KESENIAN LUDRUK WAYANG WONG DENING PAGUYUBAN CAMPURSARI SABDO BUDOYO
KESENIAN LUDRUK WAYANG WONG DENING PAGUYUBAN CAMPURSARI SABDO BUDOYO ING DESA JOMBOK KABUPATEN JOMBANG ANTROPOLOGI SIMBOLIK
ERIK PURNOMO SYUKUR
Jurusan Pendhidhikan Basa lan Sastra Dhaerah Fakultas Basa lan Seni Universitan Negeri Surabaya
SARINING PANALITEN Jawa Timur pancen nduweni sawijine kesenian tradhisional kang akeh lan ana fungsine gegayutan kelawan adicara adat sawijining desa, saengga katon pantes dilestarekake lan dijaga sarta dirembakakake. Kesenian Ludruk Wayang Wong yaiku sawijining seni pagelaran budaya tradhisi kang sesambungan karo unsur ludruk lan uga wayang wong. Kajaba saka kuwi, KLWW uga nduweni piguna kang gedhe tumrap masyarakat panyengkuyunge, saengga kesenian ludruk wayang wong iki bisa ngrembaka nganti mbesuke. Sajrone KLWW sejatine kinandhut makna-makna simbolik kang maneka warna kabudayan nasional supaya bisa kajupuk dadi sawijine panliten. Panliti bisa nyusun underane panliten KLWW, yaiku: (1) kepriye mula bukane madege KLWW?, (2) apa wae wujud kang ngrenggani sajrone KLWW lan mligine makna simbolike sajrone ubarampe lan paragane?, (3) kepriye tatarakite sajrone KLWW?, (4) piguna apa wae kang kinandhut sajrone KLWW?, (5) Kepriye wujud owah-owahane lan upaya pelestariane pagelaran KLWW?. Panliten iki nduweni ancas, yaiku: (1) kanggo njlentrehake mula bukane madege KLWW, (2) kanggo ngandharake wujud kang ngrenggani sajrone KLWW lan mligine makna simbolike sajrone ubarampe lan paragane, (3) kanggo ngandharake tatarakite KLWW, (4) kanggo menehi kaweruh babagan piguna kang kinandhut sajrone KLWW, (5) lan kanggo menehi kaweruh babagan wujud owah-owahane KLWW. Paedahe saka panliten iki, yaiku: (1) panliten iki dikarepake kena kanggo wujud nguri-uri budaya Jawa yaiku babagan kesenian tradhisional (2) panliten iki dikarepake supaya bisa nambah kawasisane pamaos lan panulis supaya luwih mangerteni babagan kesenian tradhisional (3) panliten iki uga nduweni pangajab supaya bisa nggugah panliti liyane, supaya nindakake panliten kang luwih jero babagan kesenian ludruk, jalaran kesenian iki saya ngrembaka. Konsep teori kang digunakake sajrone panliten iki, yaiku: (1) konsep kabudayan, (2) konsep masyarakat, (3) konsep filosofis, (4) konsep antropologi, (5) konsep semiotik, (6) konsep piguna. Ancangan panliten kang digunakake kanggo nliti KLWW iki panliten dheskriptif kualitatif. Dhata lan sumber dhata saka panliten iki arupa gambar lan katrangan lesan saka informan inti lan informan tambahan. Makna simbolik sajrone KLWW dijlentrehake adhedhasar ubarampe, paraga, lan uga piranti kang digunakake. Makna kang kinandhut sajroning ubarampen (sesajen lan cok bakal) yaiku nduweni pangajab supaya manungsa bisa tumindak kang utama ing ndunya lan akhirate lan diadohake saka bebaya. Fungsi KLWW diperang dadi loro, yaiku: fungsi manifest lan fungsi laten. Fungsi manifest kayata (1) minangka hiburan para warga, (2) sarana panggulawenthah, (3) sarana nguri-uri budaya jawa, (4) nuwuhake rasa guyub rukun. Fungsi laten kayata: (1) Wong sing seneng mangan ngluwihi jatah, (2) omben-ombenan, (3) paraga kurang sinau.
Tembung Wigati : Kebudayaan, Masyarakat, Semiotik, kang dumadi sajrone bebrayan kasebut sejatine saka reka PURWAKA dayane manungsa anggone nanggepi lingkungane. Manungsa anggone nanggepi lingkungane kanthi LELANDHESAN PANLITEN nggunakake filsafat lan uga bisa nuwuhake filsafat anyar. Kabudayan sajrone masyarakat Jawa Budaya Jawa bisa kasil yaiku saka rekadayane pamikire kuwi bab kang wigati banget. Miturut (Koentjaraningrat, manungsa kang nduweni tandha utawa yen bahasa 1985: 180) tegese kabudayan utawa bisa uga diarani Indonesia diarani simbol saben budayane, banjur saka kultur kuwi arupa sakabehe pranatane gagasan utawa pamawase Koesbandrijo uga wus padha karo pamawas panemu, panindake, lan asil karyane manungsa sajrone kang diduweni dening Koentjaraningrat (1985: 181 ) nindakake urip ana ing alam ndonya, kang mengkone kang njlentrehake sakabehe kegiyatane manungsa kuwi bisa ndadekake duweke pribadhi. Sakabehe kabudayan minangka bageyan saka kabudayan kang nduweni tandha
1
