2017 6 Erik Jurgens & Barbara Oomen over de rechtsstaat politiek wetenschap essay Kleine welvaartsstaten moeten groot denken Een minderheidskabinet met één stem meerderheid met één stem Een minderheidskabinet Patrick de Vries, Paul Bordewijk & A.L. Snijders Patrick de Vries,

Maarten van den Bos den Bos van Maarten laatste kans voor ons pensioenstelsel laatste kans voor illink jeenk willink

andenbroucke

male? ten laatste ten laatste Makkers, Makkers, aul de Beer aul herman t en verder o.M. Het debat over de lokale democratie vervolgd: Wim Derksen is boos op Wallage Het debat over de lokale democratie vervolgd: Wim Derksen erksen & Wim Derksen P Frank V den Berg Joop van

socialisme & democratie jaargang 74 nummer 6 december 2017 socialisme & democratie jaargang 74 nummer 6 december 2017

afbeelding omslag © CC BY 2.0 | Flickr – pvda. verkiezingsaffiche 1913, Albert Hahn Jr. 84 95 64 61

894 97 Tijd voor actie 7 1 december 20 Goos Minderman

Makkers, ten laatste male? Kleine welvaartsstaten moeten groot denken Kleine welvaartsstaten 6 Verantwoordelijkheid is het woord niet Verantwoordelijkheid Een minderheidskabinet met één stem meerderheid Een minderheidskabinet Het internationale recht – juist ook in Nederland Het internationale recht Europees belang bij een regionale veiligheidsdialoog in regionale veiligheidsdialoog in Europees belang bij een Het beste middel tegen nepnieuws is een integere overheid Het beste middel tegen nummer Hebben we niks beter te doen dan het stimuleren van burgerkracht? Hebben we niks beter te doen dan het stimuleren

Verdedig de rechtsstaat! Verdedig Laatste kans voor ons pensioenstelsel Laatste kans voor ons Het posten van een brief in november Stop met verstoppertje spelen Stop met verstoppertje 74 Meike Bokhorst & aargang aargang issn 0037–8135 issn het Midden-Oosten Klaar met weg-met-ons Wim Derksen Maarten van den Bos A.L. Snijders Redactioneel Column Joop van den Berg Herman Tjeenk Willink Erik Jurgens Barbara Oomen Paul de Beer Paul Frank Vandenbroucke Paul Bordewijk Paul de Vries Patrick j

48 51 56 3 4 5 12 18 19 21 27 36 42 3 Redactioneel Stop met verstoppertje spelen

Er loopt een rechtstreekse lijn van het stuk van Joop van den Berg over de formatieperi- kelen, naar het stuk van Herman Tjeenk Willink over het belang van de staat, naar de oproepen van Erik Jurgens en Barbara Oomen, naar de interventies van Wim Derksen en Maarten van den Bos. En die lijn is: politiek doet er toe, een visie op de overheid doet er toe, de rechtsstaat doet er toe, gelijkheid komt niet vanzelf, representatie is niet voor de lol uitgevonden. Stop met suggereren dat de overheid geen taak meer heeft, stop met suggereren dat burgers graag van alles zelf doen, stop met verstoppertje spelen met zogenaamd heel grote processen als globalisering en individualisering die de sociaal-democratie onnodig zouden hebben gemaakt. Het mengsel van zelfgenoegzaamheid – ‘alleen wij weten wat politiek is en welke burgers er behoefte aan hebben’ – en verlegenheid – ‘de wereld is tegen­ woordig zo ingewikkeld, de overheid kan het niet meer’ – moet snel bij het grofvuil. Wie de PvdA weer wat groter wil maken, zal moeten beginnen met het verhaal dat de overheid er niet voor niks is. Natúúrlijk is zelforganisatie van belang. Natúúrlijk is de maatschappelijke democratie, het middenveld dat zich roert tegen de wet die logen is, van belang. Het zijn zo langzamerhand open deuren van jewelste. Maar wie geeft om ge- lijkheid, om goed bestuur, om onderling vertrouwen, om weerwerk tegen het kapitalis- me, om ruimte voor het kansarme deel van de samenleving, die heeft een visie nodig op de staat. Het is nepnieuws, om in de analyse van Paul Bordewijk verderop in dit nummer te stappen, dat Europa, mondialisering, digitalisering of emancipatie de rechtsstaat, de parlementaire democratie of de verzorgingsstaat overbodig heeft gemaakt. Er zijn overigens ideeën genoeg voor ‘echt’ beleid, dat niet over de politiek zelf gaat maar over de samenleving. Kijk maar naar Paul de Beers stuk over de pensioenen, en Frank Vandenbroucke’s stuk over de Benelux als aanvalseenheid voor Europees sociaal beleid. En gelukkig maar.

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 4 Column

Tijd voor actie

Door Meike Bokhorst & Goos Minderman vervolgens te weinig weerstand tegen hebben Bokhorst is redactielid van S&D en Minderman is geboden. Het verbod op taakoverschrijding hoogleraar Public Governance en toezichthouder raakt in de praktijk ook de maatschappelijke partners in het middenveld. En het verbod op het weglekken van maatschappelijk kapitaal Woningcorporaties huisvesten steeds vaker beperkt de wijkaanpak. Dat was een karakte- kwetsbare bewoners, zoals voormalig GGZ- ristieke activiteit van woningcorporaties die cliënten, die na een half leven in instellingen met kleine subsidies die wijkaanpak­ mogelijk te hebben gewoond, nu weer zelfstandig wo- maak­ten omwille van gemeenschappelijke nen. Niet altijd zijn die in staat voor zichzelf belangen. te zorgen. Het maatschappelijk werk komt al- Door de juridische belemmeringen van de leen nog op indicatie van de persoon zelf of de Woningwet en de terughoudende opstelling directe familie. Bij overlast en gegronde klach- van woningcorporaties komen innovatietra- ten van omwonenden moet de corporatie over- jecten niet van de grond en staat soms de reno- gaan tot huuropzegging en zo nodig uitzetting. vatie van een gehele wijk jarenlang stil. Er is Maar dat gaat in tegen het maatschappelijke dringend behoefte aan investeringen. In 2021 verantwoordelijkheidsgevoel van de corpora- moeten alle sociale huurwoningen energie­ tie. De oplossing ligt in het intensief communi- label B hebben en in 2050 moeten ze CO2-neu­ ceren, samenwerken met partners of anders traal zijn. Maar woningcorporaties hebben zelf maatschappelijke taken vervullen die an- geen verdienmodel meer, omdat ze geen (mid- deren laten liggen. Maar de kosten hiervoor del)dure huur- of koopwoningen mogen bou- vallen buiten de toegestane reikwijdte van de wen, maar wel een verhuurdersheffing moeten Woningwet en leveren dus discussie op met betalen. Alle renovatiekosten moeten uiteinde- de Autoriteit Woningcorporaties. lijk via de huurverhogingen opgebracht wor- Het regeringsbeleid is veelal gericht op het den door mensen met een laag inkomen. beperken van de kerntaken van de corporaties. De Autoriteit Woningcorporaties signaleert De gemeenten hebben maar een gedeelte van ook dat corporaties meer kunnen doen aan hun de uitvoerende wijktaken overgenomen en heb- maatschappelijke taakuitoefening dan ze nu ben afgelopen jaren aanzienlijk bezuinigd op doen en dat ze ten onrechte denken dat ze daar- het opbouw- en welzijnswerk in de buurt. Dat mee hun kerntaken overschrijden. Als de minis- betekent dat er wijktaken blijven liggen die ter en de toezichthouder de maatschappelijk niemand meer uitvoert. dienstverlening aan (toekomstige) huurders­ Wijkvernieuwing en wooninnovatie vragen meer centraal zetten bij de uitvoering van de om flexibele samenwerking van corporaties Woningwet, kunnen zij de corporaties stimule- met gemeenten, aanbieders en maatschappe- ren meer te doen aan hun maatschappelijke lijk werkers. In het verleden zijn samenwer- taken. Laat dat de inzet zijn van de geplande kingsverbanden van corporaties met vooral evaluatie van de Woningwet in 2018. commerciële partners uit de hand gelopen. Banken, projectontwikkelaars en andere par- Zie ook: www.vtw.nl / nieuws / essay-over-de- tijen in de vastgoedbranche hebben te veel ri- maatschappelijk-meerwaarde-van-toezicht- sico’s naar de corporaties geschoven, die daar op-woningcorporaties

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 5

Een minderheidskabinet met één stem meerderheid

Het resultaat van de formatie is nogal wankel. Links doet er goed aan zich zo snel mogelijk collectief te hernemen.

Joop van den Berg

Oud-directeur van de Wiardi Beckman Stichting en emeritus hoogleraar parlementaire geschiedenis aan de univer­ siteiten van Leiden en Maasricht. In de jaren negentig was Joop van den Berg lid en fractievoorzitter van de PvdA in de Eerste Kamer

Lodewijk Asscher, Jesse Klaver en Emile Roemer zulk vertrouwen uitgaan, tenzij of totdat het hadden er al aanstonds schik in: oppositie voe- tegendeel blijkt. Toch heeft, in overdrachtelij- ren in het debat over de regeringsverklaring ke zin, een debat over de regeringsverklaring van het derde kabinet-Rutte. Nu werd het de ook in Nederland kenmerken van een investi- drie vertegenwoordigers van Links ook erg tuur: het kabinet presenteert zich formeel aan gemakkelijk gemaakt. Er kon aanstonds met de Tweede Kamer en in de Kamer zelf blijken scherp worden geschoten op een paar wonder- allerlei bordjes verhangen, met bij­behorende lijke belastingvoorstellen van de nieuwe coali- retorica: nieuwe coalitiefracties en nieuwe op­ tie: de voorgenomen verhoging van het lage positie. Ieder valt als het ware in zijn groef. Wat tarief in de btw van 6 naar 9 % en de afschaffing minstens zo belangrijk is, niet alleen worden van de dividendbelasting, die nu nog 15 % be- karakter en stijl van de nieuwe coalitie zicht- draagt van het rendement op aandelen. baar, ook stijl, kracht en karakter van de op­ De verhoging van de btw1 bevordert immers positie krijgen gezicht. Slechts op één bordje per definitie de sociale ongelijkheid in de belas- is dezelfde naam blijven staan: dat van de pre- tingheffing. De andere maatregel komt voorna- mier. Hoe lang de formatie ook duurde en wel­ melijk ten goede aan beleggers overal ter we- ke dwaalwegen die ook koos, de naam van het reld maar niet aan de Neder­landse samen­leving, nieuwe kabinet stond op 16 maart in de vroege al schijnen Shell en Unilever daar anders over ochtend vast: ‘kabinet-­Rutte III’. te denken en dus ook VNO-NCW. Kenmerkend is alvast dat geen enkel verkiezingsprogramma Het belang van parlementaire oppositie voor deze genereuze gift had gepleit. Nederland kent geen investituur: een par- Tijdens een kabinetsformatie bestaat er begrij- lementair debat waarin de nieuwe regering pelijkerwijs het meest belangstelling voor de vraagt om het vertrouwen van de volksverte- samenstelling van de coalitie die gaat regeren. genwoordiging en dit aan het einde ervan Voor het goed functioneren van de parlemen- door middel van een motie daadwerkelijk taire democratie is het echter minstens zo be- verkrijgt. Een kabinet in Nederland kan van langrijk, dat er na ommekomst van de formatie

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 6 Joop van den Berg Een minderheidskabinet met één stem meerderheid

in de beide Kamers een stevige en geordend de regeringsverklaring. Daar kan veel goeds uit werkende oppositie ontstaat. voortkomen en dat mag ook wel, want links lag er op 16 maart 2017 voor dood bij. De groei van GroenLinks op 15 maart viel tegen; de SP moet zwaar teleurgesteld zijn geweest over het ver- Voor het goed functioneren lies van een zetel; de Partij van de Arbeid werd van het parlement is het geconfronteerd met een uitslag die ervan ge- tuigt dat kiezers twijfelen aan positief dat GroenLinks haar bestaansrecht.2 niet meeregeert Alle drie partijen zullen elkaar nodig heb- ben, willen zij zich kunnen herstellen. Het gaat daarbij niet om fusie of federatie. Dat vergt vooral energie, terwijl de afloop twijfelachtig Er zal in de kring van de Partij van de Arbeid is. Elk van de drie partijen heeft wel wat beters veel sympathie hebben bestaan voor een co- te doen en bovendien kan in een gefragmen- alitie waaraan GroenLinks een constructief teerd bestel ieder beter zijn eigen kleur behou- aandeel zou hebben gehad. Uit dat oogpunt is den. Maar, er dient te worden samengewerkt het verdrietig dat de vrienden van Groen Links waar mogelijk; wij lopen elkaar niet voor de van meeregeren hebben afgezien. Voor een voeten en gunnen elkaar succes en koesteren goed functionerend parlement is die terug- het eigen geluid waar dat nodig is. trekking eerder positief. Want wat zou er zijn gebeurd met een parlement waarin naast CDA, Wederopbouw van onderop: beginnen in VVD en D66 ook GroenLinks tot de coalitie was de gemeenten doorgedrongen? Dan was de oppositie totaal gefragmenteerd en voornamelijk van de poli- De verdrietige negen zetels van 15 maart had- tieke uitersten gekomen: PVV en Forum voor den een paradoxaal voordeel: dat wat door velen Demo­cra­tie aan de ene kant, SP aan de andere als een horrorscenario was beschouwd ging kant. Daar zou allerlei belangenwerk (Partij niet in vervulling. Dat horrorscenario bestond voor de Dieren, 50+) pruttelend tussen in heb- daarin dat de PvdA in een gefragmenteerd par­ ben gezeten. Bleven over: de negen zetels van lement, met bij voorbeeld twaalf zetels, ernstig de Partij van de Arbeid, irrelevant en eenzaam in de verleiding zou zijn gebracht mee te wer- ergens achterin. Van enige organisatie in de ken aan een coalitie waarin zij dan twee tot drie oppositie had zo weinig of niets terecht kun- ministerszetels zou hebben overgehouden. nen komen. Een parlement dat toch al neigt Het landsbelang moge uitstijgen boven het naar incidentalisme zou er niet fraaier en beter belang van de partij, het staat wel vast dat zij door zijn gaan functioneren. Nog belangrijker, dan verder had gewerkt aan haar zelfmoord de regering had geen effectief tegenwicht ge- op termijn. Iedere buitenstaander had het kregen. – terecht of ten onrechte, dat is niet van belang – Nu GroenLinks deel is geworden van de op- geïnterpreteerd als een voorkeur voor ‘het positie, is er de mogelijkheid door samenwer- pluche’ boven strijd om de inhoud en als een king van linkse partijen in hun optreden struc- negatie van de existentiële twijfel van burgers tuur en effectiviteit aan te brengen en daarmee aan de relevantie van de sociaal-democratie. de kern te zijn van de parlementaire oppositie. Dat, terwijl de partij op het niveau van ge- Dat hoeft niet onmiddellijk in hechte allianties meenteraden en andere decentrale overheden te gebeuren, maar het helpt reuze als daar waar al tot dramatische proporties was teruggezakt. mogelijk gezamenlijk wordt opgetreden. Dat De negen zetels van 15 maart hebben ten min- is al onmiddellijk gebleken bij het debat over ste het voordeel gehad, dat alle illusies over

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Joop van den Berg Een minderheidskabinet met één stem meerderheid 7

meeregeren­ onmiddellijk en terecht door Lode­ Dit jaar liep het anders. De eerste poging, wijk Asscher de grond zijn ingeboord. Er is daar­ van informateur Schippers, om GroenLinks in door ruimte ontstaan – die wel moet worden de formatie te betrekken liep vast en meteen gebruikt – om de partij weer van de grond af was er een kleine glansrol voor Asscher die al- aan op te bouwen. Dat kan alleen door nu alle door beleefd vroeg wat er nu toch was mis­ energie eerst te richten op herstel in de gemeen- gegaan en te horen kreeg dat de betrokkenen teraden, daar waar de partij haar hele geschie- het er niet over wilden hebben. Vervolgens denis door heeft laten zien wat zij waard was kon de partij weer toekijken en zien hoe en waar zij haar élan zal moeten hervinden.3 Alexander Pechtold het alternatief met de Misschien beseffen wij dan van lieverlede Christen Unie met een verkapt mondeling dat herwonnen levenskracht in de gemeente- tentamen (‘Gezakt, mijnheer Segers!’) weg lijke democratie minstens zo belangrijk is als blunderde. herstel op het Binnenhof en bovendien gepaard ‘Rechts met den Bijbel’, zoals het door zal moeten gaan met herstel in het Euro­pese Asscher snedig werd genoemd, kon er alleen Parlement. Het totale gebrek aan belangstel- maar komen dankzij de geduldige restauratie- ling voor een sterke positie daar, nu al meer arbeid van een informateur uit … de Partij dan tien jaar, laat zien dat de sociaal-demo­ van de Arbeid, de oud-vicepresident van de cratie achter andere partijen aan tot natio­ Raad van State, Herman Tjeenk Willink. Zijn nale eenkennigheid is vervallen. Daar wordt opzettelijk langzame en voorzichtige opere- haar geloofwaardigheid op het Binnenhof ren bracht aan het licht dat een coalitie van echter niet groter van. VVD, CDA en D66 met GroenLinks niet moge- Er moet, kortom, van alles worden hersteld lijk was, in die fase doordat GroenLinks de en gerenoveerd, voordat ook in Den Haag weer deelname aan het kabinet niet aandurfde. geloofwaardig kan worden meegeregeerd. Vervolgens bracht hij de ‘drie van het motor- Eerst maar eens werken aan eigen missie en blok’4 toch weer samen met Gert-Jan Segers programma en dat kan voorlopig het beste in van de CU. Wonderlijk vast te moeten stellen de gemeentelijke politiek, waar erg veel werk dat het aan een sociaal-democraat te danken te doen valt en waar de sociaal-democratie tot is geweest dat de huidige coalitie überhaupt voor kort de grote dominante kracht was. De van de grond is gekomen. sociaal-democratie heeft het zo essentiële ge- Daar horen nog twee andere observaties bij. meentelijke bestuur immers lelijk uit haar De onderhandelende partijen moesten opere- vingers laten glijden. Dat is des te verdrietiger, ren zonder tussenkomst van de Koning, die se- nu zij landelijk heeft meegewerkt aan een om- dert 2012 geen begeleidende rol meer speelt vangrijke decentralisatie van sociale voorzie- tijdens de kabinetsformatie. Tijdens deze for- ningen en arbeidsmarktbeleid. matie werd af en toe nog naar hem terugver- langd, alsof het dan allemaal beter zou zijn Paradoxale zichtbaarheid van de PvdA verlopen. Er zijn een paar redenen om daar niet in te geloven. De parlementaire verant- Terug naar de kabinetsformatie-2017. De juiste woording van elke informatiepoging verliep keuze van Lodewijk Asscher voor de oppositie in 2017 aanzienlijk ordelijker dan sinds haar leek er aanvankelijk toe te leiden dat de PvdA uitvinding in 19935 ooit het geval is geweest. in het proces van formatie van geen enkel be- Zolang de koning erbij was betrokken, werd lang zou zijn, ongeveer zoals dat ook het geval daar rijkelijk slordig mee omgesprongen.6 was geweest in 2002. Wij waren er toen even Bovendien bleken de partijleiders in staat en niet meer en dat bleek maar goed ook, want bereid om op een moeilijk moment – toen zo konden wij de chaos van het eerste kabinet- Edith Schippers de moed had moeten opgeven – Balkenende aan anderen overlaten. ook zonder koninklijke tussenkomst afstand

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 8 Joop van den Berg Een minderheidskabinet met één stem meerderheid

van zichzelf te nemen. Zij haalden er een infor- Het was toch bepaald niet voor het eerst mateur bij die in staat was met een meer gedis­ dat Tjeenk Willink de vinger op deze wonde tantieerde blik naar de coalitievorming te kij- heeft gelegd9, die burgers ook steeds meer ir- ken. In 2010, met de koningin er nog bij, werd riteert maar die op een eigenaardige manier daar heel ingewikkeld over gedaan en droeg politiek irrelevant is verklaard. Zover na te het niet direct bij aan respect voor, toen nog, gaan geldt dat ook voor de Partij van de Arbeid, vicepresident Tjeenk Willink.7 Nu werd hem al heeft de Wiardi Beckman Stichting (met de wel alle ruimte gegund door de belangrijkste pen van Monika Sie) in het project ‘Van Waarde’ acteurs en bleek het ook bij te dragen aan het gepoogd aandacht daarvoor te vragen.10 Mis­ succes van de formatie. schien iets voor een gezamenlijke oppositie Eigenaardig was wel, dat er bij een groot van GroenLinks, SP en PvdA om werk van te deel van de onderhandelaars het verlangen maken in de komende jaren?11 bestond Tjeenk Willink ook de eigenlijke pro- gramma-onderhandelingen toe te vertrou- De iets te zichtbare Lodewijk Asscher wen. Dat zou vreemd zijn geweest: een linkse informateur die een centrumrechtse combi- Waarschijnlijk omdat de formatie erg lang natie aan een regeerakkoord moet helpen. begon te duren, werd de verleiding voor Lo­ Terecht is die taak aan iemand opgedragen dewijk Asscher erg groot om zich met het toe- die dichter bij de te vormen coalitie stond, komstige beleid te bemoeien, hoewel dat van Gerrit Zalm. Die overigens ook op ruime af- een demissionaire minister niet wordt ver- stand stond van de dagelijkse politiek. Het wacht. Zo zette hij zijn collega’s in de minister- bleek voor het succes van de formatie een raad en de onderhandelaars voor het blok met goede keuze, al was het maar omdat Zalm de eis dat er ten minste € 270 miljoen extra van aanzienlijk meer dingen verstand heeft voor onderwijzerssalarissen ter beschikking dan alleen van financiën. Ook een ingewikkel- moest worden gesteld, op straffe van anders de formatie kan het goed stellen zonder ko- het kabinet te verlaten. Een politieke crisis­ in ning, maar in het buitenland wisten ze dat een demissionair kabinet, het was nog nooit al een tijdje. vertoond.12 Of het, gemeten naar staatsrechte- Nog een tweede observatie. Tjeenk Willink lijke conventies helemaal netjes was, is discu- leverde aan het einde van zijn informatie-arbeid tabel. Maar ach, maanden gedwongen stilzit- evenals in 2010 een begeleidende notitie die ten is weinig bevredigend, als je rouwt over belangwekkend was door zijn grondige kritiek groot verlies en met enig recht kon Asscher op het functioneren van de politiek en, in meer voorts zeggen: dan had je maar op moeten brede zin, de overheid. In het verslag zelf ston- schieten. den trouwens al behartenswaardige opmer- Ongelukkiger was in de laatste fase van de kingen, bijvoorbeeld over de noodzaak om, formatie Asschers optreden, formeel als vice- juist met een kleine parlementaire meerder- minister-president, jegens zijn collega van heid, in het beleid te zoeken naar ruime parle- Defensie, Janine Hennis-Plasschaert, die lelijk mentaire steun. De onderhandelaars lijken in de problemen was gekomen door een rap- zich die raad in het algemeen te hebben aan- portage over het ongeval met een mortiergra- getrokken, zoals de minister-president liet naat in Mali. Of zij het als minister überhaupt zien tijdens het debat over de regeringsverkla- gered had, staat ter discussie. Bovendien zat ring. Voor de in een bijlage geleverde kritiek Asscher in een spagaat: als vicepremier moest op de overheid gold dat, zo te zien, minder. In hij zijn collega in bescherming nemen, als de parlementaire discussie over het eindrap- oppositiewoordvoerder stond kritische beje- port van Tjeenk Willink ontbrak daar elke be- gening centraal. Maar, de vicepremier had langstelling voor.8 natuurlijk kunnen zeggen dat een beoorde-

