 жыл бұрын Ю. Дорохов. За 500 лет до Заратустры Y. Dorokhov. 500 years before Zarathustra

ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР / СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ / COMPATRIOTS. FRONTIER 48-53 Зинетулла Иңсепов: Қазақстан өз ғалымдарын күтеді Зинетулла Инсепов: Казахстан ждет своих ученых Zinetulla Insepov: Kazakhstan is waiting for its Scientists 54-59 Б.Тукібаев. Алыстағы “Атамекен” Б.Түкибаев. Родина близкая – далекая B.Tukibayev. Our close and far Motherland 60-65 И. Жеменей. Ауған қазақтарының көш тарихы I. Zhemeney. Афганские казахи. Трагические судьбы переселенцев I. Zhemeney. Afghan Kazakhs. Tragic fates of immigrants

АШАРШЫЛЫҚ 68-73 З. Қабылдинов. Үзілген үміт З. Кабульдинов. Без права на жизнь Z.Kabuldinov. In Search of Salvation

ЖУСАН/ ДЖУСАН /ZHUSSAN 76-79 Х. Әбжанов. Темірбек Жүргенов Х. Абжанов. Темирбек Жургенов K. Abzhanov Temirbek Zhergenov

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ EDITORIAL BOARD

Аяған БҮРКІТБАЙ Аяган БУРКИТБАЙ Ayagan BURKITBAY Ахмет ТОҚТАБАЕВ Ахмет ТОКТАБАЕВ Akhmet TOKTABAYEV Әбсаттар ДЕРБІСӘЛІ Абсаттар ДЕРБИСАЛИ Absattar DERBISALI Бағлан МАЙЛЫБАЕВ Баглан МАЙЛЫБАЕВ Baglan MAYLYBAYEV Бауыржан БАЙТАНАЕВ Бауыржан БАЙТАНАЕВ Bauirzhan BAYTANAYEV Георгий КАН Гадильбек ШАЛАХМЕТОВ Gadilbek SHALAKHMETOV Ғаділбек ШАЛАХМЕТОВ Георгий КАН Georgy KAN Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ Dikhan KAMZABEKULY Ерлан СЫДЫҚОВ Ерлан СЫДЫКОВ Yerlan SYDYKOV Жұлдызбек ӘБІЛХОЖИН Жулдызбек АБЫЛХОЖИН Zhuldyzbek ABYLKHOZHYN Зиябек ҚАБЫЛДИНОВ Зиябек КАБУЛЬДИНОВ Ziyabek KABUL’DINOV Иманғали ТАСМАҒАМБЕТОВ Имангали ТАСМАГАМБЕТОВ Imangali TASMAGAMBETOV Қаржаубай САРТҚОЖАҰЛЫ Каржаубай САРТКОЖАУЛЫ Karzhaubay SARTKOZHAULY Марат ТАЖИН Марат ТАЖИН Marat TAZHIN Махмұд ҚАСЫМБЕКОВ Мухтар КУЛ-МУХАММЕД Mukhtar KUL-MUKHAMMED Мұхтар ҚҰЛ-МҰХАММЕД Махмуд КАСЫМБЕКОВ Makhmud KASSYMBEKOV Нұрcан ӘЛІМБАЙ Нурcан АЛИМБАЙ Nursan ALIMBAY Уәлихан ҚАЛИЖАН Уалихан КАЛИЖАН Ualikhan KALIZHAN Хангелді ӘБЖАНОВ Хангелды АБЖАНОВ Khangeldi ABZHANOV 4 МЕН ЖАНБАСАМ.../ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ /IN ORDER TO BE 82-89 С. Аққұлы. Алаш көсемінің абақты эпопеясы С. Аккулы. Уйти, чтобы вернуться S. Kh. Akkuly. To leave in order to return 90-97 Р.Тұрысбек. «Ақбілек» әлемінің ақиқаты Р. Турысбек. Истина мира «Акбилек» R. Turysbek. The “Akbilek” verity 98-103 Д. Қасымов. Қызылжар Д. Касымов. Кызылжар D. Kassymov. Kyzylzhar

ҰҚСАП БАҚ!/ ПОД ЗНАКОМ «П»/ UNDER THE SIGN OF «П» 107-113 А. Кемелбаева. Әлкей Марғұлан әлемі А. Кемелбаева. Мир Алкея Маргулана A. Kemelbayeva. Alkey Margulan’s world 114-121 Әди Шәріпов. Қалдырған ізі мәңгілік Адий Шарипов. След оставляющий Unrecognized Hero

ҰЛЫ ЖЕҢІСТІҢ ЖЕМІСІ / ЦЕНА ПОБЕДЫ / THE PRICE OF VICTORY 124-127 К. Алдажұманов. Шырғалаңсыз шындық К. Алдажуманов. Опровержению не подлежит K. Aldazhumanov. Not to be refuted 128-133 Г. Куманев. Өмір үшін от кешкен Г. Куманев. Бессмертный подвиг во имя жизни G. Kumanev. Immortal Feat for the Sake of Life 134-139 Г. Көбенова. Аяусыз тағдыр Г. Кобенова. Выжившие во времени G.Kobenova. Those who survived in the flow of time

АЙТАЙЫН ДЕГЕНІМ/ К СЛОВУ СКАЗАТЬ/ BY THE WAY 142-147 В. Сергейчук. Қазақстандағы украин халқы: Тарих және қазіргі кезең В. Сергийчук. Украинство в Казахстане. История и современность. V. Sergiychuk. Rivival of Ukraininan Traditions in Kazakhstan: History and the Present

КҮН ТӘРТІБІНДЕ/ НА ПОВЕСТКЕ ДНЯ / ON THE AGENDA 150-151 «Қашқария сапары: алты мың шақырым жол Кашгария. Шесть тысяч километров пути Kashgariya. A six thousand kilometers’ journey 152-153 Күтпеген нәтиже Результаты превзошли ожидания Results exceeded expectations 154-159 А. Досымбаева. Кең дала – менің үйім А. Досымбаева. Степь моя- мой дом А. Dossymbayeva. My steppe is my home 160-161 1914 жыл. Тарихтағы бір күн День в истории. Год 1914 A day in history. 1914

«Mangi El» халықаралық ғылыми-көпшілік тарихи журналы Международный научно-популярный исторический журнал «Mangi Еl» International popular scientific historical magazine “Mangi El” 02.08.2013ж. ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінде тіркеліп, Зарегистрированно в Министерстве культуры и информации РК Registered in the Ministry of Culture and Information №13768-Ж куәлігі берілген. Свидетельство №13768-Ж от 02.08.2013 of the Republic of Kazakhstan. Certificate № 13768-Ж from 02.08.2013 Құрылтайшы: «Қазақстан тарихшылары ұлттық конгресі» Учредитель: Общественное объединение Founder: public association қоғамдық бірлестігі «Национальный конгресс историков Казахстана» «The National Congress of the Historians of Kazakhstan» Бас редактор: Главный редактор: Editor-in-chief: Мекенжай: Контакты: Contacts: Ерлан СЫДЫҚОВ Ерлан СЫДЫКОВ Yerlan SYDYKOV Қазақстан Республикасы, Казахстан, 010008, 010008, Mirzoyan str. 2, Жауапты редактор: Ответственный редактор: Managing editor: 010008, Астана қаласы, г. Астана, ул. Мирзояна, 2. Astana, Kazakhstan Еркежан СӘДУАҚАС Еркежан САДВАКАСОВА Yerkezhan SADVAKASSOVA Қазақ бөлімінің редакторы: Редактор казахской редакции: Editor of Kazakh version: Мирзоян көшесі, 2. Евразийский национальный L.N. Gumilyov Eurasian Базарбек ТҮКІБАЙ Базарбек ТУКИБАЙ Bazarbek TUKIBAY Л.Н.Гумилев атындағы университет имени Л.Н. Гумилева National University Ағылшын бөлімінің редакторы: Редактор английской редакции: Editor of English version: Еуразия ұлттық университеті Главный административный корпус, The main administrative campus, Олеся КОМОВА Олеся КОМОВА Olesya KOMOVA Бас әкімшілік ғимарат, 136 кабинет 136 кабинет office 136 Журналистер: Журналисты: Journalists: Тел.: +7 (7172) 709-548, 709-500 Тел.: +7 (7172) 709-548, Tel.: +7 (7172) 709-548, Светлана РЕЗНИКОВА Светлана РЕЗНИКОВА Svetlana REZNIKOVA Данияр КАСЫМОВ Данияр КАСЫМОВ Daniyar KASSYMOV (ішкі байла­ныс: 31-116, 31-118) 709-500 (вн.31-116, 31-118) 709-500 (internal 31-116, 31-118) Корректорлар: Корректоры: Proof-readers: e-mail: [email protected] е-mail: [email protected] E-mail: [email protected] Валентина КАРПЕНКО Валентина КАРПЕНКО Valentina KARPENKO Таралымы: 3000 дана Тираж: 3000 экз. Circulation: 3000 issues Гүлзабира ШӘУЕНОВА Гулзабира ШАУЕНОВА Gul’zabira SHAUENOVA Шығу мерзімі: Периодичность: Periodicity: Фаина ТҮСІПОВА Фаина ТУСУПОВА Faina TUSSUPOVA екі айда 1 рет 1 раз в два месяца once every two months Көркемдеушілер: Дизайнеры: Designers: Динара СЕМБАЕВА Динара СЕМБАЕВА Dinara SEMBAYEVA Кирилл ПЛЕШКОВ Кирилл ПЛЕШКОВ Kirill PLESHKOV Журнал «Print House Gerona» Отпечатано в типографии Printed in «Print House Gerona» Николай НЕКИПЕЛОВ Николай НЕКИПЕЛОВ Nikolay NEKIPELOV баспаханасында басылып шықты. «Print House Gerona». printing-office. Фототілші: Фотограф: Photographer: Мекен- жайы: Алматы қаласы, г. Алматы, ул.Сатпаева, 30А/3, Almaty, Satpayeva street, 30А/3, Ербол ЕРДЕНБЕК Ербол ЕРДЕНБЕК Yerbol YERDENBEK Сәтбаев көшесі 30А/3, офис 124 офис 124 office 124 Беттеушілер: Верстальщики: Pagemakers: Айдос ҚАДЫРҚАҢ Айдос КАДЫРКАН Aydos KADYRKAN Динара СЕМБАЕВА Динара СЕМБАЕВА Dinara SEMBAYEVA

С

«Халық – биліктің қайнар-көзі, Конституция – көптің киелі сөзі»

Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ

ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ IN THE STREAM OF HISTORY

ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА 8 В ПОТОКЕ ИСТОРИИ INОДНА THE STREAM OF HISTORY СТРАНА - еобходимо постоянно помнить, что государствен- Нность - это не милость, полученная от небес, а грамотное использование того исторического шанса, который дается только одному поколению в истории. Это реальное поле для консолидации всех патриоти- чески настроенных сил, всех казахстанцев, прежде все- го казахского народа. Этого не понимает или не хочет понимать только тот, кто безразличен к судьбе сво- ей Родины и ее будущему. Нельзя сводить проблемы развития Казахстана только к внутренним причинам. Мир в целом вступил в критическое десятилетие. Сильное государство в нестабильной внешней среде - это главная гарантия сохранения независимости. Иного нам не дано. Нурсултан НАЗАРБАЕВ, Президент Республики Казахстан

ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ 9 ОДНА СУДЬБАIN THE STREAM OF HISTORY

1867 по 1917 годы в Казахстане, С в условиях царской России, дейст­ вовало так называемое Временное по­ ложение об управлении Степным краем. В соответствии с ним на протяжении полувека в Казахстане 1 раз в 2 года проводились выборы волостных управителей, причем путем косвенного голосо­ ­­вания через выборщиков. Та­­­­­кая практика привела к сильнейшей раз­­­дробленности в казахском социуме. На мелкие группировки в борьбе за иллюзорную власть делились даже не крупные регионы, а небольшие по территории и численности волости, входившие в состав тогдашних уездов. Мы до сих пор ощущаем негативные отголоски этого, специально организованного раскола между людьми.

Нурсултан НАЗАРБАЕВ, Президент Республики Казахстан ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ 10 IN THE STREAM OF HISTORY

Абсаттар ДЕРБИСАЛИ директор Института Востоковедения им. Р.Б.Сулейменова

КЕРДЕРЫ и ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ IN THE STREAM OF HISTORY 11

КЕРДЕРИЙЦЫ ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ 12 IN THE STREAM OF HISTORY

КРОМЕ ГОРОДОВ ЮЖНОГО КАЗАХСТАНА И ПОБЕРЕЖЬЯ СЫРДАРЬИ, ИЗВЕСТНЫХ СВОЕЙ ПРИВЕРЖЕННОСТЬЮ ИСЛАМСКИМ ТРАДИЦИЯМ, НАУЧНЫМИ И ДУХОВНЫМИ ЦЕНТРАМИ БЫЛИ И ДРУГИЕ КУЛЬТУРНЫЕ ОЧАГИ, В ЧАСТНОСТИ, НАСЕЛЕННЫЕ ПУНКТЫ, НЕКОГДА ОТНОСИВШИЕСЯ К ТЕРРИТОРИИ ХОРЕЗМСКОГО КРАЯ, НАСЕЛЕННЫЕ КАЗАХСКИМИ ПЛЕМЕНАМИ И РОДАМИ. ОНИ ТО И СТАЛИ РОДИНОЙ МНОГИХ УЧЕНЫХ

слам пришел в Хорезм в начале VIII на латынь, отсюда имя ученого становится известным и века и привнес свою лепту в культуру в европейском мире. местного населения. В то время страной Об ученых-выходцах из города Кердери и руководили хорезмцы. Регионом расположенного рядом Баратакина, и других поселений, несколько веков владели три династии: крепостей, населенных пунктов, относящихся к первойИ была династия знаменитого Махмуда Газнауи Хорезмскому краю, есть сведения в трудах аль- (970-1030). Затем, власть перешла к Алтыншашу (1017- Мукаддаси, Ибн ал-Асира, Ибн ал-Жаузи, ат-Табари, 1043). Но, самой известной была династия Ануштегина Йакута ал-Хамауи, ал-Идриси, ан-Нуайри, ас-Суйути. Гуршах (1077-1220). Хорезм расцвел в X-XIII веках. Судя по всему, сегодняшние казахи из рода Кердери, Его гордостью были знаменитый математик, астроном и являются потомками тех самых хорезмских мудрецов, географ: Абу Абдулла Мухаммед ибн Муса ал-Хорезми внесших свой вклад в науку и культуру древнего края. (783-850), Абу Райхан аль-Бируни (973-1048), Абу Что же написано в арабских источниках о Кердере и Али Ибн Сина (980-1037) ставшие символом науки не кердерийцах? только исламского мира, но и всего человечества. Аль-Мукаддаси аль-Башшари (Х в.) в «Ахсан В округе, в городах Гургандж (древний Ургенч), ат-такасим фи магрифати-л акалим» – «Прекрасные Хиве и др. строились мечети, медресе, караван-сараи, разделы об ознакомлении с краем», несколько раз открывались центры культуры и искусства. Именно упоминает Кердер. Отмечает, что Кердер и есть здесь были написаны трактаты, посвященные различным название реки: «Кердер начинается с конца селения отраслям науки и знаний. Гордостью Хорезма стал (касаба) на (расстоянии) четырех фарсахов и четырех ученый в области исламских наук и арабского языка и близко расположенных местностей и образует одну литературы Абу-л Касым аз-Замахшари (1075-1144). реку». Абу Абдулла Мухаммед Муса аль-Хорезми жил Мадж ад-дин Мухаммед Фирузабади (1329-1414) в Хиве. Впоследствии, переехал в Багдад в поисках в «Ал-Камус ал-мухите» о Кердере и «Баратакине» знаний. В мировой науке он известен как «отец говорит: «Таратекин (Баратекин). Это слово относится алгебры». Его труды, начиная с XII века, переводятся к говору аджамцев (не арабов). Это Касаба (село) ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ IN THE STREAM OF HISTORY 13

Кердера». Другой средневековый историк Ибн ал-Адим Аз-Захаби (1274-1348), в «Сйиару-л аглам ан- (1192-1262) в «Бугиат ат-талаб фи тарих Халаб» нубала» – «Биография богобоязненных людей» пишет, приводит примеры, свидетельствующие о мудрости и что «Баратакин подчиняется Кердеру. Кердер – находчивости Тадж ад-дина ал-Кердери, когда тот большой регион в Хорезмском крае». был судьей в Халабе: «Когда шейх Абу-л Хасан аз- Йакут аль-Хамауи ар-Руми (1179-1229) в «Му’джам Захиди вошел в мечеть Халаба, укрывшись халатом аль-булдан» обосновывает: «Это район (нахийа), т.е. и с капающими с бороды каплями воды, мечеть была один из районов Хорезма, или он является пределом заполнена народом. Он присел возле минбара для территории тюрок». отправления богослужения. Молящиеся делились на две Теперь остановимся на данных о жизни и творчестве группы. Если одни считали, что шейх искренне молится, некоторых знаменитых кердерийцев. другие отрицали это. Дошло до того, что каждая группа Абу-л Мафахир Тадж ад-дин Абд аль-Гафур поклялась: «Если мы не правы, пусть наши жены станут (Абд ал-Гаффар) бин Лукман бин Мухаммед ал- «талак» (разведенными) и уходят из дома». Кердери (1116-1167) жил в годы расцвета Хорезма. Обе группы пришли к тогдашнему судье Халаба В источниках ученый из Кердера именуется как к Тадж ад-дину ал-Кердери для разрешения своего Абд ал-Кадр бин Лукман ал-Кердери. Но, по другим спора. И тогда Тадж ад-дин ответил им: документам удалось уточнить его полное имя – Абу-л - Это вы спросите у самого шейха Абу-л Хусейна. Мафахир Тадж ад-дин Абд ал-Гафур (Абд ал-Гаффар) Этот вопрос он знает лучше меня. Он и рассудит вас. бин Лукман бин Мухаммед ал-Ханафи ал-Кердери. В Обе группы пришли к шейху Абу-л Хусейну. Тогда народе он был известен и как «Шамс аль-айимма» – шейх спросил у группы, которая утверждает, что «шейх «Светоч имамов». не отправляет богослужение»: Абу-л Мафахир аль-Кердери изучая фикх – - Вы видели мое богослужение? мусульманское право, брал уроки у великого ученого - Нет, клянемся Аллахом, мы этого не видели, - ханафита Абу-л Фазла Абд ар-Рахмана ибн Мухаммеда отвечали они. ал-Кирмани (1065-1149). А во времена Нур ад-дина - Тогда идите. Вы действительно не нарушили свою Махмуда бин Занки (XII в.) был судьей города Халаб клятву. в Шаме (Сирии). Затем он повернулся к группе, которая утверждала, Труды посвящены основам фикха (мусульманской что шейх искренне отправлял богослужение: юриспруденции): «Шарх «ал-Жами ас-сагир» уа Жами - А вы видели, как я выполнял молитву? аль-кабир» – «Комментарий к малому и большому - Да, мы видели, - ответила эта группа. И тогда шейх сборнику», «Шарх аз-зиядат» – «Комментарий к сказал: дополнению» представляют собой комментарий к - Идите и вы. Вы действительно тоже не нарушили трудам ученого-ханафита Абу-л Абдалла Мухаммеда свою клятву. бин ал-Хасана бин Фархада аш-Шайбани (749-805). Обе группы вернулись к Тадж ад-дину аль-Кердери В них анализируются разделы шариата, на которые и рассказали ему об ответах шейха Абу-л Хусейна. И затруднились ответить признанные ученые. Он также тогда ал-Кердери им ответил: «Он дал вам самый дал научный комментарий и на другие сочинения Абу-л правильный ответ». Фадла Рухн ад-дина Абд ар-Рахмана ал-Кирмани Из этого события можно сделать несколько выводов: (1065–1140): «Ат-Тажрид» – («Абстрактное») и «Ал- 1. То, что спорящие мусульмане за ответом пришли к Муфид уа-л мазид» («Полезное и дополнительное»). ученому правоведу Тадж ад-дину ал-Кердери, говорит Большинство трудов Абд ал-Гафура ал-Кердери, о том, что он был наиболее известным и справедливым которого иногда называли «Шараф ал-кудат» («Слава судьей своего времени. судей»), посвящены, как выше отмечено, фикху 2.Ответ судьи «Узнайте у самого шейха ответ», (мусульманским законам). В них он рассказывает об говорит об интеллигентности ученого, о его уважении основной проблеме, а затем рассматривает вытекающие к власти и находчивости. Он, конечно, мог и сам из нее вопросы. ответить на этот вопрос, но хотел, чтобы у людей не Индийский ученый ханафит Мухаммед Абд ал-Хайй было сомнений, тем более проанализировав ситуацию, ал-Лакнауи ал-Хинди (1848-1886) пишет: «У него еще остроумно решил спор людей. есть книга, написанная на языке народа «Ауам» (?) – 3.Отсюда можем заключить, что во времена ал- «Баян альфаз тажри». Кердери степень богобоязненности и религиозности Египетский историк Касым бин Кутлубуга (1399- людей находилась на высоком уровне. Люди заметили, 1474) в «Тадж ат-таражим» – «Корона биографий» что шейх после омовения с мокрой бородой тотчас упоминает, что «Он был религиозным и богобоязненным приступил к молению. Группа, которая видела все это, человеком». была благодарна шейху и хотела быть похожей на него. ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ 14 IN THE STREAM OF HISTORY

4.Вопрос о клятве – объявлении «талак» (развод) (1848-1886) пишет: своим женам и их приход к известному ученому в «Я видел его письмо, написанное как ответ на поисках истины, свидетельствует о том, что люди в то «Манхул», состоящий из оскорбительных слов Имама время соблюдали все пункты закона ислама и готовы ал-Газали (1058-1111) к Имаму Абу Ханифе (699- были выполнить их. 767). Во-первых, оно начинается с «Аль-хамду лилляхи Мудрый ученый и талантливый судья Халаба Тадж рабби-л аламин» и дается расшифровка к каждому слову ад-дин ал-Кердери ушел в вечный мир в 562 (1167) ал-Газали. Вместе с этим, есть слова благодарности о году хиджры. благих делах, совершённых Абу Ханифой. Это письмо В этой связи, нужно упомянуть ученого аш- написано очень художественно и многозначительно. Шайбани. Абу Абдулла Мухаммед бин аль-Хасан Только иногда автор увлекается многословием и (749-805) – представитель правовых знаний оскорбительно высказывается об Имаме Шафиги и его исламской религии. Родился в Ираке. С юных лет сторонниках. Однако, они намного уступают обвинениям был учеником основателя мазхаба ханафия Абу Ханифы и оскорблениям, которые наносит Имам аль-Газли по Имам Агзама (699-767) и его последователя Абу отношению к Абу Ханифе». Йусуфа. В Медине получа л знания у Малик бин Анаса Дальше он пишет: «аш-Шейх ал-Имам ал-аллама (713-795), основателя мазхаба Маликия. ал-Хумам Мухаммед бин Мухаммед бин Абд ас- Ученый жил во времена халифа Харуна ар-Рашида Саттар ал-Кердери ал-Имади. Абу-л-Уажд – кунья. и приложил много усилий для сбора и сохранения «Шамс ал-айимма» – лакаб. Он сделал многое в наследия Абу Ханифы. К ниму и к фикху создал решении вопросов о мазхабах. Он дал знания многим большой и малый справочник. Этим и другими его своим ученикам». трудами восхищались не только арабы, но и многие Мухаммед Абд ал-Хайй в ал-Лакнауи аль-Хинди ученые Средней Азии. далее отмечает, что «относительно его имени и года «Шамс аль-аимма» - «Светоч имамов». рождения есть различные мнения. Поэтому я еще раз Мухаммед бин Мухаммед бин Абд ас-Саттар ал- прочитал концовку трактата ас-Сыгнаки (Хусам ад-Дин Кердери родился в одном из маленьких городков Хусейн (Хасан) бин Али Хажжаж) «Ан-Нихая шарх недалеко от Кердера в 599 (1203) году хиджры. аль-Хидая» – «Конец комментария к «ал-Хидая», Вначале он получает знания у ученого мыслителя «Фатх ал-кадири» Ибн ал-Хумама (1388–1457), ханафита Хорезма Абу-л Фатх (Абу-л Музаффар) «Хашияту-л Хидая» Абу Мухаммада Жалал ад-дина Наср ад-дин ал-Муттариза (?-1021). Его учителем Омар ал-Бахтияри ал-Хуржанди (1232–1292). Когда также был уроженец казахской земли Жалал они ссылались на ал-Хидаю, то кердерийского ученого ад-дин ас-Сыгнаки. У автора «Шариату-л Ислам» называли «Мухаммед бин Мухаммед Абд ас-Саттар – «Законы Ислама» ал-Имама Хатибзаде слушал ал-Кердери. Должно быть, это наиболее правильное». хадисы, а позже, для завершения знаний переезжает в В турецких рукописных фондах имеются следующие Бухару. Здесь, он с Умаром бин Бакром аз-Заранжири труды Мухаммед бин Абд ас-Саттара аль-Кердери: (1090-1189) получает знания у «Шамс аль-аимма» – «Хакку-л мубин фи идһади шубахи-л мубтилин». – «Светочей имамов» Бакра Мухаммеда и аз-Заранжари «Ясная истина». Рукопись. Библиотека Сулеймания; ал-Халуани (?-1060). «Манакиб ал-Имам Агзам» – «Житье Имама В вопросах знаний Мухаммед бин Абд ас-Саттар Агзама». Рукопись. Библиотека Рашида Эфенди; был на голову выше своих сверстников. Поэтому «Ар-Рад уа-л интисар ли-л [мазхаб] Абу Ханифа» жители Бухары уважали его. О нем даже писали: «Это – «Ответ противникам и приобщение к мазхабу Абу действительно большая личность: он оживил знания Ханифа». Рукопись. Баязитская библиотека; о шариате после Абу Зайд ад-Дабуси (?-1039)». «Рисала фи радд ала-л Имам аль-Газали» – Абу Зайд Абдалла бин Умар бин Иса ад-Дабуси, «Трактат об ответе Имаму аль-Газали». Рукопись. родившийся в городе Дабусия близ Самарканда, был Библиотека Сулеймания; знаменитым ученым ханафитом. «Китаб фи-р-радд ала ман йуанид Абу Ханифа уа Кердерийский мудрец умер в 642 году хиджры 9-го асхабиһ» – «Книга об ответе на «Абу Ханифы его дня месяца мухаррам (1244) в Бухаре. Его похоронили сторонников»». Рукопись. Библиотека Сулеймания; возле могилы Абдалла ас-Сабазмуни. «Рисала фи-р радд ала-л Жубайни уа-л Газали» – У этого сына Кердера обучались его племянник «Трактат об ответе Жубайни и аль-Газали». Рукопись. Мухаммед бин Махмуд бин Абд ал-Карим, получивший Библиотека Сулеймания; титул Кахарзаде, Хамид ад-дин ад-Дарир Али ар- «Рисала фи та’ииди мазхаб ал-Имам Абу Ханифа» – Рамуши, а также Хамид ад-дин ал-Кабир Мухаммед «Трактат о поддержке мазхаба Имама Абу Ханифы». бин Мухаммед ал-Бухари, Мухаммед ал-Маймарги и Рукопись. Библиотека Сулеймания. другие. В процессе изучения жизни и творчества кердерийских Мухаммад Абд ал-Хайй ал-Лакнауи ал-Хинди и других среднеазиатских ученых, встречаемся со ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ IN THE STREAM OF HISTORY 15

словом: «Шамс аль-айимма». Что это означает? оживился, стали возрождаться наука и образование. Словосочетание «Шамс аль-айимма» – религиозный Из кердерийцев вышло немало ученых и в начале титул «Светоч имамов». Такие звания давались только XIV, и во второй половине XV века. Большинство из имамам. В Бухаре во времена караханидов такой них были Исламскими учеными. Если их рассматривать титул имели всего пять главных судей (факихов). Не во временном разрезе, то сразу вспоминаются те из них, случайно, что двое из них были выходцами из Кердера. кто жил после монгольского нашествия. Таким образом, у «Шамс аль-айимма» аль-Кердери Выходец из современного города Феодосия (прежний получил образование, названный выше его племянник Кафа) в Крыму Махмуд ибн Сулейман ал-Кафауи Мухаммед бин Махмуд ал-Кердери Кахарзаде. (?-1582/1583) в «Катаиб аглам ал-ахйар мин фукаха «Некоторые Мавереннахрские ученые давали своим мазхаб ан-Нугман аль-мухтар» приводит следующие ученым сыновьям своей сестры титул «Кахарзаде», – данные о выходцах из Кердера. пишет турецкий ученый, доктор Ахмед Озел. У Мухаммеда бин Махмуда получали знания по фикху Абу-л Мухаммед Махмуд бин Мухаммед бин Дауд ал-Афсанджи аль-Бухари ал-Луълуи (1229-1272), а также, Абу-л Баракат Хафиз ад-Дин Абдуллах бин Ахмед бин Махмуд ан-Насафи (?- ...КОГДА-ТО КРЫМ И ХАДЖИ ТАРХАН БЫЛИ ЦЕНТРАМИ 1310). По этим данным можно предположить, что он родился во времена правления хорезмшахов и умер НАУКИ И ЗНАНИЙ, А В НЫНЕШНЕЙ АСТРАХАНИ ЖИЛИ после нашествия монголов. Знаменитый на весь мир Хорезм в 20-х годах XIII И РАСПРОСТРАНЯЛИ ЗНАНИЯ ТАКИЕ УЧЕНЫЕ, КАК ШАРАФ века был разгромлен монгольскими захватчиками, как АД-ДИН ИБН КАМАЛ АЛЬ-КИРИМИ, АЛ-МАУЛА СИРАДЖ впрочем, и многие города Средней Азии и современного Казахстана. Государство Хорезма уничтожено. АД-ДИН АЛ-КИРИМИ ШЕЙХ АЛЬ-ХАДЖИ ТАРХАНИ. Султаны - убиты. Наука и образование - загублены. ЗДЕСЬ КИПЕЛА НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ, ПРОСЛАВЛЯЛИСЬ Волею судьбы этот регион теперь подчинен Золотой Орде. Столицей Орды стал город в нижнем течении БЕСЦЕННЫЕ ЗНАНИЯ И ЗАРОЖДАЛИСЬ ФИЛОСОФСКИЕ Волги – Хаджи Тархан (Астрахань) – Сарай Берке. МЫСЛИ. К СОЖАЛЕНИЮ, ПОЗЖЕ, ПОСЛЕ ЗАВОЕВАНИЯ «Сарай, древний Сарай (по летописи, Большой Сарай, в настоящее время – село Селитренное, Харабалинского ЭТИХ ЗЕМЕЛЬ И ПРЕВРАЩЕНИЯ ИХ В КОЛОНИЮ РОССИИ, района, Астраханской области) является знаменитой ИСЛАМСКИЕ ТРАДИЦИИ БЫЛИ УНИЧТОЖЕНЫ И УТЕРЯНЫ столицей Золотой Орды. Его основал Батый в 1254 году. Оно располагалась в нижнем течении Волги у прибрежья Ахтубы. Сарай превратился в значительный торговый центр на пути из Азии в Европу. «В Сарае Бату было множество высотных дворцов, «Один из них, – пишет он, – Аш-шейх ал-имам мечетей, торговых домов, мазар», – так записано в ал-аллама Наср ад-дин Мухаммед ибн Шихаб Казахской Советской Энциклопедии. Однако, столицей ибн Йусуф ибн Умар ибн Ахмед ал-Кердери ал- Золотой Орды были и «Сарай-Берке» и «Новый Баратакини ал-Хорезми». Был накопителем науки Сарай», (нынешнее село Царево Ленинского района по практической части и методологии, рациональных Волгоградской области). Его основы закладывал Берке и традиционалистических. Он проучился у ас-Сайида хан (примерно в 1260 году). Сарай-Берке особенно Жалал ад-дина ал-Гурлани (?-1336). У него наукам процветал в I-ой половине XIV века. проучился его сын ал-маула ал-фадил ал-аллама Хафиз В 1333 году город посетил арабский (марокканский) ад-дин Мухаммед ибн Мухаммед ибн Шихаб ибн путешественник Ибн Баттута (1304-1377), писавший: Йусуф, известный как Ибн ал-Баззази, автор «ал- «Сарай Берке - один из самых замечательных городов, Фатава». Как сказал Хафиз ад-дин ибн ал-Баззази построенный на ровной местности. Здесь много людей, в тексте выдачи авторизованного разрешения (иджаза) красивые улицы и прекрасные базары. В городе своему ученику Маулана Сирадж ад-дину Ахмеду проживают разные народы: монголы, асы, кипчаки, Дили, с правом передачи этих книг для обучения путем греки, русские и византийцы». чтения (кира’а) и разрешения от своего родителя, а Начиная с 1361 года, «Сарай Берке» постоянно тот – от своего шайха амира Хумам ал-милла ва-д- завоевывался наследниками ханского престола. дин хатимат ал-улама’, гордости потомков Пророка Окончательно этот город в 1395 году был разрушен Маулана... и так далее будет написано полностью Хромым Тимуром (1336-1405)». при упоминании Хафиз ад-дина, если пожелает Аллах Во второй половине XIV века Хорезм вновь Всевышний!» 16

Итак, Мухаммед ибн Шихаб ад-дин ал-Кердери (Ибн ал-Баззази) «основную часть своих знаний получил от своего отца Насир ад-дина Мухаммеда ибн Шихаба. Он занимался, достиг совершенства и прославился в своей стране. Побывал в городе Сарай, что находится вблизи реки Итил [Волга – А.Д.], затем направился в городок Кирим [Крым – А.Д.], перебравшись через переправу у городка Хаджжи- Тархан, располагающегося на берегу вышеупомянутой реки Итил. Он прожил в Кириме несколько лет, дискутируя там с имамами, знаменитостями, преподавал факихам. Ученые люди удивлялись его знаниям, способностям, и о нем распространилось хорошее мнение. Он не имел желаний в мирской жизни, был богобоязненным, знал наизусть Слово Аллаха Всевышнего, постоянно читал его: когда ехал верхом, шел пешим или сидел. Затем вернулся в свою страну теми же дорогами, по которым когда-то ехал за знаниями. Далее отправился О ВОЗНИКНОВЕНИИ КЕРДЕРА В ИСТОРИЧЕСКОЙ в страны ар-Рум, где подискутировал с ал-маула Шамс ЛИТЕРАТУРЕ НАПИСАНО, ЧТО ЭТО БЫЛО ад-дин [Мехмед бин Хамза] ал-Фанари (1350-1431) и одержал верх над ним по практической части, однако САМОСТОЯТЕЛЬНОЕ ГОСУДАРСТВО КЕРДЕР НА СЕВЕРЕ аль-Фанари был превосходен в рационалистических и ХОРЕЗМА, ВОСХОДЯЩЕЕ К ГУННАМ-КИДАРИТАМ. традиционалистических науках». Здесь необходимо рассказать о дружбе Ибн ал- ГОСУДАРСТВО КЕРДЕР В СВОЕ ВРЕМЯ БЫЛО СИЛЬНЫМ. Баззази со своим сверстником – ученым из Турции. Этот ПО НАЗВАНИЮ ГОСУДАРСТВА АРАЛЬСКОЕ МОРЕ В Х ВЕКЕ человек, прозванный «мулла аль-Фанари» (751/1350) родился в Турции, в ауле Фанар недалеко от местечка НАЗЫВАЛОСЬ КЕРДЕРИНСКИМ МОРЕМ. Инегол. Отец его был мастером по изготовлению ОДНИМ ИЗ ПАМЯТНИКОВ ЭТОГО ГОСУДАРСТВА ЯВЛЯЕТСЯ фонарей, поэтому аул тоже стал называться «Фанар». Мулла Фанари был человеком образованным. ГОРОД ЖАНКЕНТ. ЕГО ОСТАТКИ ОБНАРУЖЕНЫ Знания он получил у отца Хамзы, а затем, у известных ученых своего времени Ала ад-дина аль-Асуада (? В НАСТОЯЩЕЕ ВРЕМЯ ВОЗЛЕ НЫНЕШНЕЙ СТАНЦИИ КАЗАЛЫ - 1397), Жамал ад-дина Мухаммеда аль-Аксараи (1388), Хамид ад-дина аль-Каисари (? - 1412). Он Мухаммед ибн Мухаммед ибн Шихаб ибн Йусуф был особенно просвещен в астрономии и математике. ибн Умар ибн Ахмед ал-Кардари ал-Баратакини Учительствовал в Хижазе, Египте и Бурсе (Турции). ал-Хорезми, известный как Ибн ал-Баззази и Он настолько был предан науке, что по пути в Мекку, Хафиз ад-дин ал-Баззази – автор «аль-Фатава», совершая хадж, остановился в Каире, чтобы поговорить названного «аль-Ваджиз», известен среди людей с учеными Египта. Здесь он берет уроки у ученого под именем «аль-Фаттава ал-баззазийа». Аллах мазхаба Ханафи Кэмал ад-дина Бабарти. через его (посредство) помог бесчисленному народу. Челеби Султан Мехмет приглашает его в Бурсу. У него имеется «Китаб фи манакиб Аби Ханифа», Султан–Мурат II остается довольным знаниями – «Книга о житве Абу Ханифы». Это очень полезная ученого, и в 1424 году назначает его первым книга, охватывает нужные вещи, исполненные по должностным лицом в османской эпохе Шейху-л высшему классу, которую прочитал с начала до конца, исламом. Проработав здесь шесть лет, теряет зрение и использовал ее и много перенес из нее в эту книгу. Это в 834/1431 году в Бурсе покидает этот мир. – прекрасная книга, содержащая много полезного, где Ибн ал-Баззази занимался всеми арабистическими встречается много положений, в которых есть призывы к дисциплинами, собрал фетвы в книгу, названную «аль- студентам и занимающимся наукой. Ал-маула Ибн ал- Ваджиз», до того как прибыл в ар-Рум. В конце Баззази был из числа уникальных людей эпохи во всех главы «Китаб аль-иджара» из «ал-Ваджиз» написал: отношениях и отраслей науки, как практическая часть «Окончилась книга аль-иджара, благодаря Аллаху науки и методологии, в переводе ее в практическую Всевышнему, когда прошла часть ночи в начале плоскость или обобщении, преуспел в преподавании ал- 804/1404 года, – да удосужит Аллах его закончить!» фикха. «У него наукам учились ал-маула Мухаммед ибн ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ IN THE STREAM OF HISTORY 17

Сулайман, известный под именем «Мухий-д-дин колонию России, исламские традиции были уничтожены Кафийаджи», ал-маула ал-Фадил Шараф ад-дин и утеряны. ибн Камал Кирими, ал-маула ал-фадил (1366-1474) Да, арабская культура, язык и литература развивались Сирадж ад-дин Ахмед ал-Кирими ибн ал-фадил ал- не только в Багдаде и Басре, Дамаске и Каире, но и камил Фадил – Шайх ал-Хаджжи Тархани. далеко от этих центров – в Хорезме и его окрестностях А тот в свою очередь обучался у уроженца Сыгнака, Кердере. Здесь зарождались замечательные города, что на берегу Сыр-Дарьи, известного ученого произведения. Хусам ад-дин ас-Сыгнаки (ум. в 1317). Сайид Джалал Одним из таких авторов, т.е. ученых был ад-дин ал-Гурлани написал комментарий к «аль- вышеназванный Ибн ал-Баззази, о котором Мухаммед Хидайе» знаменитого Бурхан ад-дин ал-Маргинани и Абд ал-Хайй ал-Лакнауи ал-Хинди пишет: «Прочитав назвал его «ал-Кифайа» – «Достаточным». его книгу, я нашел в ней очень важные вопросы, на Махмуд ибн Сулейман ал-Кафауи далее пишет: которые можно делать научные ссылки». «Я видел иджазу, написанную рукой самого ал-маула Ибн ал-Баззази, побывав в священной Мекке и ал-фадила Ибн ал-Баззази, для ал-маула Сирадж совершив паломничество, скончался здесь в середине ад-дина, своим почерком на сгибе (бумаге), поэтому месяца Рамадан в 827/1424 году Хиджры. приводится избранное, потому что она была чрезмерно Историк ас-Сахауи (1427-1497) в «ад-Дуъи-л лами» (длинной). Он сказал: «ал-алим ал-факих ва-л фадил – «Светлые лучи» пишет, что под именем «Хафиз ан-набих Маулана Сирадж ад-дин Ахмед Ибн ал- ад-дин ал-Баззази известен ученый Мухаммед ибн фадил ал-камил Фадил Шейх ал-Хаджжи Тархан(и), Мухаммед Хафиз ад-дин ибн Наср ад-дин ал-Имади – да придаст Аллах ему силы в начале и конце, – «ал-Кердери ал-Ханафи», написавший двухтомник он, когда вступила моя нога на земли благословенного «Жамиг аль-Фатаву» – «Сборник фетв». города Кирима, был из числа превосходных ‘улама’, Ибн Арабшах (1450-?) четыре года жил рядом с ним участвовавших в занятиях, дискуссиях. Он читал, и учился у него фикху, а также изучал его «Основы» повторял так, что добился больших успехов в науках. и поэзию. Он прочитал и прослушал у меня «Китаб машарик В библиотеках и рукописных фондах Турции, ал-анвар ли-дин ал-абрар» ас-Сагани, критика (наук а именно в Баязитской библиотеке и библиотеке об) ал-хадис ва-ма’ни, «Китаб ал-кафи фи-л фикх ан- Сулеймания имеются труды Ибн ал-Баззази: ну’мани», вышедшего из пера несравненного Маулана «Ал-Фатуа-л Баззазиа» – «Фетвы ал-Баззази». Хафиз ад-дина, «Китаб ал-мусаффа» его же, «Китаб Рукопись. Баязитская библиотека (Имеются много его ал-Хидайа», «ал-Манзума» «ал-Кудури», «ал-Мугни», скопированных вариантов); «Ал-Фатуа-л Баззазиа» – «ал-Мунтахаб», «Китаб ал-хади фи ‘илм ал-калам ал- «Фетвы ал-Баззази», «Ал-Жамиг ал-Уажиз фи фатуа» ’асим ли-кава’ид ал-ислам» нашего шейха Маулана – «Сборник коротких фетв». Рукопись. Библиотека Джалал ал-милла ва-д-дин ал-Хаббази, «Китаб ал- Сулеймания. муфассал», Фахр Хорезма, всю «Китаб ал-масабих» Знаменитый сын Кердера великий Ибн ал-Баззази, шейха Мухйи-с-сунна. У меня имеется право на известен самой важной своей книгой «Фатауа передачу этих книг путем кира’а и иджаза». Баззазиа» – «Книга фетв Баззази», известная и под Затем он привел в подробностях иснады своего другим названием – «Фатауа ал-Кердери» – «Фетвы отца Насир ад-дина Мухаммеда ибн Шихаба в ал-Кердери». Труд написан еще до своей поездки в рационалистических науках, традиционалист ких Анатолию. Это издание считается одним из самых дисциплинах от его учителей и шейхов до конца. важных в мазхабе Ханафия. Здесь приводятся взгляды В «Аль-Аълам. Камус тараджим ли-ашхар ар- признанных исламских ученых и сделаны научные риджал уа-н ниса мин аль-араб уа-л мустагрибиин уа-л выводы. Ученый не ограничивается высказываниями мусташрикиин» Аз-Зирикли пишет о том, что Ибн только последователей мазхаба Абу Ханифа. Для своих ал-Баззази в своих трудах называл Хромого Тимура выводов он прислушивается и к другим исламским «неверующим». ученым. Но основой данной книги явились научные Благодаря средневековой традиции ученых, дающих позиции ученых ханафитов: «Диуан» – «Сборник», список имен ученых, у которых автор получал знания, рукопись, библиотека Сулеймании; «Манакиб ал-Имам мы узнаем, что когда-то Крым и Хаджи Тархан были ал-Агзам» – «Житье Имама ал-Агзама» (перевод центрами науки и знаний, а в нынешней Астрахани жили на турецкий язык Мухаммеда бин Умара Халаби, и распространяли знания такие ученые, как Шараф ад- рукопись (описывается жизнь и творчество Имама Абу дин ибн Камал аль-Кирими, ал-маула Сирадж ад-дин Ханифы и его талантливых учеников). ал-Кирими шейх аль-Хаджи Тархани. Здесь кипела Необходимо отметить, в 1881 году в Казани была научная жизнь, прославлялись бесценные знания и выпущена книга «ал-Фатауа Баззазиа». К сожалению, зарождались философские мысли. К сожалению, позже, она до сих пор не найдена. после завоевания этих земель и превращения их в Установлен еще один кердериец. Он - выходец из ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ 18 IN THE STREAM OF HISTORY

города Сарай на Волге. И хотя данных о том, что он литературы. При оценке памятника мы должны подойти из Кердера нет, есть косвенные доказательства этого. к нему не столько со стороны общего содержания, сколь Это Махмуд бин Али (XIV в.). учитывать его историко-литературную и общественную Известный востоковед Амир Наджип (1899-1990) ценность. С этой точки зрения, данный памятник изучал средневековое сочинение «Нахж аль-Фарадис» имеет огромное значение для многих современных – «Путь в рай». Ученый считает, что этот труд написал тюркоязычных народов. в 1360 году в городе Сарай Махмуд бин Али бин Действительно, в Казахской Советской энциклопедии шейх Сараи. В частности, ученый пишет: «Его родиной о Кердери написано: «Род «Киши жуз» входит в тайпа является Булгар на берегу Волги. Знания он получил в Жети ру. О возникновении Кердера в исторической городе Курдаре [Кердере – А.Д.]». литературе написано, что это было самостоятельное Затем исследователь продолжает: «Курдар [Кердер] государство Кердер на севере Хорезма, восходящее к был одним из культурных очагов Хорезма того периода гуннам-кидаритам. Государство Кердер в свое время и расположен был на обоих берегах Амударьи, где было сильным. По названию государства, Аральское автор мог получить теологическое образование. Однако, море в Х веке называлось Кердеринским. может быть выдвинута и другая гипотеза. Казахские Одним из памятников этого государства является племена, входившие в «Киши жуз», в те времена, город Жанкент. Его остатки обнаружены в настоящее кочевали в непосредственной близости от культурных время возле нынешней станции Казалы. Во времена центров государства в низовьях Волги. «Киши жуз» формирования народов – казахов и каракалпаков, часть распадался на: 1) Алим улы, 2) Бай улы, 3) Жеті Кердера перешла в род Муйтен каракалпаков, а вторая ру. Жети ру, в свою очередь - на семь крупных часть – в состав Малого жуза казахов. Во времена родов, один из которых и назывался Кердер. Слово «Актабан шубырынды» («Страшного бедствия») «экдин», имеющееся в Санкт-Петербургском списке и кердерийцы с берегов Арала бежали в верхнюю часть означающее «связанный», дает возможность отнести Кобды, в левую сторону Елека и к окрестностям города происхождение нашего автора к этому казахскому роду Урала». – Кердери. Тогда псевдоним Кердери будет означать Имя Абу Зайд Абд ар-Рахман бин Али аль-Кердери не название места, где автор получил образование, а его (?-?) связано с трактатом «Шарх ал-Аджурумийа» – родовое происхождение, а Булгар - место получения «Комментарий к Аджурумийа». Сочинение находится образования. в библиотеке факультета Богословия Ататюркского По времени это совпадает с правлением Бердибека, университета. сына Джанибека, в период правления которого было Сведений об авторе нет. Трактат, возможно, был написано «Мухаббат наме», а через несколько лет, при написан как комментарий на труд средневекового правлении его брата Тенибека в Ак Орде «Хосрау и магрибского филолога Мухаммеда ибн Санхаджи ибн Ширин» Кутба. Как видно, этот период был очень Аджуррум (? -1323). плодотворным, когдав в стране создавалась литература Между тем, известно, что учебником Ибн Аджуррума разного жанра и содержания. по грамматике арабского языка во многих странах Первые две главы данного произведения посвящены пользовались до последнего времени. жизнеописанию пророка, его сподвижников и первых Абу Йусуф Абд ас-Салам бин Мухаммед ал-Кердери имамов – глав мусульманского богословия. Остальные (?-?) упоминается в сочинении «Такуиму-л хидайа мин две - содержат материалы дидактическо-назидательного аль-Бидаийа» – «Оценка Бидаии Хидаии». Рукопись характера на основе мусульманской морали. Здесь хранится в Баязитской библиотеке. Сведения об авторе говорится о его угодных добрых делах, помощи отсутствуют. бедным, повиновении родителям, дозволенности и Хайдар бин Ахмед бин Хайдар аль-Кадири ал- недозволенности, преступных делах – пролитии крови, Кердери (?-?) упоминается в связи с «Тафсир сурати-л употреблении спиртных напитков, надменности, лжи и Ихлас» – «Тафсир к суре «Ихлас» (священного заочном хулении, зависти, гордости, беспечности и т. д. Корана). Рукопись. Библиотека Сулеймания. Данные Что касается языка памятника, то в целом, он написан об авторе также отсутствуют. простым языком, отдельные разделы не лишены Имя Сулеймана ал-Кердери (?-?) (название «Шарх и художественного мастерства и довольно богаты ал-Кисидату-л мудприна» (?) (мударийа) связано изобразительными средствами, красивыми образами. с сочинением «Комментарий к поэме мудприна Несмотря на религиозное содержание, материалы (мударийа)»). Рукопись. Библиотека Сулеймания. последних двух глав могут быть использованы как Данные об авторе отсутствуют. образцы прозы Золотой Орды середины XIV века. После длительной работы в научных библиотеках, Историко-литературное значение данного памятника сделаны соответствующие выводы, наводящие на заключается не только в том, что он является мысль о необходимости отдельного исследования, неоценимым источником для истории языка, но и в посвященного племени Кердер и кердерийцам в истории том, что он является ценным памятником и для истории казахского народа. ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ IN THE STREAM OF HISTORY 19

Absattar DERBISSALI Doctor of Philological Sciences, Professor, Director of R.B.Suleymenov Institute of Oriental Studies