KESENIAN LUDRUK WAYANG WONG DENING PAGUYUBAN CAMPURSARI SABDO BUDOYO
utawa diarani simbol sajrone sajrone perkara sing (1) Kepriye mula bukane madege KLWW? ngandharake babagan konsep tandha utawa diarani (2) Apa wae makna rerenggan sajroning KLWW ? simbol lan uga nggunakake teges sing luwih sistematis. (3) Kepriye tata rakit lan tema sajrone KLWW Tandha utawa diarani simbol yaiku kalebu dening Paguyuban Campursari Sabdo Budoyo? wujud kang wiwitan saka kabudayan, jalaran saben bab (4) Fungsi apa kang kinandhut sajrone KLWW kang disawang lan ditindakake dening manungsa kuwi dening Paguyuban Campursari Sabdo Budoyo? sejatine diolah dadi tandha-tandha kang bisa dikaweruhi (5) Kepriye wujud owah-owahane pagelaran lan dimangerteni dening manungsa. Padatan tandha KLWW dening Paguyuban Campursari Sabdo utawa sing jenenge simbol kuwi luwih nengenake Budoyo? pikolehe babagan kasampurnane panguripan marang samubarang saengga manungsa bisa mikir lan nduweni ANCASE PANLITEN mawas dhiri kanggo nemtokake jati dhirine marang Gusti Sejatine samubarang panliten iki mesthi kang Murbeng Dumadi. nduweni ancas kang bisa menehi fungsi marang sapa Kesenian kejaba minangka sarana nularake rasa wae. Mula panliten iki uga nduweni ancas marang kaendahan, uga nduweni fungsi liya-liyane. Tuladhane, pamaca lan sapa wae. Ancase yaiku kaya mangkene: kayata mitos. Mitos iki nduweni fungsi minangka kanggo (1) Kanggo njlentrehake mula bukane madege nemtokake norma kang gunane kanggo ngatur utawa nata KLWW tumindak supaya nduweni sipat kang ajeg lan kanggo (2) Kanggo ngandharake wujud kang ngrenggani nerusake adat sarta nilai-nilai kabudayan.. Tuldhane wae sajrone KLWW kang lagi moncer ana ing tlatah Jombang saiki yaiku (3) Kanggo ngandharake tatarakite KLWW. anane ludruk gagrag anyaran yaiku KLWW. KLWW iki (4) Kanggo menehi kaweruh babagan fungsi kang dituwuhake dening para seniman ludruk ing Jombang kinandhut sajrone KLWW dening Paguyuban mligine dituwuhake dening Paguyuban Campursari Campursari Sabdo Budoyo Sabda Budaya kang dipunpandhegani dening Pak Paisan. (5) Kanggo menehi kaweruh wujud owah-owahane KLWW iki kalebu inovasi anyar 2016. kesenian ludruk dening Paguyuban Campursari KLWW iki dudu babagan cerita Ramayana Sabdo Budoyo utawa Mahabarata, nanging ing kene nggawa cerita babagan sengkala lan murwakala Kanthi anane cerita PAEDAHE PANLITEN murwakala sajrone pewayangan kuwi mula pethikan Panliten babagan KLWW iki uga nduweni cerita murwakala banjur ditrapake ana ing panguripan paedah kaya mangkene: sabendinan. Ubarampen gunane yaiku minangka syarat (1) Panliten iki dikarepake kena kanggo wujud kanggo nindakake upacara ruwatan supaya bocah kang nguri-uri budaya Jawa nandang sukerta kuwi bisa owal saka sukertane lan uga (2) Panliten iki dikarepake supaya bisa nambah nduweni pangajab supaya keluargane bisa kaparingan kawasisane pamaos lan panulis supaya luwih keslametan dening Gusti Ingkang Murbeng Dumadi. mangerteni babagan kesenian tradhisional. Mula saka kuwi, panliten iki nduweni pangajab supaya (3) Panliten iki uga nduweni pangajab supaya bisa bisa menehi makna simbolik tumrap bebrayan arupa nggugah panliti liyane, supaya nindakake masyarakat panyengkuyunge. Bab kang arep ditintingi panliten kang luwih jeru babagan Kesenian sajrone panliten iki yaiku ngenani makna simbolike ludruk. sajrone ubarampe kang digunakake dening KLWW iki. Adhedhasar saka andharan kasebut nduweni guna kanggo WEWATESANING PANALITEN nglestarekake utawa nguri-uri kesenian ludruk, panliti Panliten iki awujud tinjauan ngenani budaya nindakake panliten iki kanthi irah-irahan —KLWW dening kang nduweni sipat lan wawasan kang amba tur uga Paguyuban Campursari Sabdo Budoyo“ kanthi tintingan jembar. Ngandharake babagan mula bukane utawa Antropologi Simbolik. Panliten kanthi judhul kang kaya sejarahe, banjur wujud kang ngrenggani, banjur babagan ngono kuwi isih kalebu tipe panliten kualitatif. tatarakite, lan uga fungsi sajrone KLWW kang Antropologi Simbolik yaiku salah sawijine perangan saka dituwuhake dening Paguyuban Campursari Sabdo ilmu Antropologi kang ngrembug babagan pranatane Budoyo kuwi kang bakal dadi wewatesaning panliten. tandha sajrone masyarakat (A.Teeuw 2013-38).