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Joop van den Berg Een minderheidskabinet met één stem meerderheid 9

ling van de kwestie vanuit het kabinet aan de Op weg naar een linkse alliantie? minister-president was voorbehouden en dus diens terugkeer moest worden afgewacht. In Inmiddels bevinden de Duitse politieke ver- plaats daarvan sprak de oppositiewoordvoer- houdingen zich in dezelfde toestand als bij der door de mond van de vicepremier. ons, maar met veel ernstiger consequenties. De SPD heeft zwaar verloren, meer dan haar coalitiepartner CDU-CSU die overigens ook le- lijk onderuit is gegaan, vooral de CSU. De SPD koos aanvankelijk, om dezelfde redenen als de Waarom heeft Lodewijk PvdA, voor de parlementaire oppositie. De Asscher direct na de ramp­ vorming van een nieuwe coalitie is er uiterst complex door geworden. Aan beide flanken zalige verkiezingsuitslag­ staan partijen waar niet veel mee is te begin- niet ontslag genomen als nen, Linke en Alternative für Deutschland. Een minister? nieuwe coalitie moest zich daarom beperken tot partijen die weinig vriendschap aan elkaar hebben verloren: christendemocraten, libera- len en Grünen. Die coalitie kwam er niet, net zo min als in Nederland: in de vroege ochtend Het zou allemaal niet nodig zijn geweest, als van 20 november liep de FDP totaal onver- er sprake was geweest van beter hanteren van wacht weg uit de onderhandelingen, Duits­ de verkiezingsuitslag op het Binnenhof. Het land in een forse crisis achterlatend en daar- had voor de hand gelegen als Lodewijk Asscher mee tevens heel de Europese Unie. (In Berlijn aanstonds na de rampzalige verkiezingsuit- was er immers geen Christen-Unie om de slag ontslag had genomen als minister en zich Groenen te vervangen.) De SPD had zichzelf was gaan concentreren op het leiden van de opgedragen eerst maar eens aan eigen her- Kamerfractie. Dan had hij zijn handen volle- stel te werken. De vraag is of zij daar op korte dig vrij gehad. Zo handelde in Berlijn Andrea termijn de kans voor krijgt. Het ziet er naar Nahles: toen de Bondsdagfractie haar, kort na uit dat de SPD toch weer deelname aan een de verkiezingen, verkoos tot fractievoorzitter ‘Groko’ (Grosse Koalition) zal (moeten) nam zij dat ambt aan onder gelijktijdig ont- aanvaarden.13 slag als minister van Sociale Zaken. Voor de SPD is, anders dan voor de PvdA, De overige bewindslieden hadden op hun niet per se een alliantie nodig met andere par- post kunnen blijven, maar dan hadden zij er tijen van links, maar het zou geen kwaad kun- goed aan gedaan hun Kamerzetel op te geven. nen als sociaal-democraten in Europa bij elkaar Dan was tevens ruimte ontstaan voor een bete- te rade zouden gaan, gezamenlijk hun dreigen- re inhoudelijke samenstelling van de fractie. de teloorgang zouden analyseren en een ant- Wat moest die immers met twee financieel woord zouden geven op de fragmentatie van deskundigen (Dijsselbloem èn Nijboer) maar links. Het gaat immers met geen van de sociaal- ontbrekende kennis op het terrein van de zorg? democratische partijen in Europa goed. Was voorts Jeroen Dijsselbloem, hoe onver- Zit in Nederland de oplossing in een allian- diend misschien ook, niet het icoon geworden tie van de drie linkse partijen, te beginnen bij van de bezuinigende en op financiën gefixeer- de gemeenteraadsverkiezingen? Vooropstaat de Partij van de Arbeid, die daarom zo drama- dat in de gemeenteraden de fragmentatie – niet tisch onderuit was gegaan? alleen bij links – groteske vormen heeft aange- nomen. Als er maar enige vorm van samen­ werking tussen partijen tot stand zou komen

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 10 Joop van den Berg Een minderheidskabinet met één stem meerderheid

zou dat alleen al pure winst zijn. Dat hoeft niet wordt zijn / haar bestaan al gauw ondraaglijk. met één lijst, maar liever wel met een goed ge- Wil het kabinet stabiliteit verwerven, dan moet organiseerde samenwerking. Vaststaat dat de het voortdurend zijn meerderheid verbreden onderlinge verhoudingen tussen linkse partij- tot meer dan de beschikbare zesenzeventig en per gemeente verschillen en dat er niet één zetels. Dat is ook van belang omdat er binnen sjabloon op kan worden gelegd. In Amsterdam twee jaar verkiezingen plaatsvinden voor de zou, na vier jaar bekwaam meebesturen door Eerste Kamer, waar de huidige meerderheid de SP, een alliantie van SP, GroenLinks en PvdA van de coalitie (eveneens met één zetel) ge- mogelijk moeten zijn. Daar hoort D66 waar- makkelijk kan verdwijnen. schijnlijk niet bij. Dit biedt ruime kansen op beslissende in- In andere steden is de verhouding van PvdA vloed voor de drie linkse partijen, te meer als en GroenLinks met D66 nog altijd vriendschap- zij zich niet nodeloos uit elkaar laten spelen pelijk en constructief. Daar is een alliantie met en, als gezegd, waar mogelijk samen optrek- de SP waarschijnlijk te veel gevraagd. Her en ken. Voor GroenLinks en de Partij van de Ar­ der kan het ook voorkomen dat systematische beid zal dat niet het grootste probleem zijn, samenwerking wordt gezocht met een lokale die zijn dat al gewend. Voor de SP zal het no- partij. Toch moet de PvdA het perspectief op dig zijn het ‘afwijzingsfront’ van de laatste ze- groei naar meer samengaan – primair met ven jaar te verlaten. Zichzelf hervinden zal ge- GroenLinks en SP – niet uit het oog verliezen. makkelijker gaan in een breed verband van In het stedelijk bestuur vormen de drie partij- links; het is tegelijk voorwaarde voor een con- en uitgesproken complementaire krachten, structief verband van de drie betrokken par- mits zij het willen zien en mits zij in staat zijn tijen. Misschien toch eens kijken naar en pra- elkaar vertrouwen te geven. Daar is ook de be- ten met zusterpartijen in de Scandinavische langrijkste plek om te experimenteren met landen, die minderheidskabinetten gewend vormen van linkse samenwerking. zijn en kunnen tonen hoe zeer daar het parle- Op het Binnenhof heeft zich een kabinet ment aan macht heeft gewonnen dankzij een gepresenteerd dat weliswaar over een meer- traditie van zulke minder­heidskabinetten?14 derheid met één stem beschikt, maar dat ove- Kortom, onze negen leden van de Tweede rigens alle trekken heeft van een minderheids- Kamer en de acht van de Eerste Kamer doen er kabinet. De onderlinge afstand tussen de verstandig aan niet alleen de samenwerking deelnemende partijen is soms erg groot. Als te zoeken met de andere partijen van links bovendien telkens elke parlementariër zich maar ook de vrienden en zusterpartijen in moet voegen in deze minimale meerderheid het buitenland op te zoeken.

Noten fen de burger als consument 4 Merkwaardig: als in 2002 / 2003 immers tamelijk ‘direct’. werd gesproken over het ‘mo- 1 De fiscalisten van de Leidse 2 J.Th.J. van den Berg, Existenti- torblok’, in het bijzonder door rechtenfaculteit zijn al ge- ële twijfel, column Parlement Gerrit Zalm, dan ging het over ruime tijd geleden hun afde- en Politiek, 17 maart 2017, het financieel-economisch ling voor ‘indirecte belastin- columns.parlement.com. kader van het regeerakkoord. gen’ terecht ‘prijsverhogende 3 Frans Becker, Menno Huren- In 2017 ging het over de combi- belastingen’ gaan noemen. kamp en Pieter Tops (red.), natie van VVD, CDA en D66, Daarbij denke men niet alleen Lokale politiek als laborato- soms tot lichte ontsteltenis aan de btw maar bij voorbeeld rium. In de voetsporen van van D66. ook aan accijnzen. Dat doet Wibaut en Drees. WBS Jaar- 5 In 1993 nam de Tweede Kamer meer recht aan de betekenis boek 2009, Den Haag: Wiardi een motie van de leden Jur- van dit genre lasten. Zij tref- Beckman Stichting, 2009. gens (PvdA) en Mateman

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Joop van den Berg Een minderheidskabinet met één stem meerderheid 11

(CDA) aan, die de Tweede Ka- (regeerakkoord) of: Hoe geloof- weest van een dubbele minis- mer verplichtte informateurs waardig is de Overheid? Bijlage terscrisis tijdens de demissio- om toelichting te vragen op bij eindverslag informateur naire periode van het kabinet-­ hun werkwijze en resultaten. Tjeenk Willink, Den Haag, Lubbers III. De ministers Tot een verplichting kwam 2017. Hirsch Ballin en Van Thijn het niet, wel tot onregelma- 9 H.D. Tjeenk Willink, Niet de traden af, nadat de Tweede tige debatten in het gezel- beperking, maar de ruimte. Kamer hen per motie-Dijkstal schap van informateurs en Beschouwingen over democra- had opgedragen zich niet dus meer met elkaar dan met tie en rechtsstaat, Den Haag: meer met de problemen van de informateurs. C.C. van Boom Juridisch, 2012, i.h.b. het IRT Noord-Holland te Baalen, De kabinetsformatie 141–208. bemoeien. en de instituties: de Tweede 10 Monika Sie Dhian Ho, Van 13 Dit artikel werd op 2 decem- Kamer, in: J.Th.J. van den Berg Waarde. Sociaal-democratie ber 2017 afgesloten, voordat (red.), Koning, Kamers, Kabi- voor de 21e eeuw, Amsterdam: de uitkomst van overleg tus- netsformatie. Montesquieu- Van Gennep, 2013. sen CDU / CSU en SPD duide- reeks nr.2, Den Haag: Montes- 11 Het is in elk geval bemoedi- lijk was geworden. quieu-Instituut, 2012, 27 – 27. gend dat de fractie van de 14 Torbjörn Bergman, Sweden. 6 J.Th.J. van den Berg, Ongeliefd PvdA in de Tweede Kamer When Minority Cabinets are en verre van onmisbaar. De Tjeenk Willink heeft uitgeno- the Rule and Majority Coaliti- Partij van de Arbeid in 2010, in: digd over zijn gedachten ter ons the Exception, in: Wolf- S&D, 67 (2010), nr. 10 / 11, 17-18. zake te komen discussiëren. gang C. Müller and Kaare 7 Carla van Baalen en Alexan- De schriftelijke weergave van Strøm, Coalition Governments der van Kessel (red.), Kabinets- zijn betoog en dus veel van de in Western Europe, Oxford formaties 1977 – 2012, Amster- genoemde bijlage is te lezen University Press, 2006, 192-230. dam: Boom, 2016, 492 -498. in een artikel van Tjeenk Wil- 8 Over de uitvoerbaarheid en link in dit nummer van S&D. uitvoering van nieuw beleid 12 In 1994 was er wel sprake ge-

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 12

Makkers, ten laatste male?

Hoe wordt de PvdA van een gedepolitiseerde bestuurderspartij waarvan de vertegenwoordigers hun positie aan het bestaande politieke bestel ontlenen, weer een politieke partij die zich niet bij het bestaande maatschappelijke bestel neerlegt?

Herman Tjeenk Willink

PvdA-lid te Den Haag

Meer dan 40 jaar ben ik lid van de PvdA; nooit vagen? Zou door die grensvervaging geen ex- stemde ik iets anders, al scheelde dat soms tra nadruk moeten liggen op de internationale buitengewoon weinig en steeds minder.1 Dat oriëntatie die ook een kenmerk van het socia- heeft niets te maken met de wijze waarop het lisme was? Maar waarom is dan de PvdA-visie laatste kabinet van VVD en PvdA heeft geope- op Europa zo bleek, juist nu de traditionele reerd. Het kabinet heeft in moeilijke omstan- ‘trans-Atlantische route’ nauwelijks meer per- digheden heel behoorlijk en fatsoenlijk be- spectief biedt, de rest van de wereld niet meer stuurd en stabiliteit gebracht. Mijn onvrede op de VS zit te wachten en bondgenoot Groot- betreft de volstrekt onhelder geworden eigen Brittannië een eigen koers probeert te varen? visie van de PvdA op de maatschappij waarin Of weet ook de PvdA niet wat ze met Europa we leven en de rol van de overheid daarin. Bij aan moet omdat ze niet weet wat ze met Neder­ mijn aarzeling spelen verschillende soorten land aan moet? En wat heeft, ten slotte, de partij vragen. Wat houdt een eigen visie nog in als in de afgelopen decennia gedaan aan het onder- de praktijk de Partij van de Arbeid het verschaf- houd en de versterking van de democra­ tische­ fen van werk overlaat aan de markt, die markt rechtsorde en de instituties die die orde schra- uiterst onzeker is en groepen uitsluit? Bevor­ gen? Toch is de democratische rechtsorde ook, dering van voldoende werkgelegenheid was en misschien wel in de eerste plaats bedoeld toch, ingevolge de Grondwet, ‘een voorwerp voor diegenen die geen financiële of andere van zorg der overheid’ (artikel 19-1 Grondwet). machtsmiddelen hebben. Waarom voelen juist Maar wat moet in de toekomst onder arbeid zij zich vaak niet meer vertegenwoordigd? worden verstaan, gelet ook op de fundamen­ Waarom krijgen juist zij vaak moeilijk toegang tele veranderingen als gevolg van digitalise- tot ‘het recht’? Allemaal vragen die de Partij ring en automatisering? Wat betekenen die van de Arbeid zich als eerste zou moeten veranderingen voor dat andere element dat de stellen. sociaal-democratie traditioneel dierbaar was: Zoals bekend is de grens vaag tussen het persoonlijke ontplooiing en verheffing? ‘zondig ras der reformisten’ (den Uyl) dat met En wat is het antwoord op de behoefte aan kleine stapjes, zonder revolutie, fundamente- basiszekerheid (meer dan geld) in een wereld le wijzigingen in de bestaande maatschappe- waarin de grenzen voor kapitaal en arbeid ver- lijke verhoudingen wil aanbrengen en diege-

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Herman Tjeenk Willink Makkers, ten laatste male? 13

nen die de scherpste kantjes van de bestaande van de Eerste Kamer en als vicepresident van verhoudingen willen afvijlen zonder uit te zijn de Raad van State. op een drastische wijziging van het bestel. Maar Om hun doeleinden te verwezenlijken heb- is de PvdA die vage grens al niet lang gepas- ben sociaal-democraten altijd veel belang ge- seerd? De structurele neergang van de partij hecht aan de overheid. In een notitie uit 1978 begon immers al in de jaren tachtig, de perio- voor de WBS-werkgroep Partij Politieke Proces­ de van depolitisering waarin de overheid in sen staat het zo: ‘In een discussie over “het financiële problemen verkeerde, politiek Staatsbeeld­ van de Sociaal Democratie” moe- vooral meebesturen werd en het bestuur in ten tenminste drie aspecten worden onder- de ban van het new public management raak- scheiden: te. De neergang – met zo nu en dan een inciden- tele opleving – zette door toen de sociaal-de- ►► de staat als instrument in het streven naar mocratische Derde Weg bleek dood te lopen. een socialistische samenleving (hetgeen Bedoeling­ van die derde weg was, in de woor- een visie op die samenleving impliceert); den van Anthony­ Giddens, om ‘(neo-) liberale ►► de staat als deel van de bestaande machts- ideeën te gebruiken om socialistische doel- verhoudingen (hetgeen inzicht in de poli- stellingen te bereiken’. Het resultaat was het tieke, bestuurlijke en maatschappelijke tegen­over­gestelde. De PvdA veinsde het ook verhoudingen vereist); na 2002 niet te zien en bleek niet bij machte ►► de staat als kader voor democratische de koers te verleggen. machtsuitoefening (hetgeen kennis van Maar hoe houdbaar is een maatschappelij- de waarden – ruimte en grenzen – van een ke bestel als zich volgens het SCP bij 28 % van de democratische rechtsorde veronderstelt).’ Nederlandse bevolking problemen opstapelen op het terrein van arbeid, inkomen, opleiding Het derde aspect is een brug tussen de eerste en dergelijke en dat aantal groeiende is? En als twee aspecten. Socialisten raakten als sociaal- het aantal mensen met psychische stoornissen democraten overtuigd van de smalle marges en het aantal jongeren in de problemen stijgt? van de democratische politiek, maar ook van Zijn dat tijdelijke verschijnselen? Is het indivi- de noodzaak én de mogelijkheid die smalle dueel onvermogen, eigen schuld? Of heeft Paul marges te benutten. Waar de overheid zo be- Verhaeghe gelijk wanneer hij, in zijn in 2012 langrijk is voor het stap voor stap realiseren verschenen boek Identiteit schrijft: ‘de dwang van de sociaal-democratische doelstellingen, tot (economisch) succes en (individueel) geluk burgers in een zwakke positie ook zo van die blijkt een keerzijde te hebben: het leidt tot ver- overheid afhankelijk zijn, zou het dus voor lies van zelfbesef, tot desoriëntatie en vertwij- de hand liggen dat de PvdA: feling’? Ik denk het wel. ►► zorgvuldig omspringt met de democrati- De rol van de overheid sche rechtsstaat en zijn instituties; ►► behalve van de kracht ook doordrongen is De vraag naar de eigen politieke visie van van de kwetsbaarheid van democratie en de PvdA is een dubbele: een visie op waar het rechtsorde; met de maatschappij heen moet en een visie ►► weet hoe de overheid functioneert en de op de rol van de overheid. Voor het eerste be- ‘eigen rationaliteit’ van politiek, bestuur vat het Van waarde-project van de WBS de en bureaucratie onderkent; nodige aanzetten. Ik beperk me hier tot het ►► de structurele problemen doorziet waar- tweede, al was het maar omdat de democra­ mee de overheid worstelt (denk bijvoor- tische rechtsstaat zo centraal stond in mijn beeld aan de vele bestuurlijke ontsporin- werk als regeringscommissaris als voorzitter gen) en waarvan in de praktijk burgers in

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 14 Herman Tjeenk Willink Makkers, ten laatste male?

een zwakke positie en de professionele uit- tijk en van de wijze waarop economische en voerders van het beleid de eerste slachtof- maatschappelijke krachten op dat functione- fers zijn; ren inwerken. ►► beseft dat de overheid mede door eigen toedoen van positie is veranderd en dat dit ook direct het burgerschap als publiek ambt raakt. Waarom heeft de PvdA nooit

De belangstelling voor deze vijf punten is bin- gepleit voor een secundaire nen de PvdA echter bepaald gering. Maar als analyse op de uitkomsten de eigen visie vaag is, de betekenis van de de- van de verschillende mocratische rechtsorde wordt ondergewaar- deerd, de structurele problemen in het functi- parlementaire enquêtes? oneren van overheid (en markt) niet worden doorzien en burgers toch vooral als cliënten, klanten of kiezers worden benaderd, kom je als sociaal-democratische partij die funda- Wanneer in elk parlementair onderzoek naar mentele veranderingen zegt na te streven bestuurlijke ontsporingen de Tweede Kamer niet ver. Tegen die achtergrond noem ik in zichzelf tegen komt, aan die ontsporing steeds dit verband een paar punten die van belang zelf blijkt te hebben bijgedragen, dan is het zijn voor de positiebepaling van de PvdA in van belang, zeker als oppositiepartij, opnieuw de oppositie. te definiëren wat de functies van de volksverte- genwoordiging zijn. Het is merkwaardig te Wat is politiek? constateren dat de Kamer zo nu en dan wel over het eigen functioneren praat (commis- Als politiek wezenlijk iets anders is en in ieder sies Dolman, Deetman, Verbeet), maar nooit geval méér dan meebesturen, is het zeker voor een discussie over de eigen functies voert. een oppositiepartij essentieel te definiëren wat Wat heeft de PvdA-fractie geleerd van bijvoor- de eigen politieke functie inhoudt: het steeds op- beeld de uitkomsten van het parlementaire nieuw bepalen wat het algemeen belang ver- onderzoek onderwijsvernieuwingen uit 2008 eist. Daarvoor is allereerst nodig een visie op (commissie-Dijsselbloem)? de rol van de overheid. Met bijvoorbeeld een Waarom heeft de PvdA nooit gepleit voor antwoord op de vraag hoe de PvdA invulling een secundaire analyse op de uitkomsten van wil geven aan de sociale grondrechten. Ken­ de verschillende parlementaire enquêtes en nen ook volksvertegenwoordigers nog hun onderzoeken? In de gesignaleerde problemen betekenis? De sociale grondrechten bevatten, zit immers een gemeenschappelijk patroon. met de klassieke grondrechten, de kernverant- Bij de functies en het functioneren van het woordelijkheden van de overheid. Daarnaast parlement wordt de controle op de uitvoering is open parlementair debat nodig, met inhou- en de effecten van het beleid voor de burgers delijke argumenten en tegenargumenten, stelselmatig verwaarloosd; ondergeschikt ge- over grote maatschappelijke vraagstukken. maakt aan de vorming van nieuw beleid, nieu- Dat legitimeert beslissingen meer en beter we regels, nieuwe controlemechanismen. dan incidenteel een referendum. Tenslotte is Maar waar tevoren niet alles te voorzien en te de politieke functie alleen goed uit te oefenen plannen valt, waar de samenleving veelkleurig met kennis van de eisen die een democratie is en niet in protocollen of modellen te vangen, stelt, van de grenzen die het recht trekt, van hangt de geloofwaardigheid van de overheid het functioneren van de overheid in de prak- vooral af van de kwaliteit van de uitvoering.