KERDER and KERDERIANS

part from the cities of Southern Kazakhstan and Syrdarya In the twenties of the XIIIth century, world famous Khwarezm shore, known for their commitment to Islamic traditions, was defeated by Mongolian invaders, just like many other cities Athere were some other scientific, spiritual, and cultural of Central Asia and modern Kazakhstan. The state of Khwarezm centres, particularly settlements, which had been attributed to the was destroyed, sultans were murdered, science and education were territory of Khwarezm area in the past; they were populated by ruined. By fate’s will from now on this region obeyed Golden Horde; Kazakh tribes. Those settlements became Motherland to many a city in the lower reaches of Volga, Khadzhi Tarkhan (Astrakhan) scientists. – Saray Berke, became the Horde’s capital. Islam came to Khwarezm in the beginning of the VIIIth century Ancient Saray was founded by Batu in 1254, it turned into and made its contribution to local culture. At that time the state a significant commercial centre on the way from Asia to Europe. was ruled by Khwarezmian dynasty. For several centuries region Starting from 1361, “Saray Berke” had been constantly invaded by was owned by three dynasties: at first by the dynasty of famous successors of khan’s throne. Finally the city was destroyed in 1395 Makhmud Gaznaui (970-1030), later power was assumed by by Tamerlane (1336-1405). Altynshashu (1017-1043), but the most famous dynasty was In the second half of the XIVth century Khwarezm returned to life that of Anushtegin Gurshakh (1077-1220). Khwarezm had again, its science and education were revived. flourished in X-XIII centuries. A famous mathematician, astronomer Many scientists originated from Kerder either in the beginning of and geographer Abu Abdulla Mukhammed ibn Mussa al-Khorezmi the XIV and the second half of the XVth century. Mostly they were (783-850), Abu Raykhan al-Biruni (973-1048), Abu Ali ibn Islamic scientists. Sina (980-1037) became pride of Khwarezm as well as pride of Arabic culture, language and literature developed not only in the humankind. Baghdad and Basra, Damascus and Cairo, but far from these centres In the district, in Gurganj (ancient Urgenc), Khiva and other cities as well – in Khwarezm and its vicinity Kerder. there were multiple mosques, madrassahs, caravansaries built, cultural Kazakh Soviet encyclopaedia has following description of Kerder, and Arts centers were opened there as well. “Tribe “Kishi zhuz” enters Zhetiru taypa. Historical literature has Abu Abdulla Mukhammed ibn Mussa al-Khorezmi lived in Khiva, following information about Kerder emergence: it was an independent later he moved to Baghdad seeking for knowledge. In world science Kerder state in the North of Khwarezm, originating from Hins- he is known as the “father of algebra; starting from the XIIth century, Kidarites. In the past Kerder state was strong. After the name of the his works had been translated into Latin, that is why his name became state, in the Xth century Aral sea was called Kerderian sea famous in European world. One of this state’s monuments is Zhankent town; its remains have Data, concerning scientists from Kerder , Baratakin, and other been found near Kazaly station. During the process of formation of settlements of the Khwarezm region can be found in the works of al- Kazakh and Karakalpaks nations, a part of Kerder moved to Muyten Mukaddassi, ibn al-Alsir, ibn al-Zhauzi, al-Tabari, Yakut al-Khamaun, tribe of Karakalpaks, while another part entered Kazakh Maly zhuz. al-Idrissi, an-Huayri, as-Suyuti. Apparently, modern Kazakhs from At the time of “Aktaban shubyryndy” Kerderians escaped from Aral Kerder tribe are descendants of those Khwarezm sages, who made shores to upper reaches of Kobda, left side of Yelek and to outskirts their contribution to science and culture of that ancient region. of Ural city.” ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ 20 IN THE STREAM OF HISTORY

Буркитбай АЯҒАН, директор Института истории государства ЕАЭС и ЕС: ИСТОРИЧЕСКИЕ ПАРАЛЛЕЛИ ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ IN THE STREAM OF HISTORY 21

момента подписания докумен- которая должна реализовываться в формате и в ВТО будет находиться в сильнейшей та о создании Евразийского Евразийского экономического союза. Впро- конкуренции. экономического союза главами чем, было бы неправильным и непродук- Поэтому, очень многое в деле защиты трех государств Казахстана, тивным говорить только о положительных интересов страны зависит от представителей Беларуси и России прошло не сторонах евразийской интеграции и не заме- юридических служб Казахстана. такС много времени. Основной платформой чать трудности и недостатки в ходе ее осу- Именно правоведы сегодня стоят на стра- создания данного Союза стал экономиче- ществления, которые оказывают несомнен- же защиты интересов Казахстана, более ский блок. ное влияние на масштабы, характер и эф- того, их деятельность в этом направлении В принципе, объединение стран в Союзы фективность интеграционных объединений. будет только возрастать. в мире дело обычное. Объединяются в Со- В апреле сего года на заседании Совета на- Несомненно, огромное значение име- юзы арабские добывающие государства, со- циональных инвесторов Президент страны ют политические ценности и устремления. седи по американскому континенту. Н.А. Назарбаев выделил ряд проблемных Имевшиеся ранее противоречия и интересы Но казахстанцев, независимо от веры и моментов и поручил правительству и На- великих держав, после последних событий, национальности, больше волнует Евразий- циональному банку подготовить проект за- всплыли наружу. Этот раскол, видимо, не ский экономический Союз, так как на дол- кона об амнистии капитала. Проект внедрен скоро закончится. гие годы будущее страны будет зависеть от тех основ, на которых будет построено именно это интеграционное объединение. Если суммировать обстоятельства объеди- ния в Союз, то их вкратце можно свести к следующим направлениям. ОЧЕНЬ ВАЖНО В СОЗДАВШИХСЯ УСЛОВИЯХ Экономика. Несомненным плюсом дол- жен стать выход отечественных товаров НЕ ВПАСТЬ В МЕЖБЛОКОВОЕ ПРОТИВОСТОЯНИЕ. на огромный рынок от Тихого океана до В НАСТОЯЩЕЕ ВРЕМЯ В МИРЕ ПРОИСХОДИТ ГЛОБАЛЬНОЕ Бреста, то есть непосредственно от дальних берегов Азии до границ Европы. Должен ПЕРЕРАСПРЕДЕЛЕНИЕ СИЛ, РЕСУРСОВ, САМЫХ ПЕРЕДОВЫХ ВИДОВ укрепиться отечественный производитель. Проблема заключается в том, что Казах- ОРУЖИЯ. И, ЕСТЕСТВЕННО, КАЖДАЯ ДЕРЖАВА ПЫТАЕТСЯ ПРИВЛЕЧЬ стан в таком случае может быть ограничен в НА СВОЮ СТОРОНУ БОЛЬШЕ СОЮЗНИКОВ доступе к передовым технологиям мира, так как будет связан целым пакетом ограничи- тельных документов. Кроме того, возникает вопрос, смогут ли по-прежнему полноценно поступать на казахстанский рынок товары в жизнь. Данный шаг совместно с другими Очень важно в создавшихся условиях не турецкого и китайского производства, кото- должен вывести большую часть отечествен- впасть в межблоковое противостояние. В на- рыми пользуется абсолютное большинство ной экономики из теневого оборота. стоящее время в мире происходит глобаль- граждан Казахстана? Второе направление касается тех преде- ное перераспределение сил, ресурсов, самых Президент подчеркнул, что для развития лов, в которых может быть задета неза- передовых видов оружия. И, естественно, сильного предпринимательства необходимы висимость страны. Это очень сложный и каждая держава пытается привлечь на свою новые экспортные ниши. Полученные ре- чувствительный вопрос. сторону больше союзников. И скажем пря- зультаты в ходе реализации проектов евра- Объективно говоря, не бывает независи- мо, подобная опасность быть втянутым в зийской экономической интеграции – ТС мости глобальной. В этом мире все страны, блоковое противостояние актуальна и для и ЕЭП в основном подтвердили и востре- даже супердержавы связаны и экономиче- Казахстана. бованность и жизнеспособность, а главное, ски, и политически, и по другим показа- перспективность дальнейшей интеграции, телям. Казахстан и в Таможенном союзе, * * * ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ 22 IN THE STREAM OF HISTORY

Крайне важным для Казахстана, являюще- В свете вышесказанного интересно про- юристам, и финансистам надо быть гото- гося одним из главных факторов и идейных следить деятельность Европейского Союза вым к долгой и кропотливой работе. вдохновителей евразийской интеграции из- в политическом управлении глобальными Примечательно, что ряд казахстанских учить европейский опыт, что позволит обой- финансами. Российский ученый, профес- аналитиков и дипломатов внимательно из- ти возможные «подводные камни» будущего сор кафедры МГИМО Марина Стержне- учают опыт создания и функционирования Евразийского экономического союза. ва подчеркивает глубокую трансформацию Евросоюза. К списку таких ценных работ С какими же сложностями сталкивается деятельности финансовых институтов. Кри- я бы отнес работу профессора Б. Ирише- Европейский союз? зис 2008 года внес большие коррективы и ва: «Путь в Европу. Евросоюз: опыт ин- Не секрет, что процесс интеграции в выявил определенные противоречия между теграционной модели (эволюция, ценности формате ЕС, особенно в середине 2000-х «южанами» (Франция и Германия прежде и проблемы)». гг. происходил больше, так сказать, «ме- всего) и «северянами» (Великобритания). Автор в своей фундаментальной книге ханически». Только за три-четыре года Примечательно, что, активное участие в подчеркивает, что рождение Европейско- количество стран участников этого объеди- дебатах о роли «южан», «северян» и са- го сообщества было долгим и трудным. нения выросло практически в два раза. А мих США принимали граждане этих го- Начало созданию Евросоюза положено в такое быстрое и резкое увеличение заметно сударств. Под давлением правительств Париже (1951 г.), когда было создано Ев- нарушило изначальную стабильность так «хедж-фонды», управлявшиеся из Лондо- ропейское сообщество угля и стали. называемой «старой Европы», то есть тех на, были ослаблены и в 2011 году прини- В 1957 году подписаны Римские согла- стран, которые стояли у истоков этого объ- мается специальная Директива об управ- шения «шестерки», а затем в 1960 году - единения. ляющих фондами, что позволило повысить Стокгольмская конвенция о свободной тор- В связи с этим нормативная база ЕС на говле. Ключевым этапом в создании новой сегодняшний день требует доработки и оп- единой валюты стали Маастрихтские согла- тимизации, исходя из возникших реалий. шения (1993 г.), Лиссабонская стратегия Отчасти это произошло еще и потому, что (2000 г.) и Берлинская декларация (2007 многие фундаментальные направления не г.). Таким образом, согласование деталей были изначально обговорены, докумен- НЕ БЫВАЕТ НЕЗАВИСИМОСТИ договора заняло около 60 лет. И в целом тально закреплены и опробованы. ГЛОБАЛЬНОЙ. В ЭТОМ МИРЕ ВСЕ Евросоюз основывается на двух фундамен- Несмотря на видимое единство внутри тах Европейской интеграционной модели: ЕС, нередко возникают конфликты, сторо- СТРАНЫ, ДАЖЕ СУПЕРДЕРЖАВЫ либерализме и социальной поддержке на- нами которых выступают «Старая Европа», СВЯЗАНЫ селения. Притягательность Евросоюза кро- стремящаяся создать новый международ- ется в справедливом и устойчивом балансе ный центр власти, и «Новая Европа», за- И ЭКОНОМИЧЕСКИ, интересов. нимающая порой открыто проамериканскую В «предбаннике» Евросоюза выстроился позицию или явно антироссийскую. Это все И ПОЛИТИЧЕСКИ, целый список претендентов, среди которых обусловлено внешнеполитическими проти- И ПО ДРУГИМ ПОКАЗАТЕЛЯМ выделяется Турция, подавшая заявление воречиями между членами Европейского еще в 1987 году. В настоящее время ряд Союза. стран бывшего СССР (Молдавия, Грузия) Другая проблема Европейского Союза стремятся попасть в Евросоюз. связана с историческими и культурными степень участия других членов Евросоюза. Как и любое другое громоздкое образо- расхождениями между странами-участни- Еще одним объектом регулирования на ев- вание, Евросоюз имеет немало финансовых ками Союза. До сих пор ЕС находится ропейском уровне были избраны кредитно- и политических проблем. Но демократизм только на начальной стадии создания мо- рейтинговые агентства (КРА) и введены и открытое обсуждение позволяет ей своев- дели общеевропейской идентичности. Это даже «паспорта» для регистрации деятель- ременно решать возникшие проблемы. иногда приводит к афишированию истори- ности. * * * ческих обид между странами. Принятые меры вкупе с другими по- Предстоит приложить огромные усилия, Кризисные явления в экономике вы- зволили стабилизировать и упорядочить чтобы независимый, светский и демократи- ступают одним из самых ярких факторов, финансовые рынки. С 2010 года была вве- ческий Казахстан нашел достойное место в заметно нарушающих модель стабильного дена и система двухуровневой схемы фи- этом строящемся Евразийском экономиче- функционирования Европейского Союза. нансового управления. ском союзе. Уже сегодня ясно, что новый Финансовый кризис в конце 2000-х гг. В целом страны Евросоюза постоянно Союз Казахстану принесет и ожидаемое выступил причиной роста противоречий корректируют свой курс по управлению плюсы, и потребует решения различного среди участников Евросоюза. Фактиче- экономикой и ресурсами, что делает эко- рода экономических и политических про- ски они так и не выработали конкретную номику этих стран привлекательной. блем. стратегическую модель действий, которая Подобный экскурс посчитан необхо- Опыт создания, история Евросоюза по- бы позволяла поддерживать друг друга в димым, чтобы показать, что созданием зволяет более глубоко и всесторонне рас- период кризиса, что пошатнуло доверие к Евразийского Союза дается только старт смотреть набирающий темпы процесс ев- процессу интеграции и значительно увели- деятельности нового Союза. Но основные разийской интеграции и безболезненно пре- чило количество «евроскептиков». проблемы ожидают впереди. Поэтому, и одолеть возможные трудности. ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ IN THE STREAM OF HISTORY 23

Burkitbay AYAGAN, Doctor of Historical Sciences, Professor, Director of the State History Institute EURASIAN ECONOMIC UNION AND EUROPEAN UNION: HISTORICAL PARALLELS

After signing a document about establishment of Eurasian economic so called “Old Europe”. union, the future of our country will depend on the bases of this integration In spite of apparent unity within EU, conflicts are not a rare occurrence, association. If we summarize factors of unification, in short they will be with Old and New Europe as enemy parties. reduced to following vectors: Another problem of the European Union concerns historical and cul- Economy, i.e. an outlet for domestic goods to a great market from the tural divergences between member states. Till now EU stays at the initial Pacific Ocean up to Brest, (from the farther shores of Asia to European stage of creating a model of all-European identity. Sometimes it leads to borders). Still there is a problem concerning a whole packet of restrictive flaunting historical offences between states. documents concerning access to the world advanced manufacturing Crisis phenomena in economy act as one of the most noticeable factors sciences, which will bind Kazakhstan. which considerably undermines model of the stable EU functioning. Fi- The President noted that new export niches are necessary for nancial crisis in the end of the 2000th became a reason of intensification development of strong business, while in present and future Russian and of contradictions’ aggravation between member states of the European Chinese economies do and will serve as an outlet for our goods. Union; as a matter of fact, EU members have not worked out definite Results of the Eurasian economic integration projects’ realization – actions pattern yet, although it could have afforded support to some Customs Union and Eurasian Economic Community mostly confirmed states in a crisis period. viability, availability, and demand for further integration, which should be The EU states constantly correct their economy and resources policy, realized within the frames of Eurasian Economic Union. which makes these states’ economy look attractive. The second vector of unification concerns limits of the state It is notable, that some Kazakhstan analysts and diplomats carefully independence, which represents a difficult and delicate problem. study an experience of the EU formation and functioning. Impartially, there is no such phenomenon as global independence; all At large, European Union is founded on two bases of European world powers are politically and economically united, either in Customs integration model: liberalism and social support of population. Its Union or World Trade Organization, Kazakhstan will find itself in attractiveness lies in fair and stable balance of interests. conditions of tough competition. That is why quite a lot depends on “An anteroom” of the European Union contains quite a number of representatives of Kazakhstan legal department, as jurists guard interests applicants; Turkey stands out in that list for it filed an application back of our state. in 1987. Currently, several former USSR states, i.e. Moldavia and In present day conditions it is very important not to get drawn into Georgia seek membership in the EU. interblock confrontation, because today every world power tries to attract Just like any other bulky formation, European Union has multiple as many allies as possible; to say frankly, danger of being drawn into an financial and political problems, but democracy and open discussion let interblock conflict is a topical problem for Kazakhstan. it timely solve problems. * * * * * * It is very important for Kazakhstan, being one of the main actors We are faced with necessity to pursue all possible efforts in order and ideological inspirers of Eurasian integration, to analyze European to make independent, temporal, and democratic Kazakhstan find a experience, which will let us avoid possible “pitfalls” of the future noteworthy place in this forming Eurasian Economic Union. Even today Eurasian Economic Union. it is clear that new union will give Kazakhstan advantages in future, but it What kind of difficulties did the European Union have to face? will require solution of different economic and political problems. It is not a secret that integration process within the framework of EU Experience of establishment and history of European Union let us had a “mechanical” character, which led to rapid and abrupt increase of profoundly and comprehensively analyze racing process of Eurasian the union members’ number, which in its turn impaired initial stability of integration and smoothly overcome all possible difficulties. ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ 24 IN THE STREAM OF HISTORY

Болат КУМЕКОВ, академик НАН РК ТУРКЕСТАН ВО ВРЕМЕНИ И ПРОСТРАНСТВЕ Туркестан VI-ХVII веков по мусульманским письменным памятникам

образовании термина «Туркестан» об- народов постепенно сложилась традиция, связыва- наруживается опосредованная связь с ющая туров с воинственными скотоводами степей, названием племени «тура» и областью а ариев – с оседло-земледельческой культурой. «Туран». В Сасанидской литературе Ирана упоминается об- В древнеиранских преданиях борьба ласть «Турестан» (twrst’n)» или «страна туров» к оседлогоВ Ирана с кочевым Тураном воспринима- северу от Ирана. лась как давняя историческая традиция. Термин Со времени появления на исторической арене в «Туран», образованный от названия древнего коче- VI в. тюрков, создавших первую евразийскую им- вого скотоводческого этноса тура, означал «страну перию в Великой степи, понятие «тура» слилось с туров». Туры, равно как и арии, были первыми названием «тюрк», а область «Туран» («Турестан») известными нам по письменным источникам («Аве- отождествлена со страной тюрков – Туркестаном, ста») древними насельниками Казахстана второй термином, который был распространен на всю еди- половины II-начала I тыс. до н.э. Как известно, с ную тюркоязычную общность. “Все население Тура- эпохой туров и ариев связано завершение перехода на называют тюрками” констатирует позднесредне- к кочевой скотоводческой хозяйственно-культурной вековый историк Махмуд ибн Вали, использовавший деятельности в Казахстане и прилегающих землях информацию письменных источников, относящихся аридной зоны. В гимнах «Авесты» и эпосе иранских к более раннему периоду. ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ IN THE STREAM OF HISTORY 25

К концу 60-х годов VI в. Тюркский каганат вклю- чился в систему политических и экономических отно- шений крупнейших государств того времени - Ирана, Византии и Китая. Политическая гегемония тюрков в С XI ВЕКА ВАЖНЫМ СОСТАВЛЯЮЩИМ ТУРКЕСТАНА Средней Азии привела к возникновению самой ранней СТАЛ ДЕШТ-И КИПЧАК, СВЯЗАННЫЙ СО СТАНОВЛЕНИЕМ информации о Туркестане и его землях в сасанидской литературе. После похода тюрков в Иран (571г.) гра- КИПЧАКСКОЙ ЭПОХИ, КАК ЗНАЧИМОГО ница Тюрского каганата и Ирана стала проходить по ЭТНО-ИСТОРИЧЕСКОГО ФАКТОРА В ЕВРАЗИЙСКИХ СТЕПЯХ р. Амударье. С установлением новой геополитической ситуации в Средней Азии историко-географическая область Туркестан начиналась к северу от Амударьи. Исторические реалии нашли отражение в арабской цуйце” был основан на “Географии” греческого историографии, в которой отложились заимствован- астронома и географа Птолемея (II в.н.э.) и недо- ные термины из доисламских персидских письменных шедших до нас пехлевийских источниках сасанидского памятников, в частности, Туркестан. По сведениям времени. По сведениям Анания Ширакаци “Скифия ранне-средневекового арабского историка ат-Табари (Скифтия) то же, что тюрки, начинается от реки (Хв.) река Окс (Амударья) воспринималась в каче- Этиля (Волги), тянется до горы Емавона (Имая), стве границы между Туркестаном и персами. а за ней простирается до страны Ченов (Китая). В Терминологическое наследие сасанидской истори- Скифии живут 44 народа: согды, тохары и др. на- ографии нашло место не только в арабских трудах, роды. Согды живут между Арией и Туркастаном”. но и в сочинениях армянских авторов VII века. Со- Тем самым автор “Ашхарацуйце” распространил на- гласно армянскому географу Себеосу Вехроту, река звание Скифии на Среднюю и Центральную Азию до Окс вытекает из страны Туркастан. Другой армянский Арии и сопоставил птолемеевскую Скифию с Турка- географический трактат Анания Ширакаци “Ашхара- станом. ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ 26 IN THE STREAM OF HISTORY

Таким образом, в период VI-VII вв. историческая преградой перед областью Туркестаном. В середине область Туркестан в письменных памятниках пред- VIII в. через степи Келес от берега Сырдарьи до ставлена как единая историко-этнографическая общ- гор выстроили стену, считающейся границей между ность, как название одной народности тюрк с единой мусульманскими владениями и Туркестаном. Следу- политической системой. ет указать на характерное для этого времени явление С дальнейшим установлением политической гегемо- - тюрки везде противопоставляются мусульманам, за нии Арабского халифата в Средней Азии, распростра- исключением тюрок на Сырдарье и Фергане. Однако нением мусульманской культуры и религии ислама в постепенно тюркские города Отрар, Шавгар, Исфид- междуречье Амударьи и Сырдарьи, трансформиро- жаб, Тараз стали пограничными крепостями на грани- вались сведения о регионе Туркестан. Страна тюрок цах Туркестана. противопоставляется мусульманским областям Сред- Падение Тюрского каганата привело в VIII-IX вв. ней Азии. По мере расширения границ влияния исла- к образованию в пределах срединной Евразии семи ма, в регионе соответственно отодвигалась на север и тюркоязычных государств: в западном Прикаспии северо-восток пограничная линия с областью Турке- и Северном Кавказе возник Хазарский каганат, на Итиле появилось Булгарское государство, на Сыр- дарье и Приаралье образовалась Огузская держава, в Центральном, Северном и Восточном Казахстане сложился Кимекский каганат, на Енисее зародилась ПРИ ХАНЕ ТАУЕККЕЛЕ (1586-1598 ГГ.) УСПЕШНО Кыргызская держава, в Монголии - Уйгурский кага- нат, а в Жетысу стало функционировать Карлукское ЗАВЕРШИЛАСЬ ДЛИТЕЛЬНАЯ БОРЬБА КАЗАХСКИХ ХАНОВ государство. Все эти этнополитические объединения С ШИБАНИДАМИ СРЕДНЕЙ АЗИИ ЗА ПРИСЫРДАРЬИНСКИЕ продолжили государственно-административные, во- енные и социально-культурные традиции тюркских ГОРОДА И ОБЛАСТЬ ТУРКЕСТАН. каганатов. С ЭТОГО ВРЕМЕНИ ИСТОРИЯ ОБЛАСТИ И ГОРОДА Постепенное накопление и расширение информации о тюркском мире в мусульманской историографии ТУРКЕСТАНА СТАНОВЯТСЯ НЕОТДЕЛИМОЙ ОТ ИСТОРИИ привело к конкретизации сведений о тюркских племе- СОБСТВЕННО КАЗАХСКОГО НАРОДА. нах, в особенности тех, которые находились на гребне политической волны. XVI-ХVII ВЕКА БЫЛИ ВРЕМЕНЕМ КОНСОЛИДАЦИИ Термин «тюрк» в арабской историко-географической КАЗАХСКОЙ НАРОДНОСТИ И УКРЕПЛЕНИЯ КАЗАХСКОЙ литературе IX-X вв. понимается уже не как назва- ние одного народа или одной страны, а как название ГОСУДАРСТВЕННОСТИ С ЦЕНТРОМ МУСУЛЬМАНСКОЙ группы народов. В этой связи в мусульманской исто- ДУХОВНОСТИ ОБЩЕТЮРКСКОГО ДОСТОЯНИЯ В ГОРОДЕ риографии дается достаточно рельефное представле- ние об историко-географическом наполнении термина ТУРКЕСТАНЕ Туркестан. Арабский географ и историк ал-Якуби (IX в.), отличающийся широкой осведомленностью и срав- нительно высокой точностью своих сообщений, пишет: “Туркестан и тюрки делятся на несколько народно- стей и несколько государств, в том числе карлуки, то- кузогузы, кимеки и огузы, у каждого племени тюрков стан. - отдельное государство”. В начале VIII в. пределы Туркестана, согласно ат- Вместе с тем, именно в IX-X вв. в мусульманской Табари, начинались севернее Сырдарьи, от города историографии появляются общие понятия о генетиче- Касана в Фергане. А по сведениям анонима “Худуд ском родстве языков, на которых говорили тюркские ал-алам” (X в.) “Фергана является воротами Тур- племена, и генеалогическом родстве самих тюркских кестана”. Вскоре город Чач (Шаш) и одноименная этносов. Об этнокультурном родстве тюрков содер- область были завоеваны арабами. В целях закрепления жится убедительная информация в сочинении клас- завоеванных земель и обеспечения внешней безопас- сического арабского географа ал-Истахри (Х в.): “А ности от тюркских кочевых племен арабы построили что касается всех тюрков, то у токузогузов, кыргызов, укрепленную стену в долине Шаша, которая стала кимеков, огузов и карлуков - один и тот же язык, и ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ IN THE STREAM OF HISTORY 27

все они происходят один от другого”. кестаном: на востоке Китай, на западе Рум, на севере С принятием в 960 г. в тюркском кочевом государ- Яджудж и Маджудж и на юге снежные вершины стве Караханидов ислама в качестве официальной ре- Хиндустана”. лигии в средневековых трудах мусульманского круга Монгольское завоевание в начале XIII в. внесло су- появились качественно новые сведения относительно щественные изменения в содержательную часть по- Туркестана. Теперь область Туркестан не обязательно нятия Туркестан. В период образования Алтын Орды связывалась с тюрками, не вошедшими в лоно исла- ма. К области Туркестан стали относить и тюркские мусульманские земли и города. Так, согласно ин- формации арабского историка Ибн ал-Асира (XIII в.) об истории Караханидов X начала XI веков “страна Туркестан, а это (также) Кашгар и города Баласагун, В ПЕРИОД VI-VII ВВ. ИСТОРИЧЕСКАЯ ОБЛАСТЬ ТУРКЕСТАН Хотан, Тараз. Они мусульмане из потомков Афра- сиаба тюрка”. После распространения политического В ПИСЬМЕННЫХ ПАМЯТНИКАХ ПРЕДСТАВЛЕНА КАК ЕДИНАЯ влияния мусульманских Караханидов на Среднию ИСТОРИКО-ЭТНОГРАФИЧЕСКАЯ ОБЩНОСТЬ, КАК НАЗВАНИЕ Азию Мавераннахр, т.е. междуречье Амударьи и Сырдарьи, стал известен и как Туркестан. Хорасан ОДНОЙ НАРОДНОСТИ ТЮРК С ЕДИНОЙ ПОЛИТИЧЕСКОЙ (север Афганистана - Б.К.) является “дверью Турке- СИСТЕМОЙ стана” отмечает персидский историк ал-Бейхаки (XI в.). В начале XI в. сельджукские правители Тогрул- бек и Чагры-бек на юге Средней Азии нашли убе- жище у “царя Туркестана” караханидского правителя Богра-хана. Следовательно, со второй половины X в. в область Туркестан вошли земли Юга Казахстана и Средней Азии, находившиеся под эгидой Карахани- дов. (Золотая Орда), как сообщает персидский историк С XI века важным составляющим Туркестана стал Джувейни (XIII в.), “под власть Бату-хана подпали Дешт-и Кипчак, связанный со становлением кипчак- все земли племен Туркестана, начиная от Хорезма, ской эпохи, как значимого этно-исторического факто- булгар, до пределов Рума. Были покорены все пле- ра в евразийских степях. Политическое возвышение мена: кипчак, канглы, имек, ельбори, рус, черкес и кипчакских ханов привело к устойчивому представ- ас”. Последствия политико-административных и этно- лению о кипчаках как самом многочисленном тюрк- культурных изменений привели к тому, что в период ском народе, расселявшемся на значительной терри- XIV-XV вв. Туркестан стал представлять собой до- тории Великой степи от Алтая и Иртыша вплоть до статочно локализованную область, в пределы которой Причерноморских степей. Кипчакский период стал входили по преимуществу города бассейна Сырдарьи. завершающим этапом формирования единого древне- По данным исторического среднеазиатского труда, тюркского историко-культурного комплекса с наиболее известного в науке как “Аноним Искандера” (XV слаженной системой степной цивилизации. Область в.), эмир Тимур “именем Тохтамыша украсил гра- Туркестан в XI-XII вв. в мусульманских нарратив- моту на управление областью Туркестан со столицей ных источниках рельефно показан как суперрегион, Саураном”. По сведениям этого же источника вла- пределы которого связываются с обширными землями ститель Алтын Орды Тохтамыш послал своего союз- евразийского масштаба. Блестящий знаток различных ника моголистанского правителя Камар ад-Дина про- тюркских языков и наречий Махмуд ал-Кашгари (XI тив эмира Тимура через Туркестан в Мавераннахр. В в.), объездивший “пядь за пядью” почти все земли, этот период Туркестан становится лишь субрегионом, населенные тюркскими народностями, рисует картину он трансформируется в отдельную область, не связан- обширного региона Туркестана от Рума (Турция) на ную с Дешт-и Кипчаком и Мавераннахром. Согласно западе до Сина (Китай) на востоке. К этому времени сведению Ибн Рузбехана (XVI в.) первой крепостью относится впечатляющее описание области Туркестан на юге Туркестана был Аркук, а город Сыгнак был персидским историком Мубаракшахом Мерверруди его крайним северным городом. (XII в): “ни одна страна в мире ни по величине, ни Первые казахские ханы Керей и Жанибек вели по широте и обширности не может сравниться с Тур- упорную борьбу за власть над областью Туркестан. ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ 28 IN THE STREAM OF HISTORY

Главной причиной соперничества стало экономическое борьба казахских ханов с шибанидами Средней Азии и стратегическое значение данного региона. Город за присырдарьинские города и область Туркестан. С Ясы, где находился мавзолей Ахмеда Ясеви, на- этого времени история области и города Туркестана зывали “городом Туркестанского святого” (Шахр-и становятся неотделимой от истории собственно казах- хазрат-и Туркестан), а позднее это выражение сокра- ского народа. XVI-ХVII века были временем консо- тилось просто до “город Туркестан”. В XVI в. Ясы лидации казахской народности и укрепления казахской был известен как город Туркестан. При хане Тауек- государственности с центром мусульманской духов- келе (1586-1598 гг.) успешно завершилась длительная ности общетюркского достояния в городе Туркестане. ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА В ПОТОКЕ ИСТОРИИ IN THE STREAM OF HISTORY 29

Bolat KUMEKOV, the Academician of the NAN RK TURKESTAN IN TIME AND SPACE (TURKESTAN IN VI-XVII CENTURIES ACCORDING TO MUSLIM WRITTEN MONUMENTS)

Formation of the term “Turkestan” has an indirect connection to the name concerning Turkestan considerably changed. Since that time, Turkestan region of “Tura” tribe and “Turan” area. The term “Turan”, formed upon the name of was not necessarily identified with unfaithful Turks; Turkic Muslim territories the ancient nomadic ethnos Tur, it has meaning “state of the Tur”. According and towns started to be ascribed to that region. According to the information to “Avesta”, the first written sources known to us, Turanians were ancient of Arabic historian Ibn al-Assir (XIII), Turkestan state included Kashgar, inhabitants of Kazakhstan territory in the second half of the IInd - beginning Balassaguni, Khotan and Taraz cities. After expansion of Muslim Karakhanids’ of the Ist century B.C. In Sassanian literature of Iran, there is a mention about political influence over Middle Asia, Mawerannakhr, (i.e. the Amudarya and “Turkestan” (twrst’n) area to the north of Iran. Syrdarya interfluve), was acknowledged as Turkestan. From the second half of Since Turks’ emergence in the VIth century, who created the first Eurasian the Xth century, territories of the South of Kazakhstan and Middle Asia were empire in Great steppe, the “Tur” notion and “Turk” name merged, while considered a part of Turkestan region. “Turan” area became identified with Turks’ state Turkestan; later this term was Starting from the XIth century, Desht-i-Kipchak became an important spread to unified Turkic community. constituent of Turkestan, which was closely related to establishment of Kipchak By the end of the 60-es of the VIth century, Turkic khanate entered political epoch as a prominent ethnic and historical factor in Eurasian steppes. In Muslim and economical system of the biggest states of the time: Iran, Byzantine Empire narrative sources, Turkestan region of the XI-XIIth centuries was described as a and China. super region, with its scopes connected with vast Eurasian territories. Makhmud In a period of VI-VII centuries, historical area of Turkestan had been al-Kashgari (XI), who traveled across the lands of Turkic nations, described represented as a unified historical and ethnographic community, and as a name Turkestan as a spacious region, spreading from Rum (Turkey) in the West to of the single Turkic nationality with unified political system. China in the East. Further establishment of political hegemony of the Arabic caliphate in Middle Mongolian invasion in the beginning of the XIIIth century brought serious Asia, spread of Muslim culture and religion in the Amudarya and Syrdarya changes into substantial part of the term Turkestan. In a period of Altyn Horde interfluve, led to transformation of data about Turkestan region. The Turks state (Golden Horde) formation, all territories of Turkestan tribes, starting from became opposed to Muslim regions of Central Asia. Khwarezm, Bolghars up to the sultanate of Rum, fell under Batu-khan. All In the middle of the VIIIth century, there was built a wall through Keles tribes: Kipchak, Kangly, Kimek, Elbori, Rus, Cherkes and As were conquered. steppes, which stretched from Syrdarya shores up to mountains, it served as a As a result of political, administrative, ethnic and cultural changes in a period border between Muslim domains and Turkestan. of XIV-XV centuries, Turkestan started to represent a localized region, which Fall of Turkic khanate led to formation of seven Turkic states within the mostly included towns of the Syrdarya basin. Turkestan became a subregion, borders of Middle Eurasia in VIII-IX centuries: Khazar khanate, Bolghar state, it transformed into a separate area, not connected to Desht-i-Kipchak and Oghuz state, Kimek khanate, Kyrghyz state, Uyghur Khanate and Karluks state. Mawarannahr. In Arabic historical and geographical literature of the IX-Xth centuries, the First Kazakh khans Kerey and Zhanibek waged persistent battle for power term “Turk” was perceived as a title of a group of nations rather than name of over Turkestan region. Economic and strategic importance of this region became a single nation or state. main reason of that struggle. During rule of Tauyekkel khan (1586-1598), a Muslim historiography of the IX-X centuries offers general notions about continuous war with Shibanids of Middle Asia for Syrdarya towns and Turkestan genetic similarity of the languages which Turkic tribes spoke at the time and region came to a successful end. Since that time, history of Turkestan region and about genetic kinship of Turkic ethnoses. city became inseparable from the history of Kazakh nation. XVI-XVII centuries After Karakhanid state turned Mohammedan in 960, character of data became a period of Kazakh people and statehood consolidation. THREE JUDGES Жүректің түріп құлағын, Ойланып тағы қарашы. Кімсің сен? Қайда тұрағың? Енді қайда барасың? Омар ХАЯМ

КӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ҰЛЫ МҰРАСЫ ВЕЛИКОЕ НАСЛЕДИЕ НОМАДОВ THE GREAT HERITAGE OF NOMADS КӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ҰЛЫ МҰРАСЫ ВЕЛИКОЕ НАСЛЕДИЕ НОМАДОВ 32 THE GREAT HERITAGE OF NOMADS

Ғани ҚАРАСАЕВ АЛТАЙ

дамзаттың пай- бұл өңірде өздерін түріктер деп мен ыдырауға, одан әрі басқаға да болып, оның атаған, бүкіл Еуразия аңғарына бағыныштылыққа әкелген кезеңінің өркендеп, даму- жайылып, осы өңірді толығымен себебін анықтау аса маңызға ие. ында өзіндік орны мекендері етіп, өркендеп, дамыған, Алтайдың сан-салалы қарама- бар Еуразияның шығу тарихы, шаруашылығы, қайшылықты тарихына көз салатын орталығыА болған Батыс Сібір, Ал- салт-дәстүрлері, сенімдері мен болсақ, аталған өңір халықтарының тай аймағы көне халықтарының тілдері тамырлас халықтардың тарихын бірнеше кезеңдерге бөлуге тарихы ұзақ мерзімге созылды. мемлекеттік бірлестіктері өмірге болады. Алтайдың тас дәуірі адам- Өткені сонау тас дәуірінен ба- келді. Алтайдағы монғолдық билік дары мөлшермен б.з.д. ІІ мың стау алған бұл өңірдің адамдары өңірдің негізгі екі халқы - монғолдар жылдықтың басына дейін табиғат алғашқы қауымдық құрылысты мен түркілердің қосылып, осының қиыншылықтарына қарамастан, толығынан бастарынан кешіріп, негізіндегі түріктік белгі мен тіл баяу болса да дамып отырған. Осы өздерінің саналы еңбектерінің басымдық танытқан есімдері осы өлкені қоныс еткен көне тұрғындар нәтижесінде одан кейінгі дамыған уақытқа дейін жетіп, өмір сүріп Алтайдың барша өңірлеріне тарап, қола, темір дәуірлеріне өтті. отырған ұлттардың қалыптасуына оның табиғатын игере бастады. Яғни, б.з.д. ІІ мың жылдықтан әкелді. Алғашқы кәсіптері термешілік болса, ХVІ ғасырдан басталатын Жалпы алғанда, Алтай кейін жабайы аңдарды аулап, қолға ресейлік отарлауға дейінгі кезеңде аймағының көрсетілген заманнан үйрете бастады. Етті пайдалануға аталған аймақ халықтарының ХХ ғасыр басына дейінгі саяси- толық көшулеріне орай еңбек құрал- негізін қола дәуірінен бастап әлеуметтік, шаруашылықтық, жабдықтарын жетілдірді. Сібір мен көшпенді тұрғыдағы мал өсірумен мәдени тұрғыдағы даңқты тарихын Алтайдың қатал табиғат жағдайына айналысқан андроновтықтар, насихаттап, “алтайлықтар” деген бетпе-бет келген олар өңірдің толық сақтар, үйсіндер мен ғұндар атау алған халықтардың белгілі бір иелері болып қалыптасты. Көне құрады. Одан кейінгі кезеңдерде мерзімде бытыраңқылыққа, әлсіреу дәуірдің соңғы кезеңінде алғашқы КӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ҰЛЫ МҰРАСЫ ВЕЛИКОЕ НАСЛЕДИЕ НОМАДОВ THE GREAT HERITAGE OF NOMADS 33

Ғани ҚАРАСАЕВ – тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы институты “Деректану, тарихнама және Отан тарихы” бөлімінің басшысы. Барлығы 230-дан астам ғылыми еңбектің, соның ішінде 10 монографияның авторы. Негізгі ғылыми зерттеулері Қазақстанның Шығысы, Алтай өңірінің көне заманнан ХХ ғасыр басына дейінгі тарихына арналған. АҚИҚАТЫ

алтайлықтар тастан құрал-жабдықтар жасау құю шеберханалары болды. Олар құю, соғу, халықтарының тарихы туралы жазба де- мақсатында өңірдің таулы-тасты ауданда- көркемдеу әдістерін меңгерді. Қоланы, ректер нақты мәліметтер береді. Олардың рын меңгеруге кірісті. Нәтижесінде кенді қола бұйымдарын дайындауда олар жеке- негізін грек, парсы мәліметтері құрады. тастарға жолығып, одан металл (қалайы, леген деректер бойынша қытайлықтардан Осы жазбалардың барлығында Алтай қола т.б.) алудың құпиясын ашты. Түркі да асып кетті. ... Орталық қытай тайпалары аймағындағы тас, қола дәуірі адамдарының халықтарының бабалары Еуразия аңғарында б.з.д. ХVІІІ-ХVІІ ғасырларда ғана дайын саны молайып, шаруашылықтарының осы өңірдің табиғат ерекшеліктеріне сай күйіндегі алынған қоланы білді”. Осы де- көлемі артқан ұрпақтарына батырлығы мен аралас шаруашылықпен айналысты. Еңбек ректер соңғы мерзімге дейінгі Алтайдағы ерлігін білдіретін бір мағынадағы “скиф,” құрал-жабдықтары, қарулары тасқа металл өндірудің негізін ХVІІ ғасырдан “сақ” деген анықтама берілгендігі белгілі. қарағанда неғұрлым қолайлы қолаға ауы- басталған ресейліктер негіздеді деген Аталған жазба мәліметтерінің шындыққа сты. Мал саны, егіс көлемі, халық саны түсінікті толығымен жоққа шығарады. сай келетіндігі ХVІІІ ғасырдан басталып артты. “Осыдан екі мың жыл дерлік бұрын, Осы арқылы Алтайдың қола тұрғындары осы күнге дейінгі Қазақстанның оңтүстік, – деп жазады Н.Ә.Назарбаев, – біздің көрсетілген аймақтағы алғашқы ме- шығыс өңірлеріндегі, Алтай аймағындағы жерімізде дамыған мал шаруашылығы талл өндірушілер болды. Мұнда соны- сақ қорғандарына жүргізіліп келе жатқан мен егін шаруашылығын бір-бірімен ше- мен қатар түсті металдар өндіру кеңінен қазба жұмыстары толығымен дәлел бола бер ұштастырған өзіндік бірегей андронов жолға қойылды. Шаруашылықтың алады. Қазбалардан табылған бағалы ме- мәдениеті пайда болды”. бірыңғайлылығы, үнемі өзара тығыз талдардан жасалған әртүрлі бұйымдар, Алтайдың қола дәуірі адамдары металл қарым-қатынастың нәтижесінде сенімдері, материалдық мәдениет үлгілері сақ өндіру ісімен жеткілікті тұрғыда айналысты. дәстүрлері қалыптасты. Ортақ түсінікті тайпаларының өз кезіндегі Еуразия Тарихи деректерде айқындала түсетініндей: тілдері өмірге келді. Әлеуметтік дамуын- аңғарында өркендеп, дамығандығын, “... андроновтықтар металл өндіру мен да жанұялық, рулық, тайпалық бірлестіктер әскери қуаты мен шаруашылықтарының одан металл бұйымдарын жасауға дейінгі орын ала бастады мықты болғандығын дәлелдей түседі. барлық буындарын шеберлікпен меңгерген. Б.з.д. І мың жылдық көлеміндегі Кезінде Плиний: “... садақ атудан сақтар Оларда арнайы дайындау қазандықтары, Еуразия аңғары, соның ішінде Алтай әлемдегі ең шебері ...” деп жазды. КӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ҰЛЫ МҰРАСЫ ВЕЛИКОЕ НАСЛЕДИЕ НОМАДОВ 34 THE GREAT HERITAGE OF NOMADS

Сақтардың өмір салты, Осы тұрғыдағы тарихи де- шаруашылығына Гиппократ ректерден айқындала төмендегідей анықтамалар түсетініндей: “Орта береді: “Скифтерді көшпенділер патшалық (қытайлық) дейтіні – үйлері жоқ, олар соғыс тауқыметінен мо- ең шағыны төрт дөңгелекті, лынан зардап шекті, бұл ал келесілері алты дөңгелекті жағдай Мөденің күшеюіне арбаларға орнатылған, айналасы жағдай жасады. Оның киізбен жабылған, кейбіреулері қарамағында 300 мың екі, келесілері үш бөлікке бөлініп, әскер болды. Шунь вэй- су (жаңбыр), жарық өткізбейтін ден Туманға дейінгі мың баспаналарда тұрады. Осын- жылдан артық уақыт дай арбаларға әрқайсысы екіден кезеңінде ғұндар әулеті үш қатар өгіздер жегіледі. Бұл біресе күшейді, біресе баспаналарға әйелдер орна- дағдарысқа ұшырады, ласып, ерлері салт атқа мініп жеке бөліктерге ыдырады, жүреді. Олардың артынан қой тарап та кетті. ... Мөденің отарлары және жылқы табын- кезінде ғұндар әулеті ерек- дары еріп отырады. Бір орында ше күшейіп, нығая түсті, малға қажетті шөп таусылғанша солтүстіктегі, оңтүстіктегі отырады, мал азығы таусылған барлық көшпенді тайпа- жағдайда басқа орынға қоныс ау- ларды бағындыра отыра дарады. Өздері піскен ет жейді, қуаты Орта патшалықпен жылқының сүтін ішеді, жылқы теңесті. сүтінен жасалған ірімшікті пайда- Біздің заманымыздың ланады”. Осы анықтаманың өзі- VІ ғасырының ортасында ақ Қазақстан, соның ішінде бүкіл оның алдындағы бірнеше Алтайды мекен еткен сақтардың, жүз жылдық бойы Еуразия барша түркілердің, соның өңірінде үстемдік құрған ішінде қазақтардың арғы ата- ғұндар бірлестігіндегі бабалары екендігін толығынан көшпенділердің өзара айқындай түсетіндігі анық. тығыз саяси-әлеуметтік, Сақ тайпаларының мәдениеті мәдени, тілдік байланы- жоғары болып, сол дәуірдегі стары одан әрі нығайды. өркениеттіліктің белсенді мүшесі Осы көшпенділер болғандығына орыс тарихшысы арасындағы жетекші орын В.О. Ключевский: “Скифтер антикалық қуаттылығының негізі болғандығын алған “Ашын” руынан шыққан Бумын мәдениетпен тікелей байланыс жасады. ... толығымен дәлелдеген ғұндар бірлестігіне VІ ғасырдың басында көшпенділердің Грек колониялары жанында аралас эллин- б.з.д. І мың жылдық соңынан біздің бұрынғыдан да тығыз одағын скиф тұрғындары пайда болды. Скиф пат- заманымыздың бірінші мың жылдығының қалыптастырып, өздерін жауынгерлік пен шалары грек қалаларында сарайлар сал- ортасына дейінгі Еуразия аңғарындағы сақ, батырлықтың ұғымын беретін жиынтық ды, скиф ақсүйектері білім алуға Грецияға үйсін, қаңлы т.б. тайпалар мен рулардың “түркілер” деген атаумен белгілі болған барды. Скиф қорғандарынан скифтердің барлығы еніп, үлкен далалық империяның Қағанаттың негізін қалады. үйлеріне арналған грек шеберлерінің жоғары қуатын арттырды. Олар өзара ұғынысты Алғашқы түркілердің еркіндік пен көркемделген безендіру бейнелері табылу- “ертетүріктік” деп аталған тілде сөйлесіп, дамуға негізделген өткені олардың да” деген тұжырым жасайды. Көшпенді ортақ мәдениеттерін жасады. «... Орталық көсемдері жазып қалдырған Орхон-Енисей өмір салтын негіз етіп, оны сол мерзімдегі Азияның, – деп жазады Н.Я.Бичурин, естеліктерінде кеңінен баяндалады. “Бұл әлем мемлекеттерінің алдына шығарған – Шығыс мұхиттан (Тынық мұхиттан) жазбалар тарих сахнасына VІ ғасырдан сақтардың осындай тарихы қазіргі күнгі батысында Каспий теңізіне дейінгі барлық шығып, бірден Қытай шекарасынан Пер- ұрпақтарының заңды мақтаныш сезімін аймақтарында көне заманнан бастап қазіргі сия мен Византияға дейінгі барша даланы тудыратындығы белгілі. күнге дейін осыдан 2000 жыл бұрын да билігіне қаратып, өздерін уақыт жағынан Орталығы Кенді Алтай болған Еу- осындай өмір салтын сақтап, аталған алғаш рет түріктер деп атаған халыққа разия аңғары көне тұрғындарының өз өңірлерді қоныс еткен халықтар қазір де жатады,” – деп көрсетеді осы тұрғыда заманындағы даңқты өткені ғұндардың аздаған өзгерістермен мекендеп отыр. ... В.Бартольд. қызметімен тікелей байланысты. Қара Қытай қазіргі күнге дейін осы еске алынған Алтай өңірі халықтары тарихының теңізден Қытай шекарасына дейінгі тер- халықтармен саяси қатынас орнатып келді”. келесі кезеңі осы аймақтың Шыңғысхан риторияда бірнеше ғасыр бойы өктемдік Ғұндардың өз кезінде әлемдегі ең ірі мем- империясының құрамына енуімен етіп, мал өсіру шаруашылығының, ірі лекет – Қытайды бірнеше ғасыр бойы ерекшеленеді. Бірнеше ғасырлық мерзімде мемлекеттік бірлестіктің саяси, әскери өзіне бағындыруы оның мықтылығы мен Алтай өңірі түркі және монғол тайпалары тұрақтылығының куәсі болып табылады. КӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ҰЛЫ МҰРАСЫ ВЕЛИКОЕ НАСЛЕДИЕ НОМАДОВ THE GREAT HERITAGE OF NOMADS 35

өкілдерінің бір мемлекеттің құрамындағы ауыл шаруашылығы бұйымдарымен қатар Сібірден Үндістанға дейінгі аумақты алып араласуы орын алып, бірлескен әртүрлі сапалы да озық үлгідегі қару- жатқан мемлекеттердің дамуында екі мың шаруашылықтары одан әрі өркен жай- жарақ жасауларына мүмкіндік берді. Жан- жыл бойы елеулі рөл атқарып келді. ды. Осы уақытта моңғолдық билік іске жақты шаруашылықтық, сауда, мәдени Орасан зор кең-байтақ аумақта қоныс асырылған Алтайда түріктік өмір салты мен және әскери байланыстары арқылы олар аударумен болған көшпелілер Еуразияның бейне белең алып, түркі тілінің толығымен көршілеріне тұрмыстары орныққан, жау- этностық және мемлекеттік бет-бейнесін бір басымдық танытуы қамтамасыз етілді. Осы ынгер тұрғындар ретінде белгілі болды. емес, бірнеше рет өзгертті. Дүниежүзіндегі бірлестік құрамында түркі тілінде сөйлейтін Яғни, дамудың сол мерзімдегі дұрыс жо- аса маңызды алтай тілдік тобының жаңа халықтар мен ұлттар қалыптаса ба- лын ұғынып, оны іс жүзіне асырған біздің (негізінен оның түркі және монғол тілді стады. Нәтижесінде монғол билігінің ыды- арғы бабаларымыз өз жерлерінің нағыз тармақтарының, оған қазақ тілі де кіреді) рауына орай Еуразия аңғарында негізгі иелеріне айналды, өз аймақтарындағы ежелгі және ортағасырлық замандарда халқы түркілер болған жаңа тарихи тамыр- ықпалды, бөгде халықтар мен мемле- кеңінен таралуы ортаазиялық көшпелілердің лас ұлттар мен мемлекеттік бірлестіктер кеттер санасатын күшке айнала білді. ұдайы қоныс аударып отыруына байланы- өмірге келді. “Біздің арғы ата-бабаларымыз, – деп сты болды. Мейлінше кең тараған тілдік Сөйтіп, б.з.д. ІІ мың жылдықтың басы- жазады Н.Ә.Назарбаев осы тұрғыда, – топтардың бірі – түркі тілдік тобының нан біздің заманымыздың ХV ғасырына Қиыр Шығыстан Батыс Еуропаға дейінгі, Еуразияға қарай жылжып ене бастауы – дейінгі кезеңдегі Батыс Сібір, Алтайдың тарихы – байырғы тұрғындары – көшпенді түркілік тайпалар мен халықтардың толық үстемдік етіп, барынша өркендеу уақыты болып табылады. Егерде б.з.д. І мыңжылдықтың ОСЫ АРҚЫЛЫ КІНДІК КЕСКЕН ЖЕРІМІЗ, АТА-ЖҰРТЫМЫЗ – басынан біздің заманымыздың бірінші мыңжылдығының ортасы- АЛТАЙДЫҢ ОДАН АРЫ ГҮЛДЕНІП, ӨРКЕНДЕУІНЕ ҮЛЕС ҚОСУҒА ТИІСПІЗ. на дейінгі көлемдегі Еуропа, Азия ТАРИХЫМЫЗДЫҢ КӨЛЕҢКЕЛІ ЖАҚТАРЫНАН САБАҚ АЛА ОТЫРА ОСЫ халықтарының даму деңгейін салысты- ратын болсақ, көшпенді өмір сүрген сақ, ӨҢІРДІҢ ҚАЗІРГІ ТҮРКІЛІК ТҰРҒЫНДАРЫ МЕН УАҚЫТТЫҢ БЕЛГІЛІ ғұн тайпаларының саяси бірлестігінің, мемлекеттік қуаттылығының негізін мал КЕЗЕҢДЕРІНДЕ БАСҚА АЙМАҚТАРҒА ӘРТҮРЛІ ЖАҒДАЙДА ҚОНЫС шаруашылығы қамтамасыз етіп, аталған АУДАРҒАНДАРДЫҢ ҰРПАҚТАРЫНЫҢ АРАСЫНДАҒЫ ТІЛДІК, МӘДЕНИ, халықтардың табандылығы, төзімділігі мен шыдамдылығы, қырағылығы, ал үнемі ШАРУАШЫЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ ДАМЫТУ; ОРТАҚ МЕКЕНГЕ, БІРТЕКТЕС ат үстінде болуы жауынгерлік шеберлігін ЕЛГЕ ДЕГЕН СҮЙІСПЕНШІЛІКТІ, ОЛАРДЫҢ ӨРКЕНИЕТТІ БОЛАШАҚТАҒЫ қалыптастырып, осы қасиеттердің үнемі дамуына жағдай жасады. Кең-байтақ АЖЫРАМАС ҚАУЫМДАСТЫҒЫ МЕН ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ шүйгін жайылымдықтар малдың санының үнемі молаюына жағдай жасады. Сол ЕТУ; ОСЫ ЖОЛДАҒЫ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІ СЕЗІНІП, ІСКЕ АСЫРУҒА ҮЛЕС мерзімдегі барша елдердегі қатынастың, ҚОСУ ӨЗІНІҢ АРҒЫ АТА-ТЕГІН АЛТАЙДАН ТАРАТАТЫН ӘРКІМНІҢ соғыс құралының негізіне айналған жылқыны көшпенділер молынан өсіріп, БОРЫШЫ ЕКЕНДІГІ АНЫҚ. аталған мал түрі бүкіл көрші елдер тарапы- нан үлкен сұранысқа ие болды. Сондықтан да жылқы аса көп көлемде сыртқы саудаға шығарылып, айырбасталды. Осы мерзімде мал, оның өнімдеріне қажеттілік деңгейі де жоғарылады. Сол мерзімдегі көшпенді, отырықшы халықтар мен мемлекеттердің техникалық прогресстен тыс жағдайдағы дамуы семсер, найза сияқты қаруларды жасынан меңгеріп, бала кездерінен атқа шебер мінетін, кең даладағы аңшылықпен үнемі айналысуларының нәтижесінде садақ атуды жете меңгерген көшпенділердің барша аймақтарда қаһарлы да қуатты әскери күшке айналуларына жағдай жа- сады. Далалық-таулы өңір, соның ішінде Алтай аймағы көшпенділерінің көне заман- нан белгілі металл өндіруді кеңінен және де шеберлікпен игеруі олардың көркемдік, 36