UNDERANE PANLITEN Bisa ditarik underane panliten kang kaya mangkene:
2
KESENIAN LUDRUK WAYANG WONG DENING PAGUYUBAN CAMPURSARI SABDO BUDOYO
TINTINGAN KAPUSTAKAN 143-146) ngandharake yen masyarakat Jawa isih nduweni ciri-ciri utawa titikan. Cacahe ana telu titikan, yaiku PANLITEN KANG SAEMPER kaping pisan nduweni adat lan istiadat. Kaping pindho Panliti kang sepisan yaiku katindakake dening nduweni norma lan ukum kang bisa ngatur masyarakate. Chatarina Agnes Dina Sari (2014) kanthi judhul utawa Kaping telune yaiku nduweni sabung raket kag becik irah-irahane yaiku ngenani — Kesenian Bantengan Ing sajrone pasrawungan. Tlatah Kabupaten Kediri lan Kabupaten Mojokerto ( Soekanto (sajroning Suwarni, 2011:3) ngenani Antropologi Simbolik )“.Tradhisi iki yaiku nggarap golongan-golongan sosiale, ngandharake yen masyarakat babagan tradhisi kesenian banthengan kanthi awujud Jawa kuwi nduweni telung titikan pokok, (1) Masyarakat mula bukane kesenian iki, banjur anane wujud kang tradhisional, (2) Masyarakat Madya, lan (3) Masyarakat ngrenggani sajroning pagelaran, lan kang ora kalah modern. wigatine yaiku makna lan tatarakite pagelaran kesenian KONSEP ANTROPLOGI Banthengan. Ing panliten iki yaiku mbandhingake Koentjaraningrat (1980: 180) ngandharake, yen kesenian banthengan antarane Kesenian Banthengan Ing antropologi kuwi ilmu kang nyinaoni ngenani Kediri lan Mojokerto. Sajrone panliten iki nggunakake kamanungsan umume kanthi nyinaoni maneka werna, methodhe Panliten Dheskriptif Komparatif. wujud fisik masyarakat sarta kabudayan kang diasilake. Panliti kang kapindo yaiku katindakake dening Objek antropologi yaiku manungsa sajrone masyarakat Hermin Titisnowati (200) kanthi judhul utawa irah- suku bangsa, kabudayan lan tumindake. Ngelmu babagan irahane yaiku ngenani — Lakon Jaka Sambang Pendekar antropologi nduweni ancas kanggo nyinaoni manungsa Gunung Gangsir Ludruk Karya Budaya (Tintingan sajrone masyarakat suku bangsa, kang nduweni tumindak Struktur Lakon, Struktur Pementasan, dan Fungsi Sosial lan kabudayan kanggo amemangun masyarakat kuwi bagi Masyarakat Pendukungnya)“. Tradhisi iki yaiku dhewe. nggarap babagan pementasan ludruk kanthi lakon Jaka
Sambang, ludruk iki kalebu seni tradhisional kang awujud sastra lisan. Panliten iki neliti babagan struktur KONSEP SEMIOTIK (Simbolik) lakon sajrone ludruk Jaka Sambang, banjur uga mengkaji Yusuf (2012: 30) ngandharake, yen semiotic struktur pementasan lan fungsi sosial tumrap masyarakat kuwi nyinoni sawijining objek, kadadeyan utawa kang nyengkuyung. Dadi panliten babagan iki yaiku sakabehe kabudayan minangka tandha. Tandha kuwi kanthi nggunakake metodhe kualitatif. minangka sawijining dhasar kesepakatan sosial kang kawangun sadurunge, bisa dianggep makili liyane. KONSEP KABUDAYAN Semiotik kuwi ngrembug babagan paugeran-paugeran, Koentjaraningrat (2009:146), ngandharake yen konvensi-konvensi kang bisa uga tandha kang nduweni kabudayan kuwi tuwuhe saka tembung Sansekerta teges. Saka andharan kaya mangkono semiotic kuwi buddayah kang nduweni arti wujud jamake budi kang salah sawijine ngelmu kang ana sambung rumakete tegese budi utawa akal. Bekker (1990: 15) ngandharake klawan tandha lan lambang kang ngandhut teges. yen kabudayan yaiku alam kudrate dhewe minangka duweke manungsa kuwi dhewe, dadi lumakune wektu, KONSEP FUNGSI teges budaya uga sajrone kalungguhane arupa kabisane pawongan ing masyarakat kanthi sakabehane. Ora mung Sajrone fungsi kabudayan kuwi cacahe ana loro, kaiket dening prakara-prakara —naklukake“ alam lan yaiku diarani fungsi manifest lan fungsi laten. Kang dhaerah sakupenge. Sudikan, (2001:4) gegayutan klawan kaping sepisan yaiku fungsi manifest (fungsi kang ketara) idhe-idhe, gagaasan, nilai-nilai normal an aturan yaiku konsekwensi obyektif kang menehi sumbangan kabudayan masyarakat Indonesia kuwi ana perangane. marang adaptasi kang dikepingini lan uga disadhari Ing kene bisa diperang dadi telu cacahe. dening partisipan. Sabanjure sing kapindho yaiku fungsi laten( Fungsi kang ora ketara/terselubung) tegese yaiku KONSEP MASYARAKAT konsekwensi objektif saka sawijining perihal budaya kang ora dikarepake lan ora disadhari dening masyarakat. Tembung masyarakat wiwitane saka basa arab
—syaraka“ kang ateges melu tandang gawe lan uga miturut basa latine —society“ kang nduweni teges batur. LANDHESAN TEORI Mula , sing jenenge masyarakat kuwi bisa diarani Kajian kapisan yaiku nggunakake kajian sawijining golongan kang nduweni sambung rakete lan antropologi nggunakake teorine Koentjaraningrat (1980: kawigatene kang padha mligine tumrap kabudayan 180) ngandharake yen ilmu antropologi kuwi ilmu kang sajrone kesenian tradhisional.Koentjaraningrat (1990:
3
KESENIAN LUDRUK WAYANG WONG DENING PAGUYUBAN CAMPURSARI SABDO BUDOYO
nyinaoni maneka wernane wujud fisik masyarakat sarta ANDHARAN ASILE PANLITEN kabudayan kang kang diasilake. Kajian kang kapindho yaiku nggunakake kajian Semiotic nggunakake teorine MULA BUKANE KLWW Yusuf (2009: 30) ngandhrake yen semiotic kuwi nyinaoni Kaping pisan kang njalari tuwuhe kesenian iki babagan sawijining objek kadadeyan utawa sakabehe yaiku jalaran saka faktor ekonomi. Para buruh tanine kabudayan kang minangka tandha. Dadi teori iki kuwi wiwitane amung nduweni bayaran 30.000, yen dijumbuhake kelawan objek kebudayaan kang nduweni amung njagakna dhuwit 30.000 cetha yen ora bisa sifat minangka tandha sajrone kebudayaan masyarakat. nyukupi kebutuhan keluargane. Jalaran gaji sing ditampa Kajian kang kaping telu yaiku nggunakake kajian dening para rewang tanine iki cetha yen isih kurang Filsafat, nggunakake teorine Saryono (2011:72) banget yen kanggo nyukupi kebutuhan saben dinane jelas ngandharake yen filsafat Jawa kuwi minangka filsafat ora nyukupi. Mula Pak