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Herman Tjeenk Willink Makkers, ten laatste male? 15

Vanaf 1985, toen ik regeringscommissaris Tegen deze achtergrond zou de PvdA strijd voor de reorganisatie van de rijksdienst was, moeten leveren. Het gaat immers om het door- tot op de dag van vandaag (zie mijn bijlage breken van bestaande machtsverhoudingen bij het eindverslag van de informateur), heb binnen de publieke dienst. Die strijd gaat ten ik ‘Den Haag’ proberen te overtuigen van de minste over de volgende punten. noodzaak structureel meer aandacht te beste- den aan de uitvoerbaarheid van het beleid, de ►► Vergroting van de ruimte voor de professionals ruimte voor de professionele uitvoerders en op de werkvloer. Alleen zo kan daadwerke- de effecten van het beleid voor individuele lijk maatwerk worden geleverd en is een burgers. De respons was en is mager, zo niet ketenaanpak van complexe problemen afwezig , ook nu nog; ook van de zijde van de mogelijk. Voor die ruimte moet zowel de re­ PvdA-fractie. gelzucht,­ ook van semipublieke en private Dat is het gevolg van de ontwikkelingen in instellingen, worden teruggedrongen als de politiek-bestuurlijke praktijk sinds de jaren de professionaliteit op de werkvloer worden tachtig. De uitvoering van het beleid werd op vergroot. Tot die professionaliteit behoren: afstand van de departementen gezet, verzelf- vakdeskundigheid, beroepsethiek, gericht- standigd of geprivatiseerd. Op de departemen- heid op de individuele burger (patiënt, leer- ten werd via de kaasschaaf bezuinigd. Door bei- ling) en publieke verantwoording. De PvdA de ontwikkelingen liep de inhoudelijke- en als oppositiepartij zou ten behoeve van haar uitvoeringsdeskundigheid op die departemen- inbreng in de Tweede Kamer daadwerkelijke ten dramatisch terug, ook op departementen belangstelling moeten hebben voor de ken- onder leiding van PvdA-ministers.2 Het aantal nis en praktijkervaring van de professionals managers nam toe. Ministers omringden zich op de werkvloer, moeten nagaan waardoor met adviseurs en voorlichters met de taak hen hun ruimte steeds meer is beperkt en voor- zoveel mogelijk uit de wind te houden. stellen moeten doen om de oorzaken van Alle – vaak ambtelijk geïnitieerde – verande- die beperkingen weg te nemen. ringen in organisatie en functioneren van de centrale overheid waren vooral intern gericht. ►► Deze vergroting van de ruimte voor profes- Kostenbeheersing en bedrijfsmatig werken sionals vergt drastische inperking van de waren de voornaamste drijfveren. Vele consul- tussenlaag tussen de professionals op de tants verleenden daaraan hun hartelijke me- werkvloer en de minister die voor het be- dewerking, met Hay Consultants voor de markt­ leid uiteindelijk politiek verantwoordelijk conforme beloning. De politiek oefende op die is. Een tussenlaag die nog altijd groeit. reorganisaties nauwelijks controle uit. De resul- Daarvoor is allereerst inzicht nodig in de taten waren ronduit pover. De mantra in de af- kosten van die tussenlaag. Het is wonder- gelopen dertig jaar – een periode waarin de lijk dat niemand deze schijnt te kennen PvdA twintig jaar regeringsverantwoordelijk- noch ernaar vraagt, ook de PvdA niet. heid droeg – van een kleinere overheid die Daardoor blijft verborgen dat de verhou- goedkoper en kwalitatief beter zou zijn, meer ding tussen de werkvloer en de indirecte ‘klantgericht’ zou werken en ‘maatwerk’ zou tussenlaag volstrekt scheef is, evenals de leveren, resulteerde per saldo in een aanzien- beloningen respectievelijk op de werkvloer lijke groei van het aantal regels, formulieren en in die tussenlaag. en controleurs waarmee professionele uit- voerders te maken krijgen en waarvan juist ►► De inperking van die tussenlaag vergt ver- burgers in de zwakste positie als eerste het groting van de eigen deskundigheid binnen de slachtoffer worden. Dat wordt – terecht – publieke dienst, te beginnen op de departe- vooral ook de PvdA zwaar aangerekend. menten. Waarom wel de schoonmakers weer

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 16 Herman Tjeenk Willink Makkers, ten laatste male?

in overheidsdienst en niet de vakjurist, de Bescherming door en van de rechter ingenieur, de onderwijsdeskundige­ en an- deren? Een goed functionerende democra- Ten slotte moet het de PvdA gaan om de verde- tische rechtsstaat heeft een bureaucratie diging van de rechtsstaat waarvoor niet alleen die inhoudelijk deskundig is, kritisch en lo- de rechter maar juist ook wetgever en bestuur yaal. Die deskundigheid is teruggelopen. verantwoordelijkheid dragen. Een burger­ Het zou goed zijn als, bij wijze van voor- samenleving kan immers alleen tot ontwikke- beeld, bij enkele departementale directies ling komen als de rechtsstaat is gegarandeerd. eens een onderzoekje zou worden gedaan Burgers moeten worden beschermd tegen- naar de achtergrond (opleiding / ervaring) over de staat, tegenover de markt en tegen- van medewerkers dertig jaar geleden en nu. over andere burgers. Anders geldt het recht Kritische tegenspraak wordt al gauw als par­ van de sterkste. Die bescherming moet uitein- tijpolitieke tegenstand gezien. Loyaliteit delijk de rechter bieden zeker als politiek en wordt soms verengd tot: ‘de minister uit de bestuur het laten afweten. Als politici hun ei- wind’ houden. Ook de PvdA heeft deze slui- gen functie ondergeschikt maken aan de ei- pende aantasting van de bureaucratie laten sen van het bestuur en in het bestuur de na- gebeuren. Die sloop moet worden gestopt. druk ligt op financieel beheer en daadkracht, neemt de betekenis van het tegenwicht van ►► Deskundigheid in de publieke dienst houdt de rechter – de onafhankelijke derde macht – ook in: helder zicht op het begrip burgerschap toe. Vandaar dat de druk op de rechter groeit. als publiek ambt. Voorwaarde voor het indi- Door reorganisaties en bestuurlijke maat- vidueel staatsburgerschap is erkenning door regelen is de laatste decennia geprobeerd die de overheid, want ‘geen staat zonder bur- druk te beperken. Geen van die reorganisaties gers, geen burgers zonder staat’. Die erken- was echter gebaseerd op een visie op de in- ning is onmogelijk als de overheid en dus houd van rechterlijke functie noch op de ver- de politieke partijen burgers vooral als pa- anderde rol van het recht in de samenleving. tiënten, klanten of kiezers beschouwt of Toch hebben beide Kamers steeds aan die re- beschouwen. Zicht op het burgerschap be- organisaties meegewerkt. De verbestuurlij- tekent: politieke erkenning van de maat- king nam toe. De Raad voor de rechtspraak schappelijke pluriformiteit en kansen bie- speelde daarin een belangrijke rol. De door de den aan burgerinitiatieven. Het houdt in Raad geïnitieerde – en door de Kamers goed- het besef dat elk protocol, elk model, elk gekeurde – schaalvergroting droeg aan die formulier een versimpeling van de pluri- verbestuurlijking belangrijk bij. De toegang forme werkelijkheid betekent. Altijd dreigt tot de rechter werd daardoor beperkt. Een­ het gevaar dat het uitgangspunt dat gelijke voud en nabijheid zijn – vaak meer nog dan gevallen gelijk behandeld worden, verkeert financiële draagkracht – essentiële voorwaar- in zijn spiegelbeeld: gelijke behandeling den voor toegang tot de rechter. Is het niet vereist gelijke gevallen. In de praktijk is de vreemd dat, met de nodige moeite en veel publieke ruimte, de ruimte voor burgerini- energie, hier en daar met ‘vrederechters’ tiatieven, dan ook niet groter maar kleiner wordt geëxperimenteerd en dat in het regeer- geworden. Bovendien vraagt dit zicht op akkoord ‘buurtrechters’ worden aangekon- burgerschap als publiek ambt het verwijde- digd, terwijl Nederland, nog in een nabij ver- ren van belemmeringen die aan die burger­ leden, beschikte over een goed werkend en initiatieven in de weg staan, en het actief fijnmazig systeem van kantonrechters? steun verlenen aan initiatieven voor de op- Het zou de PvdA-fractie daarom sieren als lossing van gemeenschappelijke proble- zij zich weer wat meer zou verdiepen in de be- men, empowerment. tekenis van het recht en de eigen functie van

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Herman Tjeenk Willink Makkers, ten laatste male? 17

de rechter. Misschien zou dan ook duidelijk Hof – in tegenstelling tot de meeste landen in worden dat door het gebrek aan juridische en continentaal Europa – niet alleen de democra- constitutionele kennis bij politici, bestuur- tie maar ook de Nederlandse rechtsstaat ders, ambtenaren en journalisten en door het kwetsbaarder is dan nodig. nog steeds ontbreken van een Constitutioneel

noten eind augustus 2017. brek aan deskundigheid op 2 Illustratief in dit verband is haar vroegere ministerie 1 Dit is een bewerking van een de verklaring die Dijksma voor fouten zorgde in het inleiding voor de Tweede onlangs na haar aftreden als Lelystad Airport-dossier. Kamerfractie van de PvdA, staatssecretaris gaf, dat ge-

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 18

Verdedig de rechtsstaat!

Zoals Herman Tjeenk Willink al betoogt in het voorgaande artikel, is er werk aan de rechtstatelijke winkel. Waar Tjeenk Willink de blik vooral richt op het functioneren van de overheid, doet Erik Jurgens een oproep om het belang van de verdediging van de rechtsstaat opnieuw te formuleren. Barbara Oomen reageert. Ook in de komende nummers zal het thema terugkomen. twee interventies in een nieuw debat.

Erik Jurgens Fernandes Mendes, voor de WBS een rapport: De bedreigde rechtsstaat , sociaal-democratie, PvdA-lid te Amsterdam terrorismebestrijding en burgerschap. Toen wa- ren we vooral bang dat we, in onze pogingen Wat er ook aan vernieuwingen zijn in de poli- terrorisme te bestrijden en om inburgering tiek, zonder onze democratische rechtsstaat, te bevorderen, wezenlijke rechten van bur- zal niks lukken. Want dan zijn we een ‘failed gers en ingezetenen zouden aantasten. Dat state’ geworden. Zo langzamerhand wordt on- rapport eindigde in een reeks aanbevelingen. geveer alles onder ‘rechtsstaat’ geschoven, we Ik heb niet de indruk dat er in de partij veel moeten dus even verhelderen. Sinds begin ne- met dat rapport is gedaan. gentiende eeuw verstaan we hieronder een staat Bijvoorbeeld de oproep aan de beide frac- waarin burgers en overheid zijn gebonden aan ties om een strengere ‘rechtsstatelijk toetsing’ de wet. En dat beide een beroep hebben op een te plegen bij nieuwe wetgeving, en daarvoor onafhankelijke rechter als de wet wordt ge- onder meer een ‘handleiding rechtsstaat’ op schonden. Alle wetten, ook onrechtvaardige? te stellen is volgens mij niet uitgevoerd. In­ Nee, de liberale democratie, die in 1848 over- tussen was het de Raad van Europa die in 2016 won, eist dat die wet de Grondwet respecteert een indrukwekkende ‘Rule of Law Checklist’1 en de instemming heeft van de burgers.­ Met al- heeft opgesteld, met medewerking van de gemeen kiesrecht (1918) was dat helemaal ver- Neder­ landse­ oud-hoogleraar en oud-lid van zekerd. Dat alle wetten in overeenstemming de Raad van State Pieter van Dijk. moeten zijn met de mensenrechten was al van- Ik heb niet de indruk dat dit document af 1815 het geval. Dit werd in 1950 nog eens sindsdien de burelen siert van de leden van vastgelegd in het Europees­ Verdrag voor de de beide Kamers, of van de departementale Rechten van de Mens. Dat is de absolute kern wetgevers. van ons staatsbestel: democratie, rechtsstaat Nu is er iets bijgekomen. We krijgen steeds en waarborging mensenrechten. Elke politie- meer te maken met harde uitspraken die de ke meerderheid moet die kern ontzien. instellingen van de democratische rechtsstaat In 2007 schreef een werkgroep, waartoe ik zelf aanvallen of ondermijnen. Dat is niet ge- behoorde, onder voorzitterschap van Hugo beurd sinds de jaren dertig. In 1936 richtte een

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Barbara Oomen Verdedig de rechtsstaat! 19

aantal intellectuelen (schrijvers, hoogleraren) ‘Van waarde’ was al een aanzet. Nu moet dit rap- daartegen een Comitė Waakzaamheid op dat port, en ook het rechtsstaat rapport van 2007, aan de bel trok om te waarschuwen. volgens mij worden aangevuld met een nieuw In het rapport van 2007 wezen we er op dat rapport over de rechtsstaat. Deze nieuwe tekst de oude sociaal-democratie moeite had met zou het wezenlijk belang van handhaving van de rechtsstaat, omdat de wet de belangen van onze democratische rechtsstaat centraal moe- de bourgeoisie zou behartigen (‘de wet is lo- ten stellen. Daarbij zijn voorbeelden genoeg te gen’) en rechters ‘klassenjustitie’ pleegden. De geven van terreinen waarop afkalving van die PvdA, gelouterd door de ervaring van de jaren rechtsstaat aan de orde is. Dit om de kiezers dertig en van de bezetting, onderschreef en duidelijk te maken wat ze mogelijk gaan ver­ onderschrijft volmondig de waarden van de liezen. En wat dus verdedigd moet worden. rechtsstaat. Is er op dit moment aanleiding om te den- Noten ken dat het draagvlak voor de rechtsstaat af- kalft? De symptomen zijn er: 1 European Commission for Democracy through Law (Venice Commission), 18 March 2016, CDL- AD (2016)007, www.venice.coe.int ►► directe aanvallen op de vrijheid van levens- overtuiging; ►► in twijfel trekken van de gelijkheid van al- len in dit land voor de wet; ►► stelselmatige ondermijning van het gezag Het internationale recht – van de rechter; ►► aanvechten van de legitimiteit van het poli- juist ook in Nederland tieke proces, met name die van de parlemen- taire democratie; Barbara Oomen ►► miskenning van de redelijke grenzen van de uitingsvrijheid; Hoogleraar in de sociologie van de mensenrechten aan ►► een individualisme die de cohesie in de sa- het University College Roosevelt menleving ondergraaft; ►► afwijzing van de Europese integratie, voor- Er zijn weinig kamerstukken die ik in de afgelo- al daar waar de Raad van Europa of de pen tijd met zoveel plezier, wellicht zelfs ont- Europese Unie minimum normen stellen roering, teruglas als de debatten rondom de aan een beschaafde samenleving. ratificatie van het VN-Gehandicapten­verdrag. Dit niet alleen vanwege de intermezzo’s. Het lijkt er op dat sommigen niet meer onder- ‘Geblaf’, stond er dan, in plaats van ‘applaus’ – kennen dat de waarden van de democratische kennelijk vanwege de aanwezigheid van hulp- rechtsstaat voor een ieder wezenlijk zijn. En honden. Het prachtige van de kamerdebatten, dat aanvallen daarop gevolgen kunnen heb- en de uiteindelijke ratificatie, was de pure ben voor onze politieke beschaving, zoals in emancipatie van mensen met een beperking de jaren dertig is gebleken (en elders in de we- zichtbaar in iedere inbreng. Otwin van Dijk, reld nog steeds blijkt). die op zijn eerste werkdag als kamerlid in zijn De PvdA moet zich daarom op dit punt sterk rolstoel niet eens de deur van de vergaderzaal maken, en zich ook duidelijk uitspreken. Niet kon openen, pareerde tegenzet op tegenzet. dat ik enige twijfel heb aan de gezindheid van Een ongekende betrokkenheid via Twitter en fracties en partijleiding op dit punt, maar het Facebook van mensen die voorheen alleen zou kunnen zijn dat onze kiezers dat onvol- blind, autistisch of fobisch heetten maar zich doende in de gaten hebben. Het WBS-rapport nu voor het eerst, samen, zagen als rechtheb-

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 20 Barbara Oomen Verdedig de rechtsstaat!

benden in een Coalitie voor Inclusie, deed de nationale verdragen kunnen helpen om idea- rest. Het kostte acht jaar, en kwam tot stand na len als gelijke behandeling en sociaal-econo- veel traineren van VVD-zijde (inclusie betekent mische rechten op het gebied van onderwijs, dat je als blinde de ober mag vragen om de werk en huisvesting te verwezenlijken. Het kaart voor te lezen, maar moet natuurlijk geen werk van Marit Maij voor de Istanbul Conventie geld kosten). Sinds april vorig jaar zijn men- zal concreet verschil maken voor de ruim sen met een beperking in Nederland echter 200.000 slachtoffers van huiselijk geweld die echt een stap verder. Mee in de trein, samen Nederland jaarlijks kent. In de bed-bad-brood naar school, met een plaats in het stemhokje. discussie – de lakmoestest voor medemense- Ik haal dit voorbeeld aan, niet alleen om te lijkheid in Nederland – kunnen de betrokken laten zien wat recht kan doen, maar ook wat burgemeesters zich beroepen op het internati- het internationale recht doet in Nederland, in onale recht op de regering ervan te overtuigen het bijzonder voor de sociaal-democratische dat, in de woorden van Aboutaleb, ‘mensen idealen. Net als Erik Jurgens ben ik voorstander niet onder bruggen hoeven slapen’. Deze rol van een rechtsstaatdebat binnen de PvdA. van het internationale recht wordt te weinig Daarbij is het van belang om ook juist het inter- gezien, en zou nog verder versterkt kunnen nationale en Europese recht de aandacht te ge- worden in de politiek van alledag. ven die zij verdienen. Dit om drie redenen: het Daar is een wezenlijke rol weggelegd voor internationale recht is voor de Nederlandse de PvdA, ook om de VVD op dit gebied tegen- rechtsstaat belangrijker dan waar dan ook, het wicht te bieden. Als er een herinnering beklijft is cruciaal in het verwezenlijken van sociaal-de- van het gedoogkabinet Rutte-1, dan is dat de af- mocratische idealen en het zal in de komende keer van internationale verdragen. Dit is een tijd onze hulp hard nodig hebben. bredere, en diepere stroming binnen de VVD – Eerst het belang van het internationale Blok, Dijkhoff bepleitten regelmatig minder recht voor Nederland. Verdragen hebben een ruimte voor het Europees Hof. Het opheffen bijzondere positie in onze rechtsorde, vanwe- van de rechtstreekse werking van verdragen ge het slappe karakter van de Nederlandse vormt ook onderdeel van het VVD verkiezings- Grondwet (dit weer vanwege het toetsingsver- programma. Uitvoering van dit plan zou een bod, maar dat is een ander verhaal). Rechters gat slaan in het bovengenoemde vangnet, met mogen wetten niet toetsen aan de Grondwet, volle ruimte voor uitwassen van het populisme. maar wel aan verdragen. Daarnaast ontbreken Voor dit alles is een rechtsstaatdebat nodig veel rechten in de Grondwet, of zijn zij niet met volle aandacht voor de waarde van het in- precies genoeg opgesteld. Wie haatzaaierij ternationale recht, en mensenrechten, voor aan banden wil leggen, privacy of geloofsui- thema’s als armoede, polarisatie en milieu- tingen wil beschermen, of op zoek is naar een vraagstukken. Mensenrechten nemen in het eerlijk proces kan dat, in Nederland, alleen verkiezingsprogramma nog teveel, en te tradi- maar op basis van het internationale recht. tiegetrouw, de plaats in van aandachtspunten Juist verdragen als het Europees Verdrag voor in het buitenlands beleid. Zij zijn inmiddels de Rechten van Mens zijn inmiddels een con- veel meer dan dat, en verdienen het om opge- stitutioneel vangnet, onze zekerheid tegen poetst en hooggehouden te worden door de overheidswillekeur, ongelijke behandeling en sociaal-democratie. tyrannie van de meerderheid. Daarbij is het natuurlijk, na de overwinning Dit geldt voor ons allen, maar er is een extra van het laatste VN-Verdrag, lastig vol te hou- reden voor sociaal-democraten om de interna- den dat geen hond zich interesseert voor dat tionale rechtsorde hoog te houden. De tijd dat internationale recht. de rechtsstaat vooral burgerlijke en politieke rechten beschermde is voorbij. Recente inter-

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 21

Laatste kans voor ons pensioenstelsel

Er is geen enkel bewijs dat de hervormingsplannen van de regering ons pensioen daadwerkelijk beter maken. Alleen wanneer de sociale partners over hun schaduw springen en de uit hand gelopen discussie van 2011 achter zich laten, lijkt redding van het beste pensioenstelsel ter wereld mogelijk.