Бұл кезде ғасырлар, тіпті мыңжылдықтар бойы территориясының тиімділігіне орай шаруашылығының негізі көшпенді түрдегі мал өсіру, оның нәтижесі ауа райына тікелей байланысты болған халықтардың экономикасының дамуы алғашқыларымен салыстырғандағы бәсекеге шыдай алмай, артта қала бастады. Шикізат өндіруге негізделген олардың көшпелі кәсібі техникалық өркендеуді қажет етпеді. Соны- мен қатар аталған шаруашылықтың тікелей табиғат құбылыстарына тәуелділігіне орай оның кері әсерлері (үнемі болып тұратын даладағы қырғынды жұт, малдың ау- рудан молынан шығынға ұшырауы т.б.), жайылымдықтың жетіспеуі мен осыдан ту- ындайтын рулар мен тайпалар арасындағы қақтығыс көшпенді мемлекеттердің әлсіреп, бөлшектенулеріне әкелді. Аталғандармен қатар, осы мерзімдегі бұл мемлекеттердің басындағы Шыңғысхан ұрпақтарының арасындағы үнемі орын алған қарама- қайшылық та бөлшектену мен ыдырауды одан ары жылдамдата түсті. Міне, осылай ХVІ ғасыр басында Еуразия, соның ішінде Алтай аймағында Ресей мен Қытайға қарсы тұратын күш болмады. Н.Ә.Назарбаевтың атап көрсеткеніндей: “ХVІІІ ғасырдан бастап Орталық Азияның түркі тектес халықтары ұдайы жалғасып, тереңдей түскен экономикалық, қоғамдық-саяси және мәдени дағдарыстар кезеңіне ду- шар болды әрі өз аумақтарын отаршылдық саясат есебінен кеңейте түсуді көздеген мемлекеттердің оңай олжасына айналды. ...Мұның өзі түптің түбінде түркі тілдес халықтардың ұлттық мемлекеттілігінен айырылып қалуына, метраполия тара- пынан жүргізілген орыстандыру саяса- ты салдарынан ұлттық және әлеуметтік қыспаққа ұшырауына ұрындырды”. Ал бұл ыдыраудың алғышарттары одан бұрынғы кезеңнен-ақ орын ала бастағандығы белгілі. Атап айтқанда, ХVІ ғасырдың сол кезеңде пайда болған құбылыс”. ке айнала бастады. Оның шаруашылығы 80-жылдарынан Батыс Сібір, Алтайды Алайда ХV-ХVІ ғасырлардан бастала- біртіндеп өнеркәсіпті, зауыт, фабрикаға ресейлік отарлаудың бастамасын жасау- тын Еуропа мен Азияның шаруашылығы, негізделген экономикаға бағыт алды. шы Ермактың шағын отрядына тура осы өмір салты отырықшылыққа негізделген Өркендеудің осындай жолына түскен Еу- мерзімде билеушілері тарапынан өзара мемлекеттерінің экономикасы біртіндеп ропа, жекелеген Азия елдері өзара бәсекеге бақталастыққа түсіп, бірлігі бұзылған, техникалық өркендеуге негізделген түскендей назарларын тауарларын тиімді шаруашылығы заман талабына сай келмей, капиталистік қатынасқа ене бастауымен өткізуге, арзан шикізат, кен байлығына, тұралаған Көшім бастаған Сібір хандығы ерекшеленді. Еуропаның шығысында, тегін жұмыс қолына ие болу мақсатында тойтарыс бере алмады. Егер де орыс ка- Азияның батысында ХV-ХVІ ғасыр дамуы өздерінен артта қалған аймақтарға зактары одан жеңіліс тапқанда кезіндегі көлемінде одан бұрынғы өткен тарихында аударды. Жаңа географиялық ашулар іске айбынды сібірлік түркілер ұрпақтарының бытыраңқылыққа ұшырап, оның зардабынан асырылды. Осындай әрекетке Мәскеу қуатын сезінген ресейлік басқыншылықтың бірнеше жүз жылдар бойы моңғолдардың мемлекеті де қосылып, ХV ғасырдың уақыты кейінге қалдырылуы немесе Ба- үстемдігін басынан кешірген орыс жұрты соңына дейін оның құрамына Еділден тыс Сібір, Алтайдың тарихы басқаша осы бөлшектенуден сабақ алып, Мәскеудің бастап Оралға дейінгі аймақтардағы қалыптасуы мүмкін еді. Алайда жағдай айналасына бірігіп, қуатты мемлекет- халықтар толығымен қосылып болды. керісінше сипат алып, орыс казактарының, КӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ҰЛЫ МҰРАСЫ ВЕЛИКОЕ НАСЛЕДИЕ НОМАДОВ THE GREAT HERITAGE OF NOMADS 37

одан кейінгі ресейлік оңай олжа, байлық арта түсті. Өлкедегі кен орындарын іздеушілердің Батыс Сібір, Алтай жеріне айқындау аймақтың орыс мемлекетіне тоқтаусыз енуі орын алды. Нәтижесінде, қосылған кезеңінен бастап жаппай орын ХVІ ғасырдың соңынан Алтайдың көне алды. Нәтижесінде “ХVІІ ғасырдың халықтары жерлерімен бірге Ресей мен басынан-ақ Сібірде әсіресе темір, мыс, Қытайдың арасындағы бөліске түсіп, оларға күміс кен орындарын іздестіру жұмыстары бодандыққа өте бастады. Алтайдың басым жүргізілді. Осы ғасырдың 20-жылдарынан бөлегі қарамағына енген Ресейдің әскери, темір кенін іздеумен томскілік металл ісінің өнеркәсіптік игеру, шаруалармен жаппай шебері, кен танушы, ұста Федор Еремеев қоныстандыру саясаты ХХ ғасырдың ба- айналысты. Томск әскер басы Мәскеуге сына дейін созылды. жіберген хабарламасында Еремеев тапқан Орыс мемлекетінің Батыс Сібір, Алтайға кеннен сапасы жақсы темір алынғандығы деген ұмтылысы, оның мақсаты мен ба- туралы айтылған. ХVІІ ғасырдың ортасын- рысы туралы тарихи деректер “...Келесі да ең сапалы темір Красноярск маңайынан жағынан алып қарағанда, ХVІ ғасырдың және Енисей аңғарынан табылған кен ор- екінші жартысынан басталған Солтүстік нынан алынды. Мыс кенін орыстар Ени- Мұзды мұхитының суларына ағылшын сей мен Батыс Сібірден тапты. Әсіресе және голланд экспедицияларының ба- күміс кендеріне ерекше назар аударылды. сталуы, шетел көпестерінің “Үндістанға ХVІІ ғасырдың екінші жартысынан Бай- баратын солтүстік жолды белсенді түрде кал өңірінен бай кен орындары ашылды. іздестіруі”, Азияның солтүстік бөлігінің Осы жерлерге белгілі Нершинск зауытта- ағылшын немесе голландиялық тиімді са- ры салынды. Сол кездің өзінде-ақ оры- уда аймағына айналуы ІV Иван үкіметін стар күміс кен орындары аудандарында алаңдатты. Осылармен бірге моңғол қорғасын, кей жағдайларда қалайының жиі билеушілерінің Еділ бойындағы үстемдігін кездесетіндігін білді. Жер іздестірушілердің жою, башқұрттар мен Орта Еділ аңғары жазбаларында “жанатын күкірт”, селитра, халықтарының Ресей құрамына енуі орыс тіпті мұнай іздестіру туралы айтылады. ... адамдарына феодалдық қанаудан қашып, ХVІІ ғасырдың ортасында слюда Ангара бостандық іздеген шаруалардың шығысқа өзенінің төменгі аңғарларында өндірілді. қарай неғұрлым қысқа және қолайлы жол Осы ғасырдың 80-жылдарында слюданың ашты” деген мәліметтер береді. Осы бай қоры Байкал маңайынан анықталды. мерзімнен өлкені орыстардың қоныстануы Ресейлік жаппай отарлаудың ба- үнемі жүргізілді. В.О.Ключевскийдің тал- рысында Алтай аймағының түріктік дап, жазғанындай: “(Ресейдің орталық халықтары барлық еркіндіктерінен ай- өңірлерінен) тұрғындар әртүрлі бағытпен ырылды. Олардың жерлері толығымен ... әсіресе Оралдан ары Сібірге, Тынық Ресей империясының меншігіне айнал- мұхит жағалауына бағыт алды. ... 1886 дырылды. Туған жерлерінен қуылды. жылғы Сібір теміржолының салынуы- Қарсылық көрсеткендері аяусыз қырғынға на орай 200 мыңға дейін жетті, ал соңғы АЛТАЙ ӨҢІРІ ХАЛЫҚТАРЫ ұшыратылды. Көптеген халықтар тарих екі жарым жылда (1907-1909 жылдың сахнасынан жойылып кеткендігі белгілі. шілдесі) Сібірге 2 миллионға жуық ТАРИХЫНЫҢ КЕЛЕСІ КЕЗЕҢІ Қалғандары шоқындырылып, күшпен оры- қоныстанушылар өтті. Негізінен оның стандырылды. Патша әкімшілігі тарапы- тұрғындарының жыл сайын бір жарым ОСЫ АЙМАҚТЫҢ ШЫҢҒЫСХАН нан оларды халық ретінде жою міндеті миллион адамға өсіп отыратын Еуропалық ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚҰРАМЫНА қойылды. Ресей империясының Сібір, Ресейдің орталық қаратопырақты гу- Алтайды отарлауы нәтижесінде жергілікті бернияларынан орын алып отырған осы ЕНУІМЕН ЕРЕКШЕЛЕНЕДІ. халықтың, соның ішінде осы өңір ата-қонысы қозғалыс әзірге аса елеулі емес, үлкен БІРНЕШЕ ҒАСЫРЛЫҚ МЕРЗІМДЕ болған қазақтардың бейшаралыққа түсіп, өзгерістер жасай алмайтын сияқты, алайда мүсәпіршілік халге жетуін М.Тынышбаев уақыт өте келе аталған қоныстандырудың АЛТАЙ ӨҢІРІ ТҮРКІ ЖӘНЕ ашығынан жазды. “... үкімет біріншіден, – соңы жалпы осы істегі үлкен ықпалды деп көрсетеді ол, – жабайы және дөрекі нәтижелермен анықталатындығы белгілі”. МОНҒОЛ ТАЙПАЛАРЫ жазалау шаралары мен тіліне, салтына, “... Қорытындысында ХVІІІ ғасырда Сібір ӨКІЛДЕРІНІҢ БІР МЕМЛЕКЕТТІҢ дініне қысым жасау арқылы жалпы жеке саяси негізінен ғана емес, тұрғындарының ұлт ретіндегі қырғыздарды жою негізінде құрамына қарай да орыстық өлке болып ҚҰРАМЫНДАҒЫ АРАЛАСУЫ барша өңірді орыстандыруға; екіншіден, қалыптасты”. ОРЫН АЛЫП, БІРЛЕСКЕН әртүрлі әкімшілік шаралары, жарлықтары, Ресей үкіметінің Алтайға де- ережелері арқылы қырғыздарды ешқандай ген қызығушылығы оның қойнауынан ШАРУАШЫЛЫҚТАРЫ ОДАН құқықсыз заңнан тыс тобыр етуге; металдың т.б. қазба байлықтарының мо- үшіншіден, олардың қанымен сақтап лынан табылуына байланысты одан әрі ӘРІ ӨРКЕН ЖАЙДЫ қалған және бабаларының сүйектері толған КӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ҰЛЫ МҰРАСЫ ВЕЛИКОЕ НАСЛЕДИЕ НОМАДОВ 38 THE GREAT HERITAGE OF NOMADS

жерлерінен айыру, тақыр және өнімсіз И.Завалишин төмендегідей тұрғыда Сондықтан да аталған мақсатты іске жерлерге, ажал құшағына қууға ұмтылуда”. жазды: “... Қырғыздардың тағы да бір асырудағы Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың: Ресейлік отарлаудың жергілікті халыққа артықшылығы - олардың сөз барысындағы “Тарихтың тағылымы біреу-ақ: ол ешқандай әкелген осындай апатты жағдайы оларды ешқандай да зіл мен айбардың болма- тағылым бермейді дейтін тұжырымға әсіресе ХІХ ғасырдың екінші жартысы- уы, олардың арасында, өкінішке орай, әлі мен үзілді-кесілді қарсымын. Тарихты нан ХХ ғасыр басы көлемінде лажсыздан күнге дейін орыс мұжықтарында көптеп жеңіл-желпі аңыз сөздердің жиынтығы көрші елдерге қоныс аударуға мәжбүр етті. кездесетін біреудің алдында жағынып- деп қарайтын адамдар шынында тарих- “Біз бүгін қоныс аударған халықтардың, жалпақтау деген кездеспейді. Егер ол бір тан тағылым ала алмайды” деген сөзі – деп жазады Н.Ә.Назарбаев, – қасіреті нәрсеге өтініш айтса, батыл сөйлейді, ойын отанының, елінің, ұрпағының болашағын жайында жиі айтамыз. Рас, бұл да жасқанбай, қарапайым тұрғыда жеткізеді. ойлайтын әрқайсысымызға арналғандай. әлем тарихында теңдесі жоқ, ауқымы Орыстармен арадағы қатынаста өздерін Осындай жағдайда біртұтас мен қатігездігі ересен қиянат. Алайда, олармен қатар қоя біледі, ал мұның тарихымыздың көлеңкелі жақтарынан қазақтың сайын даласында құйындай өзі олардың халықтық сипатын жоғары сабақ ала отыра осы өңірдің қазіргі ұйтқып соққан қасірет қыруар жұртты дәрежеге көтереді ... ” түркілік тұрғындары мен уақыттың ажалға ғана ұрындырып қоймай, оның Басқа түркі халықтарымен бірге белгілі кезеңдерінде басқа аймақтарға орасан зор бөлігін бөтен ел, бөгде жерге бодандықтың ауыр зардаптарын басы- әртүрлі жағдайда қоныс аударғандардың үркіте көшіріп, жіберуі де нақтылы та- нан өткізген ұлтымыздың ғасырлар бойы ұрпақтарының арасындағы тілдік, рихи бағасын талап етеді”. Отарлау ХХ аңсаған арманы ХХ ғасыр соңындағы мәдени, шаруашылық байланысты да- ғасырдың басынан кеңестік бодандықпен Кеңестік империяның ыдырауы нәтижесінде мыту; ортақ мекенге, біртектес елге де- одан әрі жалғастырылды. Алайда іске асырылды. Сондықтан да қазіргі азат ген сүйіспеншілікті, олардың өркениетті Алтайдың көптеген тұрғындары сияқты еліміздің болашақтағы беріктігі заман тала- болашақтағы ажырамас қауымдастығы қазақ халқы да ресейлік бодандықтың бына сай экономиканы негіздеп, ғылыми- мен ынтымақтастығын қамтамасыз ету; барша мерзімінде осы қанау мен қорлауға техникалық дамудың алдыңғы қатарында осы жолдағы жауапкершілікті сезініп, іске мойымай, өздерінің халықтық белгілерін болу, қазіргі әлемдік жаһандану талапта- асыруға үлес қосу өзінің арғы ата-тегін Ал- сақтауға тырысып келгендігі белгілі. Алтай рына сәйкес көршілерімен тең дәрежедегі тайдан тарататын әркімнің борышы екендігі қазақтары күш көрсету, зорлық арқылы тиімді қатынас орнату, ел ішіндегі көп анық. Осы арқылы әлемдік қоғамдастық жүргізілген патша үкіметінің шоқындыру ұлтты тұрғындар арасындағы түсіністік тарапынан қазіргі барша түркі халықтарына, саясатын қабылдамады. Отарлық саясатқа пен сыйластықты іске асыруға байланысты соның ішіндегі қазақ ұлтына, олардың қарсы қазақтардың көзқарасы мен оған екендігін ұғыну еліміздің әр азаматының өткені мен болашағына деген құрмет пен деген наразылығы туралы ХІХ ғасырдағы басты міндеті екендігі белгілі. Бұған бізді сыйласушылық орын алатындығы ақиқат. Батыс Сібір, Алтай өңірін зерттеуші өткендегі ауыр тарих сабағы шақырады. КӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ҰЛЫ МҰРАСЫ ВЕЛИКОЕ НАСЛЕДИЕ НОМАДОВ THE GREAT HERITAGE OF NOMADS 39

Gani KARASSAYEV, Doctor of Historical Sciences, MES of RK, Institute of State History, Astana A VIEW FROM THE PAST

Contradictory and versatile history of people from Western Siberia As a result of close relations, they developed their own traditions and Altay region, which has become the centre of Eurasia, lasts for and cooperation, as well as a common language of communication; many years. in a social sphere there were developed family and tribal unions. Sources of these regions’ history come from the Stone Age. With Written evidences of history of people from Altay and Eurasia the help of conscious labour, people made transition to developed appeared as well. In the basis of those data were put documents in Bronze Age. From II thousand years B.C. up to the period of Greek and Persian languages. Russian colonization in the XVIth century, this area had been settled Ancient dwellers of the Eurasian gorge with its centre in Rudny by Andronovo people, Saka, Wusun and Huns, they had been Altay, we closely connected to Huns. For several centuries Huns leading a nomadic life and had been engaged in cattle raising. had predominated in the territories from Black Sea to Chinese During the next stage, people who called themselves Turks resided borders. In the end of Ist millennium B.C., Saka, Wusun, Kangly in this territory. Consequently people of Altay origin started to settle and other tribes got united with Huns. As a result of unification, a all over Eurasia, they were developing and flourishing. On the basis strong and big steppe Empire was founded. of common traditions, language and mutual understanding they Acording to historical data, Bumyn, who came from the main tribe founded a national union. “Alshyn”, created foundations of Khaganate. In the beginning of the On the basis of Mongols’ and Turks’ union in Altay, names with VIth century he founded a cohesive confederation of nomadic Turks. Turkic symbols and language have been extant till our days. The past of the Turks was narrated in Orkhon-Yenissey notes in If we take a closer look at contradictory history of Altay, we can manuscripts which had been left by chief of the tribe. V.Bartold divide the history of this region’s nation into several stages. At the wrote, that those manuscripts appeared in the VIth century and initial stage, at the Stone Age of the IInd millennium B.C., in spite belonged to people, who used to call themselves Turks and who had of hardships of nature, ancient people were gradually developing, conquered all steppes from China to Persia and Byzantium. moving further step by step. At this stage they settled all over the The next stage of Altay history is associated with entry into territory of Altay and learned to cope with hardships of nature. At Genghis Khan Empire. For several centuries Turkic and Mongolian first they were involved in gathering, later they started to catch wild tribes had been building up the economy side by side. At the animals and tame them; also they invented different tackles, tools and time, Mongolians ruled over the territory, still Turkic traditions kept kitchen utensils. In the end of the Stone Age Altay people started developing. Turkic language dominated, new nations and nationalities to make tools of stone and settle in mountainous parts of the area.. were appearing in the confederation and after some time, termination In the period of the Bronze Age, Altay people were adequately of the Mongolian rule took place. engaged in metal working. According to historical data, Andronovo Thus, starting from the IInd century B.C, up to the VIth century people mastered metal mining and fabrication of metal products. They A.D. tribes of Western Siberia and Altay had been represented by had special furnaces and workshops for alloying metals. According nomadic Turks, they had been dominating and developing. to some information, they even surpassed Chinese people in bronze.

Сегодня Основной закон – 41 наша Конституция – является фундаментом успешного пути Казахстана в 21-м веке Нурсултан НАЗАРБАЕВ

ҰЛТ ҚАЗЫНАСЫ ДОСТОЯНИЕ НАЦИИ NATIONAL PATRIMONY ҰЛТ ҚАЗЫНАСЫ ДОСТОЯНИЕ НАЦИИ 42 NATIONAL PATRIMONY

Юрий ДОРОХОВ, журналист

ЗА 500 ЛЕТ ДО ЗАРАТУСТРЫ

Известный казахстанский археолог Александр Горячев нашел у подножия высокогорного плато Асы уникальное сооружение возрастом более трех тысяч лет. Предположительно, этот храм – самый древний из найденных на территории нашей страны ҰЛТ ҚАЗЫНАСЫ ДОСТОЯНИЕ НАЦИИ NATIONAL PATRIMONY 43

Александр ГОРЯЧЕВ

ы идем с Александром Горяче- Горячев поясняет: вым по еле заметной горной тро- – Здесь каменная выкладка могильного кургана. пе вдоль зеленого склона. Ниже, Под ним – захоронение усуньской эпохи. Это при- рядом с раскопом, стоят палатки мерно 2,2 тысячи лет назад. Возможно, воин. Мы уже – лагерь археологов. Там снуют находили здесь подобные захоронения. В одном лежал школьники,М студенты несут лопаты и теодолит. Го- человек с рассеченной грудной клеткой – похоже, в рячев давно работает с детьми. В советские годы вел бою его разрубили от плеча наискось. кружок археологии в алматинском Дворце школьни- – Обратите внимание, - Горячев обводит могильник ков, а с конца 1990-х организует летние лагеря, в рукой, – на захоронении крупные валуны на кладке которых дети помогают в работе археологам. идут спиралью, в центре которой и находится погребе- Александр Горячев указывает рукой на еле заметные ние. Такие же спирали мы обнаруживали на некоторых неровности склона: других усуньских курганах, или это знаки на наскаль- – Вон, видите площадки? Обычный человек не раз- ных рисунках. личит их, а мы знаем - там три тысячи лет назад Спирали – символ рогов архара - общий элемент стояли дома. Материалы раскопок подтверждают это. для всех тюркских культур в Жетысу, к которым при- Иногда суслики выкидывают из своих нор археологиче- надлежали и усуни. Историки культуры подтверждают: ский материал. Вот, например... некоторые элементы народных орнаментов в Централь- Горячев наклоняется, запускает руку в выброс земли ной Азии восходят к усуньским временам. Александр около сурочьей норы и достает оттуда рыжеватый об- Горячев считает, что есть традиции и древнее: ломок керамики размером в две ладони. – До усуней в этом регионе жили саки – знамени- – Судя по всему, это ранний железный век. По- тые племена, воевавшие с персидскими царями. А еще метьте, – он отдает обломок помощнице, – сурочья раньше обитали скотоводы, принадлежавшие широко- нора на стоянке Тургень II, третий участок, четвертая му кругу андроновских культур. Они пришли сюда из терраса. Центрального Казахстана и Западной Сибири около – Между поселениями протаптывались тропы. По четырех тысяч лет назад. В Жетысу андроновцы рас- некоторым из них до сих пор ходят чабаны. Вот, кста- селились по предгорьям. Климат тогда постепенно ста- ти, мы сейчас идем по тропе, которой тоже как мини- новился все жарче. Степь иссушалась, и местные ско- мум три тысячи лет, – говорит археолог. товоды переселялись в горы. К середине II тысячелетия Мы подходим к раскопу. Школьники зачищают до нашей эры добрались до плато Асы. пыль с груды камней. Со стороны она кажется бес- Археолог рассказывает: форменной. – Знаете, как придумали юрту? Исследуя слои брон-

ҰЛТ ҚАЗЫНАСЫ ДОСТОЯНИЕ НАЦИИ 44 NATIONAL PATRIMONY

зовой эпохи, мы видим там следы деревянных кон- были в шоке - разводит руками Горячев, – ничего по- струкций, как в юрте. Это наглядно показала моя уче- добного раньше не встречалось! ница Маша Мутагирова, реконструировавшая жилище У бокового северного выхода из сооружения были андроновцев Семиречья. Хижины были стационарными найдены два больших очага, разделенных перегородкой – климат позволял скотоводам подолгу жить на одном с воздуходувом. В одном очаге – обожженные кости месте. Деревянные рамы обмазывали глиной. Позднее, животных. В другом – кремированные останки людей. когда скотоводство стало отгонным, жилища сделались Под полом странного помещения археологи обнару- переносными и вместо глины в ход пошли шкуры. То жили воздуховодные канавки. Они выходят в направ- есть, юрты делают по технологии, корни которой уходят лении небольшого распадка, из которого по вечерам на две с половиной тысячи лет назад. дует сильный ветер. Возможно, по ним нагнетался воз- – Кем были андроновцы по национальности? дух для очага. – Говорили они, вероятнее всего, на восточноиран- – От храма тропинка ведет прямо к могильнику брон ском диалекте индоевропейского языка, а националь- зового века. Вероятно, в очаге кремировали покойни- ностей в привычном нам смысле слова тогда не было. ков. Потом их останки помещали в глиняный сосуд и Люди жили родоплеменными группами. Лишь с те- тщательно запечатывали - похоже на ритуалы ранних чением времени разные роды начинали образовывать зороастрийцев. Я предполагаю, что тут был храм Огня группы, сливались в племенные союзы, которые мы – это рабочая гипотеза. Не хочу сказать, что племена знаем как тех же саков или усуней. Различия в языке и эпохи бронзы из верховьев ущелья Тургень и плато даже религии не мешали им торговать и даже женить- Асы практиковали зороастризм, который появился спу- ся друг на друге. Тут, на Асах, мы нашли интересное стя пять столетий в восточной части Передней Азии. двойное захоронение. Женщина была кремирована, а Но любая религиозная система складывается на основе лежащий рядом мужчина – нет. Видимо, они были традиций предшествующих эпох. супругами, но принадлежали к разным традициям и – Довольно продвинутые строительные техноло- каждого похоронили по своему обряду. гии. Горячев убежден, что саки – потомки местных ан- – Андроновцы были людьми высокой культуры. дроновцев. О преемственности их культур говорили Археолог Эмма Усманова реконструировала их одежду наши историки – Кемаль и Алишер Акишевы, Алек- – они использовали и ткани, и кожи, и металлические сей Марьяшев. Уже со времен бронзовой эпохи, с 12 элементы. Вы можете увидеть ее реконструкции в Цен- века до н.э. в могилах появляются такие же деревянные тральном Государственном музее Казахстана в Алма- рамы, какие находят в сакских курганах с «золотыми ты. Андроновцы делали искусные поделки из бронзы, людьми». Конечно, материальная культура с течением позднее, уже в сакскую эпоху, неподалеку от предпо- времени постепенно менялась, как и условия жизни. А лагаемого храма добывали железо. кое-что оставалось. – Они достигли стадии городской культуры? Могильники андроновцев археологи находили не- – Крупные протогородские центры эпохи бронзы уже однократно. Однако здесь Горячеву удалось найти найдены - например, в районе поселка Каргалы (Фа- кое-что поинтереснее – храмовый комплекс бронзового бричный), предполагается их наличие на предгорных века. Он был построен в XII-X вв. до н.э., а воз- прилавках в районе Алматы, Талгара и Есика. Многое можно и ранее. То есть, строители сооружения были еще предстоит изучить. Только в районе реки Тургень современниками гомеровской Трои. мы обнаружили около 150 археологических памятников. Сейчас раскоп уже законсервирован, земля на нем На Кок-Жайляу найдены перспективные объекты, да- поросла травой. Стоя у края площадки, Горячев по- тируемые бронзой и ранним железным веком. казывает руками планировку помещения: - Я думаю, главные находки еще впереди... – Внутренняя структура дома обычна: центральное - Казахстан малоизучен с археологической точки зре- помещение, правда, необычно большое, боковые кори- ния. Широкомасштабные исследования требуют ста-ста доры. Но на жилой дом не похоже: на полу нет ямок пятидесяти лет работы. А у нас история раскопок – от и пол к центру не понижается, а наоборот центральная силы - лет шестьдесят. Практически не проводились часть приподнята на полметра по отношению к боковым работы вдоль реки Или, а ведь она не уступает по сво- коридорам шириной 1,5-2м, отсутствуют жилые поме- им характеристикам многим рекам, ставшим колыбелью щения. Перед очагом мы нашли захоронение козленка, древних цивилизаций. Как выразился один наш извест- разрубленного пополам. Отдали кости палеозоологам – ный коллега, правда, о памятниках палеолитического оказалось, что одна половина принадлежит козлику, а искусства: «Если мы их не знаем, это означает не то, вторая – козочке. Такой вот первобытный инь-ян. Мы что их нет, а то, что мы их не нашли».

ҰЛТ ҚАЗЫНАСЫ ДОСТОЯНИЕ НАЦИИ NATIONAL PATRIMONY 45

Yury DOROKHOV, journalist Taught palaeography (reading ancient manuscripts) and History of Russi and Japanese relations. He is an author of articles about history of Japanese community in Siberia and Far East of Russia in the end of the XIX-be- ginning of the XXth century. From 2003 he has been working as a journalist. An author of popular science articles and essays about sci- ence, which had been published in newspaper “Kom- mersant-Ural”, in journal “Expert-Ural” and many others.

500 YEARS BEFORE ZARATHUSTRA

lexander Goryachev, famous Almaty archaeologist, dis- tral part is raised half a meter higher than lateral passages, which are covered a unique construction which reaches age of more 1,5-2 metres high; there is not a trace of housing premises. In front Athan three thousand years at the bottom of a mountainous of hearth, archaeologists found burial of a goatling, which had been plateau Assy. Presumably, that temple is the most ancient among cut in two. Paleozoologists found out, that one half of it belonged to those which had been previously found on the territory of our country. doe goatling, while the other part belonged to a buck goatling; it is Big boulders on the burial place are laid out in a spiral; sepulture a kind of primitive yin-yan. itself is situated in its centre. Similar spirals were found in some other Two big hearths divided by a partition with an air duct were found Wusun burial mounds. Spirals is a symbol of Argali horns, it is a near Northern lateral exit of the building. One hearth contained burnt common element for all Turkic cultures in Zhetyssu. Some experts in animal bones, and another – cremated human remains. history of culture conform, that some elements of traditional ornaments Under floor, archaeologists found air duct channels, which proba- in Central Asia date back to the Wusun times. bly had been used for air injection. Alexander Goryachev believes, that there are even more ancient There is a path leading directly to a burial ground of the Bronze traditions, i.e. before Wusun period, this region had been occupied Age. It is possible that hearth had been used for cremation of the by Saka, famous tribes who had been waging war with Persian tsars, deceased; after cremation their remains had been placed into a figuline and before them, this territory had belonged to cattlemen, who had and had thoroughly sealed up; it resembles rites of early Zoroastrians. been representatives of a wide circle of Andronovo cultures; they had A.Goryachev suggested, that it had been a Temple of Fire. He did arrived here from the territory of Central Kazakhstan and Western Si- not want to imply that Bronze Age tribes from the Upper Turgen and beria about four thousand years ago. In Zhetyssu, Andronovo people Assy plateau had practiced Zoroastrism which appeared five centuries had settled in areas of foothills, but with time, after gradual climate later in the eastern part of Asian Near East, but it is undoubtful, changes local cattlemen had moved to mountains. In the middle of that any religious system is founded on the basis of previous epochs’ the IInd millenium B.C. they had reached Assy plateau. traditions. Goryachev is sure, that Saka were descendants of locl Andronovo A.Goryachev believes that Kazakhstan is insufficiently explored people. Their burial mounds had been found more than once, but in from the archaeological point of view. Large-scale explorations de- Assy Goryachev managed to discover something even more interest- mand a hundred and hundred-fifty years of analysis, while our exca- ing, i.e. a temple complex of the Bronze Age. It was constructed in vations’ history covers a period of sixty years at the most. Virtually XII-X B.C., presumably even earlier. Those who took part in con- there were not any explorations conducted along Ili River, while its struction were contemporaries of Homeric Troy. characteristics are not worse than those of many rivers which had Inner structure of the building is quite ordinary: central room, become a cradle for ancient civilizations. A famous archaeologist said though unusually big, and lateral passages. Still, it does not resemble following about Paleolithic monuments,” A fact that we do not know a domestic house, as there are no hollows on the floor and there is them, does not mean that they do not exist; it means that we just not a dip, going toward its centre as well, quite the contrary a cen- have not found them.” 46 Zinetulla INSEPOV Сөздің ең ұлысы, ең сипаттысы – тарих

Ахмет БАЙТҰРСЫНҰЛЫ

ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ COMPATRIOTS. FRONTIER ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР 48 СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ COMPATRIOTS. FRONTIER

Ученый Соединенных Штатов Америки, доктор физико-математических наук, научный сотрудник отделения математики и вычислительной техники Аргонской национальной лаборатории Зинетулла Инсепов по приглашению Министерства образования РК и лично министра Аслана Саринжипова в Назарбаев Универси- тете трудится над двумя проектами. Как известно, в соответствии с Законом «О науке» на протяжении несколь- ких лет в Казахстане реализовывается инициированная Главой государства новая модель управления наукой. Данный факт должен был стать точкой отсчета на- стоящих реформ в казахстанской научной сфере. ИНСЕПОВ Вместе с тем, надо признать, прорывных разработок в области научных ис- следований в стране как не было, так и нет. Приглашаются ученые из-за рубежа. Американский ученый, казах по происхождению Зинетулла Инсепов в рам- ках научного партнерства совместно со своей рабочей группой создает у нас в Казахстане научно-исследовательскую лабораторию. Не первый раз слышу от ученых – казахов, проживающих за рубежом что их миссия здесь, в стране, некогда ими же именуемой Родиной, обучить, направить наших, казахстанских ученых с тем, чтобы они могли продолжить начатое дело. О целесообразности привлечения зарубежных научных деятелей для развития образовательной и научной сферы деятельности Казахстана, развитии патриотиз- ма казахстанских ученых, научном потенциале и многом другом – в интервью с американским ученым Зинетуллой Инсеповым. Зинетулла ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ 49 COMPATRIOTS. FRONTIER

- Вот вы заговорили о необходимо- новой для изобретений и открытий. сти привлечения зарубежных ученых Правительству следует обратить вни- в нашей стране. Есть сомнения? А мание, как привлекать, как поощрять ведь мы привлекаем очень многих ученых, особенно молодых, оставать- ученых из-за рубежа. ся развиваться в этих направлени- - К сожалению, такое имеет место ях. Кроме того, надо предусмотреть быть. Я столкнулся с тем, что здесь, в комплекс мер по привлечению науч- Казахстане работают далеко не лучшие ных талантов из-за рубежа, возвра- ученые. Ученый, по-настоящему рабо- щение в Казахстан уехавших ученых тающий над своими проектами, никог- и соотечественников, что мы очень да их не оставит просто так и поедет в активно сейчас делаем. Не только со- другую страну начинать все с нуля! Это отечественников, а всех, кто желает то время, которое выпадает из его эф- здесь работать, создавать им соот- фективной научной нагрузки! В Амери- ветствующие условия и оплату, чтобы ке требуют результат. И над ним нужно они работали» работать. -Хорошо, а почему вы здесь? - По приглашению. Здесь приняты моих два проекта. В разрабатываемой мною лаборатории акцент сделан на прикладных исследованиях с учетом и потребностями индустрии страны. КАЗАХСТАН ВСЕРЬЕЗ ДОЛЖЕН Еще почему я здесь? Необходимо признать, в настоящее время США ЗАДУМАТЬСЯ О ВОВЛЕЧЕНИИ снизило затраты на развитие науки. ЛЮДЕЙ ОТ НАУКИ, Здесь же меня удивляет размах. Зна- чит, Казахстан нуждается в ученых, СВОИХ СООТЕЧЕСТВЕННИКОВ, способных заниматься настоящими ис- НАХОДЯЩИХСЯ ЗА РУБЕЖОМ, следованиями. Отрадно отметить мне, как ученому, много лет проживающему В ИННОВАЦИОННЫЕ РАЗРАБОТКИ: в США, что Казахстан нуждается в НАЦИОНАЛЬНАЯ БЕЗОПАСНОСТЬ разработках, способных конкурировать с сильнейшими государствами мира. СТРАНЫ –В РУКАХ УЧЕНЫХ. Я готов приложить максимум своих ЧЕЛОВЕЧЕСКИЙ КАПИТАЛ - знаний и поделиться опытом с моей исторической родиной. ГЛАВНЫЙ ФАКТОР РАЗВИТИЯ - Тогда, поговорим о патриотиз- КАЗАХСТАНА ме? Как-то вы в одном из интервью высказали мысль о вовлечении ка- захстанских ученых, проживающих за рубежом в развитие отечественной науки. О том, что в Казахстан нуж- - Все правильно. Когда-то, в столь но возвращать отечественных ученых недалеком 2009 году экс-министр об- и привлекать зарубежных говорил разования и науки Жансеит Туймебаев Президент страны Нурсултан На- объявлял о создании нового проекта за- зарбаев, давая соответствующие ука- кона “О науке”, призванного повысить зания: «Мы не должны забывать уровень привлекательности научной де- о фундаментальных естественных ятельности для казахстанских ученых. точных науках. Эти направления не Он заявлял, что министерство состави- приносят прибыли в краткосрочной ло базу данных казахстанских ученых,

КАЗАХСТАН ЖДЕТ КАЗАХСТАН СВОИХ УЧЕНЫХ перспективе, но они являются ос- работающих в зарубежных научных ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР 50 СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ COMPATRIOTS. FRONTIER

центрах Америки, Израиля, России, из лучших лабораторий. На данный 40 лучших университетов мира! на что Южной Кореи и других стран, и что момент фактически воссоздается лабо- мировые вузы тратили столетия. они могли бы принести пользу Родине. ратория, в которой работал в Америке. Казахстан, как это ни прискорбно В принципе, политика была правильная. Рабочая группа состоит из 9 человек: звучит, до сих пор является сырьевым Воодушевленные, некоторые из нас, к людям постарше, с опытом, пристра- государством, экспортирующим металл, проживающие за рубежом, написали иваем молодежь, некогда обучившуюся нефть и другие невозобновляемые, я письмо Главе государства Нурсултану по программе «Болашак». подчеркиваю, невозобновляемые при- Абишевичу Назарбаеву с предложе- Моя задача - научить их работать родные ископаемые. Отсутствие выхода нием модернизации системы научной самостоятельно на современном заку- к морю порождает сложную проблему и образовательной деятельности. Но я паемом оборудовании, вовлечь в науку, вывоза экспортной продукции. И, как уже говорил о том, что обращение наше продолжить мое дело. следствие, экспорт сырья и природных вернулось вновь к нам в форме класси- Я считаю, привлечение иностранных ресурсов – как источник жизнедеятель- ческой отписки в стиле советских вре- ученых (не казахов) обходится очень ности государства, весьма и весьма мен застоя. А ведь цель у нас стоит дорого. Западный ученый не приезжает подвержен колебаниям мировых цен, одна: обеспечить дальнейший научный надолго, потому что так он прерывает зависит от политического климата дру- и экономический рост Казахстана. все связи с Родиной, а это значит, и гих стран. Все это говорит о том, что Казахстан всерьез должен задуматься о вовле- чении людей от науки, своих соотече- ственников, находящихся за рубежом в инновационные разработки: националь- ПАТРИОТИЗМ ВАЖЕН ВСЕГДА. ная безопасность страны – в руках уче- ных. Человеческий капитал - главный ЭТО ЕДИНСТВЕННЫЙ РЫЧАГ ВОЗДЕЙСТВИЯ, КОТОРЫЙ МОЖЕТ ВЕРНУТЬ фактор развития Казахстана. КАЗАХОВ, НАХОДЯЩИХСЯ ЗА РУБЕЖОМ. ВСЕМ ИЗВЕСТНО, ЧТО ЗДЕСЬ, И есть те ученые казахстанцы, про- живающие за рубежом, кому не без- В КАЗАХСТАНЕ - НЕВЫСОКАЯ ЗАРАБОТНАЯ ПЛАТА, В СРАВНЕНИИ С ТЕМ, различно будущее Казахстана, которые ЧТО МЫ ПОЛУЧАЕМ ЗА ГРАНИЦЕЙ. могут принять участие в первичном обсуждении этой проблемы, включить- НО ГОНКОНГСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ ПОДНЯЛСЯ НА ОГРОМНОМ ЖЕЛАНИИ ся в процесс преобразования страны из УЧЕНЫХ ВЫВЕСТИ СВОЕ ГОСУДАРСТВО НА ПЕРЕДОВЫЕ ПОЗИЦИИ экспортера сырья в страну - экспортера технологий и знаний. ЗА СЧЕТ ПАТРИОТИЗМА, СОЗИДАЯ НА СВОЕЙ ЗЕМЛЕ К этому побуждает еще и такой мо- мент: лет через десять из ста тысяч университетов останется только десять процентов, потому что вся система об- Асланом Бакеновичем Саринжипо- со своей основной работой, Фактически разования переходит на так называемое вым я был приглашен, когда еще он я первый зарубежный ученый казах- онлайн-обучение. Есть университеты с трудился в Назарбаев Университете. физик, приехавший в Казахстан по спе- огромным количеством студентов по Из четырех поданных мною проектов циальной программе «Звезды мировой всему миру, именно благодаря онлайн- конкурс прошли два: изготовление мини науки». лекциям. Каждому известно, легче нано-насоса и предотвращение пробоев Возьмем к примеру, очень извест- получить образование по интернету. высоковольтных проводов. Здесь мне ный в мире Гонконгский университет Более того, развитие уровня онлайн- предложили создать базу для подоб- науки и технологии. Создать универси- технологий в будущем позволит создать ных исследований. Лаборатория, в кото- тет с нуля можно, но для этого потре- трехмерную голограмму и вести уроки с рой я сейчас работаю, называется лабо- буется лет 300 и огромные инвестиции, любой точки мира. Представим класс раторией наносинергетики. чтобы войти в сотню лучших. Гонконг в Алматы: открывается дверь, заходит - Стало быть, лаборатория нахо- пошел по другому пути. Создан уни- профессор. Точнее, его голограмма. дится в Назарбаев Университете. верситет, состоящий только из ученых - Причем он видит и слышит всех кто в - Да. Здесь идет достаточно хорошее китайцев Америки и Европы. Во главе зале, также видят и слышат его, могут обеспечение. В год мы закупаем обо- университета поставили Лауреата Нобе- задавать вопросы в режиме реального рудование на миллион долларов. По левской премии. За 10 лет существова- времени. Сам профессор в это время нашему направлению создается одна ния учебное заведение вошло в список находится в Гарварде, к примеру. ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ 51 COMPATRIOTS. FRONTIER

- Звучит, конечно, очень заман- родным запасам есть предел: нефть и статью на английском до совершенного чиво и интересно. Но это – в пер- уран заканчиваются. Что дальше? А уровня. Все работы идут через него. спективе. А в реальности получается, дальше - нужно развивать новые тех- Здесь я и хочу продвинуть эту идею. Гонгконгский университет вышел в нологии. В Москве мы не сидели на лекциях, передовые, потому что ставку сделал Для чего вообще нужны наука и тех- а посещали общегородские открытые на обыкновенный патриотизм? нологии? Для того, чтобы не продавать научные семинары выдающихся ученых - Все верно. Ученым так и было го- нефть и прочее сырье, а жить именно - лауреатов Нобелевской премии. Зал ворено, что таких денег, как в Амери- за счет технологий. Времена новых тех- был набит докторами, кандидатами ке – нет, но то, что они будеут делать нологий процветают сейчас в Корее, наук, студентами. Этого здесь нет. – все это для своей страны и во благо Вьетнаме, Тайланде и даже Марокко. Что значит учиться у Келдыша Мстис- же их самих. Им дали возможность Именно в Марокко недавно построили лава Всеволодовича, Алексея Алексее- творить, создавать свои лаборатории, выдающийся ускоритель – синхротрон, евича Абрикосова и многих других из- готовить своих учеников, спрашивать с тем самым открыв новые промышлен- вестных миру ученых! Посудите сами, чиновников, рассчитывать затраты. Все ные отрасли и соответственно, новые пройти семинар Гинзбурга Виталия было построено на обыкновенном, но рабочие места! Лазаревича - лауреата Нобелевской очень важном понятии: быть полезным Казахстан идет в правильном на- премии по физике, означало дать ста- СВОЕЙ Родине. правлении. Например, на протяжении тью в печать! Каждый ученый мечтает создать нескольких лет в Евразийском наци- Нужно посещать международные свою лабораторию. У меня две лабора- ональном университете им. Л.Н. Гу- конференции, встречаться с выдающи- тории в Москве: в Московском физи- милева работает ускоритель. Мы про- мися людьми, задавать вопросы. Для ко-техническом и в Московском инже- водили там эксперименты совместно того, чтобы с ними свободно разгова- нерно-физическом институтах. с профессорами Японии. Результаты ривать, безусловно, нужен хороший Нет и тени сомнения в том, что получились великолепными! Сейчас по английский. Сам я владею английским, можно найти ведущих 20-30 человек ним готовятся научные работы. немецким и японским языками. И это –ученых казахов из-за рубежа, про- - Вспоминается патриотизм времен дает право быть коммуникабельным. фессионалов своего дела, которые бы СССР. Тогда и образование было на - Поработав во многих странах и могли создать cвои университеты! другом уровне. Что бы вы взяли в состоявшись как ученый, вы до- Патриотизм важен всегда. Это един- современный научный мир от со- стигли многого. Каковы планы на ственный рычаг воздействия, который ветской системы науки? ближайшее время? может вернуть казахов, находящихся - Советская система науки была од- - Время моего пребывания в Казах- за рубежом. Все известно, что здесь, ной из лучших в мире. Я защищался стане заканчивается. Необходимо при- в Казахстане - заработная плата ученого в Физическом институте им.П.Н. Ле- нимать решение: ехать в США или оставляет желать лучшего, в сравнении бедева Российской академии наук. До продлить работу здесь еще на три года. с тем, что мы получаем за границей. сегодняшнего дня считаю это лучшей В Назарбаев Университете я работаю Но Гонконгский университет поднялся школой своей жизни. Нам давали над своим проектом, который запа- на огромном желании ученых страны широкое фундаментальное образование. тентовал еще в Америке. Думаю, мне вывести страну на передовые позиции. Благодаря этому я могу работать во дадут еще три года для завершения - Сообщество ученых Казахстана многих областях научной сферы дея- начатого. Я не хочу просто уезжать: за рубежом тешит себя надеждой, тельности. важно, чтобы после меня здесь все раз- что они будут востребованы у себя В Казахстане есть лаборатории, со- вивалось и процветало. на Родине? Но прошло сколько лет, ответствующие мировому уровню. Но Главное – заинтересовать, научить с тех пор, как работает программа есть одно «но». Многие казахстанские молодых ученых, дать им возможность по привлечению наших ученых из- ученые не владеют английским. Это их состояться. Скажу честно, талантливой за рубежа в свои родные пенаты, а и держит. А ведь можно найти сот- и целеустремленной молодежи в Казах- примеров привести – один, два и ни прекрасных исследователей здесь в стане очень много. Главное, они хотят обчелся... стране, которые могли бы работать на работать на своей Земле, хотят строить - Я встречаюсь со своими коллегами высоком уровне. Как поступают с этой казахстанскую науку вместе. Наблюдая – учеными казахами. Мы общаемся с проблемой на Западе? Там тоже берут за ними, я с большим удовольствием ними постоянно, говорим на эти темы. сильных ученых с плохим английским. обучаю их всему, чему сам когда-то Нужен «золотой век» для науки. Нау- Но в лаборатории вводится долж- в их возрасте добивался непосильным ка - очень тонкая материя. Все идет к ность старшего научного редактора, трудом. тому, что и для науки здесь, на нашей в совершенстве знающего английский и Интервьюировала земле наступит «золотой век». При- умеющего «довести» слабо написанную Еркежан САДВАКАСОВА ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР 52 СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ COMPATRIOTS. FRONTIER

Scientist of the Argon national laboratory (USA), Doctor of Physical and Mathematical Sciences, research worker of the Mathematics and Computer Engineering department of the Argon national laboratory, Zinetulla Insepov works at two projects in Nazarbayev University on the invitation of Ministry of Education of the RK. American scientist, Kazakh by descent, Zinetulla Insepov has been creating research laboratory in Kazakhstan within the framework of scientific partnership. We discussed reasonability of foreign scientists’ attraction for developing educational and scientific areas in interview with Zinetulla Insepov.