Paisan miwiti madekake group timur kang nduweni fungsi yaiku kanggo nggoleki kesenian iki. Mula ora gumun yen Paguyuban tujuane panguripan manungsa kanthi dalan keslametan Campursari Sabdo Budoyo iki pancen akeh-akehe lan kasampurnaning manungsa. kajupuk saka rewang tanine Pak Paisan. Kaping pindhone kang njalari tuwuhe kesenian iki yaiku jalaran saka faktor METODHE PANLITEN agama. Kaping telune kang njalari tuwuhe kesenian iki Ancangan panliten ngenani KLWW iki mligine yaiku jalaran saka faktor ilmu kebatinan kang diduweni kang ditindakake dening paguyuban Campursari Sabdo dening Pak Paisan. Tuwuhe KLWW iki uga ora luput Budoyo iki nggunakake ancangan panliten dheskriptif saka mitos kang ana ing dusun Segunung. Mitos kang kualitif. Bogdan lan Taylor (Sajrone Moleong, 2011:4) tuwuh ing dusun kene iki arupa cerita antarane Dhadhung ngandharake ancangan kualitatif minangka sawijine Awok lan Dewi Sunthi. paugeran panliten kang ngasilake dhata dheskriptif. SUMBER DHATA LAN DHATA PANLITEN WUJUD KANG NGRENGGANI LAN MAKNA Sumber dhata yaiku sumber kang bisa menehi SIMBOLIK SAJRONE KLWW SABDO BUDOYO katrangan arupa informasi marang panliti. Miturut Ubarampen (Sesajen) Lofland (sajrone Moleong, 2011: 157) njlentrehake yen sumber dhata kuwi kaperang dadi 2 yaiku ana dhata - Cok Bakal primer lan uga dhata sekunder. Tegese sumber dhata Miturut etimologis tembung Cok bakal primer yaiku sumber dhata kang mligi kang ana sajroning kadadeyan saka loro tembung yaiku ana tembung cok lan panliten kuwi dhewe. Banjur yen sumber dhata sekunder tembung bakal. Cok ditegesi yaiku samubarang utawa yaiku sumber dhata tambahan. Banjur kasengkuyung sarana kanggo sesajen, yen tembung bakal kuwi kena dening Informan pokok Informan tambahan ditegesi alam. Dadi bisa didudut yen cok bakal yaiku TATACARA NGUMPULAKE DHATA sarana kang sesambungane karo alam. Cok bakal nduweni fungsi kanggo sarat ritual ruwatan sajrone Sajrone panliten ing KLWW iki yaiku kanthi pagelaran KLWW supaya lancar lan supaya ora ana nggunakake metodhe panliten dheskriptif kualitatif. Tata alangan wiwit saka wiwitan nganti adicara kang carane anggone ngumpulake dhata kang bakal pungkasan. digunakake yaiku nggunakake teknik, wawancara, - Sandhingan observasi lan dhokumentasi. sandhingan iki nduweni fungsi. Fungsine yaiku TATA CARA ANALISIS DHATA kanggo sarana nyegah supaya Si Dhadhung Awok lan Si Sudikan (2001: 85) ngandharake Teknik analisis Reges ora ngganggu pawongan-pawongan kang ana dhata kang bakal digunakake sajroning panliten iki yaiku sajrone pagelaran lan sajabane pagelaran. kanthi teknis analisis dheskriptif. Teknik analisis - Pitik Jawa dheskriptif yaiku tatacarane ngonceki dhata kanthi Pitik Jawa kang ana sajrone sesajen cok bakal nggunakake tetembungan lan dudu angka kang bisa iki kalebu syarat kang ora kena ditinggalake. Pitik Jawa menehi katrangan utawa andharan panliten adhedhasar wigati banget jalaran pitik Jawa iki digunakake kanggo dhata kang antuk saka subjek kang ditliti. Sajroning sarana mediasi anatara manungsa lan danyang sakiwa panliten kualitatif, dhata kang digunakake yaiku kanthi tengene adicara ing kunu. Gegayutane karo makna awujud gambar lan ukara dudu angka. simbolik kang ana sajrone pitik Jawa, kasunyatane yaiku kanggo nyenengake kekarepane dhanyang sakiwa tengene pagelaran supaya ora gannggu adicara pagelaran lan ritual kang bakal dianakake lan ditegesi minangka pralambange pembebasan.
4
KESENIAN LUDRUK WAYANG WONG DENING PAGUYUBAN CAMPURSARI SABDO BUDOYO
- Menyan b. Bethara Wisnu Menyan yaiku ubarampe sesajen kang Bethara Wisnu kuwi salah sawijine paraga digunakake sajrone kesenian Ludruk Wayang Wong wayang minangka dewane katentreman. Bethara Wisnu kanthi awujud areng kang diwenehi kemenyan. Babagan minangka pralamabange ati kang suci. Dewa Wisnu menyan ing kene nduweni makna simbolik yaiku nyusup menyang ragane Dalang Sejati. Saka tangane minangka lambange keharmonisan antara manungsa Bethara Wisnu iki mengko kang bakal ngasorake kelawan Gustine. sengkala saka Dhadhung Awok. - Takir Sengkala c. Dhadhung Awok lan Reges Takir sengkala yaiku sejatine sawijine Dhadhung Awok yaiku salah sawijine paraga ubarampen saka cok bakal kang arupa jenang kang kang bisa narik kawigatene para penonton. Dhadhung dicampur karo gula abang kanthi sasendhok banjur Awok kuwi yaiku buta kang arupa manungsa setengah diwenehi beras ketan banjur digodhog sinambi diudheg, kebo lan gandhengane yaiku si Topeng Reges yaiku nganti nyampur lan dicampur dadi siji. Banjur tegese paraga manungsa kang nggawe topeng sing elek banget. takir, yaiku tatak ing pamikir. Tegese yaiku dikarepna Paraga Dhadhung Awok yaiku putra saka Bethara Guru supaya manungsa kang diruwat iki nduweni pamikr kang karo lembu Nandini, Dhadhung Awok dadi pralambange padhang lan nduweni pamikir kang lantip ing bebrayan. hawa nafsu jalaran dheweke lair saka hawa nafsune - Gedhang Raja Bethara Guru. Sejatine Reges kuwi gegambarane Gedhang yaiku salah sawijine tetanduran kang manunugsa kang wus kalebon dening hawa nafsu saka asring ana ing sakiwa tengene pendhudhuk. Gedhang ing Si Dhadhung Awok. Dumadine kaya Si Reges, salah kene minangka dadi pralambang, jalaran Dhadhung awok sawijine paraga kang angel ditata. kuwi bisa melbu ing panganan kayata gedang lan kelapa, d. Piranti Panah lan Kain Putih mula gedhang lan kelapa iki kudu didadekake ubarampen Piranti arupa kain putih iki uga nduweni sajrone cok bakal. lambang, fungsi, lan maknane. Kain putih kuwi - Godhong Suruh minangka pralambange getih putih. Getih putih iki Godhong suruh yaiku sawijine tanduran kang tegese yaiku banyu sing mageri ana ati. Panah iki uga nduweni fungsi tumrap manungsa. Fungsi kang diasilake nduweni sawijine fungsi yaiku minangka mbentengi ati