Paul de Beer

Redacteur S&D

Nu de sociale partners er na zeven jaar discus- reld heeft. Maar vervolgens wordt gesteld dat sie nog niet zijn uitgekomen, hebben de coali- er veel mis is aan het pensioenstelsel en dat tiepartijen VVD, CDA, D66 en Christen Unie de het niet meer voldoet aan de eisen van de een- knoop doorgehakt.1 Er komt een nieuw pensi- entwintigste eeuw. oenstelsel waarin iedere deelnemer een eigen Op zich is dit geen vreemde constatering. pensioenpotje opbouwt en de risico’s worden Het stelsel is immers in de twintigste eeuw gedekt met een collectieve buffer. Als het kabi- opgebouwd en in de eenentwintigste eeuw net dit nieuwe pensioenstelsel daadwerkelijk is zowel de arbeidsmarkt als de demografie invoert, is dat zonder twijfel de meest ingrij- ingrijpend veranderd. Simpel gezegd was het pende hervorming die deze kabinetsperiode pensioenstelsel­­ ontworpen voor blanke man- zal worden doorgevoerd. Maar welk probleem nen met een vaste voltijdbaan voor het leven. wordt hiermee nu eigenlijk opgelost? Zullen Boven­ dien­ ging het uit van een klassieke bevol- de toekomstige pensioenen hiermee gegaran- kingspiramide, met een brede basis van jonge- deerd zijn? En leidt het tot een eerlijker en ren en een veel smallere top van ouderen. Met transparanter stelsel? Dat is zeer de vraag. Het zo’n piramidevorm kun je het stelsel vormge- ‘persoonlijk pensioenvermogen met collectie- ven als een piramidespel, waarbij degenen die ve risicodeling’ lijkt steeds meer de favoriete het eerst zijn ingestapt – de oudere generaties – oplossing van de pensioendeskundigen die op profiteren van de groeiende inbreng van de zoek zijn naar een probleem. later gearriveerden – de jongere generaties. Dat het pensioenstelsel in zwaar weer ver- In de eenentwintigste eeuw is de vaste vol- keert, is geen nieuws. De afgelopen jaren zijn tijdbaan voor het leven niet langer regel, maar er vele kritische analyses aan gewijd. Meestal eerder uitzondering geworden. Van iedere beginnen die met de constatering dat Neder­ drie werkenden heeft er nog slechts één een land een van de beste pensioenstelsels ter we- vaste voltijdbaan, één heeft een deeltijdbaan

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 22 Paul de Beer Laatste kans voor ons pensioenstelsel

en één heeft een flexbaan of werkt als zelfstan- gen, niet verder mogen stijgen.2 Sindsdien is dige. Bovendien zijn die werkenden bijna even dit min of meer de consensus geworden. vaak vrouw als man. En de bevolkingspirami- Dit betekent dat alleen een hoger rende- de is door het dalende geboortecijfers en de ment het (toekomstige) pensioenvermogen hogere levensverwachting op zijn kop gezet: en daarmee de betaalbaarheid kan vergroten. er zijn nu aanzienlijk meer gepensioneerden Maar een hoger rendement kun je niet via een dan jongeren. Bij een piramidespel kondigt pensioenhervorming afdwingen. Het is ook een afname van het aantal instromers het ein- zeer de vraag of hier wel het probleem zit. Met de aan; bij het pensioenstelsel zet het in ieder een gemiddeld jaarlijks rendement van 8 % geval de financiële soliditeit onder druk. En over de afgelopen 25 jaar doen de pensioen- dan is er nog de al jaren zeer lage rentestand, fondsen het namelijk uitstekend.3 Ondanks de die de verplichtingen die tegenover de vermo- toename van het aantal gepensioneerden is gens van de Nederlandse pensioenfondsen het totale vermogen van de pensioenfondsen staan, in ieder geval op papier enorm heeft sinds 2008 met € 660 miljard gegroeid (bijna opgeblazen. een verdubbeling) naar 193 % van het bruto Tot slot wordt vaak nog gewezen op de wei- binnenlands product.4 nig transparante besluitvorming over de pen- Anders gezegd: we hebben bijna tweemaal sioenen, waardoor de deelnemers niet weten zoveel aan pensioenvermogen bij elkaar ge- waar zij op kunnen rekenen. Dit komt doordat spaard als heel Nederland in een jaar tijd ver- de eigendomsrechten slecht zijn gedefinieerd. dient. Dit laat zien dat Nederland nog altijd een Simpel gezegd: van wie is dat enorme pensioen- zeer solide pensioenstelsel heeft – inderdaad vermogen nu eigenlijk? Vaak wordt de zorg een van de beste ter wereld – dat de afgelopen geuit dat de sociale partners – of toch in ieder tien jaar alleen maar sterker is geworden. geval de vakbonden met hun vergrijsde leden­­ De invoering van een persoonlijk pensioen- bestand – geneigd zijn niet tijdig de tering vermogen met collectieve risicodeling zal daar naar de nering te zetten en de pensioenen van in beginsel niets aan veranderen, want de pensi- ouderen te ontzien ten koste van de jongere oenfondsbesturen blijven beslissen over de be- generatie. Als dit de breed gedeelde analyse is legging van het gezamenlijke pensioenvermo- van de problemen van het huidige stelsel, bie- gen. Toch suggereert het kabinet dat het nieuwe den de plannen van het kabinet hiervoor dan pensioenstelsel meer zekerheid ‘voor iedereen’ de oplossing? zal bieden.5 Dat is op zijn zachtst gezegd mislei- Om deze vraag te beantwoorden, maken we dend, omdat in dit nieuwe stelsel de hoogte van onderscheid tussen twee soorten problemen de pensioenuitkering niet meer wordt gegaran- waarmee het pensioenstelsel worstelt, name- deerd, maar volledig wordt bepaald door het ge- lijk de betaalbaarheid van de toekomstige spaarde pensioenvermogen. Anders gezegd, het pensioenen en de verdeling van de risico’s. kabinet wil van een uitkeringsregeling (defined benefit of DB) naar een premieregeling (defined Betaalbaarheid pensioenen contribution of DC ) met een collectieve buffer om risico’s op te vangen. Hoe ingewikkeld discussies over de financie- Nu kan men met recht zeggen dat de be- ring van de pensioenen ook zijn, de betaal- staande uitkeringsregeling ook niet werkelijk baarheid hangt eigenlijk maar van twee fac- een garantie biedt, omdat de pensioenopbouw toren af: de premie die we inleggen en het al jarenlang niet wordt geïndexeerd en dus rendement op het belegde pensioenkapitaal. door de inflatie geleidelijk wordt uitgehold. Al in 2010 kwamen de sociale partners over- Maar een premieregeling biedt geen enkele ze- een dat de pensioenpremies, die nu gemid- kerheid. Dat bleek ook uit berekeningen die deld zo’n 10 % van de totale loonkosten bedra- het Centraal Planbureau heeft gemaakt van

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Paul de Beer Laatste kans voor ons pensioenstelsel 23

het persoonlijk pensioenvermogen met een pelijk en vanzelfsprekend vinden. Waarom collectieve buffer.6 Als het erg meezit (de kans moeten we dan toch afscheid nemen van de daarop is 5 %) zal het pensioen anderhalf maal doorsneesystematiek? zo hoog zijn als het gemiddelde loon over de Het meest gehoorde argument is dat steeds loopbaan. Als het tegenzit (eveneens 5 % kans) meer mensen zzp’er worden. Als je na je 45e als bedraagt het pensioen slechts een derde van zzp’er begint, heb je als jongere ‘te veel’ pre- het gemiddelde loon. In het gunstigste geval mie betaald en profiteer je niet meer van het zal het pensioen dus ruwweg vijf keer zo hoog feit dat je als oudere ‘te weinig’ premie mag zijn als in het ongunstigste geval. Dat is het betalen. Zzp’ers hebben jaarlijks echter ook soort zekerheid dat je hebt als je meedoet aan een belastingvoordeel van ruim € 7.000 in ver- een loterij. Jammer dat het etiket ‘casinopensi- gelijking met werknemers in loondienst, een oen’ al eerder op een veel beter voorstel is ge- voordeel dat oorspronkelijk juist bedoeld was plakt (zie hierna), want hierop zou het uitste- ter compensatie van de kosten voor sociale kend van toepassing zijn! verzekeringen en pensioen die zzp’ers maken. De voorstellen voor een nieuw pensioen- En om hoeveel startende zzp’ers gaat het nu ei- stelsel gaan eigenlijk alleen over de verdeling genlijk? Jaarlijks beginnen niet meer dan van de baten en lasten en de vraag wie daar- 20.000 tot 30.000 werknemers van 45 jaar en over beslist. Dat is begrijpelijk omdat er, zoals ouder als zelfstandige (ongeveer 1%). hierboven betoogd, aan de betaalbaarheid Afschaffing van de doorsneesystematiek weinig te verbeteren valt. Maar het is ook op- betekent echter dat alle werknemers die nu 45 merkelijk omdat bij velen nog steeds het idee jaar of ouder zijn, worden benadeeld. Om hen lijkt te leven dat een hervorming van de pensi- hiervoor te compenseren is een bedrag in de oenen nodig is om de betaalbaarheid van de orde van grootte van € 50 miljard tot € 100 mil- toekomstige pensioenen veilig te stellen. jard nodig! Dat is een wel erg hoge prijs om die kleine groep startende zzp’ers te compen- Handhaaf de doorsneesystematiek seren. Hier kan met recht worden gesproken van met een kanon op een mug schieten. Een belangrijke component van de kabinets- Anderen zullen hier wellicht tegen inbren- plannen – en van de meeste andere voorstellen gen dat het niet alleen om zzp’ers gaat, maar voor een nieuw pensioenstelsel – is de afschaf- ook om het feit dat steeds meer mensen een fing van de zogeheten doorsneesystematiek. flexibel contract hebben en vaker van baan Deze houdt in dat iedereen eenzelfde percen- wisselen. Om drie redenen is dit echter even- tage van haar / zijn loon aan premie betaalt en min een overtuigend argument om de door- daarmee evenveel pensioenaanspraken op- sneesystematiek af te schaffen. Ten eerste zijn bouwt.7 Hiermee geldt in het pensioenstelsel de flexibele contracten sterk geconcentreerd hetzelfde principe als in de sociale verzekerin- bij jongeren. Zij hebben vaak een laag en sterk gen: zowel de premie als de opbouw van aan- fluctuerend loon. Als de doorsneesystematiek spraken zijn onafhankelijk van de leeftijd. is afgeschaft, tellen deze jaren het zwaarste Daarin verschilt het pensioen niet van de mee bij de pensioenopbouw en dreigen jonge- AOW. De Autoriteit Financiële Markten (AFM) ren die langere tijd op flexibel werk zijn aan- noemde dit enkele jaren geleden ‘niet uitleg- gewezen, dus een flinke achterstand in hun baar’, omdat de premie van jongeren veel lan- pensioenopbouw op te lopen. ger kan renderen dan die van ouderen en dus Ten tweede lopen flexwerkers in beginsel ook meer pensioenopbouw zou moeten ople- geen pensioenopbouw mis als zij van het ene veren.8 Ik vermoed echter dat de meeste men- pensioenfonds dat de doorsneesystematiek sen, die nauwelijks het verschil tussen de AOW hanteert, overstappen naar een ander pensi- en het pensioen kennen, dit juist heel begrij- oenfonds met doorsneesystematiek. En ten

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 24 Paul de Beer Laatste kans voor ons pensioenstelsel

derde gaat de groei van het aandeel flexibel pensionering een mooi pensioenkapitaaltje werk, anders dan doorgaans wordt aangeno- bij elkaar hebt gespaard, dat op het moment men, niet gepaard met een toename van de dat je met pensioen gaat door een beurskrach mobiliteit op de arbeidsmarkt. Integendeel: ineens veel kleiner blijkt te zijn. werknemers werken juist steeds langer in de- zelfde werkkring. Begin jaren negentig waren werknemers gemiddeld negen jaar in dienst van dezelfde werkgever, inmiddels is dit 10,5 Een stelsel van persoonlijke jaar.9 Deze feiten pleiten tezamen juist voor handhaving van de doorsneesystematiek in pensioenvermogens met plaats van voor afschaffing. collectieve risicodeling is een gevaarlijke stap in Nadelen persoonlijk pensioenvermogen het duister Welk probleem wordt er nu opgelost door aan iedere deelnemer aan het pensioenstelsel een persoonlijk pensioenvermogen toe te wijzen? Het meest gehoorde argument is dat dit leidt Het voornemen van het kabinet om het pensi- tot duidelijker eigendomsrechten en meer oenstelsel om te vormen naar een stelsel met transparantie over de verdeling van de risico’s. persoonlijke pensioenvermogens met collec- Immers, iedere deelnemer krijgt jaarlijks een tieve risicodeling is een gevaarlijke stap in het overzicht van het opgebouwde persoonlijke duister. De keuze voor deze hervorming is pensioenvermogen, dat later zal worden ge- enerzijds gebaseerd op uiterst discutabele ver- bruikt om haar/zijn pensioen uit te betalen. onderstellingen, zoals de steeds grotere dyna- Maar tot die tijd mag zij/hij met dat pensioen- miek op de arbeidsmarkt, en biedt anderzijds potje nietsdoen, wat toch het kenmerk is van geen oplossing voor de problemen waarvoor eigendomsrechten. En het pensioenfondsbe- het een oplossing pretendeert te bieden, zoals stuur blijft gewoon beslissen over de beleg- duidelijker eigendomsrechten en meer zeker- ging van het vermogen. heid over het toekomstige pensioen. Wat de verdeling van de risico’s betreft, De schijnzekerheid van een eigen pensioen- wordt er inderdaad meer helderheid gescha- vermogen biedt in werkelijkheid geen enkele pen. Maar dan wel in de zin dat iedere deelne- zekerheid over het toekomstige pensioen en mer alle risico’s zelf moet dragen – behoudens staat garant voor teleurstellingen over het gere- een bescheiden deel waarvoor een collectieve aliseerde pensioen, waardoor het vertrouwen buffer wordt opgebouwd. Omdat die buffer in het pensioenstelsel waarschijnlijk verder zal nooit negatief mag zijn, zoals in het regeerak- afbrokkelen. Tegelijkertijd zet het kabinetsplan koord staat, biedt deze maar weinig ruimte de bijl aan de wortel van het huidige stelsel, voor het spreiden van risico’s, zoals we hierbo- doordat het afstand neemt van het uitgangs- ven al zagen op basis van berekeningen van punt dat we gezamenlijk sparen voor ons toe- het CPB. De jongere generatie krijgt weliswaar komstige pensioen. Hiermee worden veel van de zekerheid dat hun pensioen niet wordt op- de verworvenheden van een van de beste pensi- gegeten door de oudere generaties. Maar de oenstelsels ter wereld in de waagschaal gesteld. keerzijde hiervan is dat niemand voor hen in de bres zal springen als zij de pech hebben Een alternatief ligt er al met pensioen te gaan in een periode dat de aandelenkoersen op een dieptepunt staan. Maar wat is het alternatief? Het is immers dui- Het is niet ondenkbaar dat je het jaar vóór je delijk dat het huidige pensioenstelsel de ver-

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Paul de Beer Laatste kans voor ons pensioenstelsel 25

wachtingen die het decennialang wekte, niet soms worden gekort en de koopkracht van een langer kan waarmaken. Een gegarandeerd nominaal pensioen op den duur volledig kan welvaartsvast pensioen is een illusie, om de worden uitgehold door de inflatie. Juist door simpele reden dat de toekomst fundamenteel afstand te nemen van die schijnzekerheid, biedt onvoorspelbaar is.10 Voor een beter alternatief een contract met een reële ambitie meer kans hoeven we echter niet ver te zoeken. om die ambitie ook daadwerkelijk te realiseren. Opmerkelijk genoeg is het beste alternatief In een dergelijk systeem hoeft men de waarde- voor het bestaande stelsel al zeven jaar gele- ring van de toekomstige pensioentoezeggin- den door de sociale partners in de Stichting gen ook niet langer te baseren op de risicovrije van de Arbeid geformuleerd in het pensioen- rekenrente, die deze door haar lage niveau akkoord van 2011.11 enorm opblaast, maar kan men uitgaan van Dit is echter het alternatief dat door de een meer reële inschatting van het rendement grootste vakbond FNV Bondgenoten werd be- op de pensioenbeleggingen, dat, zoals we za- stempeld tot ‘casinopensioen’ omdat het niet gen, op een veel hoger niveau ligt. langer de (schijn)zekerheid bood van een ge- Het kabinet vraagt de sociale partners nu om garandeerd nominaal pensioen. Niet alleen een nieuw pensioencontract te ontwikkelen. stortte de oppositie van FNV Bondgenoten en Hoewel het kabinet de richting heeft aangege- ABVAKABO de FNV in de grootste crisis uit ven waarin zij denkt bij een nieuw pensioenstel- haar bestaan – die, oh ironie, ook het einde van sel, biedt dit de sociale partners de kans om de beide opstandige bonden inluidde – maar ze draad op te pakken die zij zeven jaar geleden leidde er ook toe dat dit alternatief voor het hebben laten liggen. Er zijn meer dan genoeg bestaande stelsel in de discussie naar de ach- argumenten om overtuigend te betogen dat er tergrond werd verdrongen door het idee van een alternatief is voor het persoonlijk pensioen- een persoonlijk pensioenvermogen. vermogen met collectieve risicodeling dat veel Het akkoord van 2011 ging uit van een nieuw eenvoudiger is te realiseren, niet gepaard gaat ‘[pensioen]contract met een reële ambitie’, ‘ech- met een zeer complexe en kostbare overgangs- ter vanuit het besef dat pensioenresultaten in problematiek, de grote voordelen van inter- hoge mate afhankelijk zijn van beleggingsre- generationele solidariteit intact laat12 en voor sultaten, wat gepaard gaat met het nemen iedereen weer uitzicht biedt op een pensioen van risico’s’. Dit nieuwe contract nam afstand dat in een redelijke verhouding staat tot het eer- van de harde toezegging van een nominaal dere inkomen. Het probleem is dus niet dat er pensioen. Maar die toezegging was in de prak- geen goed alternatief is, het probleem is alleen tijk toch al niet hard, doordat pensioenen dat we het niet (willen?) zien.

noten 4 Bron: CBS, Statline. heid wordt uitbetaald, betaalt 5 VVD, CDA, D66 en Christen- men alleen pensioenpremie en 1 Dit artikel is een bewerking Unie (2017), Vertrouwen in de bouwt men alleen pensioen op van een lezing op 7 december toekomst. Regeerakkoord 2017- over het deel van het loon boven 2017 bij het afscheid van Jan 2021, p.1. de zogeheten franchise. Berghuis als voorzitter van het 6 CPB (2016), SER-varianten toe- 8 AFM (2015), Naar een toekomst- pensioenfonds PMT. komstig pensioenstelsel: een besteding tweede-pijlerpensi- 2 Stichting van de Arbeid (2010), ALM analyse, CPB Notitie 7 oen, Position paper. Amster- Pensioenakkoord voorjaar 2010, juni 2016, Den Haag: Centraal dam: Autoriteit Financiële Den Haag: Stichting van de Planbureau. Markten. Arbeid. 7 Dit is niet helemaal correct uit- 9 Bron: CBS, Statline. 3 Berekend op basis van cijfers gedrukt: vanwege het bestaan 10 Zie hierover uitgebreider Paul van DNB. van de AOW, die door de over- de Beer (2016), Behoud ons

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 26 Paul de Beer Laatste kans voor ons pensioenstelsel

pensioenstelsel, maar demo- Stichting van de Arbeid. sium Pensioenen: op weg naar cratiseer de besluitvorming, 12 Zie over de grote voordelen een nieuw stelsel? van 6 de- S&D 2016/ 5. van intergenerationele solida- cember 2017 in de Burcht te 11 Stichting van de Arbeid (2011), riteit Coen Teulings (2017), Amsterdam (www.deburcht. Uitwerkingsmemorandum ‘Het gelijk van Henk Krol’, NRC nl/nl/wetenschappelijk+). pensioenakkoord 2010 en be- Handelsblad 26 april 2017 en leidsagenda 2020, Den Haag: zijn bijdrage voor het sympo-

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 27

Kleine welvaartsstaten moeten groot denken

In debatten over de toekomst van de verzorgingsstaat heet het steevast dat we speel­bal zijn van globalisering en Europeani­ sering. Een nuchtere blik op België en Nederland spreekt dat pessimistische beeld sterk tegen. De lessen uit hun beider politiek biedt handelingsper­ spectief­ om samen op te trekken, voor broodnodig nieuw Europees sociaal beleid.