KAZAKHSTAN IS WAITING FOR ITS SCIENTISTS

- You touched a topic of necessity of attract- everything from point zero. ing foreign scientists to our country. Are there any -Why are you here then? doubts? We have been attracting many scientists - On invitation. Two of my projects were accepted here. In from abroad. the laboratory which I have been developing in Kazakhstan, - Unfortunately, such situation takes place, I had to face attention is paid to applied studies with a glance at needs of a fact that Kazakhstan scientists are far from being the best. the country’s industry. Besides, I have to admit that recently A scientist who works at real projects would never leave them the USA have cut science development costs, but I was for no special reason and move to another country and start amazed at scope of the financial support in Kazakhstan. It ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ 53 COMPATRIOTS. FRONTIER

means that Kazakhstan has need in scientists which could be It means that Kazakhstan should seriously think about in- able to conduct actual researches. I am ready to apply my volving people of science, living abroad, in innovative imple- knowledge and share experience with my Motherland. mentations; national security of our country is held in scien- Let’s talk about patriotism. In one of your interviews you tists’ hands. Human capital is a main factor of Kazakhstan voiced an opinion that Kazakhstan scientists living abroad development. should be involved in development of domestic science. Nur- - The community of Kazakhstan scientists, living sultan Nazarbayev said that we should not forget about fun- abroad, finds comfort in the hope that in future they damental exact sciences, because they represent a basis for will be called-for in their native country; but it has inventions and discoveries. been many years since the launch of our scientists’ -That is right. In 2009 we were inspired by the policy of attraction programme and the examples of actual Ministry of Education and some of us even wrote a letter returns are quite scarce. to the President about modernization of scientific and edu- - I meet my colleagues, Kazakh scientists. We constantly cational spheres, but as a result we were given a runaround. communicate, discuss these subjects. Science is a very subtle - Therefore, your laboratory is located in Nazarba- matter. It seems like Golden Age of our science will happen yev University? in our land. Natural reserves have limit, i.e. we are running - It’s true. Financial support is quite good here. Annually out of oil and uranium. What next? Next we need to develop we buy equipment which costs a million dollars. One of the new technologies. bests laboratories in our field is being created at the moment; - While talking about patriotism, we remember as a matter of fact, a laboratory where I worked in the USA patriotism of the USSR period. Education had other is being reconstructed in Kazakhstan. A workgroup consists standards back then. What would you like to adopt of 9 men: we join up young men, graduates of Bolashak from the Soviet system of science? programme with elder, experienced specialists. - The soviet scientific system was one of the best in the My task is to teach them to work independently, using world. I defended thesis in P.N.Lebedev Physical Institute of modern equipment, involve them in science and go on with the Russian Academy of Sciences. Till these days I believe my case. that it was the best school of my life. We were provided - I remember, that some time ago mass media broad, fundamental education, that is why I am able to work wrote discussed the state of scientific researches in in many fields of the scientific sphere. Kazakhstan and sent a letter to President of the - Having worked in many countries and having Republic of Kazakhstan about attracting foreign Ka- truly established yourself as a scientist, you achieved zakh scientists. It has been three years since then. success. What are your plans for the near future? Has situation got better? - The time of my temporary stay in Kazakhstan is coming - It was not a long time ago. I think, that at- to an end, now I have to make decision, whether to return to traction of foreign scientists (not Kazakhs) is very the USA or extend my work here for three more years. In expensive. Western scientist would not come here for Nazarbayev University I work at project, which was patented a prolonged period, because hereby he would lose all in America. I believe, that I will be granted three more years connections with Motherland, including connections for completing the task. I do not want to just leave, it is with main job. As a matter of fact, I am the first important that after my departure everything would develop foreign Kazakh physician, who arrived here within further. The most important is to get young scientists inter- the framework of special programme “The stars of ested, teach them and give a chance to establish themselves. world science”. To be honest, there are many talented and committed young - It is regrettable to admit, that Kazakhstan is still a source people in Kazakhstan; and above all they want to work on state, which exports metal, oil and other nonrenewable natural their Land and build Kazakhstan science together. Watching resources. Lack of outlet to the sea causes a difficult problem them, I teach them everything I achieved with much effort of shipping export products. As a consequence, raw materials when I was at their time of life, with great pleasure. and natural resources’ export as a basis of state’s functioning, is liable to world prices fluctuations and to politic climate of The interview was conducted other countries. by Yerkezhan SADVAKASSOVA ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР 54 СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ COMPATRIOTS. FRONTIER

АЛЫСТАҒЫ «АТАМЕКЕН»

ЕЛБАСЫМЫЗ НҰРСҰЛТАН ӘБІШҰЛЫ НАЗАРБАЕВ ТӨРАҒАЛЫҚ ЕТЕТІН ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫ ӘЛЕМНІҢ 35 ЕЛІНДЕ (АУҒАНСТАН, ИРАН, ҚЫТАЙ, МОҢҒОЛИЯ, ТАЙВАНЬ, ТҮРКИЯ, САУД АРАБИЯ, АВСТРАЛИЯ, АҚШ, КАНАДА, АВСТРИЯ, БЕЛЬГИЯ, БОЛГАРИЯ, ГОЛЛАНДИЯ, ДАНИЯ, ГЕРМАНИЯ, МАЖАР, НОРВЕГИЯ, ҰЛЫБРИТАНИЯ, ФИНЛЯНДИЯ, ФРАНЦИЯ, ШВЕЙЦАРИЯ, ШВЕЦИЯ, ЧЕХИЯ, БЕЛОРУСЬ, ҚАРАҚАЛПАҚСТАН, ҚЫРҒЫЗ, ЛАТВИЯ, ЛИТВА, ӨЗБЕКСТАН, ТӘЖІКСТАН, ТҮРКІМЕНСТАН, РЕСЕЙ, УКРАИНА, ЭСТОНИЯ) ТҰРАТЫН ҚАЗАҚТАРМЕН ТЫҒЫЗ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ОРНАТЫП, КҮНДЕЛІКТІ БАЙЛАНЫС ЖАСАП ОТЫР. ОСЫ ЕЛДЕРДІҢ КӨПШІЛІГІНДЕ ҚАЗАҚ МӘДЕНИ ОРТАЛЫҚТАРЫ МЕН ҚОҒАМДАРЫ ЖҰМЫС ІСТЕЙДІ. БҰЛАРДЫҢ АТАУЛАРЫ САН ТҮРЛІ. БІРАҚТА МАҚСАТ, МҮДДЕЛЕРІ БІРЕУ. ОЛ – ӨЗ ҰЛТЫН САҚТАП ҚАЛУ, ОНЫҢ ТІЛІ МЕН МӘДЕНИЕТІН ӨРКЕНДЕТУ. СОЛАРДЫҢ БІРІ САНКТ-ПЕТЕРБОРДАҒЫ ҚАНДАС БАУЫРЫМЫЗ СӘРСЕНҒАЛИ ҚҰСПАНОВ БАСШЫЛЫҚ ЖАСАЙТЫН «АТАМЕКЕН» ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫ ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ 55 COMPATRIOTS. FRONTIER

ақында алыстан келген ағайын «Мәңгі Солардың ішінде Санкт-Петербург пен Астанадағы Еуразия Ел» журналының редакциясын арнайы ұлттық университетіндегі жиынға арнайы қатыстым. Реті кел- іздеп келіпті. Тілшіміз Базарбек Түкібай ген жерде сөз сөйлеп, көрген-білгендерімді айттым. «Хабар» мүмкіндікті мүлт жібермей ақсақалды телеарнасының жігітері сұхбат алды, алыстағы «Атамекен» әңгімеге тартқан еді. Сәрсенғали жайлы деректі фильм түсірді. Қысқасы, шет жерде құрылған АққұлұлыныңЖ әңгімесі өздері тұратын­ жерде қазақ тілін қоғам шама-шарқынша еуразияшыл ғалымның мерейтойына өз сақтап қалу, жастарға ана тілін үйрету, салт-дәстүрді­ ұстану, үлесін қосты, ол да болса менің ұстаз алдындағы шәкірттік Қазақстанмен қарым-қатынасты ны­ғайту төңірегінде өр­бі­ парызымның бір өтеуі деп білемін. Ал мұнда келгендегі ді. Қандас бауырымыздың пікірлерінен ұлт­жан­­дылық, ұрпақ мақсатым, «Мәңгі Ел» журналының қызметкерлерімен таны- тәрбиесіне деген ұлттық­ ұстаным айқын сезілді. Алыста­ жүрсе сып, басылымның жаңа сандарын алып қайту. Алғашқы нөмірін де Қазақстанды­ атамекен арда­ ­ғ­ым, тарихи Отаным деп арқа бас редактор Ерлан Бәтташұлы Санкт-Петербургке барған са- сүйейтіндей мақтаныш сезімі аңғарылды.­ Әсіресе, жыр алыбы парында өз қолынан берген еді, Алла қаласа алдағы жылға Жамылға деген құрметі ерекше. Төменде оқырмандарымызға жазыламыз. Келгендегі шаруам, сол қарағым. сол сұхбатты ықшамдап ұсынып отырмыз. - Лев Николаевичтің дәрісі қалай өтуші еді? - Сәрсенғали Аққұлұлы, Астана төріне хош келдіңіз, - Қалай дерің бар ма, ол өзі ұзақ әңгіме ғой. Қайсыбірін сапарыңыздың мақсат-мұратын біле отырайық. айтайын. Ең бастысы, студенттер көп жиналатын. Аяғынан тік - Мен Қазақстанға келген сайын Л.Н.Гумилев атындағы тұрып тыңдаушы еді. Жүз адамдық аудитория болса, оған екі Еуразия ұлттық университетіне бас сұқпай өтпеймін, қарағым. жүздің үстінде студенттер қатысатын. Оның елге, ғылымға Өйткені Қазақстандағы ең озық оқу орнының атын иеленіп сіңірген еңбегі орасан зор болды ғой... отырған ғалымның көзін көрген, сөзін тыңдап, дәрісін алған - Қазір қалай деп ойлайсыз, дәл сол атақты Гумилев жанның бірімін. Лев Николаевичтің туғанына 100 толуына секілді аудитория жинайтын ғалымдар бар ма? орай мерекелік шаралар халықарлық деңгейде аталып өтті ғой. - Әй, білмеймін-ау... Қазір заман басқа, талап басқа. Үш-төрт ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР 56 СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ COMPATRIOTS. FRONTIER

студентке дәріс оқуды насихаттап жүрміз, ол да әлемнің болғанын жоғалған күн десе, мен әсте олай ойламаймын: көшіне ілесудің бір жолы шығар. жер көрдім, ел көрдім. Шынымды айтсам, қазақ халқы - Санкт-Петербордағы «Атамекен» қоғамы ту- үшін мақтаныш сезімім сол әскерде жүргенде оянды. ралы кеңірек әңгімелеп берсеңіз. - Қызық екен, айтып беріңізші, қалай? - 1964 жылы Ленинградтың жоғары оқу орындарында - Алпысыншы жылдардың іші ғой, әскерде Олейник оқитын аспиранттар мен студенттер бас қосып, ұйым құрды. деген капитаным болды. Ол бір күні бәрін тұрғызып Мен жеті жылдай Кеңестің төрағасы болып, кейін қызмет қойды да маған ант беріп баяндама жасады. Өзім таң бабына байланысты Алма Құнанбаева, Тұрсын Сұлтанов, қалдым. Сөйтсем оның мынадай себебі бар екен: соғыс Сержан Юсупов, Лилия Әбдірахманова, Қажымұрат кезінде немістердің атқан оғының бірі Олейниктің аяғына, Мұқанов секілді жалынды жастарға тапсырдым. екіншісі қазақтың иығына тиеді. Содан қазақ жауынгері Сабақтастық үзілмей ол ұйымды Х.Бакенов, Б.Еспаев, дереу плащ палаткасын шешіп алып, Олейникті үстіне Г.Бабажанова сынды іні-қарындастарым жалғастырды. салған күйі сүйрей жөнеліпті. Немістер жақын қалғанда 1996 жылы көпшіліктің қолқалауымен басшылықты бұл барлық құжаттарын қазаққа беріп тұрып: «Сенің аяғың қайта қолға алдым, содан бері жетекшілік жасап келемін. сау, қаш! Екеуміз бірдей өлгенде не шығады. Сен кейін Атқарылып жатқан шаруалар аз емес. Биыл 22 наурыз күні менің жанұяма барып, бір хабар айтарсың» дейді. Қазақ Ленинградтағы қазақстандық аспиранттар мен студент- болса, «жоқ, сені жауға тастамаймын» деп ілгері сүйрелей тер Кеңесінің құрылғанына және «Арай» ансамбліне 50 беріпті. Сонда бір бүйірден біздің танктер шыға келген де жыл толу мерейтойын «Атамекеннің» 25 жылдығы және немістер кейін қарай шегінген ғой. Екеуін госпитальға алып «Достар» жастар қанатының 7 жылдығын бірге қосып барып, дәрігерлер ем-дом жасайды. Сол жерде қазақты атап өттік. Әлемнің әр түкпірінен қандас бауырларымыз соғысқа қайта жіберіп, Олейникті комиссия шешімімен елге келіп, ақжарма ақ тілектерін жаудырып жатты. Олардың қайтарады. Қазақ екінші рет жаумен бетпе-бет келгенде ішінде Қазақстанның Халық әртісі Ескендір Хасанғалиев, қайтыс болып кетіпті. Айтуынша, Қызылорданың жігіті «Досмұқасан» ансамблі, қобызшы, Халықаралық және көрінеді, жылма жыл Сыр еліне барып, марқұмның отбасы- республикалық байқаулардың лауреаты Ақерке Тәжібаева, на көмектесіп тұрады екен. Артында үш баласы қалыпты. жас дарын Әли Оқаповтың болуы «Атамекеннің» атын Сондағысы: «Оған көрсете алмаған жақсылығымды аспанға асқақтатты. Ал «Достар» деген сөзді тарқатсақ, сен қазаққа көрсетейін» дегені ғой. Міне, мен сонда бір Доброта, Открытость, Свобода, Талант, Активность, Ра- мақтандым. дость. Олар форум, спорттық шаралар, шығармашылық Ал Ленинградқа келуіме Тимофеев деген орыс жігіттің кештер, КВН ұйымдастырады. сөзі әсер етті білем, күні-түні Ленинград туралы айта- - Атырауда туып-өстіңіз, Ленинградқа қалай ба- тын. Содан Ленинградқа бір-ақ тарттым, әйтпесе бәрі рып қалып жүрсіз? Мәскеудің МГУ-іне барады деп жүрген. Физика, мате- - Он үш жасымнан мұнайшы болып жұмыс жасадым. матикадан емтихан тапсырдым да, екеуінен «бес» деген Он тоғыз жасымда әскерге кетіп, Камчатка, Сахалин, баға алып, Ленинградтағы Ульянов – Ленин атындағы Қиыр Шығыстың бәрін аралап шықтым. Біреулер әскерде Электротехникалық институтқа оқуға түсіп кеттім. Бітірген ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ 57 COMPATRIOTS. FRONTIER

соң жолдамамен сол жерде қалып қойдым. Сол қалғаннан лыпты. Ол бұрын Лештуков тұйық көшесі деп аталған. мол қалдым, қазақ халқы үшін мақаныш сезімім солай Лештуков деген Елизавета патшайым­ ­ның лейб-медигі оянды... Жан-Арман Лесток екен. Оған осы маңайдағы жер - Ресей аумағында Ұлы Отан соғысындағы учаскесі XVIII ғасырда беріліпті. 90-шы жылдардағы қазақ жауынгерлеріне қатысты ескерткіштер,­ кеңес­тік атаудан арылу науқаны кезінде Жамбыл тақталар, көшелер, тағы басқа да естелік көшесіне де оның бұрынғы тарихи атын қайтарамыз белгілер аз емес. Бұлар ел таныту мұратына деген әрекеттер болған. 1998 жылы көше біраз уақыт елеулі дәрежеде қызмет етіп келеді. Сіз солардың Лештуков деген көне атымен де аталған. Алайда, өзім ішінде біріне ғана тоқталсаңыз деймін, мәселен... басқаратын Санкт-Петербург және Ленинград облысы - Бірін айтқан соң бәрін айтасың ғой, қарағым. «Атамекен» қазақ қоғамы көшеге Жамбыл атын қайтару Орайлы сәтті пайдаланып, Санкт-Петербург­ өңіріндегі жолында есте қаларлықтай еңбек атқарды. Жасыратын қазақстандықтарға қатысты кейбір белгілер туралы ха- не бар, топо­нимикалық комиссияның қаладағы Жамбыл­ бардар етейін. Сұрапыл соғыста көптеген қазақ баты- көшесіне ескі есімін оралтып, ал Жамбылға соғыс жыл­ ры Ресейде ерлікпен қаза тапты. Елім деп өткен ер- дарында Ленинградты қорғаумен байланысты естелік лерге ескерткіш тақталар орнатылып, есімдері халық белгілер көбірек кездесетін Киров ауданы маңынан бір жадында сақталған. Бұдан бірер жыл бұрын Қазақстан көше берейік деген ұсынысты отандастарымыз қабылда­ елшілігінің қолдауымен «Невский пятачок» деп атала- мады. Сөйтіп, Санкт-Петербургтегі алпыс жылға жуық тын алақандай аралда соғыс жылдарында­ жан алып, жан тарихы бар Жамбыл көшесі осылай сақталып қалды. беріскен қантөгіс шайқаста қаза тапқан қазақстандықтар 1999 жылы мұнда мемориалдық тақта орнатылды, онда құрме­тіне ескерткіш тас қойылды. Сондай-ақ Ленинград бұл көшенің неге Жамбыл атымен аталғандығы атап қоршауының құрбандары көбірек­ жерленген атақты Пи- көрсетілген. скарев зират-кешеніндегі отандастарға ескерткіш тақта - Жамбыл есімін орнықтыра түсу орайындағы орнатылды. Александр Матросовтың ерлігін қайталап, осы елеулі еңбегіңіз ақын атындағы көшеге оның амбразураны кеудесімен жапқан Кеңес Одағының Баты- ескерткішін орнату жолындағы жұмыстармен ры Сұлтан Баймағамбетов­ Ленинград облысының Киров жалғас­ыпты. ауданындағы Синявино кентінде жерленген. 2001 жылы - Ол рас, мен 2002 жылдың бас кезінде қаладағы­ Киров қаласындағы экономи­калық гимназияға Сұлтан Орталық ауданының басшысы В.С.Ан­ ­тоновқа хат жа- Баймағамбетов есімі берілді, қазір осы білім ұясының зып, Жамбыл Жабаевқа ескерткіш орнату мүмкіндігін алдында оның ескерткіші тұр. Санкт-Петербургте Кеңес қарастыру жөнінде өтініш жасадым. Өтінішті қаланың Одағының Батыры Әлия Молдағұлова атында да көше бас суретшісі И.Г.Уралов және Сыртқы байланыстар бар. Сондай-ақ, бірер жыл бұрын осындағы қандастары­ комитеті қуана-қуана қолдады. Ал аудан басшысы мыздың атсалысуымен Ресей География қоғамы В.С.Антоновтан жауап хат алдым, онда бұл бастаманы ғимаратының қабырғасына Шоқан Уәлиханов суреті сал- жүзеге асыруға көмектес­тетіндіктерін білдірген. Шы- танатты жағдайда ілінді. нымды айтсам, «Жамбыл Жабаев есімі ленинградтықтар - Ер есімі - қашанда ел есінде. Менің сұрайын үшін қашанда қастерлі.­ Жамбылдың қоршаудағы қала дегенім... тұрғын­дарына арнаған жалынды жырлары қиын-қыстау - Сенің сұрайын деп отырғаныңды ішім сезіп отыр. кезеңде ленинградтықтардың жүрегін жылы шуаққа Ресейде көше атына кө­бірек ие болған қазақтың тұғырлы бөледі, адамдардың тірі қалуына­ көмектесті. Біз Санкт- тұлға­ларының бірі, «Ленинградтық өренім!» атты Петербургтің Орталық­ ауданының бір көшесі Ұлы патриоттық өлеңнің авторы – ұлы Жамбыл Жабаев қой. ақынның атында екенін мақтаныш етеміз», деген жол- - Өте дұрыс айтып отырсыз, менің «бір ғана» дарды оқып отырғанда көзіме жас келіп қалды. деп отырғаным да сол еді. Ұлы жыраудың атақ- - Содан... даңқы аялдаған өңірдің­ бірі – ежелгі Санкт- - Содан, Жамбыл ескерткішін орнату Санкт-Петер­ Петербор қала­сы емес пе? бург қаласының ЮНЕСКО аясында атап өтілетін 300 - Әрине, бірақ қазір Астрахань, Қазан, Калининград, жылдық тойына орайлас тұрған оқиға еді. «Атамекен» Хабаровск, Уфа, Челябі, Волгоград, Нижний Тагиль, қоғамының атынан Қазақ елі басшы­лығына хат жаздым. Кемеров, Қорған, Красноярск, Липецк, Нижний Новго- - Сол хаттың мазмұны есіңізде бар ма? род, Салават, Стерлитамак, Грозный­ қалаларында Жам- - Неге болмасын, ол хатымнан мынадай жайларды был Жабаев көшесі бар. Ал Санкт-Петербургте Жамбыл аңғаруға болады: Ресейдің келесі жылды «Қазақстан атына көше берілген және сол көшеде жыр алыбының жылы» деп жариялауы. Қазақ­стан­ның іргелі ел екенін, ескерткіші тұр. Бұл – қаһарлы соғыста қала қоршауға іргелес мемлекеттердің­ оған арқа сүйейтінін, осы бір ата- түскен кезеңде барша жұртқа «Ленинград­ ­тық өренім!» улы шараға ел намысы үшін «Атамекен» қазақ қоғамы деп жалынды сөзімен дем берген қарт ақынға олардың да қызу әзірлік жұмыста­рына кірісіп кеткенін келтірдім. білдірген игі құрметі. Жамбыл бабамыздың биіктігі екі жарым метр болатын - Құрмет демекші, отандастарымыз осы ескерткішін тұрғызуға жергілікті өкімет орындары рұқсат құрметінен айныңқырап қалған кездері болды ма, бергенін, ескерткіштің тұғырын орнату үшін Жамбыл қалай... көшесінің бойынан, қаланың ең көрікті жерінен 2500 - Оның жағдайы былай: Санкт-Петербургте Жамбыл шаршы метрлік алаң бөлінгенін, Ақын ескерткішін жо- атындағы көше 1952 жылғы 15 желтоқсанда пайда бо- балау және құру жөнінде комитет құрылғанын, оған аты ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР 58 СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ COMPATRIOTS. FRONTIER

мүмкін емес, әрине. Алайда, олардың әрқайсысы Жамбыл- дай жыр алыбының тас тұлғасының Нева жағасында бой көтеруі үшін жүректерінің жомарт жылуын жеткізе білді. Ең бастысы, «жыр алыбының ескерткіші былай болса» де- ген біздің бейнелеп берген өтінішіміз жерде қалмады. - Бәрекелді демеске лажымыз жоқ. Бәрі Жамбыл жәкеміздің «Лениградтық өренім» өлеңінің арқасы ғой. - Расында, Жамбыл жырының жөні бөлек, сол кезде тоқсанның бесеуіне келген дана бабамыздың ленинградтықтарға арнаған даңқты өлеңі 1941 жылғы 6 қыркүйекте «Ленинградская правда» газетінде жарияланған ғой. Екі күннен соң Ленинградтың әйгілі қоршау-құрсауы басталады. 900 күн бойы жау қамауында­ қалған қала көшелерінде Жамбылдың суреті мен өлеңі ілулі тұрған. Сөйтіп, осындай сын сағатта, ел басына күн туған сәтте Жамбыл Жабаевтың жалынды жыры барша ленинградтықтарға қазақ жұртының қоршаудағы­ халыққа арнаған сенімді сөзі, қол созған қайырымды көмегі болып сезілген емес пе... Айтпақшы, өзің Ленинградта болдың ба? - Жоқ. - Онда Санкт-Петербургке бір келіңіз, бәрін көзбен көресіз. Ал мен сізге қазақтың әдемі сұлу тілімен суреттеп берейін: Питердің ұядай бір гүлзарында, өзі аттас көшеде Жамбыл ақынның қоладан құйылған тұтас тұлғасы бой түзеп тұр. Ескерткішті қазақтың киіз үйі пішінінде жасалған жеті темір қанат қоршаған. Бейнебір ағаш керегелі, киіз үзікті қазақ ауылына кіріп келе жат­қандайсыз. Сізді қолына әлемге әйгілі мүсіншілер­ мен сәулетшілер тартылғанын, домбырасын көлбей ұстаған Жамбыл баба «қарсы алады». бәрі-бәрін тәптіштеп отырып жаздым. Содан Қазақстан Сыл­дырай аққан бұлақ суы, баяу аспандаған субұрқақ. Президенті Н.Ә.Назарбаевтың тапсырмасына байланы- Гранит жақтауға жүз жасаған жыр алыбының ғасырдан сты сол кездегі Премьер-Министр И.Тасмағамбетов 2002 ғасырға жеткен «Ленинградцы,­ дети мои! Ленинградцы, жылғы 10 желтоқсанда Үкіметтің «Ресей Федерация­ гордость моя!» деген өлмес, өшпес сөздері жазылған. сының Санкт-Петербург қаласында Жамбыл Жабаевқа - Еркін сөйлеуге жағдай пайда болған 60-жыл- ескерткіш орнату туралы» қаулы­сына қол қойды. Бұл құ­ дары Мәскеуде оқып жүрген қазақ жастары «Жас жатта: «Қазақстан Респуб­ ­ликасының Мәдениет, ақпарат­ тұлпар» деген ұйым құрғанын білеміз. Сіздердің сол және қоғамдық келісім министрлігі мүдделі тараптармен ұйыммен байланыстарыңыз болды ма? бірлесіп, Санкт-Петербург қаласында­ Жамбыл­ Жабаев­ - Мұрат Әуезов бір басылымға берген сұхбатында: «Мен қа ескерткішті жобалау, дайындау­ және қою, сондай-ақ, тәуелсіздікті аңсап өскен ұрпақтың өкілімін. Негізі, біздің іргелес аумақты­ көркейту жөніндегі мәселелерді­ шешсін», ұйымды аяқ астынан пайда болды деуге болмайды. Мұны деп жазылған. Сөйтіп, Жамбыл ескерткіші 2003 жылғы тәуелсіздік жолындағы ұрпақ үндестігі деуге болады. «Жас 30 мамырда Қазақстан Президенті Н.­Ә.На­зар­баевтың қа­ тұлпар» қанатын кеңге жайып, үгіт-насихат жұмыстарын ты­суы­мен салтанатты­­­ жағдай­ ­да ашылды.­ Бұл ескерткіш Ленинград, Киев, Рига, Саратов сынды ірі қалаларда және Қа­зақ­стан халқының­ Санкт-Петербург қаласының­ 300 Қазақстанда жүргізді. Ұйымның беделді мүшелері болған жылдығына тартқан сыйы болды. рухы жоғары, ұлттық санасы оянған Болатхан Тайжан, - Хаттың жайы түсінікті, ал ескерткішті Сәбетқазы Ақатаев, Алтай Қадыржанов, Марат Сембі, әзірлеу қалай жүзеге асты? Мақаш Тәтімов, Сәрсенғали Құспанов сияқты патриоттар - Ескерткішті И.Репин атындағы Живопись, мүсін құпия басқосуларда төл тарихымыз бен ана тіліміз туралы, және сәулет институтының факультет деканы, кафе- бостандық жайлы көкейтесті пікірлерімізді ортаға салдық» дра меңгерушісі, Санкт-Петербург­ Суретшілер одағының деп жазған ғой. Содан-ақ байланысымыздың қалай мүсіншісі Валентин Свешников, қазақстандық белгілі болғанын біле беруіңізге болады. мүсінші Бақытжан Әбішев және Ресейдің еңбек сіңірген - Ашық-жарқын әңгімеңіз үшін сізге көп рахмет. суретшісі, сәулеткер Феликс Романовский сынды автор- -Сіздерге де рахмет. Дендеріңізге саулық, отбастарыңызға лар ұжымы әзірледі. Ақын ескерткішінің дүниеге келуіне амандық тілеймін.«Мәңгі Ел» журналының таралымы ар- атса­лысып, көмек көрсетіп, қолдау жасаған Қазақстан­ мен тып, оқырмандарыңыз көбейе берсін. Ресейдің жанашыр азаматтарының аты-жөнін түгел тізбелеу Әңгімелескен Базарбек ТҮКІБАЙ ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ 59 COMPATRIOTS. FRONTIER

FAR FROM MOTHERLAND

nterview with Sarsengali Kuspanov, founder and leader on one of the St.Petersburg streets. It became possible of the Kazakh community in Sankt-Petersburg. due to efforts of the “Atameken” community and its leader I It has been 25 years since Kazakh community Sarsengali Kuspanov. “Atameken” started to function in St.Petersburg under the Sarsengali Akkulovich shares memories from his private life leadership of true patriot Sarsengali Kuspanov. and offers advice to young generation; he does not lose faith In far 1946 “Atameken” organization was founded in Kazakh patriotism. by joint efforts of Kazakhstan students and postgraduate Particularly he is concerned about fate of Kazakh language students. On March 22, 2014 our compatriots celebrated on his native land, preservation of national traditions 50th anniversary of the “Aray” group and the 7th anniversary and customs, and above all he is worried about patriotic of the “Dostar” youth wing. Over the past years a great education of young generation. deal had been done. Nursultan Abishevich Nazarbayev, Unintentionally he makes you amazed at power of his love President of the Republic of Kazakhstan attended unveiling of for Motherland, which has not failed even for a moment of Zhambyl Zhabayev monument, which had been constructed his stay in a strange land. ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР 60 СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ COMPATRIOTS. FRONTIER

Ислам ЖЕМЕНЕЙ

АУҒАН ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ КӨШ ТАРИХЫ

азақ халқының диаспора тарихына зер қарияның ұрпақтары сол киелі жерде тіршілік етуде. салғанда қазақтар XIX ғасырдың екінші Ауған еліне қазақтар алғаш рет шамамен 1865 жартысынан Ресей патшалығы кейін от- жылдары Тәжікстан арқылы көшіп барған көрінеді. аршыл Кеңес үкіметінің қитұрқы саяси Олар Адай руының Қосай, Еміл тобы екен. Аталған әрекеттерінің салдарынан жер аударуға, топ Тәжікстанның Гүлаб деген жеріне барып, сондағы шетҚ елге көшуге мәжбүр болғанын байқаймыз. Оның таулы аймағындағы бір тесіктен өтуді ұйғарып, ойын айқын дәлелі қандастарымыз ата жұрттан Ауғанстанға іске асырыпты. Оларды Арқадан Кенжебек, Берістен үш кезеңде қоныс аударған. деген кісілер бастап көшіпті. Жалпы саны 1000 қаралы Бірінші кезеңнің көш тарихын бізге Саламат Адай шаңырақ. Ауғанстан топырағына қадам басқанда ақсақал әңгімелеп берген еді. Ол өте бай және ауқатты Апқол, Бағлан, Полқұмыр, Дочы атты елді мекендерге болғаны үшін ел ішінде Саламатбай аталып кеткен. қоныс тебеді. Ол Шерхан патшаның заманы еді Еліміз тәуелсіздігін жариялаған соң елге оралып, (Саламат ақсақалдың «Шерхан» деп отырғаны Түркістан шаһарына қоныстанған. Бүгінде дүние салған тарихта 1868-1879 жылдар аралығында Ауғанстанды ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ 61 COMPATRIOTS. FRONTIER

билеген «Шир Әли » патша). Сол кезде Ауғанстанның Ол кезде Түркиядан Әнуар паша (Әнуар паша мемлекет басшыларының бірі – Сұлтан Ғалихан деген 1862 жылы Стамбулда дүниеге келіп, әскери оқу кісі қазақтардың қонысына барып, оларға қыр көрсетеді: орындарын бітірген соң II Әбділхамид билік құрған үстемдік жасағысы келіп, үйінен кілем алдырып, үстіне заманында соғысқа қатысты. Сол кездері мемлекетте қазық қағып, атын сол қазыққа арқандап: «мен қой етін реформа жасау үшін бірнеше пікірлестерімен «Бірлік жемеймін, тауық етін тауып беріңдер» деп қиқарлық және даму» атты партия құрды. Бірінші дүниежүзілік мінез танытады. Бұл қорлыққа шыдай алмаған ел қайта соғыста Османлы әскерінің даңқты қолбасшысы болды. кері көшіп Тәжік аумағында Амударияға жақын келе, Герман мен Османлылар жеңіліске ұшыраған соң Түрік бір асудан асады. Сол асу күні бүгінге дейін «Қазақ азаттық қозғалысы қатарында мемлекеттің тәуелсіздігіне гүзәр» яғни «Қазақ асуы» деп аталады. Ел асудан асып, орай бәлшібектермен одақтасты. Әнуар пашаның ірге теуіп орналаса берген сәтте Сұлтан Ғалихан қарулы негізгі идеясы бүкіл түркілермен бірігу болғандықтан әскермен соңдарынан қуа шабады. Қазақтар көшті бәлшібектердің қарсылығына тап болып, олармен соғысқа Амудариядан өткізген соң, жау жолына керегелерді кірді. Сол мақсатта 1921 жылында Түркістанда басталған төсеп, өздері сойылмен аңдып жатады. Қарулы қол Басмашылар қозғалысына (1918-1930) қатысып, Кеңес керегеге сүрініп, жығылған сәтте сойылдап, нөкерлерін өкіметінің өктемдігіне қарсы түркі халықтарының өлтіріп жібереді де Сұлтан Ғалиханды ұстап алады. азаттық күресіне ат салысты. Соңында 1922 жылы Ауғанстан үкіметі қазақтарға: «Қалған дүние-мүліктеріңді шығыс Бұхара маңындағы Балжуан мекенінде қызыл қайтарайық, Сұлтан Ғалиханды тірідей қайтарыңдар» әскерлерімен шайқас кезінде ерлікпен шәһид болды.) деп талап етеді. Бірақ «Өліспей берісетін халықпыз ба» Түркістанға барғанда бүкіл түркілерді өздерінің діни деп, Сұлтан Ғалиханды тірідей жерге көміп, азаптап және ұлттық мүдделерін жаудан қорғап қалу жолында өлтіреді. біріктірді. Солардың қатарында Ауғанстандағы қазақтар Сонымен, Ауған жерінен кері қайтқан ел Тәжікстанның да оның үніне үн қосып, коммунистерге қарсы шайқасқа Гүлапстан деген жеріне орналасады. Олар – Тәжікстан кірісті. Түркілердің ұлт-азаттық күресін жан-тәнімен үкіметіне талап қойып Гулапстанның шүйгінді де қорғап, қолдау үшін Ауғанстандағы қазақтар толассыз құнарлы мекені болып саналатын 32 бұлағының бойын Кеңес жеріне өтіп, коммунистерге шабуыл жасап тұрды. иеленіп, ресми түрде өз аттарына бекіттіріп алады. Сол кездегі Ауғанстанның мемлекет басшысы Надыр Аталған аймақтың топырағы өте құнарлы болғандығынан шаһ (1929-1933) қазақтарды қолдап, оларға жер бөліп табиғи түрде жабайы пісте қисапсыз өседі екен. Қазақтар беріп, орналастырады. Кеңес үкіметі Надыр шаһқа: сол пістелерді жинап, жылына бір рет арбалап базарға «Басмашыларыңды тый, немесе бізге ерік бер» деп саудаға салады. Соның арқасында көп табысқа кенеліп, талап қояды. Надыр шаһ: «Мен өзім қоныстандырдым. мейлінше байып алады. Осылай Тәжікстанда тыныш Енді тыя алмаймын» деген жауабымен олардың талабын өмірге дағдыланып, тілі бөлек болса да діні бір, ділі бір орындаудан бас тартады. Надыр шаһ қазақтарға шабуыл тәжік халқымен етене-жақын бейбіт тіршілік етіп жатқан жасауға келіспегеннен кейін, Кеңес үкіметі арнайы қарулы қазақтардың басына бәлшібектердің қара бұлты үйіріле әскер шығарып, елді аяусыз қыра бастайды. Қызыл бастайды. 1917 жылы Кеңес үкіметі орнағаннан кейін әскер емін-еркін сайран салып, екі айдай елді қойша бұл ел басына нәубет келіп, қайта босып Ауғанстанға қырып аттанады. Қызылдардың қырғыны қазақтарға барлық мал-мүлкімен өтіп кетеді. Оларды Адай- өліктерін көму түгілі жылауға да мұрша бермепті. қосай тайпаларынан Бүркітбай, Тоқсаба, Нұмар молда, Артынша Қазақтар: «Біз Ауғанстанды мұсылман ел Мұңалдан Жарған қажы, Қырықмылтықтан Қожахмет деп паналап келсек, бізді қорғамай кәпірге қырғызды», бай, Табыннан Тілеужан молда, Төлеу, Қоңыраттан – деп Ауған елімен соғысады. Бұл қырғын ұрыс бес Смайыл, Нұрақыл, Досан би бастап алып шығады. жылға созылады. Екі жақ та мейлінше шығынға батады. Бірақ, Ауғанстан жерін жерсінбеген мал түгелдей Мұндай аласапыран ауыр кезде басының амандығын қырылып, халық ашаршылыққа ұшырайды. Жан бағуды ойлаған кейбір адамдар Кеңес өкіметіне өтуге мәжбүр күйттеген ел азаматтары Кеңес еліне өтіп, басмашыларға болады. Тағы да зұлмат түнекке аяқ басты. Жүректері қосылып, ел тонауға кіріседі. оны сезіп тұрса да амалсыз тәуекелге барғандай сыңай ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР 62 СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ COMPATRIOTS. FRONTIER

танытты. Кеңес өкіметі қашып келгендерге ерекше көңіл Өйткені оларға да ешкім соқтықпай, баяғы мамыражай бөліп, азық-түлікпен қамтамасыз етіп, «қалғандарды да тірлікке қайта оралып, ғұмыр кешуге мүмкіндік туды. шақырыңдар!» деп кеңпейілдік көрсеткен болады. Арып- Осылайша Ауған елінде мал бағып, егін егіп күн көруге ашып жүрген сорлылар келе бастайды. Бұл жағдай кіріскен қазақтардың бірінші көші сан құбылыстан кейін үш жылға жалғасады. Осы кезде Кеңес Одағында қазақтардың басым көпшілігі Ауғанстанның «Құндыз» бір зор мереке тойланады. «Ауғанстаннан келгендерге төңірегіндегі қыстақтарда тұрып, өмір сүріп келді. ерекше ілтипат көрсетіледі» деп елді емексітеді. Бұл Қазақтардың Ауған еліне екінші бір көшін Қанағат жарнамаға алданған елдің бас-аяғы осында жиналады. молда әңгімелеп берген. Ол: «Орал облысын мекендейтін Бұларды тарпа бас салып, көбін ату жазасына бұйырып, елдің басым көпшілігі – Кіші жүздің Байұлы руынан. ит өлген жерге айдайды. Сондықтан, басынан қайғы Ресей патшасы Николай* «балаларынды оқуға беріңдер» бұлты сейілмеген, тыныш ұйқы, беймарал тірліктен дегені көңілдеріне секем ұялатқан ел бұдан құтылудың айырылған 2000-дай отбасы Ауғанстанға қайта ауады. жолы ауа көшу деп тауып, Ауғанстанды бетке алды. Олар 1935 жылы өгіздің терсін бітеу сойып үрлеп, Олардың ұзын-ырғасы 3000-дай үй еді. Әбдіраһман сал жасап, түнде Амудариядан өтеді. Дарияның бойын хан (1880-1901) Ауғанстанда таққа отырған жыл. Бұл күзеткен шекарашыларға дымдарын сездірмеген қазақ елді бастап шыққан Қалмұхамед пен Беркін Ауғанстанға босқындары жаудың қолына түсіп қалмау үшін бір-біріне жетпей қайтыс болады. Олардан кейін елді бастаған; 1. белгі бергенде жолбарысша ырылдасып тіл қатысқан Байбақтының Естерек биі. 2. Мұңал руының Жарған екен. Баланы жылатпауға амалсыздан суға да батырып қажысы. 3. Адайдың Тоқтамысы еді. Бұлардың әрқай­ жіберген жайттар да болғаны айтылады. Сөйтіп, үрейден сысына Әбдіраһман хан «мың басы» деген атақ береді. булыға көшкен ел төрт сағат мөлшерінде Амударияның Ауғанстан үкіметі Бағлан, Гори деген жерлер- арғы жағасына өтіп үлгеріпті. «Бірде артын, бірде ал- ден жер-су беріп, шабындық жерлерге орналастырып, дын берген» мың құбылған сол заманда қазақтардың шаруалыққа бейімдейді. Сол жерді игеру үшін 3 жыл- бағына қарай Надыр шаһ қайтыс болып, орнына таққа дан кейін өтеңдер деп қарызға ақша берген. Ірге теуіп, отырған Заһир шаһ (1933-1973) жалпы елге бейбітшілік арқалары кеңи бастаған ел 3 жылдан кейін өзара жа- орнату мақсатында ел арасындағы бұрынғы бүлікшілікті уласа бастайды. Осы алалықтың салдарынан Жарған тоқтатып, ауыр қылмыскерлердің күнәсін кешіріп, кеңшілік қажы Тоқтамысқа өкпелеп, 1500 үймен қайтып кетеді. танытты. Соның салдарынан Заһир шаһтың либералды Тоқтамыс жергілікті өкіметке: «Берліген қарызды саясаты азып-тозған қазақтарға да игі әсерін тигізді. қайтқан ел өтемей кетті, бізге кешірім етіңіздер» деп ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ 63 COMPATRIOTS. FRONTIER

арызданады. Ауғанстанның өкімет басшалары оларға бұрышындағы төрт ешкінің үрленген терілері.) салып, кешірім жасайды. «Патша береді, құлы қызғанады» Ауған жеріне өткен. Бұл көш жол бойында аштыққа да демекші, кіші шенеуніктер «қарызды өтеңдер, немесе ұшырады. Ауа райының өзгеруінен де қиналды. Сөйтіп, жоғарғы орыннан кешірім етілген анықтама әкеліңдер» бірталай жаннан да айырылды. деп талаппен мазаларын алады. Әбден мазасызданған Екінші топ 1931 жылдары көшті бастап Өзбекстанның қазақтар Тоқтамысқа үкіметтен кешірім хат алып келуді Талдымаржан станциясына бір тоқтайды. Сосын Қаршы сұрайды. Тоқтамыс та жұрттың дегендерін орындай- мен Шөпауыз елді мекендеріне қадам басып, сонда бір ды. Бірақта алған кешірім хатын жоғалтып алады. жыл тұрады. Сөйтіп, келесі 1932 жылы Тәжік елінің Соның кесірінен қазақтардың бір бөлегін өзіне ертіп Қорған төбе мен Сим ауылдарында тағы бір жыл аялдай- алып, кеңес еліне қашып кетеді. Сонымен, Ауғанстанда ды. Өкініштіcі, Тәжікстанның сол өңіріне де аштық тажа- Есентемір руынан 200-дей отбасы қалады. Оларды лы жеткен екен. Соның салдарынан жергілікті халықпен жергілікті үкімет 3 айдай қамап, ақыры өз беттеріне бірге көптеген қазақтар да қырылады. Талай тауқымет жібереді. Олардан да өсіп-өрбіген ел бүгінгі күні тәуелсіз көрген қазақтар сол жылдың соңғы күндерінде он мыңға елдің азаматтары болып, ұрпақтарының келешегіне ата- жуық ел болып Ауған жеріне кірді. Олар ауған топырағына баба топырағында ірге қалап жатыр. қадам басқанда үкіметтің нұсқауымен Андхой деген қала Қазақтардың Ауған еліне үшінші рет көші - екі топ- маңына жиналды. Сол кездегі Ауғанстанды билеп тұрған та бөлініп, екі кезеңде жүзеге асты. Бұл жайтты Ахмет патша қазақтарға жер беріп, азық-түлікпен қамтамасыз Торбай бауырымыз ақсақалдардан естіп, жазып алған етіп, ақшалай да жәрдемін аямай мейлінше көмектесті. Ал екен. Мұсылман елдің адами қасиеті мол деп сенген қазақтар Көштің бірінші тобы 1928 жылы Ақмешіттен жолға ауғандардың кең пейілдік танытқанына риза. Өйткені дәл шығып, Қызылқұм арқылы Қарақалпақстанға барып, сол кезеңде Ауғанстан саяси тартыстың ортасында ішкі одан Түрікменстан жетіп, Амудария суына «Амат» жағдайы әбден шиеленісіп тұрған заманда тұр еді. Соған (ешкі терісін тұтастай бұзбастан сиырып алады. Сосын қарамастан мемлекеттік саясат аясында қазақтарды Фа- оны сол күйі тігіп, үрлеп, ішін ауаға толтырады. Соны- райаб (Маймен), Герат, Шұбарған, Сәнгчарак, Чақнасыр мен бірге төрт ағашты бір-біріне қатарластыра байлайды. Құндыз, Мазар Шәріп сынды қалаларға тарата отырып Үрленген ешкі терісінің төртеуін құрастырылған ағаштың қоныстандырды. Өкініштісі Чақнасырдағы қазақтарға төрт бұрышына байлап қояды. Ол су үстіне жүзетін сол аймақтың суы жақпай, ауа райына үйренісе алмай Амат болып шығады. Оның Салдан айырмасы төрт сексен пайыз адамдары өлім құшты. Өлімдері көптеп, ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР 64 СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ COMPATRIOTS. FRONTIER

бір мезгілде болуы салдарынан тірілер өлгендерді жер- құжат дайындауға тапсырма бергенде қазақтар үкіметтің леуге үлгермей жатты. Әр бір отбасында бірден, екіден, ресми жәрдемінен бас тартыпты. Бұның себебін сұрағанда үштен өлім болуынан олар бір-біріне көңіл айтып, бірін- олар: «Біз қайыршы емеспіз. Біздің алған көмектеріміз бірі жұбатуға да мұршалары келмей жатты. Енді есімізді құжаттанса ертеңгі ұрпақ біз үшін ұялады» деп жауап жинадық-ау дегенде 1943 жылдың жұқпалы ауруы беріпті. Қазақтардың бұл әрекеті үкімет басшыларын таң Оба мен Малерия кең таралып, қазақ бауырларды да қалдырыпты. Бұл «не деген қанағатшыл, өр көкірек ел» жалмап кеткенінен көптеген қазақтар ажал құшты. Тірі десіпті. қалғандары тіршілік етуге тура келгендіктен әр түрлі қара Осы жайында Құндыз бен Ханабадта бір қызық оқиға жұмыстармен айналысып жүрді. Көпшілігі мақта теру, болыпты. Оны айтқан қарияның атына балап көпшілік масақ теру, жем-шөп шабу, мәсі мен кебіс тігу, кілем «Шортан қажы Көтібардың хикаясы» депті. Шортан тоқу, шапан тігуді тіршілік көзі еткен еді. Қазақтар кейбір қажының хикаясы: «Мұхаммед Заһир шаһ (1914-1974) шеберліктерін сол жергілікті тұрғындардан үйреніп алған- 1933 жылдан 1973 жылға дейін билік еткен заманда, ды. Тіршілікке бейімделе бастаған кезде тағы бір тосын- Құндыз қаласының әкімі Шерхан мырза қазақтарды нан келген жайсыздық елде үрей тудырды. Ол екі қабат кеңсесіне шақырып алып, алдап-арбап, қояр-қоймас бір әйелдердің сәбилері тұрмай шетінеп кете беруі еді. Бұл сыпыра құжаттарға аттарын жазып, бармақ бастырып апатта қазақтардың бойы жергілікті табиғатпен үндесе алыпты. Қол қойғандар аң-таң, күдік пен үрейге булығып алғанша мазаларын алып, әжептәуір әбігерге салды. кете беріпті. Арада жылдар өтеді. Бір жамандығын күткен ел бірте-бірте ұмытып кетеді. Күндердің күнінде бірнеше ауған азаматтары сол кісілерді іздеп келеді. Олар бұл жағдайға қайран болып, қорқа бастайды. «Енді не бәле бізді күтіп тұр екен» деп олардан өздерін іздеп келгендерінің себебін сұрайды. Олар болса «біз пәлен адрестегі жерді сіздерден сатып алуға келдік» дейді. СОЛ КЕЗДЕГІ АУҒАНЫСТАННЫҢ МЕМЛЕКЕТ БАСШЫСЫ Бұны естіген қазақтар «бәлеңнен аулақ, бізде ондай жер НАДЫР ШАҺ (1929-1933) ҚАЗАҚТАРДЫ ҚОЛДАП, ОЛАРҒА жоқ» деп ат-тондарын ала қашады. Ауғандар таңдана: «Бұл қалай? Біздің білуімізше әкімдікте ол жерлер сіздің ЖЕР БӨЛІП БЕРІП, ОРНАЛАСТЫРАДЫ. КЕҢЕС ҮКІМЕТІ атыңызға тіркеулі тұр» деп жауап қайырады. Екі жақ НАДЫР ШАҺҚА: «БАСМАШЫЛАРЫҢДЫ ТЫЙ, НЕМЕСЕ бір-бірімен тіл табыса алмаған соң әкімдікке барады. Әкімдікке барған соң әлгі әкім қазақтарға бұдан бірнеше БІЗГЕ ЕРІК БЕР» ДЕП ТАЛАП ҚОЯДЫ. НАДЫР ШАҺ: «МЕН жыл бұрын олар қол қойған құжаттарды көрсетіп, естеріне салады. Сөйтіп, жер сіздердікі деп түсіндіреді. ӨЗІМ ҚОНЫСТАНДЫРДЫМ. ЕНДІ ТЫЯ АЛМАЙМЫН» ДЕГЕН «Енді қаласаңыз сата аласыз, қаламасаңыз өздеріңіз ЖАУАБЫМЕН ОЛАРДЫҢ ТАЛАБЫН ОРЫНДАУДАН БАС пайдаға жаратасыз. Ол жағын өздеріңіз шешерсіз» деп оларды шығарып салады. Содан қазақтар күтпеген жер- ТАРТАДЫ. НАДЫР ШАҺ ҚАЗАҚТАРҒА ШАБУЫЛ ЖАСАУҒА ден байлыққа кенелген екен» дейді. КЕЛІСПЕГЕННЕН КЕЙІН, КЕҢЕС ҮКІМЕТІ АРНАЙЫ ҚАРУЛЫ Өмірдің талай тауқыметін бастан өткерген Ауған қазақтары бір ғасырдан ұзақ жат- жұрт жерде тұрды. ӘСКЕР ШЫҒАРЫП, ЕЛДІ АЯУСЫЗ ҚЫРА БАСТАЙДЫ. Әр елде саяси биліктің саяси ұстанымына орай кейде тату, кейде қату өмір кешті. Қазақ елі тәуелсіздігін ҚЫЗЫЛ ӘСКЕР ЕМІН-ЕРКІН САЙРАН САЛЫП, жария еткенде ақ түйенің қарны жарылып, диаспора ЕКІ АЙДАЙ ЕЛДІ ҚОЙША ҚЫРЫП АТТАНАДЫ. қазақтарының жүздеріне бақыт нұры жауды. Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан ҚЫЗЫЛДАРДЫҢ ҚЫРҒЫНЫ ҚАЗАҚТАРҒА ӨЛІКТЕРІН КӨМУ Әбішұлы Назарбаев 1991 жылдың қыркүйек айында Түркияның Стамбул қаласында шет ел қазақтарының ТҮГІЛІ ЖЫЛАУҒА ДА МҰРША БЕРМЕПТІ өкілдерін қабылдаған кезде елдің өтініші бойынша та- рыдай шашылған Ауған қазақтарын Түркия, Иран, Сауд Аравия елдерінен Елге қайтуға тікелей араласып,1993 жылы елге оралуға мүмкіндік жасады. Сол жылы елге оралған ағайындардың көпшілігі қазіргі кезде Жетісай, Сол кездегі Құндыз, Ханабад, Бағланда үкімет Түркістан, Шымкент, Қызылорда, Қаскелен қалаларында басшылары босқын қазақтарға барынша жәрдемдесіп тұрады. Ауған қазақтары елге оралған соң сойылған жүрді. Бастапқы кезде қазақтар үкімет тарапынан малдың терісі бұл жерде өңделмей, теріні сату тетіктерін берілетін азық-түлік, ақшалай көмектерді алып отыр- де білмей, сапалық жағын анықтауға да тәжірибелері ды. Қариялардың соңғы легінің есінде қалғаны Құндыз жеткіліксіздеу болып жүрген тәуелсіздігіміздің бастапқы аймағының Ғолам Хайдар деген әкімі қазақтарға көп кездерінде осы салада талай жергілікті қандастардың са- көмек көрсеткен екен. Кейін аталған әкім көмек көлемін уатын көтеруге үлес қосты. Соның игі нәтижелері ретінде кеңейтіп, мемлекеттік деңгейге жеткізеді: ресми түрде бүгіндері мал терісінің шет елдерге сатылуы мен өндіріс көмек беруді қолға алып, ақсақалдарды шақырып алып, орындарының ашылуы жолға қойылды. ШЕКАРА АСҚАН ОТАНДАСТАР СООТЕЧЕСТВЕННИКИ. РУБЕЖ 65 COMPATRIOTS. FRONTIER

Islam ZHEMENEY – Doctor of Philological Sciences, professor in Suleyman Demirali University AFGHAN KAZAKHS. TRAGIC FATES OF IMMIGRANTS

tudying history of Kazakh diaspora we can make a been returning to the country during three years. Soon. during a conclusion that as a a result of colonial policy of supposed celebration in oralmans’ honour, chasteners arrested all authorities, many people had tomigrate and some of them the participants of the event, many of them were shot and the rest Swere banished from the country. were deported one more time. Thereafter about 2000 families This is proved by a three-step process of Kazakhs’ immigration decided to return to Afghanistan via Amu Darya. to Afghanistan. Salamat Aday, a respectable aksakal told a story According to the stories of Mullah Knagat, the second wave of about the first stage of immigration; in the past he was wealthy, migration took place after Russian tsar Nicholas made an appeal that is why people used to call him Salambatay. Salamat Aday to send all children to schools. That time Afghanistan government returned to Kazakhstan after declaration of independence and granted lands and pastures to them, and also lent money for three settled in Chimkent. According to the aksakal stories, first Kazakhs years. migrated to Afghanistan in 1865 via Tajikistan, their caravan was The thirs wave of Kazakhs’ migration can be divided into two leaded by Arkadan Kenzhebek. About 1000 families settled in groups. The first group was from Akmeshit, in 1928 it reached Apkol, Baglan, Polkumyr, Dochy settlements. It was an epoch of Afghanistan via Kyzylkum, Karakalpakstan, Turkmenistan and tsar Sherkhan. Migrants were received with honours, they were Amu Darya. Many migrants perished, exhausted by a prolonged given cattle and lands, but a government official Sultan Gelikhan journey. The second group of migrants in 1931 reached Karshy and started to oppress them, so they were compelled to move to Amu Shpauyz via Uzbekistan, having spent there one year, they migrated Darya shore. Soon Sultan Gelikhan attacked our compatriots with to Tajikistan. There Kazakhs were overtaken by famine and illness. his army. Having been on the defensive, Kazakhs managed to ferry About ten thousand survivors entered Afghanistan lands again. By a caravan across Amudarya, while themselves set an ambush and government’s decision, they were settled in an area in the vicinity attacked Gelikhan’s army. Revenge was cruel: they buried Sultan of Andkhvoy and were granted cattle and lands. In 1942, malaria Gelikhan alive. and typhus epidemy claimed lives of about 80% of Kazakhs. The After return from Afghanistan, Kazakhs settled in Tajikistan, in rest of compatriots remained in Afghanistan and got occupied with a fruitful territory Gulapstan. In 1917, out of fear of the Red crop farming and crafts. Army, Kazakhs migrated to Afghanistan once again, but cattle Having endured all hardships of nomadic life, Afghani Kazakhs perished because of climate changes and people had to face famine. have been living in a strange land for more than one century. When Having lost hope, Kazakhs returned to the Soviet Union and joined Kazakh land gained independence, all the compatriots who had basmachi, earning a livelihood by plunder. Kazakhs supported been living abroad, felt sincere joy. In September 1999 in Istanbul, national liberation war of Turks and waged war with communists, the first President of the Republic of Kazakhstan N.A.Nazarbayev frequently crossing border. Many Kazakhs migrated from received representatives of Kazakh diaspora, residin in Afghanistan, Afghanistan to Turkestan in order to wage war against communists. Turkey, Iran, and Saudi Arabia and made an appeal to return to The head of state Nadyr Shakh supported Kazakhs and granted their native land, the Republic of Kazakhstan. them lands. In two months many Kazakhs were exterminated, while At present, oralmans live in towns Zhetissay, Chimkent, the rest of them were mortally offended by Afghans’ indifference Kyzylorda, and Kaskelen. Kazakhs from Afghanistan turned out to and non-interference, started to fight with them. be skilful curing masters and masters of leather fabrication. Those who survived in that war, again returned to the Soviet Today we can be sure, that wanderings full of hardships and Union. The country showed them hospitality and advised to constant fight for survival are finally over. Kazakhstan is our Promised invite the rest of Kazakhs to the Union. Exhausted compatriot had Land.