dening godhong suruh yaiku kena kanggo tanduran obat- kang suci. obatan. Dadi godhong suruh iki minangka symbol fungsi, e. Gamelan kerukunan lan perdamaian sajrone urip. Gamelan ing kene fungsine yaiku minangka - Beras pangiring ruwatan lan pangiring lakon. Sajrone Beras yaiku sawijnie ubarampen sandhingan. pangrembakane jaman islam ana ing tanah Jawa, gamelan Beras yaiku sawijine tanduran kang asring ditandur ing minangka sarana akulturasi antarne nilai kang kinandhut sawah. Mula sajrone sandhingan ubarampen beras iki sajrone pesan budaya kelawan nilai islam. Seni di wigati banget, jalaran beras iki nduweni makna filosofis gunakake minangka sarana media transformasi nilai kang gedhe banget marang panguripane manungsa. agama lan pemahaman empiric, tuladhane ana ing Makna simbolik saka beras yaiku minangka symbol cakepan sindhenan. kecukupan sandhang lan pangan lan awujud dunga f. Banyu Kendhi supaya rejeki saya suwe saya akeh. Banyu kendhi ing kene yaiku kanthi pawujudan kendhi kang di isi karo banyu bening banjur disiramna MAKNA SIMBOLIK SAJRONE SENI marang si bocah kang bakal diruwat. Siraman PAGELARAN LUDRUK WAYANG WONG Sabdapandhitaratu ing kene tegese yaiku sabda ateges DENING SABDO BUDOYO ucapan. Teges sejatine yaiku supaya bocah kang diruwat a. Dalang Sejati iki nduweni ucapan sing becik, kalebu ucapan wong Dalang sejati yaiku salah sawijine paraga kang tuwa lan ucapane anake. Banjur Pandhita Ratu ing kene utama sajrone pagelaran KLWW. Si Dalang Sejati yaiku ditegesi yaiku Pandhita tegese bapak lan Ratu tegese sejatine manungsa utawa pawongan utawa kena diarani ibuk. Teges sejatine yaiku njaga pangucape wong tuwa sesepuh. Sesepuh kuwi pawongan sing dipercaya dening lanang lan wong tuwa wedok supaya bisa njaga Masyarakat kang nduweni fungsi kanggo komunikasi pangucap sing bener marang anak. kelawan zat kang ora katon. Dalang ing kene minangka g. Tali symbol yen dheweke iki minangka pemimpin kang Pawujudan piranti arupa tali iki ditegesi Tali dipercaya, nduweni pangaribawa ing bebrayan, nduweni Nur utawa Cahaya keslametan. Tali putih ing sajrone pengetahuan kang jembar, lan minangka simbol pagelaran iki yaiku dadi senjatane Si Dalang Sejati kang kejayaane tumrap masyarakate. antuke saka Sanghyang Bethara Wisnu. ali sajrone
5
KESENIAN LUDRUK WAYANG WONG DENING PAGUYUBAN CAMPURSARI SABDO BUDOYO
pagelaran iki nduweni makna simbolik yaiku minangka Wisnu Nur kang tegese cahaya keslametan kang antuk saka 4 Inti a) Komedi Jaranan Bethara Wisnu kang kanggone njaga keslametan lan b) Tari Ngrema katentremane manungsa. c) Bedhayan Sari d) Dagelan h. Tari Rema e) Sambung Lakon Tari ngrema minangka salah sawijine ikon tari Wayang Wong tradhisional saka Jawi Wetan kang wus dikenal dening 5 Panutup a) Lakon Ludruk masyarakat lan uga asring digelar minangka tari sabendinan pambuka utawa kanggo ngaturaken sugeng rawuh b) Metune Dhadhung sajrone samubarang adicara. Awok saka ragane i. Jidor bocah uger-uger Senadyan dudu piranti kang utama, nanging alat lawang utawa bocah musik iki nduweni fungsi kanggo jidoran komedi kang diruwat jaranan lan jidoran rema. KLWW nggunakake piranti 6 Tema Pagelaran a) Cerita Murwakala musik jidor kanggo ngislamake masyarakat. Babagan kasebut amarga jidor minangka salah sawijine piranti FUNGSI LAN MAKNA SAJRONE PAGELARAN musik titikane agama islam. KLWW ING KABUPATEN JOMBANG j. Kendhang KLWW ing kabupaten Jombang iki minangka Kendhang yaiku salah sawijine piranti musik salah sawijine kesenian kang anyar ana ing sajrone kang digawe saka kulit kewan. Jinis kendhang kang masyarakat. Kesenian iki nduweni fungsi tartamtu digunakake yaiku kendhang Jawa Timuran. Kendhang kanggo kahanan urip ing bebrayan kang wis menehi tegese yaiku kena digadhang. Tegese kena digadhang panyengkuyung. Fungsi iki yaiku nduweni fungsi yaiku nduweni pangajab bisa digadhang-gadhang manifest lan fungsi laten. Fungsi manifest yaiku fungsi mbesuke supaya bisa migunani nalika dadi pemimipin. kang nduweni konsekuensi objektif kang menehi k. Panggung sumbangan anggone adaptasi kang disadhari dening Panggung yaiku salah sawijine papan masyarakat sistem kasebut. Fungsi laten( Fungsi kang ora panggonan kang digunakake mentasake salah sawijine ketara) yaiku fungsi konsekuensi objektif saka sawijining paagelaran. Sajrone KLWW panggung kuwi nduweni ihwal budaya kang ora dikarepake lan ora disadari dening teges dhewe. Panggung sajrone KLWW yaiku masyarakat. —Pangecake Sang Maha Agung“. a. Fungsi Manifes (Fungsi Pokok) TATARAKIT KLWW DENING PAGUYUBAN Fungsi manifes kang ana sajrone KLWW, yaiku CAMPURSARI SABDO BUDOYO. 1) hiburan marang para warga, 2) sarana No Keterangan Tata Rakit panggulawenthah, 3) sarana nguri-uri kabudayan Jawa, 1 Pra-Pambuka a) Narik janur beras lan kang pungkasan yaiku 4) Nuwuhake rasa guyub kuning rukun marang sapadha. b) Menehi japa mantra b. Fungsi Laten (Fungsi Nyimpang) 2 Pambuka a) Tayuban lan Kajaba saka fungsi manifest, uga ana fungsi laten. Campursarian Fungsi laten sajrone KLWW iki yaiku, kayata : 1) b) Tari Pucukan Mangan ngluwihi jatah, 2) Nuwuhake wong omben, 3) c) Pasewakan Untara Paraga kurang sinau. Fungsi laten ing kene ngrugekake Segara masyarakat kang nonton pagelaran kesenian ludruk. d) Dalang Sejati madhep Bethara WUJUD OWAH-OWAHANE KESENIAN LUDRUK Wisnu DENING PAGUYUBAN CAMPURSARI SABDO 3 Ruwatan a) Dalang Sejati BUDOYO. ngruwat Ludruk jaman nalika semana lan saiki tamtune b) Bocah kang diruwat wis akeh banget pambedane. Pambedane iki bisa c) Ruwatan Sabdo kadeleng saka anane nalika pagelaran lan saka anane Pandhita Ratu inovasi-inovasi anyar. Kang Owah yaiku Sandhingan, d) Dhadhung Awok Cok Bakal, Wadhah Menyan, Kendhi, Basa, Pamaragan, mungsuh Bethara Tata Busana, Tata piranti, Karawitan, Gendhing.