Frank Vandenbroucke

Universiteitshoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam

De vaststelling is niet nieuw: in het verleden is promoten.2 Twintig jaar later is het poldermo- al geopperd dat kleine staten over een sterk del aan serieuze vernieuwing toe; tegelijker- aanpassingsvermogen beschikken precies tijd ontwikkelt zich op het Europese toneel omdat ze hun kleine schaal combineren met een nieuw sociaal debat, met name over de so- een intens overleg tussen sociaaleconomische ciale dimensie van de muntunie. actoren.1 Betrokkenheid van werkgevers en Mijn stelling is dat Nederland daarbij niet vakbonden bij het beleid bevordert niet alleen afzijdig mag blijven. Europese politiek en bin- een goede uitvoering van het beleid; als er de nenlandse sociale politiek hebben meer raak- bereidheid is om te leren uit ervaringen, dan vlakken dan men wel zou denken. Maar zowel kan overleg ook de basis vormen voor aanpas- Nederland als België hebben de neiging om de- singsvermogen. Het Nederlandse poldermo- fensief te reageren op het debat over de munt­ del is in het verleden vaak geroemd als een unie. voorbeeld bij uitstek van deze kwaliteiten. Het succes van het poldermodel maakte De Nederlandse arbeidsmarkt: Nederland op het einde van de jaren negentig een bewegend doel toonaangevend in debatten over het Europese sociale model. In 1997 gebruikte Nederland Het Nederlandse poldermodel heeft zijn naam het voorzitterschap van de EU om de gedachte en faam te danken aan de omslag uit de jaren dat een goed georganiseerde verzorgings- tachtig en negentig, en met name de spectacu- staat een economische troef is en geen ‘last’, laire toename van de werkgelegenheid in die als een nieuw paradigma voor heel Europa te periode. Onderhandelingen, coördinatie en

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 28 Frank Vandenbroucke Kleine welvaartsstaten moeten groot denken

consensusvorming waren daarin cruciale fac- jaren doelbewust beleid: naast de verlaging toren. Nederland heeft ook een traditie van van de officiële minimumlonen, oefenden re- ‘grote hervormingen’; het Belgische verhaal is geringen sinds het midden van de jaren ne- er altijd een van kleine stappen. De kern van gentig druk uit om de laagste loonschalen in het Nederlandse succes lag bij de volgehouden de cao’s te verminderen, waardoor de laagste loonmatiging, die leidde tot een mercantiel cao-lonen nu dichter bij de minimumlonen succes dat in Europa zijn gelijke niet kent. De liggen dan vroeger. loonongelijkheid nam toe, en het loonaandeel Minimumlonen voor mensen die jonger in het nationaal inkomen daalde ook aanzien- zijn dan 23 jaar liggen in Nederland traditio- lijk. De koopkracht van vele gezinnen werd neel veel lager dan minimumlonen voor men- echter ondersteund door de forse toename van sen van 23 en ouder. In België bestaat er sinds het aantal tweeverdieners; vrouwen gingen op 2015 geen onderscheid meer tussen minimum­ grote schaal aan het werk in deeltijdarbeid. Op lonen voor 18-jarigen en minimumlonen voor het niveau van de gezinnen bleef de inkomens- oudere werknemers. Het is dus niet verbazend ongelijkheid – na een relatief belangrijke stij- dat er in Nederland een uitermate hoge werk- ging in de jaren tachtig – daardoor beperkt. zaamheidsgraad is bij jongeren – vaak studen- Vandaag verschilt Nederland niet alleen van ten die bijklussen – terwijl deze in België zeer andere Europese landen door de omvang van laag is. Het is niet zo dat laagbetaalde banen deeltijdwerk. Nederland heeft een van de meest steevast leiden tot ‘werkende armen’: in vele flexibele arbeidsmarkten van Noordwest-Euro­ ­ gevallen worden ze uitgeoefend door mensen pa. Flexibiliteit was een belangrijk politiek the- die een huishouden vormen met anderen die ma in de jaren negentig, maar ook de sociale een beter betaalde baan hebben, en beschikt partners manifesteerden zich uitdrukkelijk: men zo over een goed gezinsinkomen. Dit wil hun Flexakkoord van 1996 legde de basis voor niet zeggen dat dit model geen neveneffecten de in 1999 in werking getreden Wet Flexibiliteit heeft; daarover dadelijk meer. en Zekerheid. De idee was dat er voor vast per- Nederland doet het beter dan België inzake soneel meer flexibiliteit en minder zekerheid armoede. Dat ligt zowel aan de hoogte van de zou komen, en voor flexibel personeel minder uitkeringen als aan de verdeling van werk flexibiliteit en meer zekerheid. De flexibiliteit over gezinnen: op beide punten scoort Neder­ nam een enorme vlucht, in die mate dat de soci- land beter. Moet België het Nederlandse ar- ale partners in hun Sociaal Akkoord van 2013 beidsmarktmodel overnemen? Het antwoord stelden dat de flexibiliteit doorgeschoten was. op die vraag is niet eenvoudig, omdat we twee sociale realiteiten met elkaar vergelijken en omdat het Nederlandse arbeidsmarktbeleid een moving target is. België kan veel leren van Neder­land, maar op dit ogenblik neemt de on- Nederland heeft een gelijkheid aan de onderkant van de inkomens­ omvangrijk segment van verdeling zowel toe in Nederland­ als in België.­ laagbetaalde banen, zeker Ik stip kort enkele factoren aan die deze dyna- miek in Nederland­ helpen verklaren. in vergelijking met België Het Nederlandse arbeidsmarktbeleid was een succes, maar er zaten ook kiemen in van grotere ongelijkheid tussen de actieven. De volgehouden loonmatiging en het verlagen Nederland heeft bovendien een omvangrijk van de laagste loonschalen leidde tot een gro- segment van laagbetaalde banen, zeker in ver- tere loonspanning, omdat hogere lonen in de gelijking met België. Dat was gedurende vele praktijk minder gematigd werden. In de wijze

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Frank Vandenbroucke Kleine welvaartsstaten moeten groot denken 29

waarop arbeid gecombineerd werd in gezin- Dat zet druk op de maatschappelijke positie nen zat enerzijds een ‘herverdelend’ effect, van laaggeschoolden. door de combinatie van deeltijdbanen met Voor veel mensen is het erg interessant als voltijdbanen; maar tegelijkertijd groeiden de zzp’er te gaan werken, voor anderen is het een inkomens van tweeverdieners gemiddeld ster- terugvalpositie bij gebrek aan beter. Een groei- ker dan de inkomens van eenverdieners. Het ende groep zzp’ers is niet goed verzekerd te- resultaat was niet dat de inkomensongelijk- gen ziekte, en bouwt onvoldoende pensioen heid sterk toenam, tenminste niet zoals die op. Cok Vrooman bracht in kaart hoe 35 jaar traditioneel gemeten wordt, met Gini-coëffi­ verandering in de sociale bescherming en ar- ciënten. Maar wie onder de oppervlakte kijkt, beidsmarkt zekerheden heeft afgebouwd: ‘mee- en zoals Wiemer Salverda de aandacht toe- doen in onzekerheid’ treft sommige sociale spitst op de verhouding tussen de hoogte en groepen zwaarder dan anderen. de laagste inkomens, ziet wel een groeiende Ten slotte is de vraag of het op grote schaal ongelijkheid.3 bijklussen van studenten maatschappelijk een Op een bepaald ogenblik speelt ongetwij- goede keuze is. Lex Borghans heeft daar mijns feld ook een bodemeffect: het lijkt erop dat inziens terecht grote vraagtekens bij geplaatst.4 het percentage Nederlandse gezinnen waar Als Nederland een toekomstgericht sociaal in- niemand werkt aan het einde van de jaren ne- vesteringsbeleid wil voeren, waarbij de nadruk gentig de bodem bereikte: dat percentage was ligt op de ontwikkeling van menselijk kapitaal, sindsdien wel gevoelig voor de conjunctuur, dan mogen studiekeuze en studierendement maar structureel lijkt het niet meer te dalen. niet afhankelijk worden van de nood – of de In België en Nederland zien we nu een iden- wens – om bij te klussen. tiek patroon in de ontwikkeling van relatieve Voor zover dit groeimodel ondanks het armoedecijfers: ze nemen stelselmatig toe, niet werk­gelegenheidssucces ongelijkheid in de voor de groep gezinnen waar de volwassenen hand werkte, heeft dit de Nederlandse samen- aan het werk zijn, maar wel voor de groep ge- leving blijkbaar niet verontrust in de jaren zinnen waar de volwassenen zeer weinig of negentig en de jaren 2000. De gemiddelde in- niet aan het werk zijn. Nederland heeft daarbij komensstijging zorgde ervoor dat de armoede een betere uitgangspositie, omdat er minder in absolute zin daalde tussen 1994 en 2007. gezinnen zijn waar de volwassenen zeer wei- Daarna steeg de armoede wel, omwille van het nig aan het werk zijn, en omdat de financiële gecombineerde effect van algemeen koop- armoederisico’s van die gezinnen nog altijd la- krachtverlies en groeiende ongelijkheid aan ger zijn dan in België: maar de beweging gaat de onderkant van de inkomensverdeling. nu wel in dezelfde richting. In zekere zin ontstaat er een vliegwieleffect. Het delen van risico’s en inkomens in gezinnen Het poldermodel is aan vernieuwing toe vermindert het belang van klassieke individu- ele beschermingsmechanismen, zoals mini- Toenemende ongelijkheid tussen hoogste en mumlonen en de laagste cao-schalen, en daar- laagste inkomens is niet het enige neveneffect door is er ook minder aandacht voor deze van dit groeimodel gebaseerd op loonmati- klassieke mechanismen.5 Het arsenaal van toe- ging, toenemende loonspanning en flexibili- slagen dat de overheid geeft, wordt voor de teit. Ik stip er enkele aan. Wie vandaag als minimale inkomensbescherming van gezin- laaggeschoolde een volwaardig inkomen nen belangrijker dan de hoogte van de mini- nodig heeft om als enige een huishouden te mumlonen. In een samenleving waar tweever- ondersteunen, concurreert met een grote dieners de norm bepalen, zit daar een zekere groep mensen die bijklussen om hun huis- logica in. Maar die logica botst ook op limie- houden van een extra inkomen te voorzien. ten: de erosie van traditionele standaarden op

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 30 Frank Vandenbroucke Kleine welvaartsstaten moeten groot denken

de arbeidsmarkt leidt wel tot grotere ongelijk- voor het terugdraaien van de groeiende onge- heid onder werkenden. Ondanks het blijven- lijkheid en voor het aanpakken van de private de belang van het cao-overleg in Nederland, schulden en de kwetsbaarheid voor schokken heeft het poldermodel zijn greep op deze dy- in het internationale financiële systeem. Ook namiek verloren. De vaststelling in het Sociale zou er in overheidsbeleid, cao’s en op organi- Akkoord van 2013 (zeventien jaar na het Flex­ satieniveau meer prioriteit moeten gegeven akkoord van 1996) dat de flexibiliteit ‘doorge- worden aan het verhogen van baankwaliteit, schoten’ is, getuigt daar in zekere zin van. Klara productiviteit en innovatie. Boonstra meent daarom dat het aanpakken De vakbonden en werkgeversorganisaties van misstanden aan de onderkant van de ar- hebben een belangrijke gezamenlijke rol te beidsmarkt alleen maar mogelijk zal zijn met spelen in zo’n heroriëntatie van beleid. Hier­ een meer dwingend overheidsingrepen; ik voor is het wel een vereiste dat er voldoende kom daar dadelijk op terug.6 vertrouwen tussen hen bestaat. (…) Om dit ver- Flexibiliteit heeft vele gezichten: voor som­­ trouwen (…) weer te versterken en de sociale mige mensen is ze welkom, voor andere men- partners ruimte te geven om gezamenlijk aan sen is ze een bron van onzekerheid. Het groei- upgrading te werken, zou de overheid meer ende besef dat meer en meer mensen ge­con­- duidelijkheid kunnen scheppen over wat wel ­­fronteerd worden met onzekerheid waar ze en niet mogelijk is, bijvoorbeeld door in de niet voor kiezen, is – veel meer dan ongelijk- wetgeving duidelijk vast te leggen wanneer heid – wel een thema geworden in het Neder­­ flexibele contracten wel en niet gepast zijn, landse beleid. Rutte II voerde in 2015 een Wet wat minimumtarieven voor zzp’ers zijn, welke Werk en Zekerheid in, mede geïnspireerd vormen van arbeidsrelaties wel en niet accep- door het Sociaal Akkoord van 2013. Rutte III tabel zijn et cetera. (…) [V]oor een krachtig kondigt opnieuw diverse maatregelen aan, corporatisme is een krachtige overheid waarmee naar een evenwicht gezocht wordt nodig.”7 tussen ‘zekerheid’ en ‘flexibiliteit’ op de ar- Ik zou daaraan toevoegen dat op domei- beidsmarkt. Of deze maatregelen voldoende nen waar de internationale concurrentie krachtig zijn, durf ik niet zeggen. Ze illustre- sterk is, veel gewonnen kan worden indien ren wel het breed gedeelde besef dat de ar- ‘duidelijkheid over wat wel en niet mogelijk’ beidsmarktflexibiliteit in Nederland op een is ook op het Europese niveau tot stand komt. aantal vlakken te ver gaat. Maar misschien is een grondigere bezinning nodig op het on- Keuzes voor de toekomst: een Europees derliggende sociaaleconomische groeimodel. debat Vorig jaar werd een interessante bundel opstellen gepubliceerd over de legitimiteit De Europese Unie biedt een uitstekend kader van het poldermodel in de 21ste eeuw. Maarten om van elkaar te leren. Een land als België kan Keune concludeert daarin dat het poldermo- interessante lessen trekken uit de Nederlandse­ del niet meer in de pas loopt met economie, ervaring, zowel uit de verschillende uitgangs- arbeidsmarkt en politiek en aan serieuze ver- posities als uit de gemeenschappelijke trends. nieuwing toe is. De traditionele storyline dat In welke mate zou een meer flexibele arbeids- een internationaal concurrerend bedrijfsle- markt, met lagere loonkosten voor laagge- ven gestimuleerd door loonmatiging het re- schoolde arbeid, in België meer kansen creë- cept is voor een goed functionerende econo- ren voor mensen die nu niet aan het werk mie en arbeidsmarkt voldoet niet meer, aldus raken, maar zonder ‘door te schieten’ zoals in Keune. Ik citeer verder: Nederland? Is het mogelijk de loonkosten van ‘[Er is] meer aandacht nodig voor het sti- laaggeschoolden verder te verlagen, zonder muleren van de binnenlandse consumptie, hun netto inkomenspositie aan te tasten?

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Frank Vandenbroucke Kleine welvaartsstaten moeten groot denken 31

Daarover is een breed en open debat wenselijk In alle lidstaten zijn fatsoenlijke minimum­ in België: op sociaal vlak zijn de Belgen soms lonen en een adequate werkloosheidsverzeke- te conservatief. Maar als het gaat om sociale ring nodig, en iedere Europeaan die werkt innovatie kan ook Nederland leren uit ervarin- zou toegang moeten hebben tot sociale zeker- gen in andere Europese landen: Frank Pot wijst heid.10 In vergelijking met het discours dat op onbenutte mogelijkheden inzake autono- domineerde tijdens de naschokken van de fi- mie, werkoverleg, competentieontwikkeling nanciële crisis, is dat een zeer nieuw geluid. en medezeggenschap in bedrijven.8 De aan­slepende crisis heeft zulke diepe won- Flexibiliteit moet niet verketterd worden den geslagen – denk aan de jeugdwerkloos- maar is ook geen doel op zich. Een cruciale op- heid in een aantal Europese landen – dat een dracht van welvaartsstaten is zorgen voor sta- koerswijziging overigens niet kon uitblijven. biliteit: macro-economische stabiliteit, maar Deze geleidelijke verschuiving in het be- ook een zekere stabiliteit in het leven van men- leidsparadigma van de Europese Commissie sen. De twee hangen overigens met elkaar sa- blijkt uit een reeks van initiatieven, beginnend men. De bescherming van het inkomen van bij de lancering van het Sociale Inves­te­rings­ mensen die hun werk verliezen, creëert een pakket in 2013 met als voorlopig hoogtepunt macro-economische schokdemper, een ‘auto- de plechtige proclamatie van een Europese­ Pijler matische stabilisator’ in het jargon van econo- van Sociale Rechten op de Europese­ top van no- men. De vraag hoe stabiliteit en flexibiliteit vember 2017 in Göteborg. Alhoewel die Euro­ zich met elkaar verhouden, is de kern van het pese Pijler van Sociale Rechten principes formu- debat dat nu gevoerd wordt over de toekomst leert voor het sociale beleid in de lidstaten, is van de muntunie.9 er verband met een vraagstuk dat de individu- Gedurende vele jaren lag in het Europese ele lidstaten overstijgt. Met het oog op grotere beleidsdiscours omwille van de muntunie stabiliteit, moet de muntunie in de ogen van de klemtoon op flexibiliteit. In de Europese de Europese Commissie een ‘verzekerings- Werk­gelegenheidsstrategie van 1997 stond unie’ te worden. Dit veronderstelt dat solida- het idee centraal dat de lidstaten van de mun- riteitsmechanismen ontworpen worden op tunie flexibele arbeidsmarkten nodig had- het niveau van de eurozone, maar het veron- den, en dat flexibiliteit en individuele zeker- derstelt ook dat de lidstaten voldoende ver- heid konden samengaan door het ontwik­- trouwen hebben in de kwaliteit van de bestaan- kelen van individuele vaardigheden en de nationale verzekeringsmechanismen.­ activering. Lidstaten kregen te horen dat Iets algemener uitgedrukt: gemeenschap- ze hun sociaal overleg vooral moesten pelijke sociale principes moeten ervoor zor- decentraliseren. gen dat de lidstaten elkaars sociale model Wie de publicaties en verklaringen van de kunnen vertrouwen. Voor alle duidelijkheid, Europese Commissie volgt, weet dat daar van- de bedoeling is niet dat Europa de bestaande daag een andere wind waait. De Commissie nationale verzekeringssystemen zou overne- stelt nu dat de muntunie nood heeft aan ‘auto- men; daar zit men in Nederland zeker niet op matische stabilisatoren’: solidair georgani- te wachten, en terecht. De bedoeling is dat er seerde schokdempers ter ondersteuning van Europese buffers komen om zware financiële de lidstaten in tijden van crisis. De Commissie en economische schokken beter op te vangen, vindt dat de Duitse en Nederlandse lonen ster- zodat de nationale welvaartsstaten kunnen ker moeten stijgen. Impliciet klinkt de bood- gedijen in een meer stabiele Europese omge- schap dat nu stabiliteit nodig is in het aandeel ving. Gelijkvormigheid is daarbij niet de bood­ van de lonen in het nationaal inkomen en dat schap, laat staan ‘overnemen’. Wat Euro­pa daarom gecoördineerd loonoverleg nuttig is, moet doen, is: te hulp komen bij zwaar weer. eerder dan loutere decentralisatie.