Кто знает, что первый закон истории — бояться какой бы то ни было лжи, а затем - не бояться какой бы то ни было правды?

ЦИЦЕРОН

АШАРШЫЛЫҚ 68 АШАРШЫЛЫҚ

Зиябек КАБУЛЬДИНОВ В ПОИСКАХ СПАСЕНИЯ АШАРШЫЛЫҚ 69

опытка борьбы с «байским элемен- за отставшими детьми». том», насильственная политика оседа- Значительная часть казахов Северного и Северо- ния и кампания по усиленной коллек- Восточного и Центрального Казахстана в поисках спа- тивизации с обобществлением практи- сения двинулась в сторону Западной Сибири, дви- чески всего скота казахов в Казахстане, гаясь вниз по Иртышу на пароходах, через железные а Птакже активные мясозаготовки привели к массовому дороги, а также в пешем порядке. В последнем случае сокращению поголовья скота, за которым последовал многие умирали по пути, в том числе и на территории страшный голод. Он по масштабу превзошел самые сопредельных сибирских территорий. Вот как об этом голодные годы в Казахстане в 1918-1919 и 1921-1922 докладывалось в спецсводке полномочнного предстви- гг. тельства ОГПУ по Западно-Сибирскому краю «О Очередной голод 1931-1933 годов унес жизни, как бегстве казаков из Казахстана на территорию Запсиб- минимум, почти четырех миллионов человек, абсолют- края» от 23 января 1932 года: «Начиная с осени ная часть которого нашла свою гибель на территории 1931 года наблюдается бегство казаков из Казахстана республики: умирали в юртах и зимних жилищах; в в смежные с Казахстаном районы Запсибкрая. За по- поисках спасения массами умирали на дорогах; на- следнее время это бегство приняло массовый характер, ходили последнее пристанище на улицах городов, в прибывшие казаки не имеют никакого имущества, ни- окрестностях крестьянских селений, у рудников и за- где не работают, и подавляющее большинство голода- водов. Некогда мужественный и честолюбивый народ ет. Широко развито нищенство, употребление в пищу переживал самую настоящую катастрофу, по большему мяса павших животных. Имеются смертные случаи от счету искусственно организованной Центром. истощения». Преступность политики Филиппа Голощекина и В официальной сводке численность переселивших- Центра в Казахстане состояла в том, что они органи- ся казахов на территорию Западной Сибири или «Зап- зовали и сотворили в Дешт-и Кыпчаке искусственный сибкрая» насчитывала около пятидесяти тысяч чело- Голод. Более того, совершили и другое преступление: век, но на самом деле их было больше, как минимум не смогли и почти не хотели предпринимать никаких в пять раз. Почему же идет сокрытие действительной эффективных мер по спасению вымирающего казахско- численности переселенческого казахского населения? го населения, оставив их наедине с собой и возникшей Во-первых, почти вплоть до 1933 года власти на проблемой. Потомкам великих кочевников оставалось местах имели четкую инструкцию по массовому об- либо умирать, либо спасаться «откочевкой», но без ратному их выселению в Казахстан, видя в каждом скота и имущества: домашняя живность была отобра- голодном переселенце классового врага. Поэтому вы- на, или «пошла под нож», а имущество или домашний нужденные мигранты, а также лица их приютившие, скарб невозможно было захватить с собой. старались искажать реальное их количество. Об этом Поэтому с осени 1931 года на территорию пригра- свидетельствует одна из директив райисполкома Вол- ничных с Казахстаном областей России массами стали чихинского района Запсибкрая от 26 мая 1931 года: устремляться потоки голодного казахского населения. «Райисполком предлагает в трехдневный срок выявить Массовые откочевки были одной из форм коллек- всех кулацко-зажиточных, подкулачников и других хо- тивного протеста и сопротивления казахов политике зяйств, проживающих на территории нашего сельсове- строительства колхозов и единственно правильным та, как не более два года приехавших из Казкрая, и выходом с целью избежать голодной смерти. По под- выслать их через Михайловский сельсовет на старое счетам современных исследователей республику в эти местожительство в пределы Казкрая». Здесь же со- годы покинули около одного миллиона наших соот- держались инструкции по поводу запрета принимать ечественников. Вот как описывает один из случаев ми- их в колхозы. Как можно было относить к категории грации казахов из Иртышского района Павлодарского кулаков и подкулачников тех, кто в пешем порядке, округа в Омск через Русскополянский район одна из без скота и имущества прибывал в Западную Сибирь свидетельниц этих событий Асылбекова Зылиха Сар- с элементарной целью - не умереть с голоду? тымбеккызы, уроженка аула Каратал той же области: Во-вторых, абсолютное большинство переселившихся «Мы были очевидцами ужасной картины зимы 1932 казахов не имело на руках документов, что создавало года, когда рядом с аулом шли длинные вереницы определенные трудности при проведении подсчетов. голодных казахов, направлявшихся в Омск. В те дни Паспорта появляются чуть позже. стояли сильные морозы и бураны. А после окончания В-третьих, переселенцы находились в состоянии мо- бурана мужчины аула быстро выходили на эту дорогу бильности и быстрого передвижения, стараясь найти и по черным точкам определяли и находили трупы более сносные условия для выживания и работы. людей из Казахстана. Их собирали для того, чтобы В-четвертых, имели случаи массовой гибели казах- быстро похоронить. Трупов было множество, поэтому ского населения. На территории «Сибкрая» многие до- старались быстро предать земле: в противном случае роги, особенно зимой были устланы трупами умерших их тотчас съедали голодные волки. Что примечатель- от мороза и голода людей. Они также умирали и на но, перед смертью умирающие снимали с себя всю улицах городов и крестьянских селений. Были и слу- свою одежду и падали. Тела их быстро набухали. Ча- чаи убийств казахов некоторыми шовинистически на- сто от матерей отставали дети и также умирали. У ма- строенными местными жителями, распространявшими терей не было ни сил, ни возможностей возвращаться ложные слухи о том, что будто казахи поедают детей 70 АШАРШЫЛЫҚ

сибиряков. Поэтому точно и единовременно зафиксиро- «Жана уйым», Борисовском – «Наймандар», в Лю- вать численность казахов было весьма тяжело. бинском (Горьковском) - «Бельсенды» и так далее. В-пятых, среди переселенческого казахского населения Население таких новых хозяйств быстро росло, так как свирепствовали различные заболевания, препятствовав- они охотно принимали своих голодных соотечественни- шие процедуре их точного учета. ков. Например, несколько десятков обессилевших сопле- В-шестых, в сфере подсчета численности населения менников из Иртышского района Павлодарского окру- среди статистов существовали серьезные упущения и не- га (области) принял в свой колхоз его председатель, доработки. руководитель одного из ведущих хозяйств Запсибкрая, В-седьмых, цифра в пятьдесят тысяч откочевников обладатель переходящего Красного знамени Имангали была озвучена Тураром Рыскуловым еще в 1932 году. Мамынов из колхоза Каратал Русскополянского района. Это были его предположительные данные. Казахи не Во-вторых, казахские мигранты устремлялись в горо- переставали покидать страну и в 1932 года, и в сле- да Западной Сибири (Новосибирск, Славгород, Бар- дующем голодном 1933-м. наул, Бийск, Омск), пытаясь устроить детей в детские Куда же направлялись вынужденные мигранты, «го- дома, а сами - найти сносную работу и жилье, всячески нимые голодом»? выживая в тяжелейших условиях. К примеру, только в В первую очередь, они шли в немногочисленные казах- одном Славгороде насчитывалось около шести тысяч ка- ские аулы Западной Сибири, к своим соотечественникам, захов, а остальные четыре тысячи поселились здесь же близким и дальним родственникам. Но сибирские аулы в сельской местности. Всего – десять тысяч человек. несколько сот тысяч голодных казахов принять просто Небольшая группа казахов доходила даже до Иркутска никак не могли. Сами в это время переживали про- и Читы, нанимаясь в крестьянские селения в качестве цесс борьбы с байством, лишением избирательных прав пастухов и домашней прислуги на разные поденные и обобществления скота. Население сибирских казахских работы как это было еще в царское время. аулов, как минимум, удваивалось или утраивалось. Го- В-третьих, спрос на рабочую силу был очень высок на лодные переселенцы всеми правдами и неправдами ста- шахтах, рудниках и строительстве железных дорог. ралась закрепляться именно в аулах своих соплеменни- В-четвертых, передвигаясь вглубь Западной Сибири, ков. Вдовы с охотой выходили замуж в качестве вторых, они оказывались в разных крестьянских деревнях. К третьих жен, выдавая себя за близких родственников. примеру, в феврале 1932 году в селениях одного только Некоторые выдавали малолетних своих дочерей за вели- Ключевского района проживало около пяти тысяч каза- ковозрастных местных жителей, другие старались устра- хов, в Баевском - полторы, Ребрихинском - две с по- иваться в качестве домашней прислуги. Многие вымени- ловиной, Алейском – три. Какие же проблемы ждали переселенцев из Казахста- на на новом месте, в Западной Сибири? Все станции Западной были переполнены голодны- ми казахами. Значительную часть переселенцев отказы- вались принимать в местные колхозы и совхозы из-за «ТРУПОВ БЫЛО МНОЖЕСТВО, существования установки местных советско-партийных властей о немедленном их обратном возращении. В КОТОРЫХ СТАРАЛИСЬ БЫСТРО ПРЕДАТЬ ЗЕМЛЕ: городах, на шахтах и рудниках их ждали неудовлетвори- тельные условия проживания в плохо обустроенных об- В ПРОТИВНОМ СЛУЧАЕ ИХ ТОТЧАС СЪЕДАЛИ ГОЛОДНЫЕ щежитиях и квартирах. Зачастую, как и в царское время, ВОЛКИ. ЧТО ПРИМЕЧАТЕЛЬНО ПЕРЕД СМЕРТЬЮ их старались обсчитывать при выдаче заработной платы. Им предоставляли низкооплачиваемые и низкоквали- УМИРАЮЩИЕ СНИМАЛИ С СЕБЯ ВСЮ СВОЮ ОДЕЖДУ фицированные работы. Казахов из-за незнания русского языка нередко не принимали на работу. Здесь свиреп- И ПАДАЛИ. ТЕЛА ИХ БЫСТРО НАБУХАЛИ. ствовали различные болезни: оспа, туберкулез, чесотка, ЧАСТО ОТ МАТЕРЕЙ ОТСТАВАЛИ ДЕТИ И ТАКЖЕ УМИРАЛИ. брюшной и сыпной тиф. Существовала острая нехватка продовольствия и недостаток детских домов. Большой У МАТЕРЕЙ НЕ БЫЛО НИ СИЛ, НИ ВОЗМОЖНОСТЕЙ проблемой была детская беспризорность. Не хватало ВОЗВРАЩАТЬСЯ ЗА ОТСТАВШИМИ ДЕТЬМИ» одежды и обуви. Совсем не завидным было положение и шахтеров, на- пример, из Кузнецка. Так, 27 июня 1932 года в инфор- вали золото, серебро и другую драгоценность на куски мационной сводке краевой прокуратуры и краевого суда хлеба. На территории региона из числа «откочевников» имелись следующие строки: «В промышленных районах постепенно даже создавались новые поселения-колхозы, края вскрыты факты поставления рабочих–казахов в например, в Омской области в Исилькульском районе худшие условия материально-бытового обслуживания по таким образом был создан аул - колхоз «Бакабас» (в сравнению с русскими рабочими, а также факты грубого ходе экспедиции 1991 года информаторы сообщали, что обращения с казахами. Так, в Ленинске, главным об- голодных казахов местные жители с жалостью почему-то разом на шахте «7 ноября», работает до пятисот человек называли «бакабасами» («людьми с головами лягушек» казахов, казахи находились в исключительно скверных - З.К.), а в Таврическом (Молотовском) - «Агыс» и жилищных условиях, ютясь в одной небольшой комнатке АШАРШЫЛЫҚ 71

по 16-17 человек, без всякой мебели. Столовая неодно- к прибывшим казахам было практически повсеместным. кратно оставляла часть рабочих-казахов без обеда». Вот как об этом писал краевой прокурор: «На Алейском Из-за всего этого нередко гибли десятки и сотни де- вокзале заведующий нанес побои и оскорбление казаку тей и взрослых. К примеру, за два месяца январь-фев- и выгнал его в шею из буфета. В Баевском районе кре- раль 1932 года в одном Ключевском районе погибло стьяне жестоко избили казаков. В Ребрихинском районе от голода и холода 29 человек. Так, 16 февраля в селе имеется ряд случаев избиения казаков. Дела эти являют- Ключи в артели «Красный Октябрь» была обнаруже- ся типичным проявлением великодержавного шовинизма. на полузамершая казашка и на вопрос: «Почему ты ре- Избиения, в основном, внешне без причины - бьют по- шилась замерзнуть?», она ответила: «мне голодной все тому, что это - казаки». равно погибать, да и притом меня из русских никто на Что же делалось со стороны местных властей для пре- квартиру переночевать не пустил». 20 февраля в управ- дотвращения подобных вещей? Конечно же, принима- ление Ключевского районного управления милиции при- лись меры по обузданию этого позорного явления. Так, везли 4 трупа умерших казахов. по итогам всего 1932 года в крае за великодержавный Село Николаевка. Один казах ходил проситься на шовинизм было привлечено к уголовной ответственности квартиру. Его никто не пустил. Он зашел в пустую хо- 273 человека. Если учесть, что местные власти, право- лодную избу, лег, уснул и замерз. охранительные органы, местные и краевой суд скрывали Село Васильчук. В другое село вышли два казаха. случаи проявления массового негативного отношения к Вышли за село, сели отдохнуть. Видимо, обессилили и голодным переселенцам со стороны местного населения, были обнаружены мертвыми». Или же по состоянию на то станет понятным, какие размахи принял так называе- 5 марта 1932 года в одном только Славгородском райо- мый «великодержавный шовинизм». не Запсибкрая на почве болезней и голода было офици- ально зафиксировано 117 случаев смерти откочевников. Но самое ужасное было то, что прибывшее казахское население нередко подвергалось не только психологиче- скому и моральному насилию, но и рукоприкладствам и даже убийствам, за которые не всегда адекватно на- казывали местные народные суды и не совсем добросо- вестно выявляли преступников районные прокуроры и начальники районных отделений милиции. Такой участи в большей степени подверглась та часть казахов, которая расселялась среди крестьянского на- селения небольшими группами. Несмотря на нередкие случаи благосклонного отношения к ним, в крестьянских селениях, да и в городах процветал самый махровый «ве- ликодержавный шовинизм» (официальный термин того времени – З.К.), с которым пытались бороться пре- имущественно высшие партийные деятели Забсибкрая. Так, 28 сентября 1932 года Председатель Крупинского РайКК-РКИ сообщал: «Прошу проверить работу кас- сационной коллегии Крайсуда, которая потакает шови- нистам. Вот факт: помощник директора совхоза «Овце- вод» Попов, давший распоряжение о сожжении целого казахского аула, нами исключен из партии. Нарсуд при- говорил к 5 годам лишения свободы, а Крайсуд отменил решение и дал лишь 6 месяцев принудработ». Кстати, случаев сожжения целых казахских аулов даже в царское В то же время и были случаи более гуманного и че- время мы не встречали, за исключением периода пода- ловеческого отношения к переселенцам. В этом плане вления восстаний казахов карательными отрядами. заслуживают всякого уважения попытки, например, ру- А вот что явствует из обзора краевого управления ми- ководства Любинского района Омской области органи- лиции Западной Сибирии о состоянии уголовной пре- зованно помочь прибывшему голодающему населению. ступности от 26 октября 1932 года: «Купинский район. Так были предприняты активные меры по устройству 28 октября на территории совхоза «Овцевод», в 7 кило- их в совхозы, обязав директоров совхозов выдавать им метрах от хутора совхоза, в степи обнаружено 9 трупов продовольственные пайки, обеспечивая снабжение про- убитых казаков: 3 трупа мужчин в возрасте от 20 до 45 мышленными товарами. Местное заготовительное зерно лет, труп мальчика в возрасте 12 лет, труп второго маль- должно была выдать 300 центнеров хлеба вновь прибыв- чика без головы, два трупа мальчиков - один в возрасте шим переселенцам. Все сельские советы и колхозы райо- 3-4 лет, второй -13-14 лет, два трупа женщин-казачек». на обязывались организовать сбор средств для оказания Позднее проводилось расследование и виновные были помощи казахам, а также принятия экстренных мер по наказаны. их трудоустройству. Все учреждения получили строгое Негативное отношение со стороны местного населения предупреждение, чтобы прекратить всякие безобразия, 72 АШАРШЫЛЫҚ

связанные с невыплатой зарплаты, продпайка, гонений Славгороде-100 человек, Алейске-100, Сталинске-100, в и «выталкивании» казахов. Более того, «ввиду того, что Прокопьевске-60. Отрывались школы для детей каза- за последнее время в с. Любино и других населенных хов. Привозилась учебная литература из Казахстана.Со пунктах участились случаи преследования казахского на- временем жизнь у переселенцев постепенно налажива- селения, как-то избиения детей и насмешки со сторо- лась. Даже проводились праздники. Например, в 1934 ны хулиганов-молодежи, предложить в суточный срок году кемеровские казахи рудника «Кемерово» провели провести расследования, судив виновных показательным праздник «Трактор –той», на которую собралось около судом». Более того, были приняты меры по открытию 2000 казахов, где приняли участие и русские. Кроме детских садов для детей казахов, отдельных казахских выступлений и пафосных речей, здесь была организована колхозов, организованной выдачи одежды. продажа книг журналов и газет. Играл духовой оркестр, Со временем, и казахов стали уважать за трудолюбие, проводились национальные игры игры и спортивные со- терпеливость и открытость. Постепенно развеялись лож- стязания. Состоялось премирование лучших рабочих. А ные слухи о том, что якобы голодные казахи поедают на праздник было отпущено 2050 рублей. В июле 1935 детей местных крестьян. Бригады строителей- казахов года самым лучшим в крае сельсоветом был признан часто вызывали на соцсоревнование коллективы из числа Бауржансорский Славгородского района, где было кол- местного русского населения, ежемесячно перевыполняя лективизировано 92% хозяйств или 136 хозяйств. План

планы более чем на 100%. Со стороны простого населе- сева первыми в районе перевыполнили именно колхоз- ния были слышны и слова искреннего сочувствия к тра- ники этого сельсовета -на 110,9%. Вся сельхозтехника гедии казахов. Так, колхозник украинец У. Дробатенко была досрочно отремонтирована. Падежа телят - нет, из Павлоградского района Омского округа писал Пред- а ягнят всего лишь 3%. Имелись две фермы- 54 голов седателю ЦКК РКИ Я. Рудзутаку о страшном голоде скота и овец -160. Сено заготовлено впрок, а руководил в Казахстане: «Рядом у нас – 10 километров Казахстан, этим успешным хозяйством - Кунаев. Постановлением там еще «лучше» обстоит. По дорогам только-только Президиума Запкрайисолкома казахский колхоз получил одни кости с человека, и детишки оставлены в юртах. Переходящее Красное знамя. Живыми их червь расточает. Мы проехали 120 верст, и В августе 1934 года некоторые казахи стали возвра- живых только встретили три человека. Все кости перева- щаться на историческую родину, но значительная их рили, и брошено все имущество, и разошлись кто-куда». часть осталась в Западной Сибири. В 1933 году Запкибкрай стал принимать экстрен- Итак, пребывание откочевников на территории За- ные и действенные меры по кардинальному решению падной Сибири в самые тяжелые годы сыграло свою проблем откочевников. Так, 15 апреля 1933 года вы- положительную роль. Спаслись десятки тысяч наших со- шло долгожданное постановление Совнаркома СССР за племенников, избежав практически уготованной на роди- подписью В. Куйбышева «О мероприятиях по оказанию не голодной смерти. Постепенно на пути массового про- помощи откочевавшим казакам в средневолжский, За- явления так называемого «великодержавного шовиниз- падно-сибирский края и Киргизскую АССР». Тогда ма» был поставлен жесткий заслон. Активное изучение было отпущено в Западную Сибирь 200 тонны проса русского языка, получение и овладение новыми рабочими для казахов. Было дано указание обеспечить центра- специальностями, самоотверженный труд помогли на- лизованного обеспечение местами в детских домах для шим соотечественникам быстро адаптироваться на новом 1 тысячи детей, а также продолжить меры по трудоу- месте. И сегодня часть более чем 200-тысячного казах- стройству казахов. До 25 мая 1933 года было предписа- ского населения Западной Сибири является потомками но открыть детские дома в Новоомске на 120 человек, тех казахов, кто бежал туда в поисках спасения. АШАРШЫЛЫҚ 73

Ziyabek KABULDINOV Director of “Eurasia’ scientific research centre under L.N.Gumilev ENU, Academic secretary of national congress of historians, doctor of Historical Sciences, Professor. IN SEARCH OF SALVATION

ttempted struggle with bays, forcible policy of nomads’ Novosibirsk, Slavgorod, Barnaul, Biysk, Omsk. They tried to place transition to settled life as well as intensive collectivization their children in orphanages and find a job and lodging in order to Acampaign and meat stocking led to mass reduction of survive in hard conditions. In the third place, labour demand was the livestock with subsequent famine. Its scale surpassed the leanest years highest in mines and railway constructions. In the fourth place, moving in Kazakhstan, which took place in 1918-1919 and in 1921- deeper into western Siberia, migrants found themselves in different 1922. This famine carried away almost four million people, the peasant villages. majority of deaths occurred on the territory of the republic. Multiple problems awaited migrants from Kazakhstan in western Authorities did not want and were not able to take any effective Siberia. Hungry Kazakhs overcrowded all stations of the West, mostly measures to save Kazakh population, having left people face to face local kolkhozes refused to accept settlers because of strict instructions with starvation. Descendants of great nomads had to make a difficult about their immediate eviction back to Kazakhstan. Cities and mines choice: die or flee without cattle and belongings. offered unsatisfactory accommodation. Often they were short-changed Starting from autumn of 1931 big groups of starving Kazakhs on salary days. Kazakhs were provided only with low-paid and plain headed for neighbouring Russian territories. Mass migrations became jobs. Frequently, Kazakhs were not accepted for employment because one of the forms of collective protest and resistance to collective they could not speak Russian. Different diseases, including smallpox, farming policy, as well as the only right way to avoid death. According tuberculosis, and scab, typhoid and camp fever were rife and rampant to calculations of modern researches, about one million people left the there. Besides, there were acute food shortages and deficiency in republic those years. orphanages. Substantial part of Kazakhs from Northern, Northeastern and Central Kazakhstan started to move in the direction of Western Siberia by steamships, by train and by foot as well. Some of people who had to walk died on their way to Russia. Official report stated, that the amount of Kazakhs who had resettled in Western Siberia, numbered about 50 thousand people. According to our hypotheses, that number was 5 times bigger. What is the reason for concealing actual number of Kazakh migrants? In the first place, almost until 1933 local Russian authorities had accurate instructions to evict Kazakh migrants from Russian territory. That is why forced migrants, as well as people who sheltered them, tried to pervert real numbers. In the second place, absolute majority of resettled Kazakhs did not have documents, which created certain difficulties for calculating the amount of people who had arrived from Kazakhstan. In the third place, immigrants were quite mobile, constantly trying to find passable conditions for survival and work. In the fourth place, there were cases of mass deaths of Kazakh population. In the fifth place, different diseases were rife and rampant among Kazakh settlers, which hampered the procedure of accurate record keeping. Sixthly, there were serious mistakes made in the sphere of population size counting. Seventhly, T.Ryskulov voiced the number 50 thousand back in 1932. It was just presumable data. Mass migrations took place either in the end of 1932 and in subsequent 1933. Where did driven by hunger migrants go? In the first place, they Sometimes Kazakh migrants were subjected not only to psychological made their way to few Kazakh auls of Western Siberia, to their and moral violence, but also to manhandling and even murders. countrymen, immediate and remote relatives. Sometimes migrants even In August 1934 some Kazakhs started to come back home, but founded new settlements on the territory of the region. In the second mostly they stayed in Western Siberia. Even today, descendants of place, Kazakh settlers went to the cities of Western Siberia, i.e. Kazakhs who escaped from Kazakhstan in search of salvation, live here.

Превосходные умы суть истинные герои истории.

Николай Михайлович КАРАМЗИН

ЖУСАН ДЖУСАН ZHUSSAN ЖУСАН ДЖУСАН 76 ZHUSSAN

Ханкелді ӘБЖАНОВ, Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры ТЕМІРБЕК ЖҮРГЕНОВ

емірбек Жүргеновтің ғұмыры қысқа болғанымен ортада-ақ мемлекеттік, ұлттық міндеттерді шешудің оңтайлы тетігін халқына сіңірген еңбегі, артында қалған мұрасы, һәм үлгісін ұсына алды. Қоғам мен адамдардың мұратын дөп баса табу ұлт тарихы мен мәдениетіндегі орны – ұрпақтан- ұлттық идеяны анықтаудың басты шарты десек, тоталитарлық қыспақ ұрпаққа, дәуірден-дәуірге жалғаса беретін кемелдік заманында сол талап биігінен көрінген жұлдызды шоғырда Темірбек пен құндылықтың тамаша үлгісі. 20 жасқа толар- Жүргенов те бар екенін мақтанышпен айтатын уақыт келді. толмастанТ социалистік идея жолын таңдаған ол үш мүшелден аса бере Сонымен, ұлттық идея дегеніміз – әр заманның, әр тарихи кезеңнің тоталитарлық социализмнің қанды құрығына ілінді. Ісі мен сөзіндегі, өзекжарды мұратын дәлме-дәл дәйектеу, тоқсан ауыз сөздің тобықтай мінезі мен өмір салтындағы табандылығымен, өткірлігімен, талап түйіні. Мұның классикалық үлгісіне Елбасымыз Н. Назарбаевтың қойғыштығымен «темір нарком» атанған Т. Жүргеновтің әділетсіздіктен 2014 жылғы 17 қаңтарда жариялаған «Қазақстан жолы – 2050: бір опат болғанына 80 жылдай уақыт өтті. Сонда да ол туған халқымен мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Жолдауын жатқызамыз. Әңгіме бірге жасасып келеді. Өйткені ол туа біткен қабілет-қарымын, үздіксіз «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы туралы. «Мен, – деді Н. Назарбаев, – ізденіспен жиған тәжірибесі мен білімін бір ғана мақсатқа – Отанының Мәңгілік Ел ұғымын ұлтымыздың ұлы бағдары – «Қазақстан-2050» өркендеуіне, бір ғана мүддеге – адамдардың бақытты өмір сүруіне, Стратегиясының түп қазығы етіп алдым». бір ғана болашаққа – кеңестік халықтар мен ұлттардың береке-бірлігін Мәңгілікке ұмтылу адам баласына тән қасиет. Археологиялық нығайтуға жұмсады. Осы ұстанымынан Қазақстаннан тыс жерлерде зерттеулер көрсетіп отырғандай, мәңгілік құндылығын алғаш – Тәжікстанда, Өзбекстанда – еңбек еткенде де тайған жоқ. туындатушылар өлгеннен кейін де өмір барына сенген ежелгі тұрғындар, Айталық, Өзбекстан халық ағарту комиссары қызметінде отырғанда homo sapiens өкілдері болып табылады. Мәңгілікке құштарлық Египет саланың өзбек тіліне көшуіне қолдан келгенше септесті. Болжамды пирамидаларын, мәңгі қала Рим тәмсілін, ажалдан қашқан Қорқыт нәтижеге жетудің шарты ретінде үш талапты басшылыққа алыпты: 1. құбылысын дүниеге әкелді. Наркомпроспен байланысатын барлық мекемелерді іс қағаздарын өзбек Жалпыадамзаттық құндылық һәм құбылыс эволюциясы мен тілінде жіберуге міндеттеу. 2. Білім мекемелеріндегі қызметкерлерге диалектикасы байырғы түркі қоғамында – осыдан ХІІІ ғасыр бұрын қомақты еңбекақы төлеу. Мұнсыз мамандарды тұрақтандыру мүмкін «Мәңгі ел» категориясымен, бәсі мейлінше жоғары формуламен емес. 3. Педагог мамандарды науқандық жұмыстарға тартпай, алаңсыз дәйектелді. Мұндағы «мәңгі» сөзі уақыттағы шексіздікті білдіреді. еңбек етуіне жағдай туғызу. Оған, яғни уақытқа ғана байланысты ұғым-түсінікке тәңіріні, Осыдан 83 жыл бұрын «Узбекская правда» газеті арқылы ұсынылған жоғарыдағы көк аспанды, төмендегі қара жерді, екеуінің арасындағы бұл талаптар бүгін де өзектілігін жойған жоқ. Шынында да, республика адам баласын араластырудың негізі жоқ. «Ел» ұғым-түсінігіне арғы халқының негізгі денін түрлі деңгейде қамтитын комиссариат бабаларымыз нақты кеңістік пен аумақтағы туған халқын, жер-суын, мемлекеттік тілге көшумен басқаларды өзімен бірге ілестіре жүретінін мемлекетін жатқызған еді. Орхон-Енисей жазба ескерткіші адамзат қазіргі Қазақстандағы тілдік ахуал мысалында түсіну еш қиындық өркениетінің жарқын беттері санатында тұратыны сөзсіз десек, тудырмайды. Ал ұстаздардың мардымсыз жалақысы мен мектептен сол мұраның интеллектуалдық асқар шыңы – «Мәңгі Ел» идеясы, тыс жұмысқа жегілуі XXI ғасыр басында да шешілмеген күйде қалуда. идеологиясы, практикасы. Демек, Т. Жүргенов бүгінде таптық, партиялық аясы мейлінше тар «Мәңгі ел» байырғы түркі әлемі тәуелсіздік шуағына шомылған еді деп сыналатын социалистік теория мен практика үстемдік құрған кемел шақта дүниеге келді. Еуразия жүрегіндегі біздің елде тарих ЖУСАН ДЖУСАН ZHUSSAN 77

жаңаша қайталанды. Байырғы бабаларымыз қапысыз тапқан әрі ұрпағына тастағы жазуларымен аманаттаған бұл идея ғасырлар елегінен өтіп, тәуелсіздігімізді нығайтуға, ең дамыған 30 елдің қатарына кіруімізге септесетініне еш күмән жоқ. «Мәңгі ел» құру Еуразияның сайын даласын мекендеген халықтың ежелден ұлы арманы еді. Түрлі себептермен арман жартылай жүзеге асты. Байырғы халық – қазақтар ата-бабасынан қалған жерде отыр, бірақ мемлекеттілігінен, тәуелсіздігінен айырылып, үш ғасырдай бодандық қамытын кигені тарихы мен тағдырында азап ізін қалдырды. Түп жаратушыдан басқа мәңгі ештеңе жоқ дейтіндер әр тұстан дауыс шығарып жатыр бүгінде. Сыңаржақ пайым. Түп жаратушының мәңгілігіне дауласпаймыз. Бірақ жер бетіндегі тіршілік иесі – адам баласы әлденеше миллион жылдан бері өсіп-өнуде, шүкір, жоғалып кеткен жоқ. Адам баласының зерек ақылы ашқан ұлы жаңалықтар, айталық, Пифагор теоремасы, А. Эйнштейннің ықтималдық теориясы жұмыс істеуін тоқтатады дегенге кім сенеді? Ешкім де. Ұрпақ алмасады, даму мен өзгеріс орын алады. Бұл жоғалу емес, сабақтастық пен жалғастықтың көрінісі. Басқа-басқа, әйтпесе қазақ әлемінде сақтардан жеткен «аң стилін», Қорқыттың күйлерін, «Алпамыс» жырын, билік пен мемлекетті қастерлейтін сана қалыптаспас еді. «Орнында бар оңалар», «Күйеу жүз жылдық, құда мың жылдық» деген қазақ оптимизмі мәңгілікке сенімнен туындаған қағидат. Тарихи деректерге жүгінсек, халықтың, жер-судың, мемлекеттің атауы өзгеретінін, оның ішінде қазақтың құт мекенін алыс-жақын көршілеріміз бен мемлекеттер түрліше атағанын көреміз. Ежелгі русьтіктер «половецтер даласы» деп айшықтаса, орта ғасырлардағы араб жазбаларында «Мафазат – ал гуз» (оғыз даласы), парсы авторларында «Дашт-и қыпшақ» (Қыпшақ даласы), «Улус ва ел қазақ» (Қазақ ұлысы) атауымен кездесетінін ғалымдар жазыпты. Ал ХV-XVIII ғасырлар аралығында ұлттық тарихымыз «Қазақ ұлысы» (Қазақ хандығы) аясында өрбігенін баршамыз білеміз. Ресейге бодандықты қабылдағаннан кейін хандық билік жүйесі жойылып, мемлекеттілігімізден айырылғанға қоса, «Далалық өлке», «Түркістан өлкесі», жарылқағанда «Қырғыз-қайсақ өлкесі» атансақ, большевиктер басқарған тұста «Қазақ автономиялы кеңестік социалистік Республикасы», «Қазақ кеңестік социалистік Республикасы» мәртебесімен мемлекетімізді құрдық, халқымыздың басы қосылды, жеріміз жинақталды. Әрине, жат қолына өту бізді, санамызды «Мәңгі ел» тұғырынан тайдырды. Жойылып кетпеу басты міндетке айналды. Оны әр кезеңдегі ұлт зиялылары: «Оян, қазақ!», «Қазақ автономиясы», «Қорған, қазақ!», «Мен қазақпын» идеологемаларына сыйғызған. Т. Жүргеновтың шығармаларын зерделей отырып, ұлттық идея мәселесімен арнайы айналыспағанын мойындауымыз керек. Бірақ ол стихиялы түрде болса да мәні бойынша ұлттық идеядан қылаудай өзгешелігі жоқ тұлғалық, интеллектуалдық позициясын ашық жариялай алды. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен 1924 жылғы Орта Азия мен Қазақстандағы ұлттық-аумақтық межелеуге дейінгі кезеңде біртұтас Қазақ мемлекетін құруды кемел келешектің кілті деп ұғынды. 1924 жылы 8 қазан күні «Еңбекші қазақ» газетінде жариялаған «Орта Азия республикасындағы қазақ халқының күйлері» мақаласында айтқан Түркістан, Хорезм, Бұхар республикалары «басқаруында тұрып қазақ еңбекшілері халықшылдығын сақтайды, бәрінде де бірдей жаңа тұрмысқа жетіле қояды деу қиын» пайымынан халқы мен елінің болашағын төл мемлекетті құрумен байланыстырғанын ұғынамыз. Түптеп келгенде, бұл жолдар Т. Жүргенов ұстанған ұлттық идеяны ұлықтап тұр. Мемлекеттілікті бәрінен жоғары қойған идеясынан таймағанын одан кейінгі жылдар және көрсетті. Оны саяси-құқықтық тұрғыдан Қазақ АКСР-ін Қазақ КСР-і мәртебесімен қайта құруын алға тартумен дәйектеді. Одақтас республика мәртебесіне ие болу Қазақстанды, әсіресе оның мәдениетін асқаралы биіктерге шығаратынына кәміл сенді. «Халық жауы» айыптауымен ұсталардан бірнеше ай бұрын, 1937 жылғы 11 қаңтарда, былай толғанған екен: «Преобразование Казахстана в Союзную республику послужить гигантским рычагом для нового, более мощного подъема и расцвета национальной социалистической культуры казахского народа. И нам надо быть особенно бдительными ЖУСАН ДЖУСАН 78 ZHUSSAN

для того, чтобы национальная по форме культура росла и дальше, как ілгерілеу үшін бірінші қадамнан ұлттық идеяны оң анықтаудың мәні культура доподлинно социалистическая по содержанию, как культура зор. Тәуелсіздік өткеннің қарызы мен парызын атқаруға есік ашуымен все более и более утверждающая и укрепляющая завоеванное великое ғана қымбат емес, әлемдік өркениеттің көші соңында салпаңдамауға, интернациональное братство народов». табиғи-ырғақты өсіп-өну жолын табуға мүмкіндікті арттыратын Болашағына сеніммен қараған Қазақ КСР-і тура 55 жылдан кейін ұлттық идеямен де қымбатты. Еңселі ел болу тым асығыстықты да, басқа атаумен азаттық дәуіріне аяқ басты. Бұл Т. Жүргенов ұлықтаған ерте күнді кеш қылған жайбасарлықты да көтермейді. Біз үшін оны ұлттық идеяның күйрегені емес еді. Күйреген кеңестік жүйе болатын. ешкім атқарып бермейді. «Әулетіміздің асуы да, дәулетіміздің тасуы 1991 жылғы 10 желтоқсаннан «Қазақстан Республикасы» атауымен да өз қолымызда», – деді Президент. Тарқата айтар болсақ, әулеті әлемге мәшһүрміз. Мұндағы «стан» жалғауы парсы тілінен аударғанда мен дәулеті тасыған еңселі ел дегеніміз – шынайы әрі де-юреден «ел» дегенді білдіреді екен. «Республика» сөзінің мағынасы сайлаумен де-фактоға айналған, толыққанды азаттыққа қол жеткізген, ұлттық анықталатын мемлекеттік биліктің басқару формасын көрсетеді. идеясын әспеттеген ел ғой. Республикалық басқаруды мемлекетінің атауына шығармаған елдер Президент сөзінің соңы көп ұлтты халыққа береке-бірлік жарасатынын баршылық. Мәселен, «Ресей Федерациясы», «Америка Құрама баса көрсетумен түйінделді. «Қазақстанның көп ұлтты халқының Штаттары» атауынан мемлекеттік басқару формасын анықтау мүмкін жұлдызы жоғары болатынына, туған елімізде дәулетті де сәулетті емес. Мемлекет атауы тарихи қалыптасқан құндылықтан туындап өмір орнайтынына кәміл сенемін», – деді ол. КСРО-ның ыдырауын жатуы – заңды құбылыс. тездеткен ұлтаралық қақтығыстар қызуы асқынып тұрғанда, желтоқсан Бірақ жаңа ахуалға сай ұлттық идеяны іздеу тоқтамады. Алғашқы жарасы жазылмаған тұста азаматтық келісім мен саяси тұрақтылықты қадам 1991 жылғы 17 желтоқсанда, яғни тәуелсіздіктің бірінші күнінде, басты міндеттердің қатарына қою барлық жағынан өзекті болатын. жасалғанын біреу білсе, біреу білмейді. Елбасымыз сол күні бүкпесіз Азаттықтың, ұлттық мемлекеттің көздегені де халықтарды ара-дара былай деді: «Кең-байтақ жеріміздің байлығы осы даланың түпкілікті қылу емес, тұтастыру ғой. халқына да, тағдыр қосып бірге өмір сүріп жатқан өзге ұлт өкілдеріне Азаттықтың алғашқы ақ таңында ақтарылған жан тебіренісінде де молынан жетеді. Не істесек те ақылмен істейік, арзан ұранға «Қазақ елі» ұғым-түсінігі кездейсоқ қолданылған жоқ. Ол – ғасырлар ермейік, ұшпа сезімге ерік бермейік дегім келеді. Әсіресе, жастар қарызын, бабалар аманатын, тұңғыш Президенттің перзенттік парызын салқынқандылықтан, үлкенді сыйлаудан, сөзге тоқтаудан айнымаса, бейнелеген жұлдызды сәт. Әрине, ұлттық идея деген сөз айтылмады. қашанда достыққа адал болса, бауырмал, кеңпейіл болса, халықтың Бірақ «Мәңгілік ел» құндылығына қарай алғашқы қадам жасалды. Тоталитаризмнің идеологиялық, саяси, демографиялық қысымынан ұлтсыздануға шақ қалған Қазақстанға басқаша таңдау, балама қалмаған еді. Осыдан 7 жыл бұрын Астанадағы «Тәуелсіздік» сарайы алдында ОСЫДАН 7 ЖЫЛ БҰРЫН АСТАНАДАҒЫ «ТӘУЕЛСІЗДІК» «Қазақ елі» монументі бой көтеріп, оның тұсауын Елбасымыздың өзі кескен болатын. Сол күні алаңға қисапсыз жұрт жиналды, сыймай САРАЙЫ АЛДЫНДА «ҚАЗАҚ ЕЛІ» МОНУМЕНТІ БОЙ кетті. «Қазақ елі» ұғым-түсінігі кімнің болсын санасын шарпып, жанын жайландырғаны көрініп тұрды. Бұл – бір. КӨТЕРІП, ОНЫҢ ТҰСАУЫН ЕЛБАСЫМЫЗДЫҢ ӨЗІ Екіншіден, 2014 жылғы 7 ақпан күні Тұңғыш Президентіміз Н.Назарбаевтың Атырау жұртшылығымен кездесу үстінде КЕСКЕН БОЛАТЫН. СОЛ КҮНІ АЛАҢҒА ҚИСАПСЫЗ ЖҰРТ мемлекетіміздің «Қазақстан» атауын «Қазақ елі» атауымен өзгертуді ЖИНАЛДЫ, СЫЙМАЙ КЕТТІ. «ҚАЗАҚ ЕЛІ» ҰҒЫМ-ТҮСІНІГІ ұсынуын танымның, саяси қадамның, мемлекеттанудың эволюциялық жолын құптағаны деп білгеніміз жөн. «Мәңгілік Ел» кемел келешектің КІМНІҢ БОЛСЫН САНАСЫН ШАРПЫП, идеясы. Оның жасампаз әлеуеті 2050 жылмен таусыла қалмайды. Жалғасын таба береді. Ал «Қазақ елі» идеясы болашаққа бет түзеген ЖАНЫН ЖАЙЛАНДЫРҒАНЫ КӨРІНІП ТҰРДЫ мемлекетімізде толеранттылық сана оң ілгерілегенін, мақсаты, мүддесі бір халық бар екенін паш етіп тұр. «Мәңгілік» уақыт пен кеңістіктегі жалғастықты ұлықтайды. «Қазақ елі» жалғастықтың иесі мен киесін, атына сөз келтіретін ұстамсыздық атаулыдан аулақ жүрсе деп тілейік». ұлттық идеяның мәйегін айшықтайды. Оның түп көздегені – ұлттық Осылайша Қазақстан тұрақтылық пен жасампаздыққа құрылған ізденіс қауіпсіздікті бәрінен жоғары қою, ең дамыған 30 елдің арасынан «Қазақ жолын таңдады. Ұлттық тарихына тән гуманизм құндылығынан елін» көру. Әйтпесе жаһандану тұсында көптің біріне айналып кету, таймайтынын жариялады. ұлттық болмыс-бітімнен айрылып қалу оп-оңай. Алға басу барысында Алматыдағы Орталық алаңда азаттықтың ақ таңын қарсы алған сан саяси және тарихи сана, бірлік және жаңа қазақстандық патриотизм мың адам алдында тебіреніспен айтылған Президенттің сөзінде өтпелі ішкі-сыртқы сын-қатерден биік әрі берік болуын қамтамасыз ету ауадай кезең үшін қажет ұлттық идеяның құрамдас бөліктері айқындалған еді. қажет. Алдымен дүниеге келген жаңа мемлекет Қазақ елі екені баса көрсетілді. Қашанда көпұлтты мемлекеттің ортақ ұлы мұратқа жегілуі өзін-өзі «Егеменді ел», «Бүкіл ел», «Еңселі ел», «Қазақ елі» тәрізді мейірлі сақтаудың дұрыс әрі пәрменді таңдауы екені күмән-күдік тудырмайды. сөздермен Отан тарихы мен тағдырын қозғай келе: «Дербес мемлекет Империялардың бәрі дерлік ұлт мәселесін шеше алмағандықтан құру қазақ халқының ғасырлар бойы аңсаған арманы еді. Міне, енді сол ыдыраған. Қазақстан империя емес, бірақ көпұлтты мемлекет. Демек, күнге де жеттік», – деді Елбасы. тарих тәлімінен қорытынды шығара алуымыз керек. «Біз өзгенің Президент пайымынан екі ой-түйін туындап тұр. Бірі – ұлттық қателігінен, өткеннің тағылымынан сабақ ала білуге тиіспіз. Ол сабақтың идея өзін-өзі таныған ұлт барда ғана дүниеге келетіні. Өзін-өзі тану түйіні біреу ғана – Мәңгілік Ел болу біздің өз қолымызда. Бұл үшін тарих толқынында шыңдалған ұлттардың пешенесіне жазылған. Ұлттық өзімізді үнемі қамшылап, ұдайы алға ұмтылуымыз керек» делінген «Меннің» құдіретті түйіні – ұлттық мемлекет құру, ұлттық мемлекет Елбасымыз Н.Назарбаевтың «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір – ұлттық «Меннің» қамал-қорғаны. Екіншісі – ұлттық идеяның мүдде, бір болашақ» атты Жолдауында. мазмұны мен өзегін, бүгінді кемел келешекпен жалғастыратын өміршең Мәңгілік ел халықты, жер-суды, төл мемлекетті аман-есен де қисынды арман құрайтыны. «Армансыз адам қанатсыз құспен тең» сақтаумен, бәсекеге қабілеттілігін арттырумен түзіледі. Ендеше, Т. қағидатын халқымыз ұрпақтан-ұрпаққа аманаттағанда өсер елдің серігі Жүргенов тұжырымы – қазақ мемлекеттілігін нығайту – кешегі және оптимизм екенін қапысыз таныған ғой. бүгінгі ұлттық идеямен үндесіп жатыр. Сабақтастық пен жалғастықты Бұдан кейін алға тартылған президенттік келелі ой – тәуелсіздіктің қамтамасыз ету арқылы болашақ ұрпақ алғыс айтатындай міндеттерді табалдырығында, жол басында тұрғанымыз жайлы. Дұрыс бағытта шешетін уақыт басталды. ЖУСАН ДЖУСАН ZHUSSAN 79

Khankeldy ABZHANOV, director of Sh.Valikhanov Institute of History and Ethnology, a corresponding member of NAS RK. TEMIRBEK ZHURGENOV

emirbek Zhergenov lived a short life, but his heritage, great in humankind. Analyzing T.Zhurgenov’s works we can make sure that service to the country, his place in nation’s history and he did not concern himself with national idea; still, he spontaneously Tculture is a model of traditional values, which have been expressed his personality and intellectual position. In his article, passed on from one generation to another. “Kuys of Kazakh people of the Central Asian Republic”, published From the age of 20 he chose the way of a socialist idea and on October 8, 1924 in newspaper “Enbekshi Kazakh”, he wrote afterwards he became the victim of totalitarism. All his energy and that it was hard to believe that Kazakh would preserve their nation hard-earned knowledge, he gave to the only aim – prosperity and and would start a new life under leadership of Turkestan, Khwarezm development of his Motherland, for the only interest – happy and Bukharan republics. That is why future for his nation he saw in life of his nation, for the only future – unity and solidarity of the creation of its own state. Soviet nation. While working as a commissar of people’s education Temirbek Zhurgenov put statehood above all. A month before of Uzbekistan and Tajikistan, he devoted himself completely to his his arrest as a public enemy, on January 1937 he wrote that work, contributed to transition the whole sphere of education to transformation of Kazakhstan to a union republic would serve as a Uzbek language. giant lever for a new, more powerful uprise and flourishing of national He adhered to 3 principles for achieving final result: socialist culture of Kazakh nation. 1. To oblige all institution associated with people’s commissariat His national idea has lasted for 55 years and then country of education to maintain business papers and records in Uzbek entered an epoch of independence, creation and prosperity. It was language; not a failure of T.Zhurgenov’s national idea, it was just collapse of 2. To pay high salary to workers of educational organizations; socialist system. From December 1991 we have been known to otherwise it is impossible to prevent outflow of personnel; the world as “Republic of Kazakhstan”. The ending “stan” in the 3.Not to involve teachers in after-hours unpaid activities, and word “Kazakhstan” means “el” in Persian. It is natural. That when create favourable conditions for work. some country enters a new epoch, name of the country follows from These requirements, published 83 years ago in newspaper historical values of that very epoch. “Uzbekskaya Pravda” have not lost their topicality even today. Search for a new national idea has never stopped; the first step Problems of language development, poor wages of teachers, was made by the President N.A.Nazarbayev on December 17, constant involvement in after-hours works have not been removed 1991 at first days of independence. He accurately defined our from the agenda to this dated, i.e. even in the XXIth century these ways: stability and creation. problems have not been solved. It means that at the time exposed Seven years ago “Kazak Eli” monument was erected in front of the and offered the optimum approach for solving state and national Independence Palace in Astana, the President himself cut ribbon; problems. and on February 7, 2014 the first president of the Republic of National idea implies evolutionary views of that historical Kazakhstan N.A.Nazarbayev advanced an idea to rename the state epoch,; the message of the President of the Republic of Kazakhstan “Kazakh Eli”. This is an evolutionary way of statehood; the idea N.Nazarbayev “Kazakhstan Way 2050: common goal, common of “Kazakh Eli” embodies nation’s existence with common goal, interests, common future” may serve as a classical model of such idea. common interests and common future. The matter concerns national idea of “Mangilik El”. Nazarbayev Thus, evolutionary views of the prominent statesman of Central said, that he used “Mangilik El” notion as a basis for strategy of a Asia and Kazakhstan T.Zhurgenov on formation and development great program “Kazakhstan-2050”. Aspiration for eternity is intrinsic of Kazakh Soviet statehood are concordant with “Kazakh Eli” ideas. 80 Alikhan BUKEIKHANOV in jail. Semipalatinsk. 1908 Вся наша история — продукт природы того необъятного края, который достался нам в удел. Это она рассеяла нас во всех направлениях и разбросала в пространстве с первых дней нашего существования. Петр Яковлевич ЧААДАЕВ

МЕН ЖАНБАСАМ... ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ IN ORDER TO BE МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ 82 IN ORDER TO BE

Алихан БУКЕЙХАН. Бутырская тюрьма. Москва, июль-сентябрь 1937 г. МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ IN ORDER TO BE 83

Султан Хан АККУЛЫ, директор НИИ «Алаш» УЙТИ, ЧТОБЫ ВЕРНУТЬСЯ

лихан Букейхан свою борьбу против «Алаш» или Конституционно-демократической партии колониальной, грубой политики имперской «Народной свободы», что выглядело бы естественно и России вел исключительно в рамках логично, а в момент пребывания в... тюрьме. Об этом гласит существующих законов, пройдя сквозь тюрьмы запись под документом: «Павлодарская тюрьма, 1908 и ссылки колониальной администрации в годъ» (?). Весьма любопытно и то, что на фото казахский родномА Казахском крае. Вместе с передовой российской национальный лидер зафиксирован в непривычной для него интеллигенцией и прогрессивными партиями он стремился одежде – в традиционной русской крестьянской рубахе, реформировать саму колониальную метрополию в подлинное сверху которой надет легкий казахский чапан и со шляпой правовое, демократическое, парламентское федеративное на голове. государство. Находкой исторических документов автор этих строк В истории стран евразийского континента едва ли найдется обязан научной экспедиции, которую можно условно назвать другой пример, когда лидер национально-освободительного «омской», так как научные поиски, помимо ОГИК музея, движения многомиллионного народа, видный общественный велись в Омском государственном архиве, областной деятель, бывший депутат высшей законодательней ветви библиотеке им. А.С.Пушкина, музее изобразительного государственной власти добровольно явился, чтобы отбыть искусства и т.д. В ее работе принимали участие доктор тюремное наказания, определенное судебной властью. Черно- исторических наук, директор научного центра гуманитарных белая, но пожелтевшая со временем фотография казахского исследований «Евразия» Зиябек Кабульдинов, кандидат национального лидера начала ХХ века Алихана Букейхана, исторических наук, этнограф Сулушаш Курманова, PhD случайно обнаруженная в деле Западно-Сибирского докторант Евразийского национального университета им. отдела Императорского русского географического общества Л.Н.Гумилева Еркин Рахметуллин под руководством автора (ЗСОИРГО) в Омском государственном историко- этих строк. Экспедиция состоялась благодаря финансовой краеведческом музее (ОГИК музей), как раз является поддержке ДПК «Ақ жол». беспристрастным «свидетелем» подобного случая. Что касается cамого фотодокумента, особенно короткой Историческая ценность и уникальность этой фотографии записи под ним, то здесь имеется явное несоответствие либо еще в том, что в ней лидер казахов запечатлен не где- с местом нахождения, либо с датой. Поскольку cудя по нибудь, cкажем, на отдыхе, в обществе своих коллег-ученых архивным материалам, а также по личным воспоминаниям по ЗСОИРГО, о чем, кстати, свидетельствует другой лидера Алаш следует, что в павлодарскую тюрьму он угодил фотодокумент, обнаруженный там же, где они запечатлены в в начале 1906 года, откуда 30 апреля того же года, после момент празднования 25-летнего юбилея данного общества, перевода в омскую тюрьму 15 апреля, вышел на свободу в 1902 году, или в кругу своих соратников по движению в связи с избранием в выборщики в своей Токраунской МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ 84 IN ORDER TO BE

Алихан Букейхан вместе с коллегами по Западно-Сибирскому отделу Императорского русского географического общества (ЗСОИРГО). Фото сделано в день празднования 25-летия со дня образования ЗСОИРГО. Омск, 1902 г.