6
KESENIAN LUDRUK WAYANG WONG DENING PAGUYUBAN CAMPURSARI SABDO BUDOYO
N Aspek Mbiyen Saiki horen o 1. Sandhing a) Kelapa a) Sandhingan 2. Cok a) Nalika a) Sejatine an Tuwa ing jaman Bakal semana jaman saiki saiki luwih cok bakal ora sepira b) Kemban ringkes nggunaka adoh karo g Setaman ke nalika b) Nalika wadhadh semana, c) Endhog semana kang nanging nggunakake d) Beras arupa cacahe gedhang kuning takir, bumbu wae raja, nanging banjur di kang e) Bubur saiki nggawe iseni biasane di jenang gedhang bumbu kurangi. sengkala saba. jangkep. Bumbu b) Jaman saiki f) Jajan c) Wadhah jangkep amung pasar sandhingan ing kene diwenehi nalika tegese lengser. g) Gedhang semana bumbu Lengser raja nggunakake pawon. yaiku jinise besek, tampah nanging b) Cok bakal nanging saiki nalika kagawe saka nganggo semana alumunium wadhah diwenehi lan nganggo ember utawa wadhah lemek kertas plastik lan lemek minyak saka d) Nalika godhong c) Banjur semana gedhang lawuhe takeran diwadhahi beras padha samir kang karo wis dadi lan takerane ginawe saka zakat, mika utawa ananging saka kertas. yen saiki waton ana 3. Menyan Nalika Jaman saiki berase lan semana isih saiklase menyan nggunakake dicampur areng lan e) Endhog pitik karo menyan, Jawa kuwi areng lan nanging diwadhah wadhah nalika i perapen kang semana, digunakake nanging yen sakanane saiki wae, nggunakake tuladhane endhog saka asbak, gentheng.
7
KESENIAN LUDRUK WAYANG WONG DENING PAGUYUBAN CAMPURSARI SABDO BUDOYO
Waton ludruk campurane. wadhah kang Ana paraga kuwi ora paling lanang, ana gampang akeh paraga kobong. yaiku wadon, lan 4. Kendhi Nalika Nanging yen semana jaman saiki pawonga uga ana yen ana wus ora n lanang, bancine. tumpenga nggunakake uga ana Ludruk n, kendhi banci. tanpa anane gandheng maneh Banci banci pancen ane yaiku kanggo tegese ora bisa ngombe wadhah banyu banyu pawonga nyenengake. karo ngombe, n lanang b) Cacahe diwadhah nanging kang i kendhi amung macak paraga ora nggunakake dadi diwatesi, saiki wus pawonga nanging bisa n wadon waton cukup nggunakake kanggo ceret utawa b) Cacahe paraga teko, jalaran luwih kritis. paraga pengrawit, Kang isih mung Paraga nggunkake sawates lakon, lan banyu Crew tata kendhi c) Padatane panggung yaiku paraga lan amung dikebaki sapanunggal kanggo karo ruwatan ane pawonga arupa c) siraman n kang Paraga ing banyu wus tuwa jaman saiki kendhi. wis 5. Basa Basa kang Nanging ing kecampuran asring jaman saiki generasi digunaka nane nom-noman. ke ludruk kemasane Dadi katon nalika ludruk semana wayang jangkep isih wong, dadi wiwit nom- nggunaka basa kang noman ke basa digunakake nganti khas campuran paraga kang dialeg antarane wus sepuh Jawa dialeg Jawa Timuran Tengahan 7. Tata Nalika Nanging ing lan dialeg Busana semana jaman saiki Jawa tata akeh owah- Timuran busanane owahan. 6. Paraga a) Nalika a) Nanging ing ludruk Tuladhane semana jaman saiki isih ana buto. paraga akeh paraga sederhana Buto
8
KESENIAN LUDRUK WAYANG WONG DENING PAGUYUBAN CAMPURSARI SABDO BUDOYO
. Tegese nggunakake wus tuwa. wayang wusanane kostum Katitik wong iki padha gimbal, saka kecampuran karo banjur uga iringan iringan sabendina ana tata iringan wayang n busana Ratu amung Jawa utawa Jula-juli timuran. kadewatan lan Tuladhane tuladhane Krucilan Lcr. Bebaya nggunakake Jawa sampur, Timuran, blangkon, Ayak lan kostum nyanga, kang aneh- ayak 8, Jula- aneh, lan juli santak, banjur uga krucilan, lan ana kostum lancaran khas garapan. ludrukan, Anacase tuladhane supaya kaos lorek- pagelaran lorek abang luwih rame. 8. Tata Nalika Nangingyen Piranti semana saiki piranti Faktor-faktor kang Njalari Owah-owahan Pagelaran. piranti wis akeh - Faktor internal kang banget, Faktor internal utawa diarani faktor saka njero digunaka tuladhane iki tegese yaiku faktor kang dumadi saka sajrone kesenia ke sajrone disengkuyun ludruk iki dhewe. Kayata owah-owahan piranti Cok ludruk g dening Bakal, owahan cok bakal ing kene yaiku piranti kang isih lighting disuguhake ing cok bakal ora kudu jangkep kaya jaman sawates utawa nalika semana, kang njalari ora kudu jangkep yaiku tuladhane variasi jalaran ana saperangan piranti kang saiki wis jarang ana amung lampu, kain ing sakiwa tengene desa. Mula para seniman ngowahi. lincak, putih, panah pedang, kadewatan, - Faktor