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 32 Frank Vandenbroucke Kleine welvaartsstaten moeten groot denken

Europese solidariteit: kunnen we dend voor het kabinet is daarom dat er geen afzijdig blijven? verdere stappen in de richting van een trans- ferunie worden gezet, ook niet door het in- Kan Nederland afzijdig blijven in dit debat voeren van (vormen van) Eurobonds.’ En, ‘het over de ombouw van de muntunie tot een kabinet is geen voorstander van een stabili­ sa­ ­ verzekeringsunie? In juli 2017 publiceerde tie­mechanisme (fiscal capacity) op EMU-niveau­ de Adviesraad Internationale Vraagstukken om de gevolgen van economische schokken op (AIV), de belangrijkste Haagse adviseur voor te vangen.’ Kortom, Nederland stelt zich niet het buitenlands beleid, een interessant rap- alleen principieel zeer terughoudend op in dit port over de verdieping en versterking van de debat – dat is niet verrassend – maar sluit ook Europese muntunie. Volgens de AIV kan Ne­ uitdrukkelijk de deur voor specifieke oplos- derland­­ zich niet veroorloven aan de zijlijn te singen. Daarmee maakt Nederland het zich staan als Frankrijk en Duitsland met hervor- wel bijzonder moeilijk om een creatieve rol te mingsvoorstellen voor de eurozone komen. spelen in Europese onderhandelingen. De AIV vindt dat Nederland voorstellen zoals Op de stelling dat stabilisering van de mun- een eigen begrotingsbuffer voor de eurozone, tunie méér solidariteit vergt, reageert ook de of zelfs een EU-belasting, een verhoogde af- Belgische regering vandaag zeer behoedzaam. dracht aan Brussel, of de mogelijkheid om ge- Het zogenaamde ‘eurorealisme’ van de Vlaams-­ zamenlijk te lenen, niet kan blijven afwijzen. nationalistische regeringspartner NVA beperkt Het aanvaarden van dergelijke voorstellen de bewegingsruimte van de regering Michel. vormt een prijs die door Nederland overwogen Maar het probleem is ook in België breder dan moet worden als Duitsland daarin voorgaat, één partij: tijdens de voorbije tien jaar is Bel­ mits Frankrijk en de zuidelijke lidstaten hun gië in Europa vooral gaan verdedigen wat het huis zichtbaar op orde brengen. De AIV meent land heeft, of het nu gaat over sociale verwor- dat Duitsland en Nederland een uitruil moge- venheden of fiscale achterpoortjes. lijk moeten maken: ‘Ter ondersteuning van eco- Hiermee is niet gezegd dat Nederland en nomische hervormingen in de zuidelijke euro- België geen rol spelen in sociale debatten in de landen dient Nederland, samen met Duitsland, Europese Unie. Beide landen waren actief bij een actieve en stimulerende rol te spelen in het de hervorming van de Detacheringsrichtlijn, opzetten van onder meer investeringsprogram- die nu zijn beslag krijgt. Nederland en België ma’s en het aanjagen van de binnenlandse zijn ook zeker gewonnen voor de principes die vraag door te sturen op loonontwikkeling die vervat zitten in de Europese Pijler van Sociale niet langer achter blijft bij de stijging van de ar- Rechten, en voor het sociale model dat eraan beidsproductiviteit.’11 Dit sluit mooi aan bij de ten grondslag ligt. En de Nederlandse en Bel­ vernieuwing van het poldermodel waar Keune gische bewindslui zullen ongetwijfeld beamen en zijn collega’s voor pleiten. Dit is niet verras- dat de mooie principes van de Pijler omgezet send. De uitdagingen waar het poldermodel moeten worden in tastbaar beleid – wat nu in- voor staat, vinden we in varianten terug in an- derdaad een cruciale uitdaging is. Maar wan- dere Europese landen en het debat daarover is neer hieraan een vraag naar meer Europese­ eigenlijk een Europees debat. solidariteit gekoppeld wordt, dan geven de Het regeerakkoord van Rutte III staat haaks Belgische en de Nederlandse regeringen niet op dit advies van de AIV. Het regeerakkoord thuis. erkent dat een goed functionerende muntunie Toch zal men in de Europese Unie een nieuw van groot belang is voor Nederland.­ Maar, ‘het evenwicht moeten vinden tussen de eigen ver- gemeenschappelijk financieren van schulden antwoordelijkheid van de lidstaten en solida- van EU-lidstaten is ongewenst. De EU dient riteit tussen de lidstaten. In de jaren negentig geen schuldengemeenschap­ te worden. Lei­ traden de Benelux-landen bij dergelijke vraag-

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Frank Vandenbroucke Kleine welvaartsstaten moeten groot denken 33

stukken samen op als bruggenbouwers in als iets wat bescherming of stabiliteit biedt Europa. Dat was toen bijzonder effectief. Deze en dat voorstellen om het beschermende ka- traditie is in de jaren 2000 verloren gegaan. rakter van de unie te versterken vaak gezien Nochtans blijven de Nederlanders en Belgen worden als in het voordeel van andere lidsta- nog steeds goed geplaatst voor die functie. De ten, maar niet in het belang van Nederland. Belgen hebben meestal wel wat begrip voor de Dat laatste is een vergissing: stabiliteit is in Fransen, de Nederlanders begrijpen de Duit­ ieders belang. Sterker, als de muntunie een sers. Eerder dan een defensieve rol is dan een echt verzekerings­mechanisme zou hebben proactieve rol nodig. En men moet correct in- tegen economische schokken, dan zouden schatten hoe nationale vraagstukken – ook na- ook landen als Duitsland­ en Nederland daar tionale sociale vraagstukken – thuishoren in op geregelde tijdstippen zelf concrete steun een breder Europees debat. door krijgen.13 Natuurlijk is het nodig dat mo- Ik moet bekennen dat ik soms enigszins ver- ral hazard – roekeloos gedrag omdat men zich bijsterd ben over hoe Nederlandse public intel- beschermd weet – maximaal vermeden wordt lectuals, ook ter linkerzijde, hiermee omgaan. wanneer verzekeringsmechanismen opgezet Ewald Engelen beschreef het advies van de AIV worden. Het is echter perfect mogelijk verze- in de Groene Amsterdammer als een ‘nieuwe keringsmechanismen zo te ontwerpen dat dit coup’ van een ‘praatclub van oud-politici en risico aanzienlijk getemperd wordt.14 andere lakeien uit de middenpartijen die voor- Op het ogenblik dat ik dit schrijf, is er eni- al geselecteerd zijn op eurofilie’, en die ‘meer ge consternatie over een sterke uitspraak van neoliberale hervormingen’ en ‘Europese­ belas- Martin Schulz, die deelname van de SPD aan tingen’ voorstellen. De verschillen tussen Noord een nieuwe Duitse grote coalitie motiveert en Zuid zijn ‘simpelweg te groot’, en je moet met het perspectief van een ‘Verenigde Staten dus niet aankomen met voorstellen voor her- van Europa’. Je kan vele vraagtekens plaatsen vormingen in het zuiden en hogere lonen in bij het realiteitsgehalte van dit precieze voor- Nederland en Duitsland. De muntunie is ge- stel, maar Schulz heeft overschot van gelijk woon niet levensvatbaar, aldus Engelen.12 Bij wanneer hij van het Duitse debat – en het de- de uitzichtloosheid van dit advies kan ik alleen bat binnen zijn partij – een Europees debat maar diep zuchten. Het Nederlandse publieke maakt: opdat een partij als de SPD een toe- debat verdient beter. komst zou hebben, is een ander Europa nodig. Dat de politieke rechterzijde niet gelukkig Een ander Europa is inderdaad de ‘levensver- is met de nieuwe geluiden uit de Europese zekering’ van sociaal-democraten, zoals Com­missie, is begrijpelijk: de Commissie Schulz het samenvatte. Maar zelfs als je daar baant zich geleidelijk een weg uit een eenzij- niet mee eens bent, dan nog is de toespraak dig paradigma van besparingen en competiti- van Schulz een nuttig signaal, zoals Arnout viteit. Ter linkerzijde zou men zijn oordeel toch Brouwers het in de Volkskrant van 11 december iets zorgvuldiger moeten vormen. Uiteindelijk­ stelde: ‘De EU is weer in flux en wie nu niet gaat het om de vaststelling dat een muntunie meepraat, loopt straks het risico in een ook financiële en economische verzekerings- achter­hoedegevecht terecht te komen.’ mechanismen nodig heeft. Een schokbesten- Daarmee ben ik terug bij mijn uitgangs- dige muntunie veronderstelt convergentie punt. De grote verschillen tussen Nederland op sommige domeinen, maar creëert ook een en België illustreren dat de Europese Unie veilige ruimte die veel diversiteit toelaat. Dat geen eenheidsworst maakt van de lidstaten. is in ieders belang: ook een zeer competitieve Ze zal dat ook in de toekomst niet doen. Maar lidstaat als Nederland heeft Europese schok- het debat over onze sociale toekomst is wel dempers nodig. Nu weet ik wel dat Europa een Europees debat. Kleine welvaartsstaten door veel Nederlanders niet ervaren wordt kunnen succesvol zijn in de Europese Unie,

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 34 Frank Vandenbroucke Kleine welvaartsstaten moeten groot denken

maar ze mogen niet ‘klein’ zijn in hun visie op defensief. Hervormingen zijn hard nodig op- de Europese Unie. De Europese Unie biedt een dat de muntunie de lidstaten zou dienen in kader waarin we van elkaar kunnen leren: we wat een kerntaak is van sociaal beleid: zorgen doen dat te weinig. Maar er is meer. België en voor stabiliteit. Een defensieve koers ten aan- Nederland spelen vandaag in het Europese so- zien van de Europese Unie is geen veilige ciale debat, elk op hun eigen manier, vooral koers, maar op termijn een riskante koers.

Noten Curve with Regard to Gro- poldermodel in de eenentwin- wing Household Income Ine- tigste eeuw, Amsterdam Uni- 1 Deze tekst is een bewerking quality?’, in: D. Vaughan- versity Press, 2016, p. 35. Whitehead (red.), Inequalities 8 F. Pot, ‘Het werk van de robots van de 34ste Pacificatielezing, and the World of Work: What redden’, S D 2015/ 5, pp. 74-82. gehouden in Breda op 11 no- & Role for Industrial Relations 9 Voor een economische ana- vember 2017; ik vergelijk daar- and Social Dialogue?, Geneva: lyse van de trade-off tussen in ook de Belgische en Neder- International Labour Office flexibiliteit en stabiliteit in de landse sociale prestaties; zie (te verschijnen, 2017), Hoofd- Eurozone, zie: P. De Grauwe en www.pacificatielezingen.org. stuk 9, pp. 265-303. Ik verwijs Y. Ji, ‘Booms, Busts and the Ik dank academische collega’s ook naar C. Vrooman en J.M. Governance of the Eurozone’, en medewerkers van het Ne- Wildeboer Schut, ‘Op rozen in: F. Vandenbroucke, C. Bar- derlandse ministerie van zitten of op zwart zaad. Twee nard en G. De Baere (red.), A SZW, de Belgische FOD WASO, decennia inkomensongelijk- European Social Union after de Europese Commissie en de heid’, in: Mens Maatschappij, the Crisis, Cambridge: Cam- WBS voor kritische commen- & Vol. 90, No. 4, 2015, pp. 343-378. bridge University Press, 2017, taar, maar de verantwoorde- En C. Vrooman, ‘Institutio- pp. 160-191. lijkheid voor de tekst blijft nele verandering, sociale 10 Ik verwijs hierbij naar de re- uiteraard bij mij. opdeling en het ongenoegen cente discussienota van de 2 Voor het succes van het Pol- van Nederlanders’, TPEDigi- Europese Commissie over de dermodel, zie A. Hemerijck en taal, 2016, Jaargang 10(3), pp. verdieping van de muntunie J. Visser, ‘A Dutch Miracle’. Job 49-73. growth, welfare reform and (de zgn. ‘reflection paper’) en 4 Zie de oratie van L. Borghans corporatism in the Nether- het voorstel van de Europese uit 2006 en, meer recent, zijn Commissie voor een Europese lands, Amsterdam, Amster- inbreng in het debat over de Pijler van Sociale Rechten; dit dam University Press, 1997. In Nederlandse studiefinancie- voorstel is op de top van Göte- 1997 werd onder het Neder- ring (http://onderwijsecono- borg aanvaard door de Raad landse EU-voorzitterschap mie.org/?q=slim_bezuini- en het Europese Parlement. een conferentie georgani- gen). Een merkwaardige illustratie seerd over ‘Social Policy as a 5 Wijzigende machtsverhou- van de omslag in het denken Productive Factor’, waar later dingen tussen vakbonden en van de Commissie is de re- vaak naar verwezen is. werkgeversorganisaties spe- cente paper van M. Buti en A. 3 Over ongelijkheid en armoe- len hierin ook een rol, maar Turrini, Overcoming wage de in Nederland, zie M. Kre- de plaats ontbreekt om dit inertia (http://voxeu.org/arti- mer, M. Bovens, E. Schrijvers hier uit te werken. cle/overcoming-eurozone- en R. Went (red.), Hoe ongelijk 6 K. Boonstra, ‘De invloed van is Nederland? Een verkenning wage-inertia). Voor een be- het sociaal akkoord op de van de ontwikkeling en gevol- spreking van de samenhang Nederlandse arbeidswetge- gen van economische ongelijk- tussen al deze ontwikkelin- ving’, in M. Keune (red.), Nog gen en het nieuwe paradigma heid, Den Haag: Wetenschap- steeds een mirakel? De legiti- dat er aan ten grondslag ligt, pelijke Raad voor het Rege- miteit van het poldermodel in zie F. Vandenbroucke, Structu- ringsbeleid, 2014, en het de eenentwintigste eeuw, Am- ral convergence versus systems hoofdstuk van Salverda daar- sterdam University Press, competition: limits to the diver- in; voor meer detail, zie W. 2016, pp. 197-223. sity of labour market policies in Salverda, ‘The Netherlands: Is 7 M. Keune (red.), Nog steeds een the European Economic and the Polder Model Behind the mirakel? De legitimiteit van het Monetary Union, ECFIN dis-

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Frank Vandenbroucke Kleine welvaartsstaten moeten groot denken 35

cussion paper 065, European raal van de Navo Jaap de Hoop detail geïllustreerd in N. Car- Commission Directorate- Scheffer. De raad, in 1998 bij not, M. Kizior en G. Mourre, General for Economic and wet ingesteld, adviseert rege- Fiscal stabilisation in the Euro- Financial Affairs, Brussel, 20 ring en parlement over buiten­ Area: A simulation exercise, juli 2017. landbeleid. CEB Working Paper, N° 17 / 025, 11 Adviesraad Internationale 12 E. Engelen, ‘Een nieuwe coup’, Oktober 2017. Vraagstukken, Is de Eurozone in: De Groene Amsterdammer, 14 F. Vandenbroucke, Risk Re- stormbestendig? Over verdie- 23 augustus 2017. De reactie duction, Risk Sharing and ping en versterking van de van Coen Teulings, in NRC Moral Hazard: A Vaccination EMU, AIV No. 105, juli 2017. De Handelsblad van 30 augustus Metaphor, Intereconomics, AIV is een onafhankelijk ad- 2017, dat het AIV ‘gewoon goe- Vol. 52, May / June 2017, Num- viesorgaan onder voorzitter- de raad’ gaf, was dan weer een ber 3, pp. 154-159. schap van oud-CDA-leider, verademing. minister en secretaris-gene- 13 Dit wordt overtuigend en in

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 36

Het beste middel tegen nepnieuws is een integere overheid

Nepnieuws, bubbels en propaganda zijn van alle tijden, stelt Paul Bordewijk. Wie met tegenstanders van gedachten wisselt, zal altijd van manipulatie beticht worden. Als de staat zo goed mogelijk zijn werk doet, zullen de meeste burgers hun hoofd koel houden.

Paul Bordewijk

Publicist

Bubbel zou wel eens het woord van 2017 kun- kend je ook bent, je ontkomt er niet aan een nen blijken. Overal hoor en lees je dat mensen selectie te maken, en daarbij je vooral te rich- tegenwoordig door de opkomst van de sociale ten op die publicaties waarvan je verwacht dat media in hun eigen bubbel zitten, waarin ze ze je verder helpen, en niet die waaraan je je al- alleen horen en lezen wat gelijkgestemden te leen maar ergert. melden hebben. In zijn essay naar aanleiding Twitter speelt daarop in, door je de keuze te van de verkiezingsnederlaag van de PvdA geven wie je wel en niet volgt. Je zult vooral an- schrijft Paul Depla: ‘Verdeeld in kleinere groe- dere twitteraars volgen met wie je het regel- pen, leven mensen in hun eigen wereld en zijn matig eens bent. Dat hoeft overigens niet al- nauwelijks meer met elkaar in gesprek.’1 Dat tijd. Ik ga geen abonnement op De Telegraaf of wordt als een gevaar voor de democratie be- Elsevier nemen, maar Wierd Duk en Syp Wynia schouwd, zeker wanneer er nepnieuws in zo’n zijn interessant om te volgen. bubbel rondgaat.2 The Economist haalt Haber­ Veel tweets worden ook geretweet door mas aan, volgens wie door de sociale media mensen die het er juist niet mee eens zijn, om het publieke debat erodeert. de abjectheid van de betreffende twitteraar te Ik heb hier zo mijn twijfels over. Je hoeft laten zien. De tweets van Donald Trump zijn geen gebruiker van sociale media te zijn om daar een mooi voorbeeld van.Er is in Neder­ bij de selectie van de informatie die je tot je land een geweldige polarisatie rond de Islam, neemt te laten leiden door het gezag dat je waarbij de een moslims als de nieuwe joden aan auteurs toekent. Dat bepaalt welke boe- ziet, en de ander als de nieuwe nazi’s. Met 140 ken je leest, welke kranten en tijdschriften, en ook met 280 tekens leidt dat eerder tot maar ook welke columnisten. Hoe ruimden- scheldpartijen dan tot diepgaande discussies,

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Paul Bordewijk Het beste middel tegen nepnieuws is een integere overheid 37

maar eenzijdig is het niet wat je zo via twitter ren dat het wisselen van bubbel kennelijk heel bereikt. En vaak verwijzen tweets naar langere gemakkelijk is. artikelen. Met die volatiliteit hangt samen dat steeds Bij Facebook gaat men een stap verder, en minder mensen lid zijn van een politieke par- maakt men zelf een keuze wat voor berichten tij, terwijl een politieke partij toch de ultieme abonnees krijgen voorgezet, op basis van be- bubbel is. Wie lid wordt van een politieke par- richten die ze eerder geliket hebben. Daarbij tij committeert zich er bij voorbaat aan bij vol- worden mensen eerder gesterkt in hun opvat- gende verkiezingen op die partij te stemmen, tingen. Maar het is nog maar de vraag of zo de en daar zijn steeds minder mensen toe bereid. democratie om zeep wordt geholpen. Als PvdA-lid ontvang je ook voortdurend mails waarin je leest waarom de PvdA gelijk heeft en Nieuwe verzuiling? andere partijen niet.

Dat mensen alleen zien en horen wat gelijkge- Weldenkend Nederland stemden te melden hebben, hebben we eerder beleefd. In de jaren vijftig heette dat de verzui- Het einde van de verzuiling betekent niet dat ling. De KVP-fractieleider Carl Romme was te- er geen bubbels meer zijn. Er zijn nog kleine gelijkertijd politiek hoofdredacteur van de bubbeltjes van verschillende soorten gerefor- Volkskrant­ . In Leiden woonde de redacteur van meerden en moslims. Maar er is ook een grote de plaatselijke editie van Het Vrije Volk de overi- bubbel van de geseculariseerde hoog opgelei- gens besloten bijeenkomsten van de raads- den in Nederland. Die lezen de NRC en de Volks­­ fractie bij, dan kon hij beter uitleggen waarom krant en kijken naar Nieuwsuur en Buitenhof­ . de PvdA gelijk had en de andere partijen niet. Het is de bubbel van wat Herman Vuijsje wel- Het verschil was dat Het Vrije Volk slechts een denkend Nederland noemde.3 De meeste klein deel van de PvdA-stemmers bereikte. Tweede-Kamerleden bevinden zich in deze In 1954 was het de katholieken door de bis- bubbel.4 In die bubbel volgt men de beleids­ schoppen ook verboden om lid van de VARA te paradigma’s5 van de Haagse ministeries. De worden of regelmatig naar hun uitzendingen rekenwijze van het CPB wordt kritiekloos om- te luisteren. Daaruit blijkt een belangrijk ver- armd, en wanneer het CPB voorspelt dat de schil tussen de hedendaagse bubbels en de verzorgingsstaat tot minder arbeidsparticipa- verzuiling van destijds: de verzuiling werd in tie leidt, wordt dat geframed als ‘minder ba- belangrijke mate gehandhaafd met externe nen’.6 De opkomst van Bernie Sanders en pressie, waarbij letterlijk gedreigd werd met Jeromy Corbyn werd eerst geridiculiseerd en hel en verdoemenis, terwijl de bubbels van nu daarna gebagatelliseerd, want ook dat paste berusten op de eigen keuze van mensen, en niet in het neoliberale wereldbeeld. mensen ook snel van bubbel kunnen wisselen. Ook is weldenkend Nederland voor de Euro­ Vergeleken met de tijd van de verzuiling is pese integratie en de noodzaak van de ‘hervor- onze huidige maatschappij een wonder van mingen’ die dat met zich meebrengt. De Brus­ openheid. Dat blijkt ook uit de volatiliteit van selse correspondenten zien de Brusselse com-­ de verkiezingsuitslagen. In de tijd van de ver- munity als een Gideonsbende die het ideaal zuiling wisselden weinig mensen van partij. van de Europese eenheid dichterbij probeert Vier zetels winst heette al een politieke aard- te brengen, daarbij voor de voeten gelopen verschuiving. Nu kan een grote partij als de door de nationale regeringen die hun oren la- PvdA in één keer driekwart van zijn aanhang ten hangen naar de kiezers. Ze werken aan het verspelen. Wanneer kiezers zich al in een bub- ‘Europese project’, hoewel je nergens leest wat bel bevinden, is dat kennelijk geen beletsel dat eigenlijk inhoudt, want dan zouden men- om van partij te wisselen. Of je moet constate- sen zich er weleens tegen kunnen uitspreken.