волости, чтобы вскоре стать депутатом первой в истории «Омская газета «Степной край» и политическая ссылка», колониальной России Государственной Думы. Но в 1908 опубликованных в 1930 году в журнале «Северная году он уже... в Семипалатинской тюрьме. И в какой из Азия», С.П.Швецов утверждал, что за публикацию этих застенок ему удалось запечатлеть себя для истории? антиправительственного материала полиция арестовала всю Попытаемся разобраться в этом, опираясь исключительно редакцию «Степного края» и поместила в острог, но не на первоисточники. Сперва совершим краткий экскурс по надолго. О своем первом опыте арестанта, сам Сын степей тюремной эпопеt Алихана Букейхана. Поскольку каждый этап нигде не упоминал. Видимо, не представился подходящий этой эпопеи имеет поучительную и назидательную историю случай. Два последующих ареста были неразрывно связаны и, самое главное, приоткрывает подлинное лицо казахского с революционными событиями 1905-1907 годов в России национального лидера, скрытые, но поистине благородные в целом и его ведущей ролью в этих событиях в родном черты его характера, глубину и масштаб его личности, как Степном крае в частности. «Высочайший указ 18 февраля политического деятеля, неутомимого борца за свободу 1905 года, объявивший право петиций, - писал он в своей и независимость своего угнетенного народа, подлинного очередной статье, опубликованной в редактируемой им лидера нации, готового в критический час пожертвовать же омской газете «Иртыш» в 1906 году, - всколыхнул личной свободой, благополучием, собственной жизнью. И всю казахскую (в ориг. «киргизскую») степь, стонавшую это далеко не полная характеристика Сына степей. под необъяснимым произволом обрусительной политики За весь период своей научно-публицистической и и ее безграмотных исполнителей из недоучившихся общественно-политической деятельности, лидер казахского юнкеров, семинаристов, психопатов и алкоголиков, словом, национально-освободительного движения «Алаш», как при «ташкентцев приготовительного класса», оставивших Россию царизме, так и при большевисткой «диктатуре пролетариата» из-за вкусной баранины казахской степи». подвергался различным гонениям – арестам, тюремным Здесь необходимо дополнить Алихана Букейхана важным наказаниям, ссылкам. Из них только в период с 1896 историческим фактом. Именно в Казахстане, превращенного по 1917 годы лидер Алаш трижды побывал в царских в колонию - в грубое и одностороннее нарушение Россией тюрьмах (Омск, Павлодар, Семипалатинск), один раз условий соглашений 1731, 1781 и 1824 гг. о добровольном подвергся аресту вместе со всей делегацией правительства присоединении Казахских жузов (или орд) к русской Алаш-Орды по указу «верховного правителя» очередного империи и разделенного к концу ХІХ века в Степной и самопровозглашенного «всероссийского» правительства Туркестанский края - добивались главокружительной адмирала Колчака в 1919 году (снова Омск), о чем карьеры и сказочно богатели такие известные наместники утверждал в своих показаниях следователю ОГПУ-НКВД в русского царя, как Герасим Колпаковский. Он был назначен 1928 году Халел Габбасулы (Габбасов), бывший заместитель первым генерал-губернатором Казахского степного края в главы Алаш-Орды Алихана Букейхана. В советский период 1882 году, который благодаря своему «усердию» стал одним легендарный Сын степей трижды «погостил» и в застенках из редких полных генералов в российской истории, не имея НКВД в Каркаралы и Оренбурге в 1922, дважды - в профессионального военного образования, но дослужился до московской душегубке «Бутырке» – в 1926 и 1937 гг. генеральского чина начав с рядового! «Наш край мирный, По свидетельству Сергея Швецова, Алихан впервые - писал по поводу подобных наместников русского царя угодил в царские застенки примерно в 1896-1897 гг., Алихан Букейхан в одной из своих статей, - терпению его будучи «единственно ярким» политическим обозревателем мог бы позавидовать даже сам доблестный герой русско- омской газеты «Степной край». В своих воспоминаниях японской войны Куропаткин, не считая генералов Сухотина МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ IN ORDER TO BE 85

(генерал-губернатор Степного края 1901-1906 гг.), Романова Каркаралы грозит бунт степных казахов, чем воспользовался (военный губернатор Акмолинской области в 1903-1906 гг.) генерал-губернатор. В этой связи в последующей статье под и Галкина (военный губернатор Семипалатинской области названием «Дзянь-дзюны Казахской степи», лидер казахов в 1903-1908 гг.), которые «царствуют» в Казахской степи. с горечью отметит: «И вот для такого идеально-мирного 26 крестьянских и уездных начальников представляет Казахскаго края... генерал Сухотин выхлопотал военное собой как бы сволочное место, куда вся Россия бросает, положение». кто в нем забракован борьбой за существование... Эти В 1906 году популярный казахский поэт-бунтарь Машхур- господа поступают с казахами, как каждому бог на душу Жусуп Копейулы (Копеев) сочинил стихотворение, вошедшее положит, кто порет казахов розгами, что запрещено законом в поэтический сборник «Тірлікте көп жасағандықтан көрген («О закон, где ты?»), кто дерется с казахами, которые тамашамыз» [букв. «Чудный опыт, накопленный жизнью»], не остаются в долгах, хотя это редко, кто... не принимает изданный в 1907 году в Казани, который вызвал резко от казахов прошения не при языке, кто нераспечатывает отрицательную реакцию колониальной власти - стихи были казахские прошения, подаваемые по почте, так как личная посвящены Алихану Букейхану, один куплет которых был подача сопряжена руганью и выталкиванием просителя, обнаружен в деле жандармского губернского управления кто пользуясь безплатным продовольствием от казахских в архиве города Казани, причем в переводе на русский управителей (волостной старшины), показывает вид, что он язык. Сразу оговарюсь: перевод не идеален. Очевидно, к на это не обращает внимание и т.д.». переводу привлекался казак или татарин, немного знающий Вслед за обнародованием в конце 1905 года «Манифеста казахский, но не поэт, да еще мало вникающий в глубинный 17 октября», предоставившим всем народам колониальной смысл казахских стихотворных строк. И все же основной империи политические права и свободы, а также созвавшим посыл куплета вполне понятен, в котором казахский лидер Государственную думу І созыва, в омской газете «Степной предстает в образе покровителя нации - пророка, его ходатая: край» Алихан выступил с громкой статьей «Все тайное Муж, который говорит, что зажжет светильник для нации, станет явным», где имелись такие строки: «Не умножайте Точно пророк достохвальный ходатай, свои преступления, могильщики приказного строя. Имя [которому] – А Л И Х А Н. Ваши дни сочтены. С вами мы расчитаемся в русском Если собрать все буквы [воедино], представительном собрании [Госдуме]!». Во второй же То получится имя сокола, известного нации – А Л И Х статье, вышедшей чуть позднее в «Семипалатинском листке» А Н! под аналогичным заголовком, Сын степей уже открыто И вскоре в тайной переписке Омского жандармского пригрозил колониально-карательным властям предстоящим управления с Департаментом полиции МВД России в С.- созывом Госдумы: «Лживые доносчики, слепые насильники, Петербурге Алихан Букейхан уже фигурировал как «главный помните... завтра же настанет день разоблачения и вашей руководитель всего религиозно-политического движения гнусной лжи. Вы предстанете перед нелицеприятнымъ судом казахского населения в Степном крае». За этой перепиской свободной России... Не спешите платить местью казахскому последовал вторичный арест казахского национального лидера народу за его добро. Встаньте палачи, идет независимый и заключение в павлодарскую тюрьму без соответствующего суд свободной России!». постановления суда, а лишь на основании неких «агентурных Веским поводом для данной статьи Алихана Букейхана сведений». Это был явным, но привычным насилием даже над послужил ложный донос Каркаралинского уездного существовавшими на тот момент колониальными законами начальника некоего Оссовского о том, что якобы городу и положениями по управлению Степным и Туркестанским

Алихан Букейхан с группой бывших депутатов І Государственной Думы после ее разгона (А.Н.Букейхан - стоит третьим справа налево). А.Н.Букейхан был одним из 180 депутатов Госдумы, подписавших «Выборгское воззвание» 10 июля 1906 года, за что был осужден Особым присутствием С.-Петербургской судебной палаты к 3 месяцам тюремного наказания, которую отбыл в Семипалатинске. Териоки, Выборг (Финляндия), 10 июля 1906 г. МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ 86 IN ORDER TO BE

краями, не говоря уже о «Манифесте 17 октября», даровавшим дела о Букейханове мной доложено Командующему всем без исключения народам империи политические права Войсками Сибирского Военного Округа [он же генерал- и свободы, как неприкосновенность личности, свободу губернатор Степного края Николай Сухотин. Прим. автора.], совести, слова, собраний, союзов. Подобному беспределу продлившего, независимо от хода означанного дела, своей и произволу колониальной администрации родного края властью срок содержания Букейханова под стражей до трех Алихан Букейхан противостоял исключительно в правовом месяцев, и в виду крайней конспиративности последнего и поле, апеллируя лишь на «Манифест 17 октября». Он упорного его желания оказать влияние и принять возможное видел, что Россия стоит на пороге перехода из прогнившего активное участие в проведении вопросов в Государственной насквозь самодержавного, по его выражению, «приказного Думе(!), Командующий Войсками изъявил желание в режима» - в конституционное парламентское федеративное том случае, если дело о Букейханове будет прекращено государство. Более того, находясь под арестом, он находит Прокурорским надзором в порядке 1035 ст. Уст. Угол. в себе силу отказаться от побега, чуть позднее отказаться и Суд., дать этому делу направление в административном от вторичного избрания в Госдуму ІІ созыва. Это в одних порядке, с безусловной высылкой Букейханова из пределов случаях, в других - добровольно явиться в тюрьму, вместе с Степного края, так как по общему мнению, не исключая семьей, в том числе с двумя несовершеннолетними детьми, лиц Прокурорского надзора, Букейханов представляется отправиться к месту ссылки своим ходом. И во всех случаях безусловно опасным, но умным и ловким агитатором. – он руководствовался интересами своего народа, задачами и К изложенному присовокупляю, что по приказанию целями своей борьбы за его права, свободу и независимость. Командующого Войсками Сибирского Военного Округа, «Меня арестовали на пути из Павлодара в Семипалатинск, Букейханов будет переведен для содержания под в поселке Ямышевском, 8-го января... (1906 года) - писал стражей, впредь до окончательного выяснения его дела, он в своем очерке «Выборы в Степном крае» 10 лет спустя, из Павлодарской в Омскую тюрьму. Полковник (подпись в 1916 году, - Меня поместили в тюрьме в лучшей камере, неразборчива)». находившейся в первом этаже с двумя большими окнами, с Из письма Алихана Букейхана, адресованного Александру большой русской печью... Моя паспортная книжка, которую Колюбакину в С.-Петербург, выясняется, что он к тому потом успело потерять омское жандармское управление, все же должен был прибыть на съезд Конституционно- мои бумаги, книги, бывшые при мне, были отобраны. Я демократической партии (ка-де или кадетской партии), страдал от безделия и одиночества и старался убить время намеченный на начало января 1906 года в Москве. Однако, гимнастикой». как отмечается в этом же письме: «Я вместо съезда ка-де В статье-некрологе «Какитай» (газета «Қазақ», № 105, попал в тюрьму, как кандидат в Государственную Думу». В 18.02.1915 г.), Алихан Букейхан описывает любопытный тоже время Сын степей не сомневался, что несмотря на все случай, как до и после его ареста друзья из Семипалатинска, потуги властей, непременно станет депутатом, о чем намекнул Павлодара и даже жители казачьего поселка Ямышевский в письме Колюбакину: «Встретимся в Государственной предлагали ему побег. Но он, к их немалому удивлению, Думе». решительно отказался от этой затеи, заявив: «Пусть я один Важно также заметить, что его тайное письмо Колюбакину посижу в тюрьме, чем пострадает народ от карательного и статья «Дзянь-дзюны Казахской (в ориг. «Киргизской») отряда из-за моего побега!» В статье «Дзянь-дзюны степи», прикрепленная к этому письму, имеют занятную Казахской (в ориг. «Киргизской») степи» А.Н.Букейхан историю. Статья была написана в павлодарской тюрьме, уже объясняет одну из причин своего ареста: «Мой арест которую он планировал опубликовать в одной из петербургских носит характер личной мести со стороны генерала Сухотина, газет, переправив ее Колюбакину, одному из основателей и не раз послужившего благодарным материалом для моих лидеров кадетской партии, тайным письмом. Вот цитата корреспонденций в дни свободы, когда предлагал отдать из письма: «Из прилагаемого 14-ти страничного письма, его под суд за нарушения 1 пункта манифеста 17 октября». которое прошу напечатать в «Нашей жизни» (петербургская Но, оказалось, что была еще другая причина ареста, куда либеральная газета) или другой такой газете, увидете мои более важная, о чем лидер Казахского края вскольз упоминул злоключения». Однако это письмо вместе с приложенной в этой же статье: «Затем я намечен казахами кандидатом в статьей, как оказалось, попало в руки царской охранки и, Государственную Думу». спустя более 100 лет, обнаружено известным историком Между тем колониально-карательная власть Степного Болатбеком Насеновым в военно-историческом архиве края, не находя никакой иной возможности повлиять на России в г. Москве. ход и итоги предстоящих выборов в Государственную думу «В тюрьме (сперва в Павлодаре, затем в Омске) меня в Семипалатинской области Степного края, но преследуя держали совершенно изолированно от других арестантов, - единственную цель - недопустить избрания А.Н.Букейхана рассказывает Алихан Букейхан уже в своем очерке «Выборы в депутаты, тайно, но решительно готовила почву для ссылки в Степном крае», - на прогулку - полчаса в день, я казахского лидера за пределы степных областей. Об этом выходил один». Телеграммы с требованием «следствия и свидетельствует письмо начальника Омского жандармского суда», отправленные им из павлодарской тюрьмы в адрес управления от 10 апреля 1906 года. «В силу отсутствия первого председателя правительства, премьер-министра возможности до настоящего времени удостоверить агентурные России Сергея Витте, министра юстиции Михаила Акимова указания на безусловную принадлежность его к преступному и других, остались без ответа. Следовательно, у него не сообществу свидетельскими показаниями, предъявить ему, было ни малейшей возможности сфотографироваться на Букейханову, какое-либо обвинение с юридической точки память, что, в конечном итоге, получилось – для истории. зрения не представилось возможным. О таком положении 15 апреля 1906 года, как и отмечалось в рапорте Омского МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ IN ORDER TO BE 87

жандармского управления, лидер Алаш из Павлодара парламентско-думской трибуны. Тем самым колониальная был переведен в омскую тюрьму, откуда, по тайному империя получила возможность распоряжаться исконными замыслу властей, он должен был отправиться в ссылку по казахскими землями по своему усмотрению, иначе говоря – так называемому «административному порядку», т.е. по осуществить «столыпинскую земельную реформу» за счет распоряжению степного генерал-губернатора. Но замысел казахской земли. провалился: 30 апреля Алихан вышел на свободу в связи «Третьеиюнский закон» Алихан Букейхан считал своим с избранием в выборщики в родной Токраунской волости, личным поражением и поэтому всю ответственность за это а в конце июня он – единогласно избран депутатом с честью принял на себя, как лидер Степного народа. Для Государственной думы І созыва от Семипалатинской области. отбытия наказания, а также подчиняясь воле своей партии, Между тем у лидера Алаш было больше воли и свободы кадетской партии «Народной свободы», летом 1908 года в другой тюрьме, но уже в Семипалатинске, где он имел он добровольно явился в Семипалатинск, где, правда, возможность если не пригласить профессионального задержался на целых три месяца в ожидании заключения в фотографа, то уж точно друзей с фотоаппаратом, да еще тюрьму. каждый день, в течение 8 месяцев пить кумыс и питаться Здесь стоит особо подчеркнуть, что своим бескорыстным свежим бараньим мясом вместо тюремной баланды. Впрочем, служением интересам своего народа, умением подчиняться его эпопея в семипалатинской тюрьме имеет весьма занятную воле и решениям своей партии, в бесприкословном историю. соблюдении партийной дисциплины, А.Н.Букейхан мог бы В декабре 1907 года, А.Н.Букейхан, уже в статусе экс- и должен служить ярчайшим примером для действующих депутата І-й Государственной Думы, Особым присутствием политиков, общественных деятелей и политических партий в Санкт-Петербургской судебной палаты был осужден на 3 целом современного независимого Казахстана. Еще одним месяца тюремного заключения и лишен избирательных прав ярким свидетельством тому является тот факт, что в январе за подписание и распространие «Выборгского воззвания». 1907 года он добровольно отказался баллотироваться Хотя, важно подчеркнуть, что своих избирательных прав в депутаты Государственной Думы ІІ созыва, будучи казахский лидер был лишен уже полгода назад. Новый абсолютно уверенным в своем успехе. Замечу, что в избирательный закон, более известный по истории как депутаты І-й Государственной Думы он прошел, набрав «Третьеиюнский переворот», разработанный реакционным 175 голосов выборщиков из 176. 176-м выборщиком был он премьер-министром Петром Столыпиным и обнародованный сам. В своем «Открытом письме казахам Семипалатинской в день роспуска Государственной думы ІІ созыва, 3 области», опубликованном в омской газете «Голос степи» июня 1907 года, лишил 5 миллионный казахский народ (№ 7, 13.01.1907 г.), он свой отказ от участия во вторых

Алихан БУКЕЙХАН - в составе «самарской группы» Конституционно-демократической партии или партии «Народной свободы» (в третьем ряду - первый слева). Самара, 1915 г. МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ 88 IN ORDER TO BE

выборах объяснил двумя вескими причинами: «Дело в том, факт в том, что учащиеся и студенты, в целом казахская что вторичное избрание, в чем я не сомневаюсь, поведет молодежь видела в нем лидера нации и сама тянулась к со стороны правительства к кассации выборов и помешает нему. Например, вот что заявил Халел Габбасулы в своих представителю казахов от Семипалатинской области показаниях, данных следователю ОГПУ 14 ноября 1928 своевременно явиться на сессию Государственной Думы. года: «В революционном движении я начал участвовать с 5 В конце октября 1906 года партия «Народная свобода», класса гимназии в 1905 году. В Семипалатинской гимназии к которой примыкают все русские мусульмане и членом существовал революционный кружок... кружком руководил которой состою я, постановила, чтобы бывшие члены Досмагамбетов. Кружок помогал политическим ссыльным. Государственной Думы из партии «Народной свободы», Выпускал чисто политическую литературу и даже несколько лишенные за подписание и распространение «выборгского раз выпускал для казахского населения воззвания о том, возвания» своих избирательных прав, не выставляли чтобы казахи держались за свою казахскую землю, боролись вторично свою кандидатуру в члены Государственной Думы, с чиновниками, которые продались за свои должностные так как это, при массовом повторном избрании бывших мундиры и предали интересы нации... членов Государственной Думы, подписавших «выборгское В этом же году (1908) я впервые встретился с Букейханом воззвание», поведет к неизбежной кассации этих выборов (в ориг. «Бокейханов»), который прибыл в Семипалатинск со стороны правительственной власти, и может помешать для отбывания тюремного заключения за участие в сборе своевременному созыву Государственной Думы» (ІІ подписей Выборгского воззвания. Я пошел к нему по созыва)». собственной инициативе. Когда он освободился из тюрьмы, Добровольно явившись в семипалатинскую тюрьму по учащиеся пошли к нему. Он был недоволен нашей вердикту суда и воле своей партии, Алихан Букейхан, судя неподготовленностью, он предлагал нам читать политическую по фотодокументу, а также по рукописным воспоминаниям литературу. Смахана торе Букейхана, его родного младшего брата, Следующая моя встреча с Букейханом состоялась в 1912 явно не «страдал от безделия и одиночества». Видимо, году. Он был тогда в Петрограде, вызвал туда Акбаева. его высокий статус, пусть даже экс-депутата Госдумы, не Я тогда был студентом, Акбаев был в Москве. Я с ним позволил колониальным властям изолировать его в одиночной поехал. Букейхан подготавливал почву для предъявления камере, как в Павлодаре и Омске. В тюрьме его каждый правительству запроса в Госдуму об отмене закона от 6 июня день посещали и подолгу общались с ним, помимо родных и 1908 года о не вызове от казахского населения народного близких, друзья и единомышленники по движению «Алаш» представительства в Госдуму. Студентам Бокейхан – Тураул (Турагул, Тураш), Шакарим, Какитай – сын и поручал в Петрограде подбор материалов, систематизацию два племянника Абая, и многие другие. Более того, известный для обоснования запроса. Одним мигом можно назвать в казахских степях бай-предприниматель, меценат Медеу длительный период моей совместной работы с Букейханом». Оразбайулы из рода Тобыкты, решив, что Алихан «нужный По всей вероятности, лидер Алаш был неплохим казахам человек» («қазаққа керек адам» - выражение Медеу педагогом и наставником, который к тому же умел доверять Оразбайулы), распорядился поставить недалеко от тюрьмы, своим ученикам, если тот же Халел Габбасулы 5 лет в местечке Шагыл, юрту, где содержались 10 кобылиц с спустя, наряду с другим талантливым учеником Алимханом жеребятами и каждый день резали годовалого барана. И Ермекулы (Ермеков), стал одним из его заместителей в лидер Алаш, по утверждению его друзей, «приболевший» в бытность главой Автономии Алаш в 1917-1920 годах. Из тюремных условиях, каждый день получал суточную порцию других учеников лидера Алаш, помимо Жакыпа Акбайулы свежего кумыса (1 саба қымыз) и свежесвареную молодую (Якуб Акпаев), Миржакыпа Дулатулы (Мирякуб Дулатов), баранину. Раимжана Марсекулы (Марсеков), Айдархана Турлыбайулы Семипалатинский этап «тюремной эпопеи» приоткрывает (Турлыбаев), Мыргазы Ерболулы (Испулов), Елдеса еще одну малоизвестную, если не сказать абсолютно Омарулы (Омаров) и многих других, ставших видными неизвестную страницу многогранной деятельности казахского общественными, государственными деятелями, пламенными национального лидера, в частности – его роль учителя борцами за восстановление независимости и национального и наставника нового поколения борьцов за свободу и государства казахов, стоит упоминуть и имя Мустафы независимость. Шокая. Здесь важно заметить, что Алихан Букейхан, помимо Между тем Алихан Букейхан в семипалатинской тюрьме прочей деятельности, имел опыт педагога, работая в 1895- провел не 3 месяца, как того требовало постановление 1897 годах преподавателем математики в омской низшей Санкт-Петербургской судебной палаты, а целых 8, о чем лесной школе, предназначанной для казахских детей, а свидетельствует в своих воспоминаниях тот же Смахан также вплоть до 1906-1908 гг. состоял членом общества торе. Он также утверждал, что благодаря усилиям друзей и «вспомоществования учебным заведениям» в Омске, членом соратников, для Сына степей эти 8 месяцев прошли как - 8 его ревизионной комиссии. Но похоже, что он не оставлял без дней. внимания и заботы не только учащихся гимназий, учительских Однако на свободе казахского национального лидера семинариев и других учебных заведений всего Степного края ожидала первая политическая ссылка в далекую Самару, – Павлодара, Каркаралинска, Семипалатинска, но студентов- откуда он вернется в родные степи лишь после Февральской казахов, обучавшихся особенно в Санкт-Петербурге, Москве, революции 1917 года, чтобы воссоздать и возглавить Казани и других городах империи. Не менее важный современное демократическое казахское государство Алаш. МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ IN ORDER TO BE 89

Sultan Khan AKKULY, Director of the “Alash” Research Institute TO LEAVE IN ORDER TO RETURN

likhan Bukeykhan waged his struggle against rude Russifying involved in a secret correspondence of Omsk Gendarme Directorate with colonial policy of imperial Russia, solely within the framework Police department of Russian MIA in St.-Petersburg, in a role of “the Aof actual laws. Together with progressive Russian intelligentsia main leader of religious and political movement of Kazakh population in and parties, he tried to reform colonial parent state itself, turn it into Stepnoy Kray”. Bukeykhan’s arrest followed that correspondence; he was democratic, parliamentary, federative state, truly governed by the rule of committed to Pavlodar prison without appropriate court order, on the law. basis of some “information from intelligence service”. There can hardly be found another example in history of Eurasian On April 15, 1906 the Alash leader was transferred from Pavlodar to continent, when leader of national liberation movement, a prominent public Omsk prison. According to a secret plan of authorities he was to be exiled figure, a former deputy of supreme legislative branch of state authority by general governor’s order, but the plan failed: On April 30 Alikhan he came to prison voluntarily in order to serve the term of sentence, which went at large due having been chosen an elector of his native Tokraunskaya had been meted out by judicial authority. volost, in the end of June he was unanimously elected a deputy of the First Firstly we should make a short excursus to a prison epic of Alikhan State Duma for Semipalatinsk oblast. Bukeykhan. In December of 1907 A.N. Bukeykhan as a former deputy of the During entire period of his political, scientific and social activity, the First State Duma was sentenced to 3 months of prison and deprived leader of Kazakh national liberation movement “Alash”, either during czarist of electoral rights for signing and distribution of “Vyborg Proclamation”; regime and Bolshevist “dictatorship of the proletariat”, was subjected to although it is necessary to note that he had been deprived of his electoral persecution: arrests, imprisonments, and exiles. In a period of 1896- rights six months before. New electoral law, known in history as “Coup 1917 the Alash leader was put in czarist prisons three times (Omsk, of June 1907” (Stolypin’s Coup”), which had been worked out by Pavlodar, Semipalatinsk), once he was arrested with entire delegation tsarist Prime-Minister Pyotr Stolypin, was promulgated on the day of the of Alash-Orda government by edict of the head of self-declared “all- Second Duma Dissolution. This law deprived 5 million Kazakh people Russian” government admiral Kolchak in 1919 (Omsk). In a Soviet of Parliament-Duma rostrum. Thus colonial Empire gained leverage for period legendary Son of steppes “visited” Karkaraly and Orenburg NKVD controlling aboriginal Kazakh lands. torture-chambers three times in 1922, two times he was sent to Moscow Alikhan Bukeykhan considered “Coup of June 1907” to be his private “Butyrka” – in 1926 and 1937. defeat, that is why he claimed all the responsibility for failure with credit. According to Sergey Shvetsov memories, the first time Alikhan was In summer 1908, having submitted to the will of his party, he voluntarily imprisoned in 1896-1897, being “the only bright” political observer came to Semipalatinsk for serving sentence. According to handwritten of the Omsk newspaper “Stepnoy Kray”. Two subsequent arrests were memories of Smakhan tore Bukeykhan, a blood younger brother of Alikhan, inseparably connected with revolutionary events of 1905-1907 in Russia he did not suffer from idleness and loneliness. Besides family, friends and en masse and with his leading role in those events in his native Stepnoy associates from “Alash” movement visited him every day. kray in particular. Meanwhile Alikhan Bukeykhan spent in Semipalatinsk prison not 3 In “Irtysh” newspaper Bukeykhan wrote, that ”October Manifesto”, months as St.-Petersburg appellate court had demanded, but 8 months. i.e. an imperial edict dated February 18, 1905 which declared the Thanks to his friends and companions, those 8 months passed as if they right for petitions, awoke Kazakh (Kirghiz) steppe, which had been were 8 days. suffering because of unexplainable lawlessness of Russifying policy and Outside the prison walls the first political exile to Samara awaited its ignorant executors, represented by half-educated cadets, seminarists, Kazakh national leader, he would return from exile only after the February psychopaths, and alcoholics. Soon after that publication his figure became Revolution of 1917. МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ 90 IN ORDER TO BE МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ IN ORDER TO BE 91

Жүсіпбек АЙМАУЫТҰЛЫ – 125

Рақымжан ТҰРЫСБЕК «АҚБІЛЕК» ӘЛЕМІНІҢ АҚИҚАТЫ

азақ тарихы мен тағылымынан ұлт жазықты», Ш.Құдайбердиев – «Әділ-Мария» т.б.). руханиятының бел-белестері де жан- Ақиқатында, «...қазақ әдебиетіндегі роман жасауға жақты көрініс береді. Осы орай- ұмтылыс 20-жылдардың орта тұсынан басталады. да, ұлттық сөз өнерінің жетекші һәм Оның алғашқы үлгісін Жүсіпбек Аймауытов жасады. күрделі саласы – роман жанрының ( Оның «Қартқожасы» – тек жазушының бұл жанрдағы қара сөз, өлең үлгісінде де кездеседі) алғашқы туындысы ғана емес, бүкіл қазақ совет өзіндікҚ қалыптасу, даму жолдары бар. романының төлбасы. Ол 1926 жылы Қызылордада Прозаның көркем де көрнекті үлгісі – романның жеке кітап болып басылды. Бұдан бір жыл кейін Сәкен байырғы түрлері, жекелеген нұсқа-салалары ежелгі Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешуі» шықты. Бірақ кезеңдерде, әлемдік әдеби үдерістерде ерте байқалған- бұл тарихи-мемуарлық кітап еді. Онда жазушы рево- ды. Ал ұлт руханиятында: проза – қазақ әдебиетінде люция жылдары өзі көрген, қатысқан әлеуметтік тар- кешеңдеу туған, бірақ орасан шапшаң дамыған сала. тыс уақиғаларын ешбір әдеби қоспасыз деректі фактілер Қазақ прозасының алғашқы үлгі-өрнектері (қысқа көлемінде суреттеді. Көркем шығармаға тән оқиғаны әңгіме, шағын ғақлия-хикая т.т.) ХХ ғасырдан бастап жинақтап, бейнелеп, тиісті жерін жазушы қиялымен ұлттық сөз өнерінде көрініс бергенімен, жеке жанр, жетілдіріп суреттеу әдісінен Сәкен саналы түрде бой реалистік сипат түрінде байқалған тұсы – Алаштың тартты, ол шығарманың деректілігін, тарихилығын қайраткер-қаламгерлерінің шығармашылық мұраларымен сақтады. Жазылу, басылым мерзімдері қатарлас тығыз байланысты (мысалы, М.Дулатұлы – «Бақытсыз болғанмен, «Қартқожадан» «Тар жол, тайғақ кешудің» Жамал», Т.Жомартбаев – «Қыз көрелік», С.Көбеев – жанрлық форма жағынан айырылысатын жері –осы. «Қалың мал», С.Торайғыров – «Қамар сұлу», «Кім Әйтпесе, екеуі де үлкен прозаның үлгілеріне жатады». МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ 92 IN ORDER TO BE

ХХ ғасыр басында ел өмірі мен тарихында, ұлттық жинағының бірінші томына енді. Бұдан кейін де басылды. санада ерекше өрлеу мен серпін, даму айқын аңғарылды. Оқулық, хрестоматияларға да енді. Астанадан да жарық Осы кезеңде Абай әлемі мен дәстүр, тағылымына көрді. «Қазақ прозасы қазынасынан» сериясы арқылы да адалдық танытқан, ұлт руханиятының көш-керуенін қалың көпшілікке жетті. бастаған Алаштың қайраткер-қаламгерлері Ә.Бөкейханов, Романға қатысты кейбір дереккөздері М.Жүсіп Көпеев М.Дулатов, М.Жұмабаев, Қ.Кемеңгеров, С.Садуақасұлы пен Ж.Аймауытұлының өзара жазысқан хаттарынан т.б. бірге Ж.Аймауытұлы да әдебиет әлеміне еркін еніп, да көрінер еді. «Хатқа» маңыз беруіміздің себеп-сыры талант қуатын кең көлемде көрсетті. Өткір ұшталған «Ақбілек» романының шығармашылық тарихына қатысты ұшқыр қаламымен ұлттық сөз өнерінің әр алуан жанрында ұнамды, ұтымды пікірлер білдіруінде деп білеміз. ерен еңбек етіп, ар айнасы, әсемдік әлемі – әдебиетке мол Мәселен, романға қатысты ойын автор былай білдірген: рухани мұралар қосты. «Екі жарым ай болды, үйден шықпағаныма. Не істеді Ж.Аймауытұлының «Ақбілек» романы қоғамдық ахуал десеңіз, «Қылауатта» жатып бір роман жазып бітірдім, мен кезең көріністерін, өмір-уақыт шындықтарын, шабыт- өзіңіз көрген «Қартқожадан» үлкендігі екі есе болады. ты шақ пен талант қолтаңбасын айқындаумен қоса, негізгі Бар ойым, ынтам, рухым сол романға кетіп, тап жын- тұлғаның (Ақбілек ) тағдыр-талайын, адами әлемі мен ды кісідей болыппын, досты, жолдасты, құрметті қымбат бедерлі бейнесін, кезең көріністерін, қыр суреттерін, елдің ағаны ұмытып кете жаздаппын. Мен күнді қалай өткізеді тұрмыс-дәстүрлерін, тәрбие тағылымдарын жан-жақты десеңіз, міне былай: таңертең сағат сегізде тұрамын да, шай ашады. ішіп, қызметке – бала оқытуға кетемін. Күніне алты сағат «Ақбілек» романы «Әйел теңдігі» журналының 1927 бала оқытамын. Сағат үште үйге келемін, тамақ ішемін. жылғы 2, 5, 10, 11 және 1928 жылғы 3, 4, 9, 10 сандарын- Одан кейін ұйықтаймын. Сағат алты-жетілерде оянамын. да жарияланды. Бірақ дербес кітап болып басылған жоқ. Сүйтем де жазуға отырамын. Сол отырғаннан түнгі сағат Араға ұзақ жылдар салып, яғни демократия нәтижесінде екі-үшке дейін отырып қалам. Әбден талғанда барып – Ж.Аймауытұлының аталмыш романы белгілі ау- ұйықтаймын. Міне, екі жарым айдай көрген өмірім осы». дармашы Х.Өзденбаевтан алынған нұсқасы бойынша Бұдан кейінгі тұстарда автор сөз еткен романның соңғы 1989 жылы «Жазушы» баспасынан (құрастырғандар – нүктесін қойып, «баспаға жіберіп отырмын» дейді. Жа- М.Атымов, Қ.Керейқұлов) жарық көрді. Роман бұдан зушы өмірі мен шығармашылығын зерттеушілерге, қалың кейін «Жұлдыз» журналында жарияланды (1989, № көпшілік пен кітапқұмарларға бұл келтірілген үзіндінің 6-9 сандары). Жазушының бес томдық шығармалар мән-маңызы жоғары екені арнайы мысал-деректі, дәлел- МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ IN ORDER TO BE 93

дәйектемені қажет етпесе керек. ортаның азабын шегеді. Ақыры жаңа заман туып, Ақбілек Жалпы, жоғарыда еске алған «Хат» автордың ағасының көмегімен қалаға кетіп, оқу оқып, бақытын таба- М.Ж.Көпеевпен байланысты болғанын ғана көрсетпейді. ды. Бұл Жүсіпбек Аймауытовтың жаңа заманның еңбекші Сонымен бірге әдеби мұраны жинау, бастыру, көпке халыққа әкелген қуанышын, соның арқасында бұрын ұсыну мәселесін де көтереді. Айталық, 1927 жылдың теңдікті сезбеген, білмеген кедейлер мен әйелдердің 20 мамырында Шымкент шаһарынан жазылған хатта теңдік алып, күрес пен бақыт жолына шыққанын жүйелі М.Ж.Көпеевтің өткен өмірі, көп жасағанын еске ала оты- түрде суреттегенін дәлелдейді», – дейді. рып автор: «.... қалған өмірде қаламмен сырласып өткен Романның жазылу әдіс-мәнерінде аса бір қалыптасқан дұрыс» дейді. Оған тоқсан үш жастағы түрікмен ақынның жүйелілік жоқ. Автор өмір арнасы мен оқиға өріміне сөзі, Майлы (Майлықожа) мен Шәңгерей өлеңдерінен сай алдымен Алтай өңірін, Күршім мен Марқакөл маңызды ой, ұтымды мысалдар келтіреді. Сөйтіп, кейінгі маңайын, табиғат тамашаларын, әсерін шабытты сөз етсе, және бүгінгі өлеңдерін қазақ шежіресі мен ақындар ай- енді бірде ала ат мінген жалғыз адам туралы, оның өзі тысын, би-шешендердің өнегелі сөздерін еске түсіріп, бірнешеу болып бейбіт елге зәбір көрсетуін, сосын жеке- жинап, жолдауын өтінеді, «... өз атыңызбен басылады» леген бейнелердің (Ақбілек, Бекболат, офицер, Мұқаш) деуді де ұмытпайды. Бұл Ж.Аймауытұлының ұстаздық- өзін сөйлетеді. Адамдық мұрат пен міндет төңірегінде ғалымдық, шығармашылық жұмыстан тыс әдеби мұраға, кейіпкер монологтары да қолданылады. Романның соңғы ұлттық қазынаға деген көзқарасын айқын аңғартады. Ұлт бөлігінде әуелдегі бейнелердің бірсыпырасымен есей- руханиятына жанашырлығы мен қамқорлығын танытады. ген, көзқарастары өзгерген қалпында қайта кездесеміз. Ендігі бір түйінді мәселе – «Ақбілек» романының Әсіресе, Ақбілек пен Кәмила әңгімесі, Ақбала – қайда жазылғандығы хақында. Біздіңше, мұның жауа- Ақбілек, Балташ желілері, күнделік жазбалары жаңа өмір бы қысқа: алғашқы көлемді де көркем, «ұзақ әңгімесі» белгілері ретінде сыр толғайды. Бұл айтылған жайлар (автор осылай көрсеткен – Р.Т.) «Қартқожа» 1926 роман композициясына көркемдік нұсқа келтіріп тұрған жылы Қызылордада жарық көрген, көп ұзамай Шым- жоқ. Керісінше, жаңа уақыт, шындық өмірдің бейнесі кент шаһарында алдымен ұстаз, сосын директорлық ретінде оңды, сенімді әсер қалдырады. Мұның мысалын қызмет атқарған (педагогикалық техникумда – Р.Т.) романның әлеуметтік мәнінен, рушылдық тартыстары- Ж.Аймауытұлы келесі көркем әрі шабытты жазылған, та- нан, жекелеген кейіпкер мен өмір оқиғаларынан көптеп лант қарымын мол жұмсаған «Ақбілек» романын қысқа кездестіреміз. Айталық, романның әлеуметтік мәніне на- мерзімде аяқтады. Оны жоғарыда еске алған «Хат» та, зар аударсақ, сол кезеңнің саяси ахуалы, қазақ ауылы филология ғылымдарының кандидаты Ә.Оспанұлының мен ондағы адамдар өмірі, тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық «Ақбілек» – Шымкентте жазылған» атты мақаласындағы: жаңарулар мен қайшылықтар, басқа да көптеген мәселелер «... ең әуелі жазыла бастауы да, аяқталуы да біздің об- уақыт шындығына сай суреттеледі. Туынды тұлғалары өз лыс орталығында жүзеге асқан» деген жолдар нақтылай дәуірімен бетпе-бет келіп, өмір, уақыт талаптарына сай түседі. әрекеттер жасайды. Бұл ретте автордың Ақбілекті тағдыр Асылы, ақиқатқа, нақтылы мысал-дерекке ден қойған талқысына сала отырып, ауылдың өсек аяңынан араша- жөн. «Ақбілек» романының жазылуы мен оған әсер ет- лап, қара мұрттың алдындағы әлсіздігін де сездірмей, кен өмір-тұрмыс жағдаяттары, жалпы жазушының осы қаладан бақытына жолықтыруы – кеңестік кезеңнің, жаңа тақырып төңірегіндегі мұрат-міндеттері Қ.Оспанов, уақыттың талабы, қазақ әйелінің бостандық Һәм еркіндік К.Тіленшіұлы секілді шәкірт-оқырмандарының сыр- алған салтанатының қызықты, жемісті сәті. сұхбаттарынан, ақын-қаламгер Д.Әбілев пен ұстаз-ғалым Назар аударарлық бір жайт – автор роман оқиғасын Б.Кенжебаевтің естелік-әңгімелерінен, әдебиет пен өнер түйінді, шешуші сәттен бастайды да, келесі кезекте соның зерттеушілері С.Қирабаев, Б.Құндақбаев т.б. ізденіс- себеп, сырын таратып, көркем, келісті баяндайды. Роман еңбектерінен де кеңінен көрінеді. оқиғасы бұлайша өріс-арна алуы кейінгі жерде баяндалар Осы реттен келгенде қазақ романының өзіндік тари- оқиғалардың шынайы шындығы, кілті іспеттес. хы мен тағылымы мол. Ал «Ақбілек» романының жа- Ендігі сөз роман кейіпкерлері туралы. Шығарма атын зылу-жариялану тарихы мен көркемдік-эстетикалық иемденген басты тұлға – Ақбілек аяулы әке мен қымбат құндылықтары өте көп. Академик С.Қирабаев: «Ақбілек» ананың алдында ерке де әсем болып өсті. Құрбыларымен тақырыбы жағынан «Қартқожа» романымен үндес. де әзілі жарасып, ақылына көркі мен көңілі сән беріп Егер «Қартқожада» жазушы ескі қоғамдық құрылыс еді. Бірақ бұл жарастық салтанатын түстері суық, ойла- жағдайында теңсіздікте күн кешкен қазақ кедейінің ры теріс, жүрістері суыт «қалпағы бар, мылтығы бар, көк құлдықтан құтылып, азаттық күрес жолына шыққанын шекпенді, қақаңдаған, қоқиланған» төрт атты бұзған-ды. суреттесе, «Ақбілекте» де осы идеяны жалғастырады. Олар бейбіт ауыл мен елдің апшысын қуырды. Үлкен Мұнда феодалдық-рушылдық ортада жікшілдік тар- үй, дәулетті Мамырбайдың шаңырағын ортасына түсіріп, тыстардан қорлық көрген қазақ қызының жаңа заман орны толмас өкінішке қалдырды. Оның бәйбішесін атып, шындығын пайдаланып, өз бақытын табуы, тең құқылы «жас түлегі, жалғыз қызы Ақбілекті» ойбайлатып алды азамат болуы бейнеленеді. Романның басты кейіпкері – да жөнелді. Бұдан кейінгі жердегі Ақбілектің өмірін, Ақбілек әкесіне өшіккен Мұқаш деген жігіттің көрсетуімен көрген зорлығы мен тартқан азап-тауқыметін ешкім де қашқан ақ әскерлерінің қолына түсіп, бірқатар қорлық дұшпанына тілемес. көреді. Одан кейін өз ауылында әйелді қолжаулық көрген Бұл – бай қызының ес білгелі кезікпеген кедергісі, МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ 94 IN ORDER TO BE