eksternal lan mercon lan Faktor saka njaba utawa eksternal yaiku faktor barang- sapanunggal kang dumadi saka sajabane tradhisi lan masyarakat kang barang ane. nindakake KLWW. Nanging sajrone KLWW iki kalebu padesan mjudake proses akulturasi. Babagan wujud akulturasi ing 9 Pengrawi Pengrawit Ing jaman kene yaiku kanthi nggabunge unsure wayang lan ludruk. t lan saiki akeh Sejatine pakem wayang ana aturan dhewe, semana uga iringan banget ludruk nduweni pakem dhewe. Kanthi anane akulturasi, nalika owah- bisa ndadekake kesenian anyar yaiku anane KLWW. semana owahan. isih Katitik saka Upaya nglestarikake KLWW. sawates. pengrawit Sawates jaman saiki Dinas PARBUPORA wus menehi tegese akeh nom- panyengkuyung kang kuat banget marang KLWW iki. katitik nom wis Nganti pihak Dinas PARBUPORA menehi biaya proses, saka belajar fasilitas, nganti anane promosi lumantar medhia sosial. pengrawit nabuh Sawijine upaya kang wus diwujudake yaiku kanthi cara , gamelan. ngenalake. Tegese ngenalake ing kene yaiku para pengrawit Katitik saka seniman KLWW iki miwiwiti ngenalake marang e rata-rata iringan, pawongan sajerone lan sajabane Sanggar, tuladhane pawonga iringan nggawe plang promosi kang diseleh ana ing sangarepe n kang ludruk sanggar. Cara kang kapindho yaiku kanthi cara
9
KESENIAN LUDRUK WAYANG WONG DENING PAGUYUBAN CAMPURSARI SABDO BUDOYO
memodhifikasi cerita. Cara kaping telu yaiku kanthi kang nduweni makna simbolik ing sajrone KLWW yaiku nganakake pagelaran saben tahun, Cara kaping papat ana piranti kang awujud alat lan awujud gambarane yaiku lumantar pelatihan. Dilaksanakake yaiku kanthi paraga. Piranti kang nduweni makna simbolik yaiku ana cara mawa teks luwih dhisik. Gladhen maca kuwi wigati Dalang Sejati, Bethara Wisnu, Dhadhung Awok lan banget tumrap pawongan kang isih anyar ing sajrone Reges, Panah, Kain Putih, Gamelan, Banyu Kendhi, Tali pagelaran, intine supaya bisa nglatih ngomong basa Jawa Putih ( Tali Nur) kanthi bener tur uga pener. Latihan ing kene dianakake Tatarakit sajrone KLWW iki pancen rada akeh seminggu sepisan kalebu paraga lan uga pengrawit. banget lan tumata banjur diurut-urutane kaya mangkene : Sekabehane kuwi banjur diwenehi wadhah yaiku 1) Pra-Pambuka, 2) Pambuka, 3) Ritual Ruwatan, 4) Inti, papan panggonan latihan ana ing sanggar. Arane sanggar 5) Panutup. Fungsi kang utama sajrone KLWW yaiku kuwi yaiku Sanggar Sabdo Budoyo. Sanggar kang dibagi dadi rong perangan, yaiku ana fungsi manifes lan diwangun iki nduweni pangajab supaya bisa tansah lan fungsi laten. madhahi ekspresi para seniman lan uga kena kanggo Banjur wujud owah-owahan kang ana sajrone gladhen kesenian. Ora amung gladhen KLWW wae, KLWW lumayan rada akeh, jalaran KLWW iki kalebu nanging uga kena kanggo gladhen karawitan, ludrukan, kesenian kang anyar lan supaya ana bedane antarane wayangan lan uga sapanunggalane. Sekabehane iki ludruk nalika semana lan ludruk ing jaman saiki. dilakoni dening Pak Paisan supaya KLWW iki bisa Babagan kang ana owah-owahan yaiku sajrone tansah lestari lan ora gampang kepangan pangrembakane Sandhingan, Cok Bakal, Wadhahe Menyan, Kendhi, Tata jaman. Basa, Pamaragan, Tata Busana, Tata Piranti, Pengrawit lan Iringan. Sekabehane owah-owahan mesthi ana faktor- faktor kang njalari anane owah-owahan. Faktor-faktor PANUTUP kuwi mau diperang dadi loro yaiku ana faktor Internal DUDUTAN anfaktor eksternal. Anane KLWW iki uga akeh banget Saka andharan data kang wus diandharake ing unsure-unsur kang melbu sajrone KLWW lan uga bab-bab sadurunge mula bisa didudut yen KLWW iki KLWW iki antuk pamawas kang apik saka masyarakat dianakake saben acara-acara tartamtu. KLWW dianakake sakiwa tengene lan masyarakat panyengkuyunge. panggonan tinarbuka mligine sakiwa tengene Kabupaten Jombang. Adicara KLWW luwih mligi marang adicara ruwatan sengkala utawa kanggo upacara ritual. Ngenani PAMRAYOGA mula bukane KLWW iki yaiku saka pamawase Pak KLWW iki yaiku salah sawijine budaya kang Paisan kelawan kanca rewang tanine sing bayarane wigati banget kanggo dilestarekake lan perlu anane kurang kanggo nyukupi kebutuhan sabendinane, banur pembinaan kang luwih jeru maneh, ancase yaiku supaya anane mitos kang ana ing dhusun segunung desa Jombok kesenian tradhisional iki ora gampang musna utawa lan uga anane KLWW iki disengkuyung dening para ilang, sekabehane kudu disengkuyung kanthi tumata lan seniman liyane supaya ludruk tansah ngrembaka. becik. Mula saka kuwi kudu tuwuh kesadharane saka Seniman kang nyengkuyung KLWW iki disengkuyung masyarakat panyengkuyunge mligine masyarakat dening para seniman ludruk lan seniman pedalangan. Jombang sing pancen dadi gudhange seniman ludruk. Mula KLWW iki bisa jumeneng lan bisa antuk NIK Panulis luwih ngandharake ngenani makna (Nomor Induk Kesenian) saka Dinas PARBUPORA simbolik kang ana sajrone masyarakat lumantar Kesenian Kabupaten Jombang. Ludruk Wayang Wong. Panulis nduwe kekarepan lan Wujud kang ngrenggani sajrone KLWW kayata: pangajab supaya ana panliten kang luwih apik lan 1) Ubarampe kang digunakake sajrone KLWW yaiku sampurna sarta luwih jembar andharane lan luwih cok bakal kang isine ana endhog pitik Jawa, godhong gamblang kajiane. suruh, kelapa, gedhang raja, menyan lan tumpeng cilik Panliti menehi saran, yaiku: (1) supaya ana utawa tumpeng setakir. Ora amung cok bakal wae, usaha dhokumentasi kabudayan tradhisional kang nanging uga ana sandhingan. Sandhingan iki isine yaiku ngrembaka ing tlatah Kabupaten Jombang saengga bisa ana beras, gedhang kelapa, lan bumbu masak jangkep. ngrembaka nganti saiki lan sateruse; (2) kanggo Anatarne Cok Bakal lan Sandhingan kuwi ana fungsine ngelingake —Kesenian Ludruk Wayang Wong“ minangka kang beda. Fungsine cok bakal yaiku kanggo piranti sawijine kesenian tradhisional kang nduweni teges lan ritual lan ruwatan, nanging yen sandhingan kuwi fungsi kanggo masyarakat sakupenge nganti dina tembe. fungsine yaiku kanggo sarana nyegah supaya kala ora ngganggu pawongan-pawongan kang ana sajrone pagelaran lan sajabane pagelaran. Banjur piranti-piranti
10
KESENIAN LUDRUK WAYANG WONG DENING PAGUYUBAN CAMPURSARI SABDO BUDOYO
KAPUSTAKAN Ekawati, Nurhaeni Putri. 2012. Fenomena Ludruk Arikunto, Suharsimi. 2006. Prosedur Penelitian Suatu Remaja ing Surabaya : Skripsi Universitas Pendekatan Praktik. Jakarta: PT. Rineka Cipta Negeri Surabaya. Wibisono, Tri Broto. 2015. Tari Ngremo. Catatan dari Basir. Udjang Pr. M. 2011. Keterampilan Menulis. Dasar Pangung Kepanggung. Surabaya : Dewan Menulis Ilmiah dalam Tulisan Latin dan Jawa Kesenian Jawa Timur (Pengantar Teori dan Praktik).Surabaya : Bintang Surabaya Bakker SJ, JWM. 1990. Filsafat Kebudayaan-sebuah kata pengantar. Jakarta: Kanisius
Danesi, Marcel. 2011. Pesan, Tanda Makna. Teks Dasar Mengenai Semiotika dan Teori Komunikasi.Yogyakarta : Jalasutra Endraswara, Suwardi. 2006. Metode, Teori, Teknik Penelitian Kebudayaan. Yogyakarta: Pustaka Widyatama. Heraty, Toety. 2013. Aku Dalam Budaya-Telaah Teori dan Metodologi Filsafat Jawa. Jakarta: PT Gramedia Pustaka Utama. Kaplan, David & Maners, Albert.A. 2002. Teori Budaya. Terjemahan Landung Simatupang. Yogyakarta: Pustaka Pelajar
Koesbandrijo. 2007. Menggali Filsafat dan Budaya Jawa. Jakarta: Prestasi Pustaka Koentjaraningrat.1980. Pengantar Ilmu Antopologi Budaya. Jakarta : Rineka Cipta. . 1990. Masyarakat Jawa. Jakarta: Rineka Cipta Kontjaraningrat. 2009. Pengantar Ilmu Antropologi Edisi Revisi. Jakarta : Rineka Cipta Moleong, Lexy J. 2011. Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung : Remaja Rosdakarya. Maran, Rafael Raga. 2000. Manusia dan Kebudayaan. Dalam Perspektif Ilmu Budaya Dasar. Jakarta : Rineka Cipta. Saryono, Djoko. 2011. Sosok Nilai Budaya Jawa Rekonstruksi Normatif Idealis. Malang: Aditya Media Publishing. Soedarsono. 1983. Seni Pertunjukan Indonesia di Era Globalisasi. Yogjakarta: Gajah Mada University Press Sukarman. 2006. Pengantar Kebudayaan Jawa :Surabaya : Universitas Negeri Surabaya. Suwarni & Widayati. 2011. Dasar-dasar Upacara Adat Jawa. Surabaya: Bintang. Sudikan, Setya Yuwana. 2001. Metodologi Penelitian Kebudayaan. Surabaya : Citra Wacana Teew, A. 1988. Sastra dan Ilmu Sastra Pengantar Teori Sastra.Jakarta : Pustaka Jaya. Herusatoto, Budiono. 2011. Mitologi Jawa. Depok : ONCOR Semesta Ilmu Sari, Catharina Agnes Dina. 2014. Kesenian Bantengan. Surabaya:.Skripsi Universitas Negeri Surabaya. Varinda, Nonie Boedi. 2015. Kesenian Kentrung. Surabaya : Skripsi Universitas Negeri Surabaya. Yusuf. 2012. Pesan, Tanda, Makna, dan Fungsinya: Mengenal Konsep Semiotik. Jakarta: Jalasutra.
11