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 38 Paul Bordewijk Het beste middel tegen nepnieuws is een integere overheid

Toen ik in 2005 mij in een academisch gezel- niet beweren dat de holocaust fantasie was, schap liet ontvallen dat ik tegen de Europese en wie nu nog de beschuldigingen tegen Dem­ Grondwet ging stemmen, werd ik aangekeken mink volhoudt kan vervolgd worden wegens alsof ik een ontsnapte oorlogsmisdadiger was. smaad. Maar zoals je mag beweren dat de aar- Ik mocht nog net aan tafel blijven zitten. de plat is en in zeven dagen geschapen, mag je Marijke Linthorst schreef dat zij er indertijd ook de klimaatverandering ontkennen en in- haast niet voor durfde uit te komen dat zij enten bestrijden, ook al maakt dat de doelstel- overwoog tegen te stemmen.7 lingen van het overheidsbeleid minder haal- Weldenkend Nederland steunt ook de nieu- baar. we koude oorlog tegen Rusland. Volgens het CBS bedroegen in 2014 de militaire uitgaven Betrouwbaar van de gezamenlijke NAVO-landen tienmaal die van Rusland, en exclusief die van de VS nog Het beste dat de overheid kan doen om het driemaal zoveel,8 maar dat lees je nergens. geloof in dergelijke complottheorieën tegen Wellicht verspreidt het CBS nepnieuws, maar te gaan, is zelf betrouwbaar te zijn. Maar daar dat zou dan toch een scoop van jewelste zijn. ontbreekt het vaak aan. Het ‘bonnetje’ van de De ramp met de MH17 wordt steeds aange- Teevendeal dat maar onvindbaar bleef, was duid als een misdadige aanslag in plaats van op zichzelf niet belangrijk, maar was wel een een tragische vergissing zoals die in oorlogs­ sym­bool van een overheid die zijn fouten situaties vaker voorkomt. De vergelijking met niet wil toegeven. En daarvan hebben we er het Iraanse passagiersvliegtuig dat op 3 juli natuurlijk heel veel gehad, zoals het fotorol- 1988 door Amerikaanse militairen uit de lucht letje uit Srebrenica­ en het onverklaarbaar ge- geschoten werd, en waarbij de onderste steen wiste telefoongesprek tussen Jos van Rey en nooit boven is gekomen, wordt zelden ge- Fred Teeven over de burgemeestersvacature maakt. Je kunt het ook vergelijken met de in Roermond. En wat te denken van het pers- Engelse bombardementen op Nijmegen en bericht dat de Keulse politie op 1 januari 2016 het Haagse Bezuidenhout tijdens de Tweede uitbracht waarin stond dat de feestelijkheden Wereldoorlog waarvoor nooit iemand ver- de nacht daarvoor overwegend vreedzaam volgd is. waren verlopen. Nepnieuws!­ Dat er veel seksu- Het klimaatbeleid in de bubbel wordt ge- eel geweld had plaats gevonden werd al snel dicteerd door de milieuorganisaties. Men is duidelijk via de veel gesmade sociale media, terecht voor energiebesparing en zon- en wind- maar het duurde dagen voordat dat in Neder­ energie, maar alternatieven als inherent veili- land door de reguliere media bevestigd werd. ge kerncentrales op basis van thorium of bin- ding van CO2 aan olivijn worden volledig genegeerd.9 Intussen zien we in andere bub- bels allerlei complottheorieën langskomen. Regelmatig blijken ook De rapporten over de opwarming van de aarde zouden fake zijn. Inenten leidt tot autisme. dingen niet te kloppen in Joris Demmink verkrachtte kleine jongetjes, officiële rapporten. Denk en dat werd door Justitie in de doofpot gestopt. aan de ‘onvolkomenheden’ Marianne Vaatstra werd vermoord door ie- mand uit het naburige AZC, en niet door een in het rapport over de geluids­ autochtoon. De man die op 10 juni 2017 bij hinder bij uitbreiding van Amsterdam Centraal tegen een muur botste, vliegveld Lelystad moet wel een terrorist geweest zijn. Niet elke bewering is toegestaan. Je mag

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Paul Bordewijk Het beste middel tegen nepnieuws is een integere overheid 39

Regelmatig blijken ook dingen niet te klop- nen oefenen. Juist de Verenigde Staten oefenen pen in officiële rapporten. Denk aan de ‘onvol- ook op allerlei andere manieren druk uit. De komenheden’ in het rapport over de geluids- The Hague Invasion Act van president Bush jr. hinder bij uitbreiding van vliegveld Lelystad, die het de VS mogelijk maakt om Neder­ ­land waarbij een vliegsnelheid verondersteld werd binnen te vallen ten einde gevangenen van waarbij vliegtuigen uit de lucht vallen. Het het Internationaal Strafhof te bevrijden, is waren betrokken leken die dat opmerkten. In nog steeds niet ingetrokken, en Trump zal dat Leiden gebeurde ook zoiets bij de rapporten niet doen ook. Stel je het kabaal eens voor over de verplaatsing van het busstation die wanneer Rusland zo’n wet had! de gemeente wilde doordrukken. Ook weten we uit Wikileaks dat er indertijd Al weer een kleine twintig jaar geleden pu- overleg was tussen de Amerikaanse ambassa- bliceerden Andries Köbben en Henk Tromp deur en een Haagse topambtenaar over hoe hun boek De onwelkome boodschap over de Wouter Bos onder druk gezet zou kunnen wor- druk die op wetenschappers wordt uitgeoe- den om alsnog in te stemmen met verlenging fend wanneer hun onderzoeksresultaten niet van de Nederlandse militaire aanwezigheid in in het straatje van de opdrachtgevers passen.10 Afghanistan. En Amerika oefent ook pressie uit Zij waren betrokken bij een Leids instituut dat via de baantjes die er te verdelen zijn. ‘Dat zal in opdracht van het Ministerie van OC&W het Nederland merken’, zei Jaap de Hoop Scheffer ziekteverzuim in het onderwijs in kaart bracht. toen Nederland in 2010 niet bereid was de mis- Zolang dat terugliep waren er geen problemen, sie in Afghanistan te verlengen. Zijn eigen aan- maar toen in 1994 een stijging van het verzuim stelling als secretaris-generaal van de NAVO geconstateerd werd, waren de rapen gaar. Dat viel samen met de Nederlandse steun aan de boek heeft weinig invloed gehad. ‘Daar kan ik inval in Irak, dus hij kon het weten. niets mee’, ligt bestuurders in de mond bestor- Daarmee is natuurlijk niet goedgepraat dat ven wanneer een rapport concludeert dat de Rusland probeert via nepnieuws invloed uit te voornemens in het regeerakkoord misschien oefenen. Niet een Russische BUK-raket maar niet zo verstandig zijn. Het ministerie van Vei­ een Oekraïense straaljager zou de MH17 heb- ligheid en Justitie wilde zijn cannabisbeleid ben neergehaald. Waarom Oekraïne dat ge- graag onderbouwen met onderzoek door het daan zou hebben is volstrekt onduidelijk, en WODC, maar dat onderzoek moest dan wel deze desinformatie wordt dan ook maar in het bestaande beleid bevestigen. een kleine bubbel geloofd. Wat Rusland daar- mee denkt te bereiken is ook niet duidelijk. Beïnvloeding verkiezingen Meer invloed hebben de berichten gehad dat Hillary Clinton als minister van Buiten­ Inmiddels is er angst ontstaan dat door het lan- landse Zaken voor haar e-mail haar privéserver ceren van nepnieuws via sociale media andere gebruikt had in plaats van die van het departe- landen en dan met name Rusland in staat zijn ment. Omdat dat verboden was heeft dat ook onze verkiezingen te beïnvloeden, en zo de de- tot serieuze onderzoeken door de FBI geleid. mocratie om zeep te helpen. Dit lijkt mij ech- Paul Krugman houdt daarom de toenmalige ter zelf meer een complottheorie. Toen Obama FBI-directeur Comey verantwoordelijk voor gekozen werd, was iedereen in onze kring ent­ de verkiezingsoverwinning van Trump.11 Wan­ housiast over de sociale media waarmee Oba­ neer dat al Comey’s intentie was, heeft hij er ma campagne had gevoerd, maar nu Trump weinig plezier van beleefd want hij is zelf door gekozen is hebben ineens de sociale media het Trump aan de kant gezet. De berichten over gedaan. In de koude oorlog steunden zowel de Clinton’s email verkeer zijn naar buiten geko- Sovjet Unie als de Verenigde Staten bevriende men via Wikileaks. Men neemt aan dat die te- partijen, in de hoop zo meer invloed uit te kun- ruggaan op Russische hackers. Maar ze waren

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 40 Paul Bordewijk Het beste middel tegen nepnieuws is een integere overheid

wel waar, het was geen nepnieuws. En ze ver- Reybrouck de onvrede over de EU met de af- schenen ook in de grote media, en niet alleen keer van koloniale overheersers.13 Het grappi- op Facebook. Ze zijn eerder te vergelijken met ge is dat Schotten die voor afscheiding van de Panama Papers of de Paradise Papers, die Engeland zijn op dezelfde manier over West­ ook via hacken verkregen zijn met de bedoe- minster praten. Daar zijn geen Russische trol- ling invloed uit te oefenen. len voor nodig. In plaats van de verkiezing van Trump te Er is nu een roep om censuur te horen. Face­ wijten aan Rusland, of aan Wikileaks, of aan book, Twitter en Google worden opgeroepen Comey, of aan het rare kiesstelsel waardoor hun gebruikers te beschermen tegen onjuiste Clinton met een meerderheid van drie mil- berichten. Die eis wordt nog niet gesteld aan joen stemmen toch geen president werd, moet email servers, telefoonbedrijven en de post, je de vraag stellen hoe het komt dat de Republi­ maar dat komt misschien nog wel. Kranten keinen met een kandidaat als Trump niet de plaatsen soms ingezonden stukken met aan- grootste verkiezingsnederlaag uit de geschie- toonbaar onjuiste informatie, moet daarbij denis hebben geleden. Dat komt vooral door de overheid ook ingrijpen? de weerzin die de Democraten en met name Onjuiste informatie hoeft ook niet met op- de Clintons gewekt hebben bij de klassieke de- zet gegeven te worden. Mensen kunnen zich te mocratische achterban.12 Ook bij het Brexit re- goeder trouw vergissen, of in berichten van ferendum is er binnen weldenkend Nederland anderen de ironie niet hebben onderkend.14 de neiging de schuld van een onwelkome uit- Maar het grootste gevaar is natuurlijk dat het slag te leggen bij Russische trollen. Er is zeker weerspreken van de overheid als nepnieuws in die campagne veel nepnieuws verspreid, zal worden aangemerkt. Wanneer de politie in maar dan toch vooral door de Engelse tabloids. Keulen verklaart dat de oudejaarsnacht rustig Die zouden echter niet zoveel invloed gehad verlopen is, verspreid je dan nepnieuw wan- hebben wanneer er niet al een afkeer van de neer je het tegendeel hebt ervaren? En is het Europese Unie bestond. Dat kwam deels door nepnieuws wanneer je zegt dat Nederland een de verstoring van de onderzijde van de ar- belastingparadijs is, terwijl de Tweede Kamer beidsmarkt door de influx van arbeiders uit heeft uitgesproken dat dat niet zo is? In 1956 Oost-Europa en vooral uit Polen. Wanneer het deed de Nederlandse regering met succes een Lodewijk Asscher eerder gelukt was om het beroep om Der Spiegel niet te verspreiden van- principe van gelijke beloning voor hetzelfde wege berichten over de crisis op Soestdijk, werk in hetzelfde land aanvaard te krijgen, maar dat was geen nepnieuws, integendeel. was er misschien wel geen meerderheid voor De overheid moet nepnieuws niet verbieden, de Brexit geweest. maar wanneer het schadelijk is wel tegenspre- Maar er speelde ook een dieper sentiment, ken. De overheid wordt daarbij echter alleen het gevoel dat de politici in Westminster macht geloofd wanneer ze zelf integer is. Daar ont- kwijt raakten aan ‘people we don’t know’. In breekt het te vaak aan. zijn Van der Leeuw lezing vergeleek David van

Noten 21-24; Huib Modderkolk, De 4 Mark Bovens en Anchrit Wille, schepping van het nieuwe mon- Diplomademocratie, Bert Bak- 1 Paul Depla, Op de toekomst. ster, de Volkskrant 11 novem- ker, Amsterdam 2011; Armen Partij van de Arbeid 17 juni ber 2017, bijlage Zaterdag: 6-7. Hakhverdian en Wouter Scha- 2017: 2. 3 Herman Vuijsje, Correct. Wel- kel, Nepparlement? AUP, Am- 2 How the world was trolled. The denkend Nederland sinds de sterdam 2017. Economist 4 november 2017: jaren zestig. Olympus 2008. 5 Jouke de Vries en Paul Borde-

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Paul Bordewijk Het beste middel tegen nepnieuws is een integere overheid 41

wijk, Rijdende treinen en ge- ten, CBS, Den Haag, septem- 12 Thomas Frank, Listen, Liberal, passeerde stations. Van Gen- ber 2015/4: 10. Picador, a Metropolitan Book, nep, Amsterdam 2009. 9 Paul Bordewijk, De verscholen Henry Holt and Company, 6 Paul Bordewijk, ‘Het neolibe- klimaatoptie: olivijn. http:// New York 2016. rale mens- en maatschappij- publieketribune.net/2015/12/ 13 David van Reybrouck, ‘Laat beeld van het CPB’ in Sociaal 07/de-verscholen-klimaatop- het volk echt meepraten’, de bestek jg. 77 nr 5, oktober/ tie-olivijn/ Volkskrant 18 november 2017, november 2015: 9-11. http:// 10 André J.F. Köbben en Henk Opinie: 5-7. www.paulbordewijk.nl/arti- Tromp, De onwelkome bood- 14 Willem Minderhout, ‘De ver- kelen/627 schap of hoe de vrijheid van de google-ing van de bewijsvoe- 7 Marijke Lindhorst, ‘Een nuch- wetenschap wordt bedreigd. ring’, in De Leunstoel, Inter- tere stem’, in S&D jg. 62 nr 6, 11 https://www.businessinsider. netmagazine voor Rustige juni 2005: 5-6. nl/paul-krugman-fbi-james- Mensen, jg. 3 nr 8. http://www. 8 Frank Notten, De opkomst van comey-2016-10/?international deleunstoel.nl/artikel. nieuwe militaire supermach- =true&r=US php?artikel_id=750

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 42

Europees belang bij een regionale veiligheidsdialoog in het Midden-Oosten

Er is geen veiligheidspolitieke dialoog in het Midden-Oosten, terwijl het onophoudelijk conflicten regent. De gewapende strijd biedt vruchtbare bodem voor extremisme en mensensmokkel. Dit is in toenemende mate een Europees probleem. Brussel moet de zwaargewichten in deze regio met elkaar om de tafel krijgen, bijvoorbeeld in een OVSE-achtige structuur.

Patrick de Vries

Diplomaat (in Washington, Peking en Kabul) en politiek adviseur bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken en bij de EU

Twee overheersende krachten houden het 60 miljoen nieuwe banen nodig om de aanko- Midden-Oosten verdeeld: een machtsstrijd mende groep potentieel werknemers van een tussen Iran en Saudi-Arabië en verder oplo- inkomen te voorzien.1 Om economische groei pende economische ongelijkheid tussen en meer gelijkheid mogelijk te maken, moet sommige Golfstaten en landen als Egypte, er eerst stabiliteit komen door een einde te Libanon, Jor­danië en Tunesië. Twee splijt- maken aan de vele conflicten die de regio teis- zwammen die vooral de ontwikkeling van teren. En dat gaat niet gebeuren zolang partij- de maar liefst 105 miljoen jongeren, in veel en weigeren om de tafel te zitten. landen algauw meer dan de helft van de be­ volking, beperken. En dat levert een perma- Koude Oorlog nente tijdbom op. De realiteit is dat 20 % van alle conflicten in Een onderhandelingstafel optuigen is geen ge- de afgelopen vijftig jaar in het Midden-Oosten makkelijke opgave. Juist de veiligheidspolitie- plaats had en dat in de afgelopen jaren 45 % van ke context is het afgelopen tijd veel complexer de mondiale terroristische aanslagen in de re- geworden. De belangen van de grote wereld- gio werden gepleegd. Zo veel instabiliteit heeft spelers verschoven in rap tempo. Door de op- tot gevolg dat de werkeloosheid in deze regio komst van schaliegas is het Midden-Oosten (30 %) tweemaal zo hoog is als het mondiale voor de VS minder cruciaal. In de overgang gemiddelde. van Obama naar Trump werd het licht opge- Vanaf 2020 zijn er in het Midden-Oosten bouwde Iraanse vertrouwen in Amerika, ook

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Patrick de Vries Europees belang bij een regionale veiligheidsdialoog in het Midden-Oosten 43

bij de hervormers, tenietgedaan. Syrië heeft om buitenlandse investeringen aan te trek- Rusland terug in het mondiale zadel van ‘on- ken. Maar de belangen reiken verder: beiden misbare partners’ geholpen terwijl de Rus­ zien ook Afrika en West-Azië steeds meer als sische strategische politieke en economische hun invloedssferen. Een spinnenweb aan am- belangen evident meer in Europa liggen dan bassades, nieuwe lijnvluchten en investerin- in het Midden-Oosten. Moskou kan, nauwe- gen in infrastructuur ontvouwt zich daar lijks gehinderd, haar favoriete opportunisti- gestaag. sche spel spelen en doet dat dan ook. Het doet allemaal sterk denken aan de China heeft zich met de aanleg van infra- Koude Oorlog, met alle negatieve connotaties structuur – in het bredere One Belt One Road- daarvan: denken in machtssferen, een alles- raamwerk – fysiek aan het Midden-Oosten of-niets-benadering, proxy wars, oplaaiende verbonden. En 45 % van China’s totale olie-in- brandhaarden en onbenut economisch po- voer komt inmiddels uit deze regio. Daarmee tentieel. De ontluisterende sociaaleconomi- schaakt China onmiskenbaar ook mee op het sche stagnatie van jongeren is sterk afhanke- veilig­heidspolitieke bord. Niet voor niets lijk van deze veiligheidspolitieke tweespalt. werden Teheran en Riad door Peking uitgeno- Het is ook voor Europa belangrijk dat hen een digd om meningsverschillen bij te leggen na hoopvoller perspectief wordt geboden. Zoals de controverse over de executie van een voor- politieke leiders dat begin jaren zeventig de- aanstaande geestelijk leider en sprak Peking den toen de VS en Europa met Rusland toena- met Houthi-leiders over een staakt het vuren dering zochten, hetgeen uiteindelijk leidde in Jemen. Als gevolg van de migrantenstroom tot de oprichting van de OVSE. naar Europa, terroristische aanslagen in Euro­­ Het was destijds lang onvoorstelbaar dat pese hoofdsteden en foreign fighter-dilemma’s kopstukken als Brezjnev, Ford, Tito, Ceauşescu, heeft de Arabische regio voor Europa inmid- Schmidt en Honecker – vul namen uit het Mid­ dels een duidelijker veiligheidspolitiek karak­ den-Oosten in en vergelijkbare botsende ka- ter gekregen dan de traditionele oliebelangen rakters en conflicterende belangen doemen waarop Europa in het verleden vooral heeft op – in conclaaf gingen. En dat is nu niet an- geaasd. ders: hoewel Moskou en het Westen elkaar als Op regionaal niveau zijn er voortdurend bedreiging voor de eigen veiligheid zien, wordt wisselende – en vooral onorthodoxe – coali- er in de NAVO-Rusland Raad en binnen de ties in de regio: Israël en Saoedi-Arabië zoe- OVSE, ondanks fundamentele meningsver- ken toenadering tot elkaar; Bagdad ligt aan schillen over kwesties als Oekraïne en Syrië, de ketting bij Teheran, en Qatar en Turkije nog altijd met elkaar gesproken om verdere worstelen met Egypte, bondgenoot van de escalatie te voorkomen en laten Baltische sta- Gulf Cooperation Council. Maar bovenal zijn ten Russische inspecties van hun militair ma- kemphanen Saoedi-Arabië en Iran beduidend terieel toe.3 Elke regio heeft zijn eigen dyna- assertiever. Dat wordt soms in een sektarisch miek. Zo is het Midden-Oosten niet op te delen perspectief geplaatst.2 Maar in de praktijk is in overzichtelijke Oost-West machtsblokken er een traditionele ‘real-politieke’ machts- zoals destijds in Europa het geval was. De re- strijd gaande. Iran heeft zijn invloed in Beiroet, gio is te verdeeld om te verwachten dat het Damascus, Bagdad en Sanaa – via Hezbollah de hete hangijzers – Israël / Palestina, een vre- en de Houthi’s – aanzienlijk uitgebreid. De desregeling voor Syrië, een onafhankelijk corridor van Teheran naar Tartus, een belang- ‘Groot Koerdistan’ – in een dialoog ineens rijke levensader voor het regime, is nagenoeg oplost. Maar er valt veel te winnen bij het voltooid. Riad is met een diplomatiek en in losweken van de huidige negatieve politieke Jemen zelfs militair tegenoffensief bezig en pat­stelling. met een binnenlandse hervormingsagenda

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 44 Patrick de Vries Europees belang bij een regionale veiligheidsdialoog in het Midden-Oosten

Europa moet verbinden en beschermen altijd de thema’s die sociaal-democraten bij el- kaar dreven? De sociaal-democratie lijkt her- Juist de sociaal-democratie zou stil moeten kenbaarheid te hebben verloren. In een ge­ staan bij de vraag welke initiatieven er nodig globaliseerde setting meegebogen met rechts zijn om mensen kansen én bescherming te op migratie en marktwerking, onvoldoende bieden. Een opvallende tegenstelling mani- meegedraaid met links op het tegengaan van festeerde zich in het afgelopen decennium. toenemende ongelijkheid en niet krachtig In een tijdsgewricht waarin maatschappelij- genoeg verbonden. Meer dan eens staan be- ke uitsluiting en verwijdering sterker boven staanszekerheid en sociale rechtvaardigheid kwamen drijven binnen Europa en aan haar onder druk. De sociaal-democratie zou weer randen, sijpelde de verbindende kracht van een motor van ideeën moeten worden die de Europese sociaal-democratie weg. houvast biedt en verbinding bevordert in een Waar de jaren negentig nog vooral sym- onzekere wereld. De sociaal-­democratische bool stonden voor de mogelijkheden van toe- traditie als tegenwicht en her­vormende kracht nadering die globalisering onmiskenbaar ten opzichte van het neoliberale denken om bood – meer handel, minder grenzen, groter vooral de mogelijkheden­ van de voorhoede Europa – markeert het begin van deze eeuw te vergroten. de keerzijde van dit fenomeen: er is geen hou- Die ideeën zijn er natuurlijk gedeeltelijk vast meer. Mensen die niet zo snel meekon- al, ook op het terrein van buitenlandse poli- den voelen zich niet langer beschermd. En tiek. De sociaal-democratie is enorm actief in daarmee groeide het verzet, zo laten de ver- het Midden-Oosten om ‘bottum-up’ participa- kiezingen dit jaar in Europa zonneklaar zien, tie van jongeren te steunen, onder meer door en vooral de verwijdering. De Britten die niet de training programma’s van de Foundation meer bij de EU willen horen, de Hongaren en Max van der Stoel voor de opbouw van poli- de Polen die geen vluchtelingen willen opne- tieke partijen in Jordanië, Marokko, Tunesië men, de Euro­peanen en de Turken die nauwe- en Egypte.5 Maar er zou tevens ‘top down’ naar lijks nog door één deur kunnen, de kiezer die het grotere geheel moeten worden gekeken. zich niet meer in het politieke midden thuis Ook vanuit de veranderende Europese politie- voelt en zich heeft losgemaakt van de sociaal- ke context: een gerevitaliseerde Frans-Duitse democratie. tandem, een hernieuwde sterke Franse blik Tegenover het verwijderingsproces in Eu­ op het Midden-Oosten en het toegenomen ropa staat een uitsluitingstrend in de Arabi­ besef dat in het licht van de onvoorspelbaar- sche wereld, vooral voor jongeren. Het Arab heid van de VS Europa het heft meer in eigen Human Development rapport 2016 stelt dat jon- handen moet nemen. De sociaal-democratie geren het laatste decennium zeer beperkte zou – met gelijkgezinden – op die dynamiek toegang hebben tot politiek, economie (ba- in moeten spelen met nieuwe initiatieven die nen) en basale voorzieningen als adequaat stabiliteit aan de randen van Europa kunnen onderwijs en zorg, hetgeen een sterk gevoel vergroten. van algehele maatschappelijke uitsluiting Het eerdergenoemde Arab Human Develop­ voedt.4 Dit geldt voor vrouwen nog het meest, ment-rapport wijst op de toename van vier benadrukt het rapport. De jeugd is alleen nog naar elf gewapende conflicten in de afgelo- via de sociale media verbonden. Met als treu- pen tien jaar als grootste remmende factor rig perspectief dat op de politieke, economi- op ontwikkeling in de regio. Hoe kan een sche en sociaal-culturele ontwikkeling van draai worden gegeven aan een destructieve de regio een stevige rem staat. machtsstrijd die partijen steeds verder weg Afscheiding, uitsluiting, ongelijkheid en brengt van elkaar? ontwikkeling van eenieder – waren dat niet