жат адамдардың түсі суық, жүрістері суыт әрекеттерімен тағдырын, тұрмыс-тіршілігін шындық оқиғалар, нақтылы де алғаш кезігуі еді. Үмітін үрей басып, көлеңкесінің өзі көріністермен көрсету болса, бұл міндет күрделі жанр қорқыныш әкелгендей болатын. Ең болмаса, ол ортада – роман арқылы биік бел-белеске, ұлттық-эстетикалық Ақбілектің көңіл-күйімен, жағдайымен санасқан ешкім деңгейге көтерілген әрі Еуропалық үлгі-үрдістегі туынды- болмады. Қосты айналып, қашуға әрекет жасамақшы да лар табиғатына үндес, сәйкес келеді. еді. Бірақ қырағы көз қалт жібермеді. Сұмдық сойқан, Романда жекелеген бейнелердің монологтары, өмірдегі жантүршігерлік жәбірлеу, азап-қорлыққа толы өмір енді мұраты мен міндеттері де айқын бедерленген. Мәселен, басталды. Бұрын еркек атаулыға қарсы келмек тұрмақ, Бекболат өзі жайында төмендегіше сыр толғайды: «Қара тікелей қарамаған, он екіде бір гүлі ашылмаған Ақбілек торы, орта бойлы, қошқар тұмсық, түлкі мұрт, шүңірек көз енді содырлы топтың ортасына түсті. «Ашу – дұшпан, жігітпін. Жасым жиырманың жетеуіне шығып тұр. Атым ақыл – досты» да, айла-амалды да жүзеге асыру қиын-ақ. – Бекболат. Басымда барқытпен тыстаған қара елтірі же- Жан сауғалап «одан қашқан, бұдан қашқан жетпіс шақты кей тымақ, қара ала жапқан күміс белбеу, аяғымда көнелеу офицер, флоттар» Ақбілектің еркінен тыс әрекеттер жаса- қисық табаным бар. Белбеуімдегі жарғақ далбағайым, ды, асыл қазынасы – абыройынан айырды, қарамұртқа шашақты сары қында мүйіз сапты өткір кездігім, алдыңғы ермек болды... қапталдағы дабыл байлайтын ұзын қайыс шеттігім – менің Феодалдық-патриархалдық сана мықтап қалыптасқан өнерсіз жігіт еместігіме айғақ болар». Одан әрі Бекболат кезде Ақбілек басынан өткерген ауыр хал, жан азапта- «бұрын байдың», қазір «орта шарқы үйдің ортаншы бала- ры, зорлық-зомбылық, тағдыр талқысы өмірлік таңба бо- сымын» дейді. Үй-ішілік, тұрмыстық жағдайларын да еске лып басылды. Жан сауғалап қашқан ақтардың артында алып өтеді. Балалық, жастық шағының да босқа өтпегенін «бұралқы күшіктей қаңғырып Ақбілек» жалғыз қалды. айтады. «Жаманбаланың шотпақ қара қызын менсінбей, Ақтардан тартқан жан азабынан, зорлық-зомбылықтардан Мамырбайдың Ақбілегін елден таңдап айттырғанын», соң да Ақбілектің көрген қорлығы, күйзелістері көп-ақ. Ар соған жолыққалы шыққанда ақтарға кезігіп оң иығынан ісінің салмағы ауыр-тын... жарақат алғанын қысқа, шешен баяндайды. Алайда, Ақбілектің жан дауысы, шерлі мұңы кеудесінде Бекболат бейнесі адамдық қасиеттері тұрғысынан, айна- жаны, сезімі барға жеткендей-ақ. Бірақ оған тіл қатып, ла әлемге көзқарасы жағынан көңілге ұялағанымен, оған үн қосқан ешкім болмады. Ең негізгісі, ол ертеңгі күнге махаббат мәселесінде, әсіресе «елден таңдап айттырған» сенімін жоғалтпады, жақсы, қайырымды жандарға Ақбілегін аялап өтуге табандылық пен тұрақтылық, жолығармын деген үмітін де үзбеді. Осы мақсатпен жігерлілік жетіспейді. Қаламгер де Бекболатқа қатысты көк пен жерге де, тау мен өзенге де сыр ашты, «күздің тұстарды аса көп дамытпайды. сарғыш жапырақтарына», «саялдық қара бұлттарға» мұң Офицер – романның басты тұлғасын жәбірлеп, арын шақты. Көзі көріп, көңілі сенген, бастан өткерген көрініс- аяққа таптаған жиіркенішті жан ғана емес, империялық жайларды бөлісті. Іскендір дуанамен кездескеннен кейін саясаттың ғасырлар бойы халқымызды билеп, басып-жан- жанын жегідей жеген азап пен қорлықтың салмағы бір шып келген көрінісі ретінде де есте қалады. Автор ро- мезет жеңілдеп, ұмытылғандай болып еді. Бірақ нағыз ман өзегін – Ақбілек пен офицер арасындағы қатынасқа азап, күйзелістер алдынан тағы шықты. Ел ішіндегі қарағанда «махаббат символының» үлгісі ретінде емес, өсек-аяң, бұрынғы ғашығы Бекболаттың тояттаған соң керісінше, қазақ-орыс арасындағы «туыстық» байла- сырт айналуы т.т. Ақбілектің жан жарасын одан сайын ныс тұрғысында терең ашады. Бұған өз жайынан бірер қоздырды. Бұған «көзі тікшиген, тымырайған» қатыгез мағлұмат берген офицердің төмендегідей ойлары айқын мінезді өгей шешесі Өріктің де кері әсері мол болды. дәлел: «Орыс сияқты жері мол, қолтығы кең жұрттың қол Ес біліп, бой түзей бастағаннан тағдыр тауқыметін мол астына қарағанына қазақ тәубе қылу керек қой. Анығында, тартқан Ақбілекті араға бес жыл өткен соң көргендегі қазақ мемлекетке не пайда келтіріп отыр?....Тек қымызын әсер тым өзгеше еді. Ағасы Төлегеннің артынан іздеп ішіп, қарнын сипап, қатынына қарап, борбайын тыр-тыр барып, оқуға түседі. Нағашысы Кәмиләмен кездесіп, өз қасығанды біледі....Тегінде қазақтың солдат болудан өмірлері төңірегінде өрбіткен сыр-сұхбаттары, Ақбала, қорыққаны бізге теріс те емес. Кім біледі, қолына қару Балташ т.б. қатынастар мезгіл әуенін аңғартумен қоса, берсе, орыс жұртына жау болып кетпесіне кімнің көзі басты тұлғаның дүниетаным эволюциясын да танытады. жетеді?... Әйтеуір, қазақ өз алдына ел болып жатқан Жас өмірін өксікпен өткізген Ақбілектің Балташ сынды жоқ. Ендеше, орысқа бағыну керек». Бұдан кейін офицер азаматпен көңіл қосып, Іскендірмен қайта табысуы жан қазақ жеріне, әйеліне, малына көз тігеді. Ресей тағдыр- жарасын жазып, нұрлы өмірге батыл сеніммен қадам талайын ойлап қамығады. Демек, офицер бейнесінен, жасатады. Роман тілімен айтсақ, Ақбілектің «жүрегін іс-әрекеттерінен «ұлы халықтың» державалық саясатын, жуып тазартқан алтын леген – аяулы жаны, Қаратаудай қазақ халқын ұлтсыздандыру мен әуел бастағы мәдени қайратты, ай мен күндей ғылым еді». Қысқасы, дүбірлі құнарынан қол үздіру секілді тағылық «мінезін» танимыз. дәуірдегі қазақ қызының өмір, тағдыр жолы шындыққа Билік пен білек күшін де, озбырлығын да көреміз. Енде- сыйымды, келісті көрініс тапқан. Демек, Ақбілек бейнесі ше, өткеннің өкініші келешекте қайталанбайтындай сабақ – қазақ қызының тағдыр-талайын танытумен бірге болуға тиіс. Офицер бейнесінің «тағылымы» осы. бақытқа ұмтылған, жаңа өмірді, қызық-қуанышты алдан Ал Мұқаш өзі жайында былай дейді: «Мен таңқы күткен күрделі әрі бедерлі бейне. Қаламгер мұраты – мұрын, бадырақ көз, шұнақ құлақтау, жарқабақтау, кірпі жеке адам, яки Ақбілек арқылы халық өмірін, тарихы мен шаш, қарыс маңдай, қара сұр жігітпін. Жасым 35-те. МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ IN ORDER TO BE 95

Әкем Тойбазар, өзім Мұқаш болғалы аузым асқа, ауым да, жазушы бедерлеген бейнелердің әрбірі өз орында- атқа жарыған емес. Ес біле есікте жүрмін». Онан соң рында әрі іс-әрекеттерімен нанымды сөз болатындығын Тілеубайдың қозысын, Шаманбайдың қойын баққанын, байқаймыз. Демек, қаламгер кейіпкер жансарайын ашу- балалық базары жат босағада, кісі қабағын бағумен өткенін да да едәуір жетістіктерге жеткен, оларды даралауда еске алады. «Қалай Бадығұлдың жылқысын бақтым, со- дәлдік, нақтылық, салыстыру секілді сипаттарымен де лай көзім ашыла бастады, – дейді ол, – Қашағанды ерекшеленеді. жалғыз ұстаймын. Асауды жалғыз үйретемін. Күзетке Күрделі жанрдағы туындының төртінші бөлімі жалғыз барамын. Боданда жылқы бағамын. Аязбен, аса- алғашқыларына қарағанда екпін-серпіні мол, умен, қараңғы ұзақ түнмен, ұрымен, қасқырмен, қауіп- публицистикалық сарында өріс алады. Ақбілек пен қатермен алыспай, адам адам болмайды екен... Жылқы Кәмиләнің кездесуі, өткен өмірлері, өзара сұхбаттары, бақтым, кісі болдым». Мұқаш аузынан баяндалатын мо- күнделік шерткен сырлары тұтастай қазақ әйелі нологтан бұдан кейінгі жерде ел қатарына қосылғанын, тұрмысынан, іс-әрекеттерінен мол деректер береді. отбасы болғанын, қызметке кірісе бастағанын, болыс Қоғамдық құбылыстар, өмір шындығы, уақыт тынысы болу ниеті барын да естиміз. Бірақ ел үстінен күн көрген жіті көрінеді. жоғарыдағы «қызметтерінің» әсерінен болыстыққа сай- ланбайды. Мамырбайдың баласы іс-қағаздарды кеңсеге тапсырыпты дегенді естиді. Тілін шайнап, тісін қайрайды. Кек қайыруды ойлайды. Ақтармен астыртын байланысып, Мамырбайдың Ақбілегін оларға көрсетіп беріп, ағасынан кегін қайтарады. Мұның соңы белгілі – Ақбілек бір топ «АҚБІЛЕК» РОМАНЫ – ХАЛҚЫМЫЗДЫҢ ӨТКЕН ӨМІРІ МЕН еркектің ортасына түсіп, қара мұртқа ермек болады... Бұл ретте Мұқаш – өз мүддесі үшін жан алып, жан беретін, ТАРИХЫНЫҢ, ҚАЗАҚ ҚЫЗЫ МЕН ӘЙЕЛІНІҢ бір есебі ішінде, түпкі ойында соны жүзеге асыруды ғана діттейтін пенде. Әйтсе де, «ішкі есебі» уақыт өте келе жа- ТАҒДЫР-ТАЛАЙЫН КЕҢ КӨЛЕМДЕ СУРЕТТЕГЕН ТАҒЫЛЫМДЫ рия болып, соның азап-күйігін молынан да тартып жүреді. ТУЫНДЫ. ҰЛТ РУХАНИЯТЫН, КӨРКЕМДІК ТАНЫМ Жанама кейіпкер ретінде Мұқаш өз міндетін атқарғанымен Ақбілектің азапты, қасірет-күйінішке толы өміріне себеп- МЕН ЭСТЕТИКАЛЫҚ МҰРАТТЫ, ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҮРДІСТІ кер болды. Сол үшін де Мамырбай ауылының алғысын емес, қарғысын алады. Ал біздің қоғамымызға теріс ой, БИІК БЕЛЕСКЕ КӨТЕРГЕН ДАҢҚТЫ ТУЫНДЫ, екіжүзділік мінез жат. Мұқаш шындығы осы. АЙШЫҚТЫ ҚОЛТАҢБА ЖЕМІСІ. Жазушы жаңа өмірдің тыныс-тірлігін әр алуан деңгейдегі адамдар арқылы да көрсетеді. Айталық, Ықаң «АҚБІЛЕК» ӘЛЕМІНІҢ АҚИҚАТЫ ОСЫ (Ыстыбай), Тыпаң (Тышқанбай) кезінде беделді де, достары да көп болғанымен «дәулет құсы бастарынан ұшқан адамдар». Әйтсе де ағалық-үлкендік жолдарын, ескі беделдерін көңілге медеу етеді. Төлегеннің үйіндегі Романдағы әйелдер бейнесін еске алғанда, Ақбілектің басқосуда Ықаң мен Тыпаңның мұндай «қасиеттері» жақын, жақсы көретін жеңгесі – Ұрқия жақсылыққа жаны танылған-ды. Олардан басқа да онда талай жігіт болған- құмар, мейірімді жан. «Бар айыбы – пұшпағы қанаған ды. Оның бірі «қошқар туған қозыдай келбетті, бітімді жоқ, әйтпесе жібі түзу әйел». Мамырбайдың бәйбішесі Ақбала еді, енді бірі келбеті де, киімі де қоңырлау, жүріс- дүниеден қайтқанда да, Ақбілектің ақ солдаттардың тұрысы да солапаттау Балташ деген жігіт еді. Төртінші жұртында қалып, Іскендір дуана арқылы еліне келген – Доғаның жанында ершіктей, балтаның жанында шапа- соң жанашыры да, сырлас-мұңдасы да Ұрқия болды. шоттай жымырайған Жорғабек деген кісі еді». Жорғабек Қайын сіңілісінің бақытты болғанын қалаған Ұрқия оны жеңіл, жылпостау көрінсе, Доға беделге ие, ішімдікке де Бекболатпен де кездестіреді. Баласын бауырына басып, жақын болып шықты. Ақбала сөзге жақын болса, Бал- тәрбие де береді. Бұл реттен алғанда – Ұрқия жаңалық, таш тәп-тәуір қызметкер, махаббат мәселесінде де баян- жақсылықты өзгенің басына тілеуді, өзі соның жылу- ды ғұмыр кешеді. Бұл реттен алғанда аталмыш бейнелер шапағатымен өмір сүргенді қалайтын, әрі оның үстіне өзіндік көзқарас, орындарымен ерекшеленеді. Уақыт ты- адалдығы мен адамгершілігі мол, қиындық-қиналыста нысын сезінеді. жол табатын бедерлі бейне ретінде есте қалады. Ал Өрік Жылтыр – ісінде бірлік, сөзінде береке жоқ кейіпкердің болса «үйге жылан кіріп келгендей сүйкімсіз», «қара бірі. «Оның қылмаған бұзақылығы жоқ. Ол әуелде сұр адам». Ақбілектің бауырларына да жағымсыз, жай- Матайдың Әбеніне тілмәш болған. Әбенмен бірігіп елді сыз жан. Өмір-тағдырына назалы Өрік ашу-ызасын да қанаған. Әбенге шәкірт болған. Ол қазынаның ақшасын да Ақбілектен алатындай, жас өскін – Сара мен Қажікенге жеген. ...абақтыға жүз түсіп, жүз шыққан... Оның өтірігіне де осы ретпен қырын қарап, қаһарын, қарғысын сәт сай- найза бойламайды». Бұл реттен алғанда Жылтыр ойы- ын сездіреді. Әсіресе, «Ақбілек екіқабат» деген сөзді мен де, ісімен де Әбен, Мұқаштар қатарында. Романдағы естігенде көктен іздегені – жерден, жанынан табылғандай оқиғалардың даму эпизодтарының өзара байланыстары күй кешеді. Ақбілекке бірер күн «араздығын ұмытқан тұсында бұған әбден көз жеткізуге болады. Осы орай- кісідей» сөйлесіп, жылы ұшырап, оң қабақ танытады. МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ 96 IN ORDER TO BE

дорба салмайды, ірімшік, құртыңды алмайды, оған қолма-қол тамақ берсең болғаны. Ол істеген ісін, жасаған жақсылықтарын саудаға салмайды. Онда жасырын сыр, ішкі есеп жоқ. Міне, осындай кісі, яки пайдасы болмаса зияны тимейтін жан Ақбілекке кезіккен болатын. Ақбілек адасқанын айтқанда: «Алып барайын, жолға салайын» деп нақты көмек еткен. Жасын да, еңбегін де есепке алмаған Іскендірдің бұл жақсылығы Ақбілекке ғана емес, оқырманға да жылы, тағылымды әсер қалдырады. Ро- ман авторы адам-пенденің өмірдегі орны жақсылық жа- саумен, ізгілік-өнеге көрсетумен баянды, мағыналы екенін Іскендір дуана арқылы нанымды көрсеткен. Іскендір дуа- на шындығы мен сыры осы. «Ақбілек» романы жанр табиғаты мен талабына толық жауап берумен бірге кемел ой мен көркемдікке, нақышты тіл мен келісті суреттеулерге де толы. Оны, атап айтқанда, Алтай мен ауыл көріністері, Ертіс–Күршім сипаты, Марқакөлдің мөлдір суы мен оның айналасындағы аң- құс, жан-жануарлар әлемі, алуан түсті адам портреттері мен этнографиялық деректер байыта, толықтыра түседі. Сайып келгенде, қазақ қызының өмір, тағдыр жо- лын баяндағанда да Ж.Аймауытұлының ескі ауыл, этнографиялық суреттерді, адамдар қарым-қатынасын ой мен сезім өрімі арқылы риясыз жеткізер тіл байлығына, шеберік иірімдерінің үлгі-өрнектеріне көз жеткіземіз. Сондай-ақ, романдағы әлеуметтік-психологиялық иірімдерден, жекелеген кейіпкерлерді мүсіндеу мен олардың ішкі монологтарынан, ең негізгісі қазақ тұрмысы мен заман көріністерінен, өмірдің өзінен алынған ақиқат жайттардан, уақыттың шындық сырларынан реалист суреткердің дүниетанымы мен қолтаңбасы айқын көрінеді. Ақбілек мұның шын екенін, аярлық екенін біле алмаған Тұтастай алып қарағанда, Ж.Аймауытұлының кездері де болады. Бірақ бұл «кісімсу кезеңі» ұзаққа со- шығармашылық мұрасы, әсіресе күрделі жанрдағы туын- зылмайды. Ақбілектің аяғы ауырлығына көзін жеткізген дылары («Күнікейдің жазығы», «Қартқожа», «Ақбілек») соң аяушылығын ұмытып, араздығын өршіте түседі. Бұл қазақ әдебиетіндегі реалистік прозаның даму жолдарын орайда, Өріктің мінезі мен іс-әрекеттерінен образ бол- айқындап қана емес, қоғамдық, кезеңдік құбылыстарды, мысына қатысты белгілер мол, әрі троптың түрлері: иро- адами-рухани мәселелерді көркемдік-идеялық ния (кекесін) иірімдері, сарказм (мысқыл) сипаттары, тұрғыдан шебер де шынайы бейнелеуімен биік беле- сатиралық элементтер де молынан ұшырасады. Автор ске көтерілгендігінің, алыс-жақын шетел қаламгерлерінің сөз өнерінің көркемдік құралдарын бар бояу, бедерімен профессионалдық дәрежесіне жеткендігінің бірден- пайдалану нәтижесінде Өрік образын күншілдіктің бір дәлелі де, дерегі де бола алады. Мұның өзі халық көрсеткіші, арсыздық пен теңсіздіктің барометрі ретінде даналығында айқын бедерленгендей: «Шеберлік өмірді көрсетеді. Бастысы, Өріктің «адами сапасын» терең аша- көре де, түсіне білуден, сосын объектіні дұрыс таңдап ала ды. Сондай-ақ, бағынан соры басым Кәмилә – ескі салт, білуден басталады». «Ақбілек» ақиқаты осы. әдет-дағдының құрбаны болғанымен дүниетанымы кең, Ж.Аймауытұлы шығармашылық шеберлігі мен жаны таза, төзімі берік бедерлі бейне. көркемдік- эстетикалық мәнінің мың сан шындығының Өмірде өз ісі мен орнын білетін адамдар аз емес. Ро- бір сыры осында жатыр. Бұл «Ақбілек» романына да манда да ондай тұлғалар бар, бірақ көп те емес. Айталық, қатысты айтылар кемел ой мен маңызды мәселелердің Алтынайдың (Мұқаштың келіншегі) күйеуі кекшіл, даңқ бірі болып табылады. Өйткені, «Ақбілек» әлемі – пен дақпыртқа жақын болғанымен, өзі «үй міндеті – халқымыздың өткен өмірі мен тарихының, қазақ қызы әйелде» екенін жақсы түсінген. Ал Іскендір дуана – мен әйелінің тағдыр-талайын кең көлемде суреттеген жақсылық, жанашыр жанның бейнесі ретінде көрінген. тағылымды туынды. Ұлт руханиятын, көркемдік таным Тау-тас, сай-сала, ескі мола – бәрі де оған үй. Онда мен эстетикалық мұратты, шығармашылық үрдісті биік ел де жоқ. Оның елі – дүйім қазақ. Онда мал да жоқ. белеске көтерген даңқты туынды, айшықты қолтаңба Ол дүние жинамайды. Ақша берсең кез келген ауылдың жемісі. балаларын жарыстырады да, бәйге үлестіреді. Іскендір «Ақбілек» әлемінің ақиқаты осы. МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ IN ORDER TO BE 97

Rakhimzhan TURYSBEK, Doctor of Philological Sciences, professor. The best university professor, honourable educa- tionalist of the Republic of Kazakhstan, research- er of Kazakh literature history . He published about 700 articles, scientific studies and tutorials The “AKBILEK” VERITY

hussipbek Aymauytov is a founder of novel genre in which consisted in its submissiveness, resignation and meekness; Kazakh literature; he was a teacher, editor of “Kazakh” the nation had been crushed by the inexorable course of history Znewspaper, one of the leaders in “Alash orda” orga- and severe perturbations. nization. In 1931, Zhussipbek Aymauytov was charged with Main character of the novel is Akbilek, the daughter of bay counterrevolutionary activities and executed by shooting. His Mamyrbay; she fell into hands of White Guardists. The author works had been forbidden and abolished. The novel “Akbilek” convincingly and vividly describes emotional agony of Akbilek, had not been published as a separate edition. For the first time her fear and doubts when meeting an officer. Disgraced and lone- it was published in 1927-1928, in several issues of “Women’s ly, Akbilek seeks death, and does not dare to face aul dwellers. equality” journal. Only in 1989, almost 60 years after the first Still, she returns to aul, meets her betrothed fiance Bekbolat, edition, “Akbilek” was published again. His other novels and and here fate delivers her another fatal blow: she is pregnant, so dramas, e.g. “Kunikey’s fault” and “Kartkozha” gained general insulted Bekbolat leaves her. acceptance as well. Plots of “Akbilek” and “Kartkozha” novels The writer successfully uses internal monologues and reflections, are similar in some ways. Kartkozha “shows the way of pauper to achieving maximal expressiveness. Indeed, the fate of Akbilek truth, the way of forming new person: a builder of socialism”; in would touch any heart. “Akbilek” the author proceeded with this theme. Terrors which With the help of close friends, she leaves for the town and Kazakhs had to live through during the Civil War, serve as the starts studying. Only revolution made it possible for paupers and theme for the novel “Akbilek” (1928). Peaceful Kazakh lands Kazakh women, deprived of rights, to become full masters of their became engaged in fierce clashes, which flared up in Russia. Ka- life, capable of changing it. zakhs, suppressed by tsar’s gendarmes and subjected to violent Life changes and heroes of the novel change as well: they wor- acts, literally lost their heads, rushing from one part to another, ry, make mistakes, while searching for their way in life; sometimes unable to discern who is a friend and who is an enemy, choosing they stray, but their search shows growth of social consciousness. between Red and White Guardists. Through the fate of novel’s Akbilek is among people who have found their way in agony and heroine, Aymauytov had shown tragedy of the Kazakh nation, delusions. МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ 98 IN ORDER TO BE

Данияр КАСЫМОВ

о сих пор некоторые считают, что ительстве 11 новых крепостей, 33 редутов и 42 крепость святого Петра в Северном маяков на границе с Северным Казахстаном 26 Казахстане была построена россий- марта 1752 года. Несколько ранее проводилась скими военными для защиты каза- топографическая разведка. Граница была ото- хов от джунгар. Одновременно ут- двинута вглубь казахских земель на значитель- верждается,Д что до прихода колонизаторов здесь ное расстояние. Краевед М.А Морозов писал: никто не жил. Очень распространенное в прошлом «В начале 18 века на юге Западной Сибири суще- заблуждение! Доказательства свидетельствуют об ствовала Ишимская линия. Она шла от реки Тобол обратном. через царево городище (г.Курган), Коркину Сло- Крепость была сдана в эксплуатацию в 1755 боду (г.Ишим), до Чернолуцкого острога (50 км. году, когда Джунгарское государство уже находи- севернее г.Омск). Ишимская линия была слишком лось на краю гибели и не помышляло о походах извилистой и растянутой. Протяженность ее со- в Казахстан. ставляла 958 верст... С 1743 по 1745 год инже- В случае нападения большого войска кочевников, нерами и геодезистами производились изыскания деревянная крепость была бы обстреляна «трасси- новой линии. В результате русские границы ото- рующими стрелами» и моментально сгорела бы. двигались к югу (то есть в нашу сторону - Д.К.) Крепость на Ишиме выполняла только по- на 50-200 верст от старой Ишимской линии и со- граничные функции и быстро превратилась кращались почти вдвое» (официально оформилась) в приграничный ры- Таким образом, был отнят огромный кусок род-

ҚЫЗЫЛЖАР нок. Российский Сенат принял указ о стро- ной земли. Что могли наши предки этому про- МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ IN ORDER TO BE 99

тивопоставить? Практически, ничего. В то время создания военного поселения. На многие десятки казахский народ переживал один из самых траги- верст в округе нет более высокого места. Отсюда ческих моментов в своей истории. В ходе длив- можно обозреть всю окрестность. Строительство шейся десятилетиями войны с джунгарами наше осуществлялось русскими казаками Ишимского государство значительно ослабло. Появилась пер- полка (г.Ишим находится на 140 км севернее, в спектива войны с Китаем. Постоянно приходилось пределах Тюменской области РФ), которых вна- отбивать набеги старых и новых соседей, наносить чале было 930 человек. Новую линию назвали им контрудары. Для чего были нужны новые кре- «Горькой», вероятно из-за цепи горьких озер. Но пости? В указе об этом четко говорится: «к луч- может быть и другое объяснение. Жизнь военных шему защищению сибирской стороны от набегов строителей не была сладкой. Тяжелый труд по 12 киргиз-кайсаков». часов в сутки, ранние холода, болезни, отсутствие Можно задаться вопросом: почему казахи осу- денежного довольствия. Уже через месяц 190 че- ществляли нападение на Сибирь? Ведь еще в 1734 ловек находилось в бегах. Крепость строилась по году Средний жуз, как мы знаем из официальной проекту некого французского инженера Вобана. истории, принял подданство России. Императри- Русские казаки завершили строительство через три цей Анной Иоановной был подписан соответству- года. В 1755 было об этом доложено в Петербург. ющий Указ. Хороши же подданные, которые пе- Говорить о том, что появился мощный фортпост, риодически атакуют владения метрополии! Ответ не приходилось. В 1757 году командир сибирской прост. Надо учитывать одно очень важное обстоя- линии отмечал: «Линия весьма и весьма неспособ- тельство. В связи со смертью хана Семеке данный ная и одним только званием именуется, а в самом указ императрицы в жуз доставлен так и не был. деле никакого закрытия не имеется». Зачем тогда Фактически до «Устава о сибирских киргизах» вообще строили? Для пограничных дел. Необхо- 1822 года Средний жуз оставался независимым. димо было фиксировать нарушение новой границы Также ошибочным представлением является то, казахами, которые продолжали общаться со свои- что джунгары доходили до самого севера Казах- ми родственниками, оставшимися на территории за ского ханства. Да, они пересекали Ишим в районе новой Ишимской линией. современного г.Атбасар, когда шли в сторону озера Но главной причиной для строительства крепо- Тенгиз, а это на 500 км. южнее. И, следователь- сти, считаю, было экономическое значение Кызыл- но, любое утверждение о том, что Россия пыталась жара. Историк Е.С. Артыкбаев писал: «Караваны с помощью крепостей спасти Северный Казахстан торговцев с юга облагались пошлиной (например, от нашествия с востока является глубоко ошибоч- в г. Астрахани), но это не уменьшало объема тор- ным. Из текста указа мы узнаем немало интерес- говли. Одновременно активизация торговли на- ного. Так как Россия уже потратилась на строи- блюдается и в восточных пределах Российской тельство старой линии, то на новый рубеж уже не империи. Здесь передовые Сибирские аванпосты хотела выделять деньги. В документе говорится: России (Тобольск и др. города) устанавливали «Снарядить из таможенных войск 1290 регулярного, торгово-дипломатические отношения с восточными 2352 нерегулярного, всего 3642 человек, которым соседями России (Китай, монгольские владения, людям те крепости строить без зарплаты из казны Ея калмыки и, самое главное, Восточно-Туркестан- Императорского Величества заработанных денег» ские города). В Сибири среднеазиатские товары А как первопроходцы должны были жить без жа- нужны были еще больше, чем в центре, и поэтому лования? В Петербурге знали, что земля Север- московское правительство в 16-17 веках не облага- ного Казахстана очень богата. Поэтому приказали ло пошлиной торговлю в этом регионе». своим военнослужащим находить пропитание на Тысячелетиями через Кызылжар шли торговые месте. В указе есть такие строки: «Для заготов- караваны из Среднеазиатских государств и Китая. ления провианта на месте согласно представлению Сотни лет они держали курс и на Сибирь, в ее Киндерманна заселить новые места поселения их столицу Искер, а затем в появившийся рядом с охотников обывателей Сибирских городов, а также ним Тобольск. По новой российской территории отставных солдат, драгун, казаков». караваны доводили уже казахские купцы. При Строительство началось 22 июня (риторическая Каип-хане все это оформлялось документально, дата!) 1752 года. Для новой крепости было выбра- хотя неофициальная торговля шла и раньше. На- на местность под названием Кызылжар, которое пример, казахские послы Бекбулат Екешов и Бай- дано ей было еще в незапамятные времена из-за даулет Буриев просили М. Гагарина донести до красноватого грунта глубоких оврагов. Это большое царя и издать указ, «чтобы им (казахам. — Д.К.) возвышение на берегу реки Ишим (Есіл). Выбор позволено было ездить в Тоболеск (Тобольск- не случайный. Урочище идеально подходило для Д.К.) для торгу. А Хаип-де хан станет присылать ИСТОРИЯ САМОГО СЕВЕРНОГО ГОРОДА КАЗАХСТАНА В РОССИЙСКИХ ДОКУМЕНТАХ – ЗА СЕМЬЮ ЗАМКАМИ МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ 100 IN ORDER TO BE

в Тоболеск для торгу Казачьи орды и бухарцам по всего, так задним числом оформлялся уже давно су- все годы или через год, по-скольку человек указано ществовавший бизнес. А было ли кому торговать с будет». русскими купцами? Было. Уже в конце XVII века, С появлением русских колонизаторов в Сибири зна- еще за 50 лет до строительства крепости в Кызыл- чение урочища Кызылжар на реке Ишим многократно жаре, на территории Северо-Казахстанской области (в возросло. Купцы из Бухары, Ташкента и Кульджы ее границах до 1997 года) насчитывалось 117 хозяй- ранее самостоятельно доходившие до Тюменского ствующих аулов. В следующем веке их количество вы- ханства теперь часто сбывали свой товар именно здесь. росло до 362! И это, не считая несметного количества Возвышенность на реке Ишим позволяла местным жи- временных летовок, где выращивался скот на продажу. телям издалека увидеть, что начался торг. В основном Неужели до строительства крепости здесь никто не это был, конечно, натуральный обмен. Домашний скот торговал? Торговали. Именно «раскрученная точка» с и шкуры диких животных меняли на чай, сахар, тка- «хорошей проходимостью» и привлекла колонизаторов. ни, металлические изделия. Исторических документов, Нечто подобное было и на территории современной подтверждающих это, пока в наличии нет. Все архивы Павлодарской области, когда экспедиция Бухголца крепости сгорели еще в 1849 году. Но изучение ки- взяла под свой контроль давно процветавшую ярмарку тайских, таджикских и узбекских источников позволит у Ямышлевского озера. Торговля в Кызылжаре была в будущем доказать, что Кызылжар еще задолго, до чрезвычайно выгодным делом. Русским офицерам на прихода российских поселенцев был важным пунктом верховую лошадь тогда выдавали до 50 рублей. Хо- межрегиональной торговли. рошего рысака у казахов можно было купить за 20, Пока есть только косвенные свидетельства. Очень максимум за 25 рублей. Естественно, никакой доку- о многом говорит топонимика. Если бы казахи не ментации не велось. И поэтому приличная сумма осе- имели своего названия данной местности, то они как- дала в кармане военных и перекупщиков. В 1790 году нибудь исказили бы название крепости и произносили в «Географо-физическом известии об Ишимской ли- бы на свой лад. К примеру, Екатеринбург северные нии» было написано о торговле в Кызылжаре в 70-90- казахи долго называли Кетрампор. Как мы уже ви- е годы XIX века: «Они (казахи - Д.К.) больше всего дели в старинных документах, Тобольск наши предки пригоняют лошадей, бойных быков и широкохвостых именовали, как Тобелеск. Первые русские поселенцы баранов. Да сверх того привозят овчины, мерлушки, да Северного Казахстана были отставными военными, по нескольку мехов. Все это променивают они на же- ушедшими «на дембель» из крепости. Они создава- лезные котлы, вертела, сукна, шелковые материи, плат- ли села, к северу от фортификационного сооружения, ки, позументы, иглы, нитки, бисер, огнива и другие ближе к современной границе двух государств. Там им подобные товары. Торг сей для российских купцов есть село Красноярка - явно буквальный перевод сло- весьма практичен, потому что лошадей перепродают ва «кызылжар». Рядом с административным центром почти на том же месте в драгунские полки». Вообще, Северо-Казахстанской области находится село Таш- это очень ценный документ. В нем также говорится кентка. Может, оно появилось во время «освоения це- о том, что в торговле принимали участие бухарцы и линных и залежных земель», когда узбекские дехкане китайцы. Кроме того, рассказывается о набегах «кир- приехали сюда на подмогу? Нет, не так, конечно. Уз- гизских шаек» за пределы новой Ишимской линии, беков здесь на целине не было. К слову, Ташкентке угоне скота, людей и прочих обычных для кочевников уже более двухсот лет. Вообще, села Кызылжарского «шалостей». Особо отмечается пограничный характер района Северо-Казахстанской области имеют прилич- линии: «С 1771 года стали делать ограды вышиной в ный возраст. Самые старые из них - младше крепости 4 фута из двух жердей. Киргизцы, разрубая их для от- святого Петра всего на несколько лет. Кроме того, из крытия себе пути, оставляют тем самым несомненные 11 крепостей новой Ишимской линии, только построен- следы своего набега». ная в Кызылжаре стала крупным поселением, а затем Но вернемся к Абылаю. Получив разрешение на и городом. торговлю, он понимает, насколько важно сохранить за Продолжая тему экономического значения Кызыл- собой торговый центр в Кызылжаре. Поэтому вскоре жара. Как известно, в 1759 году Джунгарское ханство на самом высоком месте урочища появляется большой наконец-то пало. Его население, как этнос, практически деревянный дом, где периодически останавливался исчезло. Китайцы окружили их владения миллионной либо сам Абылай, либо его приближенные. Вероятно, пехотой, прочесали степь и уничтожили там любой на- здание играло роль караван-сарая. Точная дата строи- мек на жизнь. Но китайским властям так и не пришло тельства дома неизвестна. Но скорее всего, это начало в голову заявить, что истребление кровожадных джун- 60-тых годов XVIII века, всего через несколько лет гар было совершено исключительно во благо нашего после появления крепости. Вот еще один документ. народа. Одной проблемой стало меньше. Но другие В предписании от 21 марта 1762 года канцлер М.И. остались. Теперь надо было обратить свои взоры на Воронцов направил сибирскому и оренбургскому гу- север. В том же 1759 году Абылай (тогда еще султан) бернаторам Указ «О заведении для Средней киргиз- обращается к российским колонизаторам с предложе- кайсацкой орды Аблая Салтана и некоторых старшин, нием: «Прошу же я и народ мой, чтобы дозволить в чтоб их привязать здешней стороны держаться, приоб- крепости Святого Петра выменивать киргизцам муку учить спокойному житью (то есть оседанию. - Д.К.), и крупу». Разумеется, отказывать не стали. Скорее построении им в дальности от здешних границ до- МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ IN ORDER TO BE 101

мов». Его приводит местный краевед Т.Макарова. появилось изображение «азиатца», который ведет Также она писала: «Исходя из этого указа, гене- на веревке груженого верблюда. Двугорбые долго рал-майор Дениев подал рапорт на имя генерал- жили в Северном Казахстане. Их почти полно- поручика И. Шпрингера с просьбой об оказании стью уничтожили при Филиппе Голощекине. Но помощи для Абылая-султана и его сына, а также верблюдов в Жамбылском районе СКО видели выделить людей, знающих строительное дело, обе- еще в 50-е годы. Кстати, вряд ли кто знает, от- спечить их инструментами, предоставить лошадей, куда в русском фольклоре взялся Конек-Горбунок телеги и прочие инструменты для строительства и кто он вообще такой? Вот история создания ге- дома для Абылая и его семьи. Строительство роя народного фольклора: в 20-тых годах XIX предполагалось начать на берегу реки Ишим. Со- века в городе на Ишиме жил Петя Ершов. Его гласно архивным данным в 1765 г. были возве- папа служил здесь в колониальной администра- дены: дом для Абылай-хана, канцелярия, баня, ции. Тут мальчик впервые и увидел настоящего помещение для гостей. Рядом же планировалось живого верблюда. Впоследствии, став в России строительство домов для его близких соратников: писателем и поэтом, уже взрослый Ершов, создаст батыров Кульсары и Кулеке. Об этом прямо гово- образ Конька-Горбунка на основе своих детских рится в донесении генерал-поручика И. Шпринге- впечатлений от встречи с главным животным лю- ра в Коллегию иностранных дел о постройке дома бого степного каравана. для киргиз-кайсацкого владельца Абылая». Весьма показательна «Памятная книжка То- Фактически, с этих построек и началась исто- больской губернии» за 1864 год. Это прямое ука- рия большей и современной части Петропавлов- зание на предназначение крепости святого Петра ска. Поселение русских казаков оставалось внизу – контроль над торговлей. В памятной книжке у реки Ишим вплоть до середины XIX века. есть такие строки: «Петропавловск основан в 1752 Сейчас это так называемое Подгорье, практически году как крепость св. Петра. Место, выбранное полностью состоящее из частного сектора. Боль- для крепости, было удобно для торговых сношений шая же часть современного города, повторюсь, на- с киргизами, бухарцами и другими обитателями ходится в Нагорной части областного центра. Про- Средней Азии, а с устройством крепости сдела- живал ли здесь Абылай или нет? Краеведы спорят лось и безопасным от нападения киргизских хищ- об этом и по сей день. Скорее всего, в этом Доме ников (курсив мой - Д.К.). В Петропавловске по будущий хан не жил постоянно, а бывал наездами последним статистическим сведениям считается для решения вопросов приграничного сотрудниче- 1185 домов, из которых 36 каменных (14 казен- ства и, прежде всего, торговли. В любом случае, ных и 22 частных). Три каменные православные этот памятник прошлого представляет для нас церкви и четыре магометанские мечети, из них две огромную историческую ценность. В августе 2008 каменные и две деревянные» года в Административном центре Северо-Казах- Данный факт свидетельствует о том, что Кы- станской области Главой государства Нурсултаном зылжар был захвачен для контроля над эконо- Назарбаевым был торжественно открыт музейный мическими связями между Центральной Азией комплекс “Резиденция Абылай-хана”. и Сибирью. Еще до появления крепости здесь На первом же гербе города в начале XIX века процветала торговля. Если бы урочище не игра- МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ 102 IN ORDER TO BE

состоял из: баранов, лошадей, телят, коров, редко бы- ков, кож и овчин сырых, войлока и армячины, лисьих и барсучьих шкурок и иногда, впрочем, очень редко, серебряных рублей русского чекана. Пошлина с при- воза бралась по 23 копейки с оценочного рубля. Самое большое число киргизов на сатовку приезжало в апре- ле, не было вовсе приезда в июле и августе». Просто диву даешься, сколько важнейшей информации всего в нескольких строках: место для торга называлось не рынком, не ярмаркой, даже не базаром, а сатовкой! По Далю слово «сатовка» означает меновую торгов- лю с «киргизами». Явно оно происходит от казахско- го слова «сату», то есть «продавать». Далее. Каза- хи летом здесь не торговали. Следовательно, не зря русские казаки выбрали для строительства крепости именно конец июня (по старому стилю), то есть, когда здесь не было местных жителей. И, наконец, казахи продавали русским купцам не только продукцию жи- вотноводства, но и русское серебро! До сих пор у нас кое-кто утверждает, что история Административного центра Северо-Казахстанской об- ласти началась лишь в 1752 году со строительства кре- пости Cвятого Петра. А до этого здесь, якобы, никто не жил и ничего не делал. Идем далее. Каким был облик города в период перед строительством Транс- сибирской магистрали, когда этнический состав населе- ния края только начал меняться? В «Записках Запад- но-Сибирского отдела императорского географического общества» изданных в Омске в 1881 году черным по-белому написано: «9-го июля вечером с дороги по- казался Петропавловск. Высокие минареты каменных мечетей свидетельствуют о его азиатском характере». Проходит 15 лет. Железная дорога построена. Ко- личество путешественников резко увеличивается. Вот «Научно-популярный педагогический журнал» № 3, март 1896 года. Статья К. Д. Носилова «По Юго- Западной Сибири». Автор описывает город на Ишиме так: «Длинная деревянная платформа заполнена тата- рами и киргизами во всевозможных нарядах. Пестрый халат киргиза смешался с халатом татарина, его под- девкой; высокие белые, серые, черные, меховые шапки ло особой роли, то караваны бы просто обходили его смешались с тюбетейками, которые блестят золотом западнее или восточнее. Учитывая расстояние между и серебром; шелковые платья и накидки татарок, по- форпостами это было сделать не сложно. Но купцы лосатые, пестрые, всевозможных цветов, разнообразят продолжали торговать именно в Кызылжаре. Это эту странную толпу, и русский среди них кажется со- очень важный исторический факт! вершенно чужим, гостем, а не хозяином. Татаро-кир- Стоит заметить: информацию о месте, удобном гизский город дает себя знать всеми своими ориги- для торговых сношений, нам дают российские ис- нальными чертами своих жителей, странным для нас точники. Очень ценные сведения приводит состави- говором толпы». тель М.Красовский в «Материалах для географии и Во второй половине XIX-того века, как уже говори- статистики России». Там есть раздел под названием лось, в Северный Казахстан приехали десятки тысяч «Киргизская область». В нем читаем: «На основании бывших крепостных крестьян, по сути, вчерашних ра- первых сведений, присланных Петропавловским тамо- бов. За короткий период количество поселенцев уве- женным бухгалтером в Ямышевскую таможню, по- личилось в несколько раз. Не все они вновь занялись следняя составила по окончании 1760 года подробную привычным трудом. Некоторые оседали в городе, став ведомость о бывших в декабре 1759 года и в течение извозчиками, ремесленниками и мелкими торговцами. всего 1760 года в крепости Петропавловской сатовках. А коренных жителей края становилось все меньше. Участие в обмене с киргизами принимали как куп- В 1897 году в Петропавловском уезде казахи со- цы, так и расположенные в крепости воинские чины ставляли уже лишь 44,5% от общей численности на- здешней команды. Доставлявшийся киргизами товар селения. Начинался XX-й век. МЕН ЖАНБАСАМ ДЛЯ ТОГО, ЧТОБЫ БЫТЬ IN ORDER TO BE 103

Daniyar KASSYMOV

KYZYLZHAR HISTORY OF THE NORTHERNMOST KAZAKHSTAN CITY IN RUSSIAN DOCUMENTS

Even today some people believe that St.Peter fortification Cossacks of the Ishim regiment it was completed in 3 years. in Northern Kazakhstan was constructed by Russian soldiers D.Kassymov believes that the main reason for the fortress con- for protecting Kazakhs from Dzungars. At the same time it is struction was economic importance of Kyzylzhar. Y.S.Artykba- alleged that before colonizers’ arrival no one had settled here. yev, a historian from Karaganda, wrote, “For thousands of years This is delusion which had been widely spread in the past. trade caravans had passed through Kyzylzhar from Middle Asian Daniyar Kassymov proves it with the help of following facts: states and China. For hundreds of years they had headed for 1. The fortress was put in operation in 1755, when Dzungar Siberia and its capital Isker, and later for Tobolsk. After Russians’ state was on the verge of ruin and did not consider any campaigns emergence in Siberia, importance of Kyzylzhar’s area considerably against Kazakhtan rose, merchants from Bukhara, Tashkent, and Kuldja, who would 2.In case of a great nomads’ army attack, this wooden fortress reach Tyumen khanate in the past, now sold their goods right would have been fired upon with arrows and would have burnt in Kyzylzhar. Mostly it was non-monetary exchange: cattle and in a moment. skins of wild animals had been exchanged for tea, sugar, clothes 3. The fortress on Ishim carried out only frontier functions and and hardware. There are no historic documents which could have rapidly (and officially) turned into a frontier market. Russian Sen- supported these speculations, as fortress’ archives burnt in 1849. ate issued a decree on a fortress, 33 redoubts, and 42 beacons’ Still, analysis of Chinese, Tajik and Uzbek sources will let us construction on the border with Northern Kazakhstan on March prove that Kyzylzhar was an important point of interregional com- 26, 1752. merce long before Russian settlers’ arrival. It was one of the most tragic moments in the history of Kazakh An actual history of the bigger and modern part of Petropav- nation. Our state was weakened by a continuous war with Dzun- lovsk started with construction of Abylay-khan house, chancel- gars and had to face threat of war with China. Constant raids by lery, baths and guest-house. Russian cossacks’ settlement stayed old and new neighbours had to be repelled, so what was the rea- low near Ishim river till the middle of the XIXth century, now this son of construction of new fortresses? The decree clearly stated is so called Podgorye, while the biggest part of modern city is sit- that the fortress was necessary for protection from Kirghiz-Kaysak uated in Nagornaya part. Local historians argue whether Abylay raids. The answer to a question why subjects of the Empire would had lived here constantly or just paid visits for solving problems attack its domains lies in the fact that due to death of Semeke of frontier collaboration and commerce. khan, a decree on Middle zhuz citizenship which had been signed D. Kassymov finds “Commemorative book of Tobolsk Gov- by the Empress Anna Ioanovna in 1734, was not delivered to ernorate” for year 1864 to be quite significant as it has direct the zhuz. Actually before adoption of “Regulations of Siberian clues to St.Peter fortress’ predestination, i.e. control over com- Kirghizes” in 1822, Middle zhuz stayed independent. merce. There are following lines in that book, “Petropavlovsk was There is another misconception concerning Dzungars, as it is founded as St/ Peter fortress. According to the latest statistical used to believed that Dzungars had reached northern part of information, it numbers 1185 households, 36 of them are made Kazakh khanate. It is true that they crossed Ishim in the area of of stone. There are 3 stone Orthodox Churches and 4 Mo- modern Atbassar, but it is 500 km further south than Kyzylzhar, hammedan mosques, 2 of them are made of stone and 2 are that is why any allegation that Russia tried to save Northern wooden.” Even before the fortress’ construction commerce had Kazakhstan from invasions with the help of fortress should be flourished here, if the area had not had any importance, then considered as quite preposterous. caravans would just have passed round it eastward or westward. Construction was launched on June 22, 1752, an area called In the second half of the XIXth century dozens of thousands Kyzylzhar had been chosen for the new fortress. The area has born former serfs arrived to Northern Kazakhstan. In a short period of its name from time immemorial due to reddish hue of soil in deep time the amount of settlers increased severalfold. Some of the gorges. It is a big eminence on the shore of the Ishim (Yessil) new dwellers settled in the city, having become carners, crafts- river; such choice was not accidental as the area was ideal for men and petty traders. With the lapse time the amount of native establishing a military settlement. A place higher than that can not inhabitants decreased, as a result, in 1897 Kazakhs made only be found there for many versts, the entire neighbourhood can be 44,5% of total population in Petropavlovsk uyezd. observed from there. The construction was conducted by Russian ҰҚСАП БАҚ! ПОД ЗНАКОМ « » 104 UNDER THE SIGN OF « » Alkey MARGULAN The charm of history and its enigmatic lesson consist in the fact that, from age to age, nothing changes and yet everything is completely different

Aldous HUXLEY

ҰҚСАП БАҚ! ПОД ЗНАКОМ « » UNDER THE SIGN OF « » ҰҚСАП БАҚ! ПОД ЗНАКОМ « » 106 UNDER THE SIGN OF « »

АРХЕОЛОГТАР АТАСЫ 1904 ЖЫЛЫ 11 МАМЫРДА ҒАЛЫМ, ҚАЗАҚСТАННЫҢ АРХЕОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ НЕГІЗІН ҚАЛАУШЫ ӘЛКЕЙ МАРҒҰЛАН ДҮНИЕГЕ КЕЛДІ

лттық археология мектебінің негізін қалаушы, шығыстанушы, Иса секілді ақындар шығармалары талданады. «Тамғалы тас жа- әдебиеттанушы, өнертанушы, филология ғылымдарының зуы» атты зерттеуінде әдеби-тарихи һәм мәдени деректер молынан докторы, Қазақстан Ғылым академиясының академигі, кездеседі. ҰБүкілодақтық география қоғамының толық мүшесі, Қазақ Ғалым сонымен қатар қырғыз халқының «Манас» эпосы туралы КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері, Қазақстан Мемлекеттік ғылыми-зерттеу ісінің дамуына да үлкен үлес қосты. Қырғыз эпосын сыйлығының лауреаты Әлкей Марғұлан бастапқы білімді ауыл дүние жүзіне алғаш таныстырған Ш.Уәлиханов, ал кеңес заманында мектебінен алған. Семей педагогикалық техникумын, Ленинградтағы бастапқы зерттеулерді жүргізген Әуезов болса, кейіннен осы дәстүр шығыстану институтын және Мемлекеттік материалдық мәдениет та- Марғұланның «Шоқан және Манас» атты монографиясында жалғасты. рихы академиясының аспирантурасын бітірген. Ол эпостағы өмір шындығы, жырдың шығу тегі, дәуірі, кейіпкерлері Аты аңызға айналған археолог 1921-1925 жылдары «Таң» журналы мен мен көркемдік кестесі және манасшылардың жырды жетілдірудегі «Қазақ тілі» газетінің редакцияларында қызмет атқарады. Осы жылда- қызметі т.б. жөнінде ғылыми маңызы жоғары пікірлер айтты. 1957- ӘЛКЕЙ ры ол М.Әуезовпен, М.Жұмабаевпен танысады. 1926-1927 жылдары 1967 жылдары Уәлихановтың ғылыми мұраларын жинайтын топқа КСРО Ғылым академиясының академигі А.Ферсман мен профессор (М.Әуезов, С.Бәйішев, С.Мұқанов, Қ.Сәтбаев, А.Нүсіпбековпен С.Руденконың басшылығымен ұйымдастырылған Қазақстан және Ал- бірге) басшылық етіп, оның таңдамалы және 5 томдық шығармалар тай археологиялық және этнографиялық экспедицияларының жұмысына жинағын жарыққа шығарды. Оның ынта-жігері мен ұсынысы бойын- қатысады. Экспедиция кезінде Ә.Бөкейхановпен тығыз қарым-қатынас ша қазақ даласының ең шалғай аудандарында бірнеше археологиялық МАРҒҰЛАН орнатып, бірлесіп қызмет істейді. 1928 жылдан қазақ халқына қатысты және этнографиялық экспедициялар ұйымдастырылды. Ол өзіне әдеби, мұрағаттық материалдар жинақтаумен шұғылданады. 1929 дейінгі Қазақстанды зерттеуші орыс ғалымдарының қазақ даласы жылы Абай шығармалары туралы дипломдық жұмыс қорғап, орыс тек көшпелілер мекені болды деген тұжырымдарының шындыққа сай география қоғамы мұрағатындағы Абай қолжазбалары туралы нақты келмейтіндігін дәлелдеді. Ғалым 40-жылдардың аяғында бірнеше рет тарихи деректер негізінде ғылыми дәйекті тұжырымдар жасайды. 1930 саяси қудалауға ұшырады, кейін де ұдайы саяси бақылауда болды, жылдан Терминологиялық комиссияның ғалым хатшысы, Шығыстану ғылыми ортаның кейбір қисынсыз сындарына ұшырады. Марғұлан та- институтының оқытушысы, Мәскеудегі материалдық мәдениет тарихы рих, археология, этнография, әдебиет, өнер (қолданбалы және сәулет институтының ізденушісі және ғылыми қызметкері болады. Осы жылда- өнері) және металлургия саласына қатысты 300-ден астам ғылыми- ры ол Шығыс Түркістан археологиясы мен өнері бойынша маманданып, зерттеу жұмыстар, 100-ден астам энциклопедиялық мақалалар жаз- бірнеше археологиялық экспедицияларға қатысады. 1939-1941 жылдары ды, сонымен қатар қазақстандық этнографтардың, археологтардың, КСРО Ғылым академиясының Қазақ бөлімшесі Тарих институтының тарихшылардың бірнеше буынын даярлады. Оның ғылыми еңбектерінің аға ғылыми қызметкері болады. Осы жылдары оның «Мәшһүр Жүсіп бірқатары шетел тілдеріне аударылды. мұрасындағы түркі эпосы», «Декабристер және Қазақстан», «Әлішер Академик тапқан тарихи құндылықтардың 243-і бүгінгі таңда Ресей Науаи және қазақ мәдениеті», «Мұхаммед Хайдар – тарихшы», мұражайларында сақтаулы. Аталмыш құндылықтардың көпшілігі қазақ «Шоқан Уәлиханов және Орта Азия тарихы», «Суворов», «Жамбыл энциклопедиясында аталып өтіледі. Қазақстандық ғалым бірнеше мәрте Жабаев» атты еңбектері жарық көреді. 1941 жылы КСРО Ғылым құндылықтарды қайтаруға талаптанғанымен сәтсіздікке ұшыраған. Академиясы қазақ бөлімшесінің тарих бөлімін басқарды. Осы қызметте Тек 1989 жылы Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне 1399 жүріп «Хандар жарлығының тарихи маңызы» деген тақырыпта жылы Қарнақ қаласында Әбділәзиз Шарафутдинұлы Тебризи құйған қорғаған кандидаттық диссертациясында көне қыпшақ тарихына бай- «Тайқазан» қайтарылған. Қазан кеңес жылдары Ленинградқа әкетіліп, ланысты құнды зерттеулер жасайды. 1958-1976 жылдары Сырдария, ұзақ уақыт сонда болған. Тайқазанның елге оралуына қазақстандық Шу, Талас өзендері бойында және Отырар, Сауран, Сығанақ қалалары ғалымдардың, оның ішінде Әлкей Марғұланның көп еңбегі сіңген. орнында қазба жұмыстарын жүргізіп, соның негізінде «Көне қазақ 1991 жылы Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этно- жерінің қалалары мен құрылыс өнерінің тарихы» аталатын монографи- графия институтындағы археологиялық орталықтың негізінде Марғұлан ясын жариялайды. Қ.Ақышев, М.Қадырбаев, М.Оразбаевтармен бірге атындағы Археология институты құрылды. Астана, Павлодар, Орталық Қазақстанда жүргізген археологиялық қазба жұмыстарының Екібастұз, Жезқазған қалалары мен Оңтүстік Қазақстан облысын- қорытындысы саналатын «Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеті» да, Баянауыл, Екібастұз аудандарында бірнеше көшелер, мектептер атты ғылыми-зерттеу еңбегін жазып, кітаптың редакциясын басқарады. Марғұлан есімімен аталады. Павлодар қаласында мүсіні орнатылған, Ғалым «Қазақ халқының көне замандағы ақындық өнерінің шеберлері» сондай-ақ С.Торайғыров атындағы Павлодар педагогикалық атты еңбегінде қазақ халқының эпикалық жыр дәстүрін дамытқан университетінде Марғұлан атында стипендия тағайындалып, мұражай ақындарға, шебер орындаушыларға, сал-серілерге тоқталып, олардың ашылған. 2004 жылы 100 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО-ның сөз өнеріндегі орнын айқындады. Еңбектегі ғылыми тұжырымдар шешімімен дүниежүзілік деңгейде аталып өтті. танымдық тереңдігімен ерекшеленеді, онда көне ойшылдардан бастап Көрнекті ғалым «Еңбек Қызыл Ту», «Халықтар достығы», «Ленин» Жанақ, Шөже, Арыстанбай, Марабай, Сүйінбай, Жамбыл, Нұрпейіс, ордендерімен және медальдармен марапатталған. ҰҚСАП БАҚ! ПОД ЗНАКОМ « » UNDER THE SIGN OF « » 107

ӘЛКЕЙ МАРҒҰЛАН ӘЛЕМІ

Айгүл КЕМЕЛБАЕВА ҰҚСАП БАҚ! ПОД ЗНАКОМ « » 108 UNDER THE SIGN OF « »

Қазақтың біртуар ғұлама ғалымы, Адам бар жерде өнер шықты. Өнердің құралғандықтан өлген соң сүйектері академик Әлкей Марғұланның «Қазақ ең көне ескерткіштеріне ең алдымен үгіліп, топырақ болып кеткен, тұқымы әлемі» кітабында туған ел мен жердің жартасқа салынған суреттер мен тасқа сақталмаған ежелгі аңдардың тірі тарихи, мәдени, этнографиялық асыл қашалған сызба-нобайлар жатса керек. бейнесі таста сақталған. Тас та су мұралары зердеден өткізілген. Бұл Әлкей Марғұлан кітабының алғашқы сияқты ақпарат сақтаушы. – рухани әлемнің тек бір ұлтқа тән һарпін осы мағлұматтан бастайды. Шың, құз, жартастағы суреттер, эстетикалық, әлеуметтік, тайпалық, Петроглиф – ғылыми термин, петроглифтер – үдере көшкен дүниетанымдық айшықтары. археологтардың еншісіне тиген. Петро тұрлаусыз ғасырлар керуен көшінен, Академиктің көлемді ғылыми (petra) – грекше тас деген сөз, glyphe жаратылыстың үркер шоғырындай монографиялық еңбегі «Бегазы- – ою, ойма, бедер. Адам ежелден ауған аумалы-төкпелі мәңгі ағымынан, Дәндібай мәдениетінің ескерткіштері» тасқа құмар. Тас оның күнкөрісіндегі ең көктегі бұлттардай кезбе дәуірлер мен атты кітабында да ұлы кеңістік, қажет құралы болды. Өркениеттің қат- уақыт атты философиялық дерексіз еуразиялық кең алқап суреттелген. қабат, қатпар-қатпар қойнауларында, дүниені деректі хроникаға айналдырған Каспий теңізінен Алтай тауына дейін археологиялық қазба деректерінде мол құдіреттің тегеурініне төтеп бере алар қалқыған Қыпшақ даласы көшпелі ұшырасатын айғақ бұл. Әр тастың өнердің бір түрі. Ғалым сол суреттерден құбылыстың тал бесігі болатын. құны мен қасиеті жеке-дара, кәдімгі өз халқының өткенін көргісі бар, «Қазақ әлемінің» алғашқы бөлімі «Бөрі қымбат бағалы тастар көздің құрты ғана жұмбағын шешуге талпынады. Ол тек тотемді петроглифтер. Шапырашты емес, қоғам жылнамасы, мәдениеті, ғылыми тұрғыдан саралап көруге ғана руының тотемі» деп аталынады. дамуының көрінісі. ұмтылмайды, өз зерттеуінен орасан зор Өнердің шығу тегі туралы концепцияның Жартасты кез келген қарақшы, олжа ләззат алады. Бұл сүйініш кітаптың біреуі еліктеушілікке негізделген. Әуелгі алғыш қанша сұқтанса да көтеріп әкете алғашқы бетінен-ақ айқын сезілгендіктен жабайы адам айналасындағы мол алмайды. Оның баға жетпес осы қасиетін оқырманын баурап алады. табиғат құбылыстарынан, жаратылыстың әуелгі суретшілер сүйіп таңдағаны Романтикалық дүниетанудың тылсым құпиясынан сескеніп, аң мен шүбә тудырмайды. Петроглифтер – бастауында осы бір мәңгілік суреткерлік құсқа, жан-жануардың тіршілік ырғағына тасқа тіл бітіру. Тас сөйтіп адамзат тұр. Сонымен ежелгі суретшілердің еліктеген. Адам жаратушы Құдайын үшін көркемдік, беріктік белгісі болып қазіргі техникалық замандағы сурет­ іздеген, тұттай жалаңаш балғын көрінді. Таста тамыр жоқ, бірақ оған шілерден басты айырмашылығы әрі шағында құдайына құлшылық қылуды өнер араласса ұзақ ғұмыр бар. Табиғи артықшылығы – олар ашық аспан түйсінген. Ғылымнан дін емес, діннен мұражай, аспан астындағы галерея. астында сурет салды, ұлы табиғат ана ғылым шыққан қайырлы құбылыс. Құдайдың құдіретімен бөлшектен бүтін бесігінде тербелді. Тәңіріге бұрынғылар ҰҚСАП БАҚ! ПОД ЗНАКОМ « » UNDER THE SIGN OF « » 109

бір табан жақын болды. Бағзы баршасында дерлік жануарлардың ойды тау-тасқа көшіріп бедерлеу, рухани шеберлердің шеберханасы, мольберті, бейнесі жиі бедерленген. Аң аулау кеңістікке ғарыштық қуатпен атойлай түрлі-түсті бояуы, қылқаламы болған көріністері, сүтқоректі аңдарды аулау аттанған метафизикалық стихиялық жоқ. Олардың кескіндеген суреттері мол, ал жыртқыш аңдарды аулау тым құбылыстың ұшығы жатыр. Жартас көбінесе флора емес, фаунаға қатысты. сирек кездеседі екен. Аю мен үңгір бетіндегі тылсым таңбаларда мифология Жартасқа таңба салуда гравюраны арыстанын аулауға ежелгі аңшылардың мен сурет өнері біртұтас құйылады. қолданды. Гравюра – орыс тіліне берік құлқы соқпаған, ал күштіден ығысқан. Дәл осы құбылыс жарық дүниеге орнаған сөз, француз тілінен енген. Олар негізінен бизон, бұқаның тағы жаңа келген әрбір жас нәрестенің Бірнеше мағынаны береді, негізгісі түрі, жабайы жылқылар, аша тұяқты бойында бар. Адамзат қанында бар графиканың бір түрі, оюлау, бедерлеу, аңдар, құландар... қасиет: кез келген сәби бейсана түрде қашау, өрнектеу арқылы жүзеге Автор желмая туралы аңыздар, әлгі ежелгі ата-бабасы жартас бетіне асырылады. Ол ежелгі дәуірлерде мифологиялық сюжеттерге құрылған салған бейнелерден аумайтын сурет сала ағаш қабығы, жақпар тас, жартас бетіне өрнектер, әсіресе, жануарлар дүние­ береді және сала бермек. Жас баланың ойылған сурет. сінің көптігін ерекше атап өтеді. беймағлұм шимайларынан сонау асыл Алғашқы қауымдық құрылыста Зерттеушілердің көпшілігі жартастағы мұраның нобайы түзіліп тұратындай аңшылық асырады. Жер бетіндегі тірі бейнелер сиқырлы, керемет, діни ғұрып, байқалады, адам баласының жұмыр организмдер дамуының ең жоғары магиялық соқыр нанымға негізделген басы көктегі күндей дөп-дөңгелек, сатысына көтерілген, еңбек құралдарын деп есептейді. Суреттердің ерекше көздері жұлдыздай, аяқтары өзен жасап оны қажетіне жарата білген маңызы болған бұл құбылыс палеолит жағасына өскен сәмбі талдың бұтағы адамзат қоғамы үшін тарихи және (сүйекті) дәуірінен орта ғасырларға шейін сияқты, сәби көкірегінде көк пен жер эволюциялық дамудың өзегінде жалғасқан. Петроглифтер – белгілер мен атрибуттары тегіс. Петроглифтердің аңшылық жатыр. Аңшылық пен аңдау нышандар, аяндар мен баталар, өмір маңызы сонда, өркениеттің шаһары әлі деген екі сөздің түбірі бір, омоним. мен өлімнің ашық кітабы, тастағы жыр, алыс, бірақ қозғалыс, әлемдік баян, ұлы Аңдау – адамзаттың объективтік дүниені тану жүйесі, айналасындағы нақты құбылысты дөп қабылдай алу. Көк күмбез астында, күн райының ыстық-суығында, жел-жаңбырға қалқан жоқ, ай мен күн нұрына шомылып, ҚАЗАҚИ ЖЕР-СУ АТАУЛАРЫ СОРБҰЛАҚ СОРТАҢЫ МЕН ЖИДЕЛІ ҚҰДЫҚ кеудесін шығармашылық қуат кернеген, адами биік рух шеберлендірген тұңғыш ШАТҚАЛЫ ДЕГЕНДЕ ҒҰЛАМА ҒАЛЫМНЫҢ ФОЛЬКЛОРДЫ ТЕРЕҢ БІЛГЕН суретшілердің күшті қолымен жартас беттері қашалды. Мұның қасында ЖАДЫНАН, ЖАЗУ СТИЛІНЕН ЕРТЕГІЛІК САРЫН ТАҢҒЫ САМАЛДАЙ ЕСІП үңгірдегі суреттерді көркем шеберханаға ҚОЯ БЕРЕДІ. «СОРҚҰДЫҚТЫҢ БАСЫНА СОРҒА БОЛА ҚОНДЫ ӘКЕМ» лайықтай салуға әбден болар ма еді. Авторды тебіренткен, зерттеушілік ісіне ДЕП ЗАРЛАҒАН ЖЫР ҮЗІГІ ОРАЛЫП, ҚАЗАҚ САНАСЫНА СҮТПЕН СІҢГЕН сәуле құйған, қиял-ғажайып дүниесін ӘЛЕМ ҚАЛҚЫП ШЫҒАДЫ. СӨЙТІП, ШӨЛ КЕЗГЕН ҒҰЛАМА, ӘЛКЕЙ АҒА сөндірмейтін бір көркем қасиет – өмір оза береді, ұрпақ жалғасып ауыса «ЕРТӨСТІКТЕГІ» ЖОҒАЛҒАН 8 АҒАСЫН ІЗДЕГЕН КЕНЖЕ ҰЛ ТӘРІЗДІ РУХАНИ береді, ал жартастағы петроглифтер ақырзаманға дейін мәңгілікке ЖОҚШЫ, ЖОЛ БАСТАУШЫҒА АЙНАЛАДЫ, ТҰЛҒАСЫ ЗОРАЙЫП ӨСЕДІ таласқандай мызғымай тұра береді. В дальних северных туманах Есть угрюмая скала. На безбрежных океанах күн астындағы дархан, сұмдық жойқын әдебиет сол жартасқа түскен құландар Чудный лик свой вознесла. күшті кітабы. Петроглифтер бейнелеу мен турлар, аңшылар, бақсылардың Александр Блоктың «Черная дева» өнерінің шығу тегі, негізі. бейнесінен басталса керек. атты өлеңіндегі тылсым жартас бейнесін Әлкей Марғұлан мұның күнге Сол себептен бе, Әлкей Марғұланның ең алғаш жабайы аң терісін жамылған табынған, пұтқа табынған, табиғат есімі жадта атымен жоқ көне дүние суретшілер аңдай білгені күмәнсіз. құбылыстарын баққан еркін, азат, суретшілеріне деген құрметі мен Әлкей Хақанұлы Марғұлан ежелгі алыптардай күшті беймәлім тағзымы ерекше. Атсыз деген бүркеншік жартастағы суреттер қазақ халқына суретшілердің таңғажайып қолтаңбасы ат алған түрік жазушысы бар. Кей- тән құбылыс емес, бүкіл әлеми екенін даралап көрсетеді. Мұның кейде тұспалшыл суреткерлік жұмбақ құбылыс екенін айта келе, петроглифтер астарында өмірді толық сезіну, қисынды сүйеді. Қазақстанның күллі мекендерінде жиі экологиялық апаттардан ада мынау Ал палеолит дәуірінің тамаша ұшыраса беретініне мән береді. Олардың әппақ дүниені ұлықтау, өз көкірегіндегі суретшілерін шетінен Атсыз десе ҰҚСАП БАҚ! ПОД ЗНАКОМ « » 110 UNDER THE SIGN OF « »

артық емес. Өнердің бір киелі қасиеті Бейне түспеген мылқау, тілсіз тас. түркі халықтарында ғана кездеспейді. – иесін жоғалтса да, мазмұны Тасты космогониялық мифтерге тән Этногенетикалық миф Рим қаласының мен мәнін, философиялық құнарын адам денесіне ұқсатуды төмендегі қос негізін салған Ромул мен Рем атты ешқашан жоғалтпақ емес. Академик ақынның өлеңдері растайды: ағайынды екі жігітті сүтімен асырап Марғұлан атсыз суреткерлердің тау И камни, грея спины, сақтаған қасқыр ана туралы мифінен жыныстарының ерекшеліктерін өте На жарком солнце спали под горой. табылады. жақсы білгенін мәлімдей келе, ғылыми (И.А.Бунин. «Бог полудня»). Түркі қағанаты туларында көк тұжырым жасайды. Гравюра салынған ...По ребрам вымытых камней! бөрі бар, көк бөріге байланысты материалдар мәрмәр тас (гранит), (И.Аксаков. «Дождь»). наным қазақтар арасында сақталған. тақтас тас, құмдақ, диорит, жылтырақ А.С.Пушкин болса «К морю» атты Ғалым тарихи еңбектерден кездесетін филлит тәрізді тау жыныстары екен. өлеңінде құз, жартасты «гробница деректерді өз жинағында келтіріп Және салу әдісі үш түрлі: таңбалы, яғни славы» деп атайды: Одна скала, отырады. Ғұндар заманындағы найзалы нүктелерді қуалай соғып істеу, сызып гробница славы... атты жауынгерлер туларында көк бөрі алу, жартастағы кескіндеме. Әлкей Абай жартасты метафоралық басы бедерленген. Тотемге байланысты Марғұлан XX ғ. 40-жылдарынан мағынада қолданды, бағы тайған, мәліметтерді автор ақындардың әйгілі бастап археологиялық зерттеу ұсақталған ұлттық мінезді күйінішпен өлең-жырларымен көркейтіп, зорайтып, жұмыстарының осы саласын меңгерген. астарлады: сүйіп жазған. Жусан мен қымыздық исі Қазақстанның күллі аймағынан дерлік Баяғы жартас – бір жартас, аңқыған ұшы-қиыры көрінбейтін, шауып табылған жартастағы бейнелерді ол Қаңқ етер, түкті байқамас. келе жатқан салтатты алыстан бұлдырап ұлы қазынаға балайды, оның сюжеттік Әлкей Марғұланның «Қазақ әлемі» кентавр болып елес беретін көркем, құндылығының теңдесі жоқ. Күнге атты кітабының ерекше құнды тұсы құдай берген кең даламыздағы сармат- табынушылық салты, бақсылық, – топонимикалық атаулар. Жер-су скиф-сақ қорғандары әлемдік археология құрбандық шалу, аңшылық, аң аулау аттарының бүтін бір жүйесі, ұлттық үшін теңдесі жоқ құндылықтар қатарына сәті, астральды мифтер, жезтырнақ дүниетаным сипаты, өзіндік төл жатады. Мұның тарихи маңызы мен т.б. бейне тастан табылады. Сондай- сөздердің тұтас бір қоры болғандықтан романтикасын әйгілі түркітанушы ғалым ақ, көне грек мифтерінен әлемге әйгілі бір асыл қазына тәрізді: Ұлытау, Л.Н.Гумилевтен бастап «Жартастағы кентавр бейнесі ең алғаш түркілерден Қаратау, Хантау, Бетпақдала, өрнектер», «Қазақстанның палеолит шыққанын дәлелдейтін бір жайтты Бұланды, Білеулі, Сарысу, Баянауыл, дәуірінің геохронологиясы» атты зерттеу Әлкей Марғұлан келтірген. Орталық Қарқаралы, Балқаш, Шыңғыстау, кітаптарын жазған Алан Медоевке дейін Қазақстаннан табылған дөңгелек Алтай, Тарбағатай, Маңғышлақ. лайықты бағалаған еді. Әлкей Марғұлан медальонның бір жақ бетінде көк бөрі, Біздің байтақ жеріміз, елдік қазы­ осы бір сирек, соны тақырыпты екінші бетінде адам-жылқы кентаврдың намыз, ата-бабадан қалған тір­ші­ нақты, қысқа түйіндей келе, ежелгі садақ тартқан мүсіні бейнеленген. лік ортамыз. Автор рухани құнды­ адамзаттың өзін аңға туыс тартуы, әрі Бұл көне қыпшақтардың VI-IX ғғ. лықтарды ұлықтайды. Әсіресе, қола хайуанаттардың белгілі бір түрін кие деп қолтаңбасы көрінеді. «Оғызнамада» дәуірінің жартастағы бейнелері көбірек санауы табиғаттан бөлінбей, біртұтас бөрі – бастаушы, бөріні түркілер кие таралған. Құз-жартасқа өрнек салу жаратылуынан дейді. Мұндай көзқарас санайды. Жазушы Марат Қабанбаевтың көркемдік көкжиегі есте жоқ ескі за­ негізінде шынайы гуманизм мен асқан «Кентавр» атты роман жазып, ерен мандар салтанатын көзге елестетеді, күшті рухани сүйіспеншілік жатыр. поэтикалық образға құмартқаны аян. ал ұрпақ үшін мұның орасан зор ма­ Таңбалы тастарды мұраға қалдырған Кентавр далалық стихия, қанда бар ңызы бар. Ғұлама ғалым жартастағы тотемдік сананың адамдары сол бір нәрсе құрымайды, рухымен баурайды. көр­кем бейнелердің маңызы адам өзін анайы қалпында-ақ қазіргі техногендік Ежелгі орыс аңыздарында құдайы табиғатпен біртұтас сезінуінде жатыр заман адамдарынан гөрі тәңіршілдікке көршісі далалықтардан қарызға алынған деп тұжырымдайды. Бұл ойлаудың то­ қозыкөш жер тақау тұрғаны күмәнсіз. Китоврас (гректің «Кентавр» сөзінің темдік стилі, архитип. Әуелгісі мифтік Жинақтың екінші тарауы – бұрмаланған түрі) және Полкан есімді сана, эпос кейінірек туды. Сондықтан «Бетпақдала шөлі арқылы өткен ежелгі батыр кентаврлар бар. адамзат эпоста өзін табиғаттан бөле жа­ керуен жолдары» деп аталады. Жаңа дүние тарихы еуразиялық рып алады. «Жол мақсаты – жету» деп салтаттылардың батысқа жорығынан, Тайпалық өмірдегі ең басты атри­ мақалдаған қазақ «Жолың болсын!» доңғалақты ат-арбаның қолданысқа буттарды тарихтың кейінгі кезең­дерінде деп бата берер еді. Өйткені біздің ұлтқа енуінен, атқа темірден ауыздық де ежелгі бабалар бейнелей білген. Ұлы тән дүниетанымда жол бақытқа парапар салынып, үзеңгі тағылуынан басталған жүз шапырашты руының тотемі – көк ұғым. Бақ пен жол функциясы ұқсас, деп мәлімдейді ғылым. Түркілік бөрі. «Тотем» сөзі оджибве тілінде түптеп келсе тіршілік өзі қозғалыс. дүниетанымда сол қозғалыс, сол белгі «оның руы» деген ұғым. Адамның «Іркіт шапқан бай», «Барар жерің жартас арқылы мәңгіге қалған. шығу тегінде зооантропоморфтық то­ Балқан тау, ол да біздің барған тау», Тастар көркем сөйлейді. Орыс тем­нің елеулі рөлі бар. Мұны көптеген «Қазығұрттың басында кеме қалған, ақыны В.Г.Бенедиктов «Искра» атты халықтардың нанымдары айғақтайды. ол әулие болмаса неге қалған», «Ұлын өлеңде жазады: «Дикий камень при Қырғыздардың Бұғы-Ана, Мүйізді ене Ұрымға, қызын Қырымға» деген дороге / Дремлет глыбою немой». дегендегі бұғы тотемі. Көк бөрі монғол- нақыл сөздер дүниенің кеңдігі әуелден 111

қазақ қанына сіңгенін, талай айшылық ертегілік сарын таңғы самалдай есіп қоя алыс жерлерді ата-бабасының табаны береді. «Сорқұдықтың басына сорға басқанын ұлықтап, ұлағаттап кеткенін бола қонды әкем» деп зарлаған жыр білдіреді. Бұл тараудың басты бір үзігі оралып, қазақ санасына сүтпен ерекшелігі топонимдік атаулар тым сіңген әлем қалқып шығады. Сөйтіп, шөл жиі –ұшырасады. Әлкей Хаканұлының кезген ғұлама, Әлкей аға «Ертөстіктегі» бұл жазбаларын өте мұқият жасалған жоғалған 8 ағасын іздеген кенже ұл жолсапар картасы, яғни картографиялық тәрізді рухани жоқшы, жол бастаушыға мәліметтер қоры деуге әбден болады. айналады, тұлғасы зорайып өседі. Көне Троя қазбаларын археолог Жиделі атауы Алпамысты, эпос қуа­ Шлиман Гомердің эпосында суреттелген тын еске салары анық. Топонимдерден маршрут арқылы іздеп тапқан. Дәл осы Затаевичтің «Қазақ даласы ән Бетпақдала картасына сүйеніп, ертедегі салып тұрғандай» деген поэтикалық керуен жолдарын қайта жаңғыртып символикасын табар едік. Қазақтың жүріп өтуге мүмкіндік бар. Аса дөп, ақындық қасиеті әр атаудан көрінеді. нақты, тиянақты түрде жер-су аттарын Жер мен көктегі бедер-белгіні жырдай тегіс жазып отырған ғалымның еңбегінен көріп, өлең аңқыған әсем бейнеге сол дәуірдің бет-бедері көз алдыңызда айналдырып жібере алар сөзінің ойнап шығады. Өзге халықты кім құдіретінде. Құланөтпес – өзен білсін, ал жер аттарын қоюға келгенде атауы. Барсакелмес аралы – тұнған жер жүзінде қазаққа жетер зерек халық мистика, болымсыз етістіктен зат есімді жоқтың қасы. балқытып құйып шығарған қазақтың Кітаптағы жер аттары мен ертегі мифтік, эпостық соны жады. қабысып, біте қайнасып, бір қауыздан Әлкей Марғұлан қаламы осының бәрін суреттеген қысқаша шолуы географиялық жарылып, бір арнада тоғысып, құлаққа қағыс қалдырмай баяндайды, Қыдыр құндылық болып табылады. Онда қазақ жырдай тәтті әуезбен шалынады. баба, Қорқыт баба, Асан Қайғыдай тарихына, өлкетануға қатысты біраз Күнбатыс пен күншығысты жалғаған шежірешіл шалдай күй кешеді, деректер де бар. Осы тектес мұқият ұлы Жібек Жолының сөзбен са­ қызғыштай қориды. Жолай жұлдыздар картография Қаныш Сәтбаев сынды лынған картасы бұл. Маң далада арқылы, Жетіқарақшыны мегзеп, әлемдік дәрежедегі ұлы ғалымның шөккен түйелердей артта қалған жүз­ шөл дала үшін көздің қарашығындай кен-зерттеу ғылымында да болғанын жылдықтарда бұл жолдармен сансыз құдықтар мен бастау-бұлақтар арқылы айтпай-ақ білеміз. керуендер өткен. Соның ішінде жүріп өткен сан керуен Құмтөбелер, Әлкей Марғұлан жазбаларының тілі Қарқаралы жолы Бетпақдаланы қиып шұңқырлардан асып, жазыққа құлайды, жеңіл, тұманды, бұлдыр ештеңесі жоқ. өтетін ең ұзақ жол, Сарыарқа мен жер шұрайы Жетісуға табан тірейді. Сонымен қатар ғалым этнографиялық Ертіс аңғарын оңтүстіктегі кенттермен, Сонымен автордың қазақ даласын салт-дәстүрге байланысты көп жайттарға Жетісу өлкесімен жалғаған жалғыз көктей өткен керуен жолдарын күретамыр іспетті. Малшы, мал баққан қазақтардың ұзақ жылғы тәжірибесінен қалтқысыз дөп тапталған сүрлеу ұлы жолға айналған. Мұның ең кереметі тақыр, шөлді ұлы далада адаспай, тура бағдар таба алған көрегендік пен зердеде, ептілікте жатыр. Өйткені әрбір 25-30 шақырым сайын жер астындағы сулардың көзі табылып отырған. Бетпақ аталса да, қазақ халқын жоңғар басқыншылығы үдеген сайын, «ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламада» кең дала қалтарыстары сақтап қалып отырған. Қуғыннан, соғыстан құмға тығылып, жер жадын біліп жылыстап, ел жан сақтаған. Сонымен қатар автордың назарынан тайпалық жер сызығы қалыс қалмай, айқын сызылады. Бұл – ата тек, көшпелілік шамшырағы. Қазақи жер-су атаулары Сорбұлақ сортаңы мен Жиделі құдық шатқалы дегенде ғұлама ғалымның фольклорды терең білген жадынан, жазу стилінен ҰҚСАП БАҚ! ПОД ЗНАКОМ « » 112 UNDER THE SIGN OF « »

ерекше үңіледі. Мысалы, көшпелі қазақтарға руларының ертеде егіншілікті тәп-тәуір шапқыншылығының белгісі. Тәуелсіздікті тән жол жүру ережесінің бірі «үдере игергені нақты көрсетіледі. Бұл өлкеде аңсар ұғымдар. Сарысу жағасындағы көшу» деп аталады екен. Бұл еуразиялық жер суғаратын каналдар болғаны туралы Там­ғалы тас деген жер қазақ этносының қоңыржай ендіктегі мол даланың ауа автор батыл мәлімдеп, ежелгі қазақ тек біріккен, топтасқан жері. Эпиграфиялық райына, табиғат сырлары мен күннің мал шаруашылығымен айналысқан деген ескерткіштердің мәні зор. Ол империялық ыстық-суығына сай ең ұтымды жақтарын евроцентристік көзқарасты бұзады. пиғылдардан қорғайды. Ол халқымыздың есепке алып барып істейді. Қиямет шөлді Ал көне ескерткіштегі құлпытастардағы мәдени асыл мұрасы. Оның астарында аман-есен кесіп өту теңдессіз ерлік. Өзін жазулар Орхон жазуларымен қашалған. ғаламат бір тұспал мен құдірет-күш тұнып ең таңдаулы халықпыз деп жаһанға жар Аңыздар, жазбаша, ауызша жеткен жатыр. салған жебірейлер Мысырдан, перғауын мәтіннен бөлек қазақтардың ежелгі тарихын Ә.Марғұлан жинағының соңғы екі құлдығынан қашқанда шөлден шыға алмай қабір басындағы жазулар арқылы қалпына тарауы – «Қаңлы тайпасының шығу тегі», қырық жыл адасып жүрді деп әпсана келтіруге болады деп мәлімдейді автор. «Қазақтың киіз үйі және оның жабдық- жасауы бекер емес. Мұнда қазаққа тән әруақ культі мен жеті жасаулары». Автор «қаңлы» сөзінің төркіні Ғалымның айтуынша, Бетпақдаланың атасын санау ғұрпы бар. «арба» деген сөз дейді. Бұқар жырау: « ең ауыр жері Шолақкеспеден Кендірлікке Моласы жас шоқының қорымында, Доңғалақ арба жүре алмас, Қос арысы дейінгі маршрут екен. Сарысу сағасынан Бел асар жүргіншінің жолы мұнда. сынған соң». Балқаш көліне дейін 75 мың шақырымды Көк тасқа басындағы айшықталған, Ежелгі петроглифтерден табылған орайтын зор кеңістік неге бетпақ аталған? Жетпейтін сөз жазылған жолы онға. доңғалақты арба мен рессорсыз арба көшіп- Көктемде арнасы суға толып, жазда құрғап Бейімбет Майлин прозасында осылай қону мен жорыққа арналған. Варварлар қалатын өзендері мен тұзды көлдері жазды. Ескерткіштер Құлпытас, Көктас атанған ғұндар күшейгені жорыққа бейім бар, жазы құрғақ. Оның ойлы-қырлы, аталған. Жарасқан Әбдірашев жыр ат-арбасынан екені мәлім. Автор ру атына адырлы тұстарында жердің жарығынан жинағын «Құлпытас» атады. Бұл бөлімде байланысты мақалдар арқылы қаңлы-үйсін шығып жатқан бұлақтары көп емес пе еді. қазақ ұлты Қазан төңкерісіне дейін хат тайпаларының маңыз, қасиетін түйіндейді. Қазақтың жады көркемдігіне тіл жетпейді, танымаған, сауатсыз күн кешкен тәрізді Ол көшпелі тайпалардың өткенін, елдігін Мырзашөл деген оксюморон атау өзге үстем, кемсітушілік көзқарастарды Әлкей академиктер Бартольд, Йакинф, Бронников, қай халықтың лексикасынан кездесе қояр Марғұлан жоққа шығарады. Ол көзімен Голубовский, профессор Толстов сияқты дейсіз. Бұл бөлімде автордың тарихи көрген 800-ге тарта ескі қолжазбаның ең оқымыстылар зерттегенін тегін келтірмейді. деректерден гөрі, этнография, менталитетке көнесі XVI ғ. туған, ал құлпытастарда Оны өзгелер мойындаған артықшылықтар лайық ұғымдарды ерекше ден қоя суреттеуі өлген адамның шолақ өмірбаяны, жеті мен мәдениетті ұлықтап келтіргені анық. күшті. атасы, рулық таңбасы болады. Мұндағы Ал киіз үйге байланысты этнографиялық Үшінші бөлім – «Қазақстанның эпи­ топонимика да мән берерлік. Жер тарихы мағлұматтар 1970-1990 жылдары талай гра­фиялық ескерткіштерінің маңызы –ел тарихы. Жоңғарлармен соғыс көрінісі белгілі этнограф жазушылардың сүйікті туралы» деп аталады. Сырдария өзенінің – Найманқашқан атты тау сілемі. Еңірекей тақырыбына негіз ғана емес, түрткі болған көне атауы «Ұлық ене» екен. Қазақ – (еңіреп жылаған жер) 12-13 ғғ. моңғол дүние екенін айтпаса да болар еді. ҰҚСАП БАҚ! ПОД ЗНАКОМ « » UNDER THE SIGN OF « » 113

Айгүл КЕМЕЛБАЕВА Мәскеудің М.Горький атындағы Әдебиет институтын тәмәмдаған. «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты, жазушы, кинодраматург. «Жетінші ұрпаққа саяхат», «Тобылғысай», «Мұнара» атты прозалық кітаптардың авторы. Республикалық баспасөзде жүзден аса әдеби-зерттеу мақалалары, эсселері, аудармалары жарық көрген.

Aygul KEMELBAYEVA, writer ALKEY MARGULAN’S WORLD

cientist and academician Alkey Margulan in his book “World mostly Margulan does not give historical information, but describes of Kazakhs” analyzes history of native land , its culture and ethnography notions, corresponding to mentality. Sethnographic heritage. The first part of the book is titled The third part of the book is titled “About importance of “Petroglyphs with wolf totem.” In places where culture exists at ethnographic monuments in Kazakhstan”. Ancient name of Syrdarya present, it will exist in future. Prehistory of nations includes inscriptions river was “Ulyk yene”, it indicates that along with animal husbandry, on stones and petroglyphs. Alkey Margulan starts his book with Kazakh tribes were engaged in crop farming. The scientist decidedly presenting these data. Petroglyph is an archaeological, scientific term. asserts that irrigational canals existed in this area; such statement In translation from Greek, petra means stone, and glyphein (glyph) ruins Eurocentric opinion, that Kazakhs were engaged only in animal means “to carve”, humans have been using stone from prehistoric husbandry. period; it has been an the most indispensable object for life, which is Inscriptions on ancient stones were written with Orkhon-Yenisey proved by results of archaeological excavations. Petroglyphs animate script. The author believes, that history of ancient Kazakhs can be stones, their importance lies in the fact that images of kulans, aurochs, reconstructed with the help of inscriptions on tombstones, as they hunters and shamans, which had been portrayed on stones, give preserve ancestors’ cult and tradition of seven generations recital, precious information about people of that epoch. which are characteristic for Kazakhs. In this part Margulan disproves Academician Margulan asserts, that Modern History starts from the prevailing and degrading opinion, which claims that all Kazakhs had moment, when metal bits for horses and wheeled carts were found. been illiterate till the October Revolution. Margulan himself saw more A very important part of the Margulan’s book is Toponymic names. than eight hundred ancient manuscripts, the most ancient among them Ancient names of areas is a national value: Ulytau, Karatau, Khantau, dated XVI century, a short biography of the deceased, a recital of Betbakdala, Bulandy, Bileuli, Saryssu, Bayanauyl, Karkaraly, Balkhash, his seven generations and tribal tamga were engraved on tombstones. Shyngistau, Altay, Tarbagatay, Mangyshlak. History of land is history of nation: Naymankashkan is a place Petroglyphs and patterns on stone bring mankind closer to primaeval of Dzungarian invasion, Yenirekey (the Wailing land) is a sign of nature. Totemic style of paintings narrates about zhuzes, which had Mongolian invasions of XII-XIII centuries, there is a Tamgaly stone on been residing in different places. Totem of the great Shapyrashty zhuz the shore of Saryssu, which represents a symbol of the first unification is a blue wolf. of Kazakh ethnos. Monuments of epigraphy are of tremendous Flags of Turkic khaganate had image of wolf. Alkey MArgulan importance, because it is cultural heritage of our nation. believed, that people used to identify themselves with animals, The last chapters of Alkey Margulan’s book are titled “Origination thereby trying not to get alienated from nature. of Kangly tribe” and “Yurta and its constistuents”. In the first one, the The second part of the book is titles “Ancient caravan paths through author asserts that word “kingly” means “carriage”. Images of carriages Betpakdala desert”. Manuscripts of A.Margulan may be considered with wheels were intended for resettlements and war campaigns. a guide-book, a data base of cartographic information. With the help Huns, which had been called barbarians, became stronger thanks to of this map of Betpakdala we can reconstruct caravan path: names their horse-drawn carriages. of lakes, rivers and mountains are shown on the map. According In regard to ethnographic data, related to yurta, they have become to the words of the scientist himself, the most difficult part of the not only a basis for favorite subject of writers ethnographists in a route stretches from Sholakkespe to Kendilik. In this part of the book, period of 1970-1990es, but also an impetus to further researches. ҰҚСАП БАҚ! ПОД ЗНАКОМ « » 114 UNDER THE SIGN OF « »

АДИЙ СЛЕД

Евразийском национальном университете его супругой Кларой Жагипаровной Мынжасаровой в имени Льва Николаевича Гумилева глаза бросается блокнот в кожаном чехле. На самом чехле открывается Музей истории системы тисненное имя: А. Шарипов. Это - дневник министра образования Казвхстана. просвещения и образования Адий Шариповича Шарипова Собраны уникальные экспонаты со всей Записи - словно назидание нынешним чиновникам: как страныВ – незабываемые страницы истории духовного и нужно работать во благо Отчизны. интеллектуального начала Казахстана. Каждая школа каждого региона, неуспеваемость С фотографий смотрят, словно взывают к будущему по четвертям, полугодовые оценки, общий процент одухотворенные, светлые, глубоко интеллигентные лица. успеваемости, итоги полугодия по школам, районам, Дневниковые записи, антикварные вещи станут всеобщим областям и в целом – по республике! Строительство школ, достоянием. нерадивость учителей, удачи учеников – все отражалось в До глубины души поражает абсолютно все и, преклоняясь дневниковых записях просвещенца! Где вы сейчас увидите перед истинным героизмом людей, делавших ставку на такое? просвещенный казахский народ, с благодарностью к тем, Так Адий Шарипов трудился, работая вначале кто продумал этот проект, осознаешь величие, славу, заместителем, затем, став министром просвещения героику имен, внесших свой вклад в заботу о будущем. Казахской ССР. Собрано столько материала, что можно создавать Но здесь хотелось бы говорить не о его заслуженных исторический справочник просвещения и образования регалиях. Есть одна фотография, которая удивительным Казахстана. Имена. Их – десятки, сотни. образом рисует его стоический характер. Его, студента Но из всех памятных особо запомнилось одно – Адий Казахского педагогического института имени Абая Шарипов. Среди фотографий и личных вещей, переданных отчислили из комсомола. Сокурсники стали бояться как ҰҚСАП БАҚ! ПОД ЗНАКОМ « » UNDER THE SIGN OF « » 115

огня: мало ли что, а вдруг, общаясь с ним, признают за партийные и советские чиновники ни в годы войны, ни врага народа! Ведь отец Адий сопровождал в Мекку после ее окончания особо не заморачивались. людей, был кажы! Отсюда и непризнанные герои, и имена, уходящие в Вглядитесь в эту группу студентов, где Адий никуда, вернее, в забытье. – в центре. Взгляд словно бросает вызов времени. Необходимо помнить, а не кричать и использовать там, Застывший вне времени и пространства - сам Адий. где нужны цитаты, столь важный в целостном восприятии Все говорит о тех бедствиях и лишениях, которые он масштабный проект Президента РК «Народ в потоке переживал наедине с собой: делиться было не с кем, все истории». Народ – это и есть история. И в том, что родные – репрессированы. наш народ состоялся – есть и заслуга Адий Шарипова, Фотография на память. Вокруг - вакуум. Никто не В.Добровольский, бывший командир батальона 2-й хотел из парней (а ведь многие из них стали весьма партизанской бригады, подполковник в запасе так известными людьми страны!) быть признанным его охарактеризовал казахского воина: «отличительной другом - другом сына врага народа! Только девчонки особенностью являлось отсутствие штампов и застывших плотным кольцом окружили Адий. И это уже был протокольных форм», а А. Медведев, бывший партизан настоящий вызов, брошенный той системе! 2-й Клетнянской бригады подвел свое резюме: «Шарипов Позже Адий Шарипов так скажет о тех самых – не только сын казахского народа, но он сын и русского, ШАРИПОВ ОСТАВЛЯЮЩИЙ

девчонках, ставших символом самоотверженности и белорусского, украинского народов. А вообще правильнее преданности: «Нет предела храбрости и решимости его назвать сыном советского народа». казахских девушек». Отрадно, что еще при жизни Бауыржан Момыш- Я думаю, самоотверженность этих девушек, которые улы, Адий Шарипов, Касым Кайсенов, Рахимжан могли ценой собственной жизни заплатить за ту самую Кошкарбаев своим народом были признаны истинными памятную фотографию, помогла Адий Шарипову героями. Трое из них получили высокое звание пусть стать тем, кем он стал: Педагогом, Просветителем, не Героев Советского Союза, как того заслуживали по Гражданином своей страны. праву, но Халық Қаһарманы. В его жизни была и война: партизанские тропы были В преддверии 70-летия победы Второй мировой самыми суровыми: с начала Великой Отечественной войны имя Адий Шариповича Шарипова должно быть войны воевал на территории Белоруссии, Смоленской и удостоено звания Героя. Нашего, казахстанского. Орловской областей. Мы еще не совсем научились преклоняться перед Уже потом ему воздавали почести в странах бывших памятью нашей истории, которой можно и нужно республик, его просили остаться и занять завидные гордиться, потому что будущее - обязывает. Награда должности. Он был для однополчан символом Халық Қаһарманы должна найти его. самоотверженной храбрости, решимости и смелости. Но Супруга – Клара Жагипаровна Мынжасарова, Адий вернулся в свой край и, не становясь в очередь сумевшая не просто сохранить, но и приумножить за званиями и регалиями, как в ту пору делали многие творческое наследие Адий Шарипова, создав настоящий из тех, кто отсиживался в тылу, взялся за работу со музей его имени, его дочь Алия сегодня делятся свойственной лишь ему энергией. воспоминаниями. Надо сказать, фронтовыми действиями партизан наши Еркежан САДВАКАСОВА ҰҚСАП БАҚ! ПОД ЗНАКОМ « » 116 UNDER THE SIGN OF « » ЕНЕМ АДИЙ Клара МЫНЖАСАРОВА: C ИМ ҰҚСАП БАҚ! ПОД ЗНАКОМ « » UNDER THE SIGN OF « » 117

Адий Шариповичем я впервые увиделась в 1945 году, когда мне было всего пять лет, во время празднеств в связи со С100-летием Абая Кунанбаева. Мы жили в селе Караул Абайвского района Семипалатинской области, где мой отец, Мынжасаров Жаппар в то время работал председателем райисполкома. Ему было поручено возглавить юбилейную комиссию. На празднование приехали Мухтар Ауэзов, Габит Мусрепов, Жандарбеков, Хаджи-Мукан, Адий Шарипов и многие другие. После тоя мой отец по казахскому обычаю пригласил высоких гостей домой. Я была очень избалованным ребенком, и родители не запрещали мне резвиться среди гостей. Наверное, поэтому я вела себя очень смело. По воспоминаниям моей мамы и самого Адий Шарипова, я забежала в комнату, внимательно осмотрела всех гостей и, недолго думая, подбежала и уселась на колени к Адий Шариповичу. И он долго носил меня на руках. По прошествии многих лет после первой нашей встречи у него умерла супруга. И в это время судьбе было угодно свести нас. Из Союза писателей, который он возглавлял, будучи первым секретарем, Адий перевели директором Института литературы и искусства АН КазССР, где как раз я и работала. Я видела, как этот мужественный человек переживал смерть жены. Первое, что я испытала - это чувство жалости к большому растерявшемуся человеку. Это чувство вызывало во мне желание заботиться, быть рядом с ним. Все больше и больше проникалась к нему уважением и любовью. И вот однажды приняла решение: сама зашла к нему в кабинет и сказала: «Адий Шарипович, я вас люблю и хочу выйти за вас замуж». Конечно, он был растерян и вначале отнесся к моему признанию даже недоверчиво: «Ты же молода! И между нами большая разница в возрасте!» Я ответила: «Ну и что с того, что молода? Я знаю, что обязательно буду с вами счастлива! И буду достойной вам женой!» Это было в середине 70-х. И я оказалась права: вместе мы прожили двадцать счастливых, незабываемых лет. В 1977 году у нас родилась дочь Алия. Отец отдал ее в казахскую школу. Она была его радостью и гордостью и еще – утешением: Через год после рождения Алии у Адий Шариповича умер сын Мади от первой жены. Адий Шариповича от безутешного горя - безвременной смерти сына спасло рождение нашей дочери. Это крохотное создание вдохнуло в него новую жизнь. Своему Мади он посмертно посвятил роман «Дочь степей» со следующими пронзительными словами: «Немеркнущий луч моего сердца, светоч души моей, несравненный, единственный сын мой Мади – памяти твоей эту книгу посвящаю» У Адий была очень трудная, сложная жизнь. В ҰҚСАП БАҚ! ПОД ЗНАКОМ « » 118 UNDER THE SIGN OF « »

двухлетнем возрасте потерял отца, в 13 лет - мать. Ему родившийся в бескрайних степных просторах смог пришлось стать пастухом, самому зарабатывать деньги не только выжить и сориентироваться в чужих лесах на жизнь. Но он понимал, что без знаний будет трудно, и непроходимых топях, но и превратить свой отряд в и из родного села Мариновка он ушел в Семипалатинск, грозное оружие против фашистов! Причем никто их не поступил в школу, жил то у родственников, то у снабжал ни питанием, ни оружием! Это все партизаны знакомых. Вот так с трудом, ему удалось окончить добывали в бою. За голову Сашки, так звали его школу. Затем добирается до Алматы и поступает в партизаны, фашисты предлагали огромное количество Казахский педагогический институт. Но в 37-м году денег, но никто его не выдал, а наоборот, оберегали и его близких родственников обвиняют в предательстве, защищали. на них навешивают ярлыки «врагов народа» и «японских Особенно запомнился один рассказ. Однажды шпионов». Вскоре их всех расстреливают. Очередь основной отряд пошел на задание, а с тяжелораненым доходит и до Адий Шарипова. Его исключают из Адий на базе остались 12-14-летние ребята и женщины. комсомола (в это время был студентом 4-го курса). Но Каратели через своих осведомителей узнали об этом, и когда они напали на лагерь, открыли огонь, то эти ребята и женщины не бросились в лес спасать себя, а организовав круговую оборону, начали отстреливаться до тех пор, пока на выручку им не пришла помощь. На счету партизан были десятки взорванных эшелонов, железнодорожных мостов, уничтоженных танков и сотни АДИЙ ШАРИПОВ ОТНОСИЛСЯ К ТОЙ ПЛЕЯДЕ ЛЮДЕЙ, километров разрушенного рельсового пути. События этих КОТОРЫЕ ПРЕВЫШЕ ВСЕГО СТАВИЛИ СВОЙ ДОЛГ, грозных лет запечатлены в его книгах о войне: «Дочь партизана», «История одного полушубка», «Звезды в ЧЕСТЬ И СОВЕСТЬ ДЕЛУ СЛУЖЕНИЯ РОДИНЕ. темницах», «Память» и во многих других ОН ПОСТОЯННО ПОДЧЕРКИВАЛ: В 1944 году Белоруссия была освобождена, партизаны вышли из леса. Адий был весь изранен, началась цинга. «ЖИЗНЬ ВСЕГО ЛИШЬ МИГ ПЕРЕД ВЕЧНОСТЬЮ, Продолжать воевать он просто не мог и ему предложили остаться и стать мэром города Могилева. Но Адий не И ЧЕЛОВЕК ДОЛЖЕН ОСТАВИТЬ согласился и вернулся в свой родной Казахстан. Здесь ПОСЛЕ СЕБЯ ЧИСТОЕ, ДОБРОЕ ИМЯ» его приглашают на встречу с первым секретарем ЦК Компартии Казахстана Скворцовым. Оказывается, он получил письмо от начальника партизанского штаба П.Пономаренко, в котором тот пишет, что вернулся за день до ареста его предупреждает декан факультета легендарный партизан Адий Шарипов. В письме просит Митрофан Семенович Сильченко: «Адий, я оформляю его трудоустроить. После этой встречи Адий назначают тебе академический отпуск, немедленно скрывайся». И заместителем народного комиссара просвещения. ему пришлось уехать в туркменский город Красноводск. В 50-х годах на Адий Шариповича был написан Там он устраивается преподавателем в училище. Своей гнусный донос, что он якобы националист и организатор целеустремленностью, честностью, добротой завоевывает националистической группировки и что его необходимо уважение местного населения. Благодаря блестящей исключить из партии. Он знал, кто написал: это были характеристике директора училища Щербакова в близкие ему люди. В это время уже знакомого нам Московский Центральный комитет комсомола, Адий Пономаренко присылают на работу в Казахстан первым удается восстановиться в комсомоле и вернуться в секретарем ЦК Компартии. И когда ему рассказали о Алматы для продолжения учебы. националистической организации и принесли личное дело После окончания института его направляют работать в А.Шарипова, он был глубоко возмущен: «Как Адий школу в поселок Каскелен. В это время призывают на может быть националистом, если он три года проливал службу в Советскую армию. Так он попадает в город кровь за белорусскую, русскую, украинскую землю так, Белосток в Белоруссии, где его танковая дивизия в как защищал бы свой родной Казахстан?» первые дни войны принимает удар врага на себя. Вскоре Адий Шарипова связывала тесная дружба с дивизия оказывается в окружении. С самолетов фашисты выдающимися писателями: К.Фединым, М.Шолоховым, сбрасывают листовки с призывом сдаваться. Тогда Л. Соболевым, М.Танком, А.Твардовским, Р.Гамза­ Адий, захватив рацию, с шестнадцатью солдатами, товым, крупными военачальниками и другими. найдя тропинку в непроходимых болотах вырывается из Адий Шарипов относился к той плеяде людей, которые окружения. И, связавшись с Большой землей, получает превыше всего ставили свой долг, честь и совесть делу задание остаться там и организовать партизанский отряд. служения Родине. Он постоянно подчеркивал: «Жизнь Так он становится командиром. всего лишь миг перед вечностью, и человек должен Разве это не поразительно: простой казахский парень, оставить после себя чистое, доброе имя». ҰҚСАП БАҚ! ПОД ЗНАКОМ « » UNDER THE SIGN OF « » 119

Алия ШАРИПОВА: НАЕДИНЕ С ОТЦОМ

ожалуй, много было написано о моем отце Энергетика отца была настолько сильной, что мне было за всю ею длинную и интересную жизнь. более интересно проводить время с ним, чем с другими. Много было сказано о его заслугах и великих Будучи еще ребенком, четко осознавала, что папа намного свершениях. старше отцов моих ровесников, а также понимала, что П мы не сможем быть вместе долго-долго. Поэтому очень Но я постараюсь, как дочь своего замечательного отца, написать свое воспоминание, которое, возможно, раскроет ценила все наши прогулки и разговоры. Часто обсуждая другую, отеческую сторону такого выдающегося человека, героев его книг, очень хотелось, чтобы всех героинь звали имя которого - Адий Шарипов, или просто для меня Алией и все его книги были посвящены мне. - папа. Отчетливо помню, как отец говорил, что нельзя быть Когда я родилась, отцу было 65 лет. Появилась на свет высокомерным человеком, при этом постоянно напоминая: тогда, когда папа был уже на пенсии, а мама работала «Алия, каких бы высот ты ни достигла в своей жизни, в Казахском государственном женском педагогическом оставайся всегда скромной, но сильной, оттачивай, институте вначале доцентом, затем деканом совершенствуй свой внутренний мир, при этом старайся филологического факультета. В это время отец очень много помогать людям!». работал, создавая свои художественные произведения. Признаюсь, всегда на себе ощущала известность отца. Помню, каждое утро просыпалась под п