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Patrick de Vries Europees belang bij een regionale veiligheidsdialoog in het Midden-Oosten 45

Een veiligheidspolitieke dialoog ningsprogramma’s en onderzoek promoot, een betere regionale watervoorziening of Brussel moet het voortouw nemen bij het pro- de ontwikkeling van duurzame energie. Uit­ moten van een veiligheidsdialoog in het Mid­ eindelijk gaat het om het identificeren van den-Oosten. Van Rusland, de VS of China valt meer gezamenlijke belangen. Inmiddels is bij- dit niet te verwachten; die raken steeds verder voorbeeld vast komen te staan dat maar liefst verstrikt in het wespennest van tijdelijke deals. 65 % van de bevolking in het Midden-Oosten Dat is geen Europees altruïsme maar eigen be- niet zeker is van water en voedsel. Sinds 2014 lang. We gaan steeds meer van een onderling hebben 13 van de 21 landen te maken met ‘ab- verbonden naar een wederzijds afhankelijke solute’ waterschaarste en 5 landen kennen wereld; de val van een regio kan risicovoller een situatie van waterschaarste.6 zijn dan de opkomst ervan. We zouden er toch niet aan moeten denken dat in de huidige negatieve spiraal ook een land als Egypte, met 90 miljoen inwoners waarvan De EU pompt miljarden in meer dan de helft onder de 35 en op steenworp het Midden-Oosten zonder van Europa, nog eens implodeert? Brussel moet deze stap ook zetten omdat juist Europa erva- op een veiligheidspolitieke ring heeft met het bijeenbrengen van machts- dialoog aan te dringen blokken. Een OVSE-achtige structuur kan als referentie dienen. Die organisatie heeft niet alle problemen opgelost, maar heeft wel een basis gelegd voor détente, uitwisseling en toe- Dergelijke problemen kunnen, zo stellen ex- nadering. Een dergelijk proces vraagt vooral perts, alleen nog door middel van regionale tijd en strategisch geduld. Ter vergelijking: er coördinatie worden opgelost. Er zou in dat zat maar liefst zes jaar tussen het moment dat licht ook samenwerking kunnen worden ge- het idee van een dialoog tussen het Westen en zocht met de ‘science for peace’-programma’s Rusland werd geopperd en het politieke ak- van de NAVO en de EU. In een van die program- koord om daadwerkelijk een dialoog te gaan ma’s werken Arabische, Israëlische, Iraanse, voeren. Brussel zou hierover de discussie moe- Turkse en westerse wetenschappers samen op ten aangaan met de regionale zwaargewichten, terreinen als biologie, landbouw en gezond- primair met Iran en Saudi-Arabië, met wie Euro­ heidszorg – ter ondersteuning van de gedachte pa zowel bilateraal als in EU-verband relaties dat onderscheidende nationale perspectieven heeft geïntensiveerd, maar uiteindelijk ook en belangen een hoger gezamenlijk doel kun- met Egypte en Turkije en Israël. Een aantal stap- nen dienen.7 Een nieuw element zou zijn om pen is daarbij van belang. de ‘civil society’ meer te betrekken om patstel- Het gaat om te beginnen om het formule- ling van politieke leiders van onderop te hel- ren van basisprincipes – geen inmenging over pen doorbreken in de vele conflicten. Partijen landgrenzen heen, respect voor internatio- zouden het ook eens moeten worden over de naal recht – en het besef dat er naast afschrik- reikwijdte van een politieke discussie. Te den- king een mechanisme voor toenadering moet ken valt in ieder geval aan traditionele veilig- komen om een machtsbalans te behouden. heidskwesties zoals wapenbeheersing, nieuwe Een dialoog kan leiden tot vertrouwenwek- dreiging zoals voedselveiligheid en sociaaleco- kende maatregelen als de oprichting van een nomische onderwerpen zoals een beter ver- regionaal humanitair fonds, afspraken over bonden regionale (transport) infrastructuur. conflictpreventie en de instelling van een ‘con- Het gaat al met al om een dialoog dat via kleine flict preventie expertise centrum’, dat trai- stappen langzaam een vertrouwensbasis moet

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 46 Patrick de Vries Europees belang bij een regionale veiligheidsdialoog in het Midden-Oosten

bieden en waarbij meer traditionele veilig- voor de – broodnodige – wederopbouw in Syrië, heidsonderwerpen, zoals een regionale nu­ Irak, Libië en Jemen. Europa wel en dat moet cleaire ontwapeningszone en terrorisme Brussel ook als wisselgeld zien. Bovendien heb- en cyber veiligheid, later aan bod komen. ben deze landen investeringen van Europese bedrijven nodig om jongeren aan het werk te Een proces dat zowel tijd als politieke krijgen. En naarmate Brussel de stroom men- druk nodig heeft sen naar Europa gaat beteugelen, wordt migra- tie ook en vooral een verantwoordelijkheid Naast tijd, vraagt dit proces ook om politieke van de Arabische regio zelf. Nu al zoeken deze druk. Maar daar ontbreekt het aan. De EU landen Europese steun voor een beter beheer pompt nu erg makkelijk miljarden in de regio van landgrenzen en kustlijnen, onder andere zonder stevig op een veiligheidspolitieke dia- in de Sahel en de Hoorn van Afrika. Die steun loog aan te dringen. Terwijl er een kapstok is: zou niet vrijblijvend moeten zijn. Dat geldt de Global Strategy on Foreign and Security Policy eveneens voor terrorismebestrijding: Europa van de Europese Unie uit 2016 noemt het be- heeft relevante inlichtingen over extremisti- vorderen van multilaterale samenwerking sche groeperingen met nauw banden in het in het Midden-Oosten als een speerpunt.8 Midden-Oosten. Europa heeft dus kaarten op Dit is geen pleidooi voor het simpelweg zak. Bovendien lijkt vooral Parijs, dat recent creëren van een nieuwe instelling en evenmin met Cairo (Libië), Riyad (Jemen) en Teheran voor het implanteren van een OVSE, met al zijn (Syrië) pragmatisch zaken deed, te onderken- haken en ogen, in het Midden-Oosten. Het gaat nen dat in een wereld van macht en tegen- nu eerst om de erkenning dat partijen om de machten Europa in het Midden-Oosten ook tafel moeten teneinde competitie binnen aan- machtspolitiek moet durven bedrijven en vaardbare grenzen te houden en dat Europa in daarbij oog moet hebben voor het belang dat licht een grotere politieke rol moet spelen van een regionale machtsbalans.­ en met ideeën moet komen om huidige en De verantwoordelijkheid voor meer stabili- nieuwe generaties in de regio te verbinden teit in het Midden-Oosten ligt bij de landen en tegenstellingen te helpen overbruggen. zelf. Maar een gezamenlijk Europa kan – met Gaan de handen daarvoor op elkaar in het meer flair en durf – een bijdrage leveren aan Midden-Oosten? Dat valt te bezien. Duidelijk is het bijeenbrengen van regionale belangen, wel dat Rusland, China, Turkije en Iran niet ge- opdat ook nieuwe generaties in deze regio neigd zullen zijn de portemonnee te trekken op termijn een beter perspectief krijgen.

Noten Policies, Sectarianism in the ment in changing reality, Middle East, 3 May 2017, www. www.arabstates.undp.org/ 1 United Nations Development europarl.europa.eu/RegData/ content/rbas/en/home/libra- Program, Arab Human Deve- etudes/IDAN/2017/603843/ ry/arab-human-development- lopment Report 2016: Youth EXPO_IDA(2017)603843_EN. report-2016 and the prospects for human pdf. 5 Max van der Stoel Founda- development in changing rea- 3 NATO - News: NATO Allies brief tion, Democracy Ons ideaal: lity, www.arabstates.undp. Russian arms control inspec- een wereld waarin de demo- org/content/rbas/en/home/ tors, 09 November 2017, htt- cratische rechten van alle men- library/huma_development/ ps://www.nato.int/cps/en/ sen zijn gewaarborgd, https:// arab-human-development- natohq/news_148420.htm www.foundationmaxvander- report-2016. 4 Arab Human Development stoel.nl/ 2 European Parliament, Direc­ Report 2016: Youth and the 6 Wereldbank, New Worldbank torate General for External prospects for human develop- report: Beyond Scarcity: Water

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Patrick de Vries Europees belang bij een regionale veiligheidsdialoog in het Midden-Oosten 47

Security in the Middle East and East, https://eeas.europa.eu/ Union’s Foreign and Security North Africa, https://reliefweb. headquarters-Home- Policy, https://europa.eu/glo- int/report/world/beyond-scar- page/31030/eu-supports-sci- balstrategy/en/shared-vision- city-water-security-middle- ence-peace-and-cooperation- common-action-stronger- east-and-north-africa-enar. middle-east_en europe. 7 EU External Action Service, 8 European Union Global Stra- EU supports science for peace tegy, A Stronger Europe, a Glo- and cooperation in the Middle bal Strategy for the European

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 48

Klaar met weg-met-ons (1)

Hebben we niks beter te doen dan het stimuleren van burgerkracht?

Wim Derksen reageert op de discussie tussen Annemarie Kok en Jacques Wallage uit S&D 4. Hij vraagt zich af of sociaal­ democraten geen grotere zorgen hebben dan burger­ participatie. En als we het er dan toch over hebben, dan misschien wel meewegen dat ook het bezetten van de snelweg naar Dokkum een burgerinitiatief is?

Wim Derksen

Hoogleraar bestuurskunde aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam

Annemarie Kok schreef een prachtig stuk in steden bestaat er in Groningen zorg over de S&D. Ze stelde de terechte vraag waarom zo- wegvallende sociale­ cohesie, het wegvallende veel vooraanstaande PvdA-ers (Wallage en gemeenschaps­ gevoel.­ En zoals elders wil de Plasterk) zijn gaan geloven in ‘burgerkracht’ gemeente Gronin­ gen­ daaraan iets doen door en ‘doe-democratie’. We zouden de burgers de beslissings­ macht­ in handen van de burgers veel vaker zelf moeten laten beslissen. Ook te leggen. Kok analyseert dat er met die sociale wel: meer democratie en minder politiek. En cohesie in de Nederlandse samenleving weinig­ het is opvallend dat je dit geluid vooral van po- mis is. Ja, de buurt is steeds minder een inte- litici hoort. Kok vraagt zich af: waarom zijn ze grerend kader, maar is al zo sinds Jacques van ‘klaar’ met de politiek. ‘Hoe zijn we toch in dit Doorn daarop een halve eeuw geleden wees. weg-met-ons-verhaal verzeild geraakt? Jacques De sociale cohesie is langs functionele weg Wallage voelde zich aangevallen en reageerde opnieuw ingevuld. Het probleem bestaat dus met een verkeerde intonatie en met een ver- niet. En volgens Kok mankeert er ook alles aan keerde argumentatie. Alle reden om nog even de oplossing, als er wel een probleem zou zijn. erop terug te komen. In Binding genoeg geeft Kok hilarische voor­ Ik vermoed dat Wallage heeft verzuimd beelden. Ze beschrijft hoe ze verzeild raakt op het essay Binding genoeg te lezen dat aan de een G1000-bijeenkomst waar ‘Stadjers’ (Gro­ basis stond van Koks beschouwing in S&D. ningers)­ samen plannen smeden voor de toe­ Misschien­ had hij dan anders gereageerd. komst van hun stad. Drie dringen vallen haar Binding genoeg is een helder opgebouwd filo­ van deze conferentie op. Ten eerste is na een sofisch­ betoog, verpakt in een brief aan Jane korte gedachtewisseling al meteen duidelijk in Jacobs. De stad Groningen, waar Annemarie welke richting de stad zich moet ontwikkelen Kok woont, fungeert als basis. Zoals in vele en wordt voor het gemak aangenomen dat alle

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Wim Derksen Klaar met weg-met-ons (1) 49

niet-aanwezigen het met deze richting eens loos het begrip politiek voor zichzelf en de zij- zullen zijn. Ten tweede hebben professionals nen reserveert. Burgers moeten meedenken op de conferentie een bepalende rol, onder an­ met het beleid. Je hebt draagvlak nodig. Hoog­ dere doordat ze aan elke tafel als gesprekslei­ ­ opgeleide burgers zijn immers in staat veel be- der optreden. Ten derde komt er uiteindelijk leid te frustreren. Maar daarover gaat het stuk niets terecht van al die plannen die binnen in van Annemarie Kok helemaal niet. Kok is hele- één dag zijn ontwikkeld en vastgesteld. Na een maal niet tegen transparantie of tegen een ge- jaar is iedereen het gedoe weer vergeten. sprek met burgers. Kok stelt zich te weer tegen­ Het tweede voorbeeld gaat over Almere, de neiging van veel politici om zelf geheel waar de gemeente burgers in sommige wij- plaats te maken voor de burger, wie dat dan ken en straten verantwoordelijk maakt voor ook is. Niet de burgers netjes laten meepraten de open­bare ruimte (verlichting, bestrating, en uiteindelijk zelf beslissen. Nee, gewoon al- binnentuin­ en de riolering). Alweer vanuit de les over de schutting gooien bij de burger. ge­dachte dat deze ‘gezamenlijkheid’ de socia- Wallage geeft nog een ander, veel grootser le cohesie in de buurt zou versterken. En ook argument. Ik citeer: ‘De opkomst van populis­ al weer vanuit de gedachte dat de burgers het tische partijen in heel Europa moet allereerst over het gebruik van die openbare ruimte worden gelezen als een protest tegen het feit vanzelfsprekend­ eens zijn. Waarom zou de ge­ dat de prijs van de globalisering wel erg een­ meen­te zich daar dan nog mee bemoeien? zijdig wordt betaald door mensen met een Nou, misschien­ wel omdat het gedrag van de kwetsbare maatschappelijke positie.’ Maar ene burger negatieve effecten heeft voor de Jacques, is dat probleem met burgerkracht op ander? Het he­le onzinnige idee heeft uitein- te lossen? Het lijkt me dat hier internationale delijk vooral tot burenconflicten, hoge kosten en nationale overheden aan zet zijn om ervoor en hoofdpijn geleid. te zorgen dat de maatschappelijke ongelijk- Het derde voorbeeld moet Wallage zeker heid niet veel te groot wordt en dat de kansen aanspreken. Al wandelend door de stad Gro­ om mee te doen eerlijker worden verdeeld. ningen constateert Kok hoe blij de burgers Zeg maar: gewone sociaal-democratie en geen nog steeds zijn met het verkeerscirculatie- geneuzel over burgerkracht. plan dat door Max van den Berg en Jacques Persoonlijk blijf ik met veel vragen zitten na Wallage in de jaren zeventig, ondanks veel het debat over burgerkracht, doe-democratie, weerstand (vooral van bedrijven en midden- zelf-organisatie of hoe we die neiging van veel stand), is door­gevoerd, nee, is doorgedrukt. politici om hun werk aan burgers over te laten De politiek nam indertijd zijn verantwoorde- ook maar willen noemen. lijkheid. Het heeft de stad fundamenteel ver- Wat is er mis aan de representatieve demo­ anderd. Ten goede. cratie? Waarom zou het ‘vijf voor twaalf’ zijn Het is des te opvallender dat Wallage nu als meer dan tachtig procent van de mensen zo’n andere positie inneemt. Ik kan me niet gewoon gaat stemmen bij de laatste Kamer­ herinneren – ik woonde toen ook in Gronin­ verkiezingen? En waarom kan bij gebleken gen – dat Max en Jacques indertijd veel pogin­ slijtage de representatieve democratie niet gen hebben gedaan om de onwillige automo­­ worden opgelapt, in plaats van haar met het bi­listen en de klagende middenstand te laten troebele badwater van de doe-democratie meepraten. Laat staan: hen in het kader van weg te gooien. Als er bijvoorbeeld twijfels zijn burgerkracht de macht over te dragen. over de kwaliteit van raadsleden in sommige Wallage beargumenteert zijn ommezwaai gemeenten, waarom maken we het raads­lid­ overigens nogal onduidelijk. Hij beroept zich maatschap dan niet aantrekkelijker (in plaats meermalen op het feit dat ‘de politiek het niet van ook nog eens het wachtgeld af te schaffen, meer alleen kan’. Waarbij hij blijkbaar achte­ meneer Plasterk)?

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 50 Wim Derksen Klaar met weg-met-ons (1)

Zijn burgers bereid om burgerkracht te le­ Zou het kunnen zijn dat je juist van de PvdA veren? Ik citeer nog even Annemarie Kok op meer steun voor de representatieve democra- basis van veel studies: ‘Maar niets wijst op een tie zou verwachten? spontane bereidheid onder de meeste burgers om gratis en voor niets op structurele basis over van alles mee te denken, maatschappelij- ke werk in de buurt te verrichten en/of bestuur- De teksten van Plasterk over lijke verantwoordelijkheid te dragen.’ Is ieder- een in staat om de gevraagde burgerkracht te doe-democratie zijn bij leveren? Voorstanders van burgerkracht wij- uitstek paternalistisch zen graag op het hoge opleidingsniveau van de burger. Maar daarbij denken ze vooral aan hun eigen vrienden. Terwijl het vmbo nog steeds de populairste onderwijsvorm is. En het Hoe overheidscentrisch is dat denken over het is bekend dat lager opgeleiden meer moeite vergroten van burgerkracht? Heel erg. De tek- hebben om mee te doen in die leuke proces- sten van Plasterk over doe-democratie zijn bij sen waarbij burgers het werk van gemeente­ uitstek paternalistisch. Ja, ik krijg jeuk als de raden overnemen. Kok wijst terecht ook op overheid over mij schrijft dat ‘de burger [dus: de kloof tussen de onkundige burger en de ik] in positie moet worden gebracht’. Of dat de professionals die al gauw de leiding overne- overheid voortaan moet ‘zorgen dat’ in plaats men in het debat. van ‘zorgen voor’. De overheid moet ervoor zor- Wat doen we met tegenstellingen? Politiek gen dat ik iets doe? Mogen wij burgers even zelf gaat toch over tegenstellingen? Voorstanders bepalen wat de overheid voor ons moet doen? van burgerkracht lijken vaak te suggereren dat Hoe naïef is dat denken over burgerkracht? we het allemaal op voorhand eens zijn met el- Plasterk schreef met droge ogen dat we burgers kaar. Dat er sprake is van een win-winsituatie. moesten stimuleren om zelf maatschappelijke Alleen het woord al. Maar zoals een verstandi- vraagstukken op te pakken. Gold dat ook voor ge wethouder mij laatste zei: ‘Wim, voor mij mannen met zwarte mutsen die in Woerden bestaat de burger helemaal niet; ik ken alleen een asielzoekerscentrum aanvielen? Of voor de astmapatiënt die nog ongezonder wordt burgers die de wietteelt in Brabant feitelijk le- omdat andere burgers met oude diesels in de galiseren? Dat zijn toch ook burgers die zelf binnenstad willen rijden.’ Ja, wie krijgt dan maatschappelijke vraagstukken oppakken? zijn zin? Politiek is toch de gezaghebbende Dat brengt ons terug bij die centrale vraag: toedeling van waarden? waar is de overheid van? Mijn antwoord is sim- Waarom horen we altijd dezelfde voorbeel- pel: de overheid dient die maatschappelijke den over burgerkracht? Het gaat altijd over belangen te behartigen die zonder optreden groene straten en opgelapte leeszalen. Het van de overheid niet worden behartigd. De sa- gaat nooit over sociale zekerheid, over kli- menleving is vaak heel goed in staat om zijn ei- maatverandering, over ongelijke kansen in gen zaakjes te regelen. Voor veel sociale cohe- het onderwijs, over ondermijning door crimi- sie (wat vanzelfsprekend een maatschappelijk nele milieus. Allemaal onderwerpen waarop belang is) heb je de overheid niet nodig. Maar de samenleving zonder overheid en zonder juist als de samenleving het niet kan, moet de politiek geen antwoord kan geven. Voor ons overheid het niet aan de burgers overlaten. En allen is het goed om nu iets aan het klimaat te dat zouden sociaal-democraten moeten weten. doen, maar mij persoonlijk is het veel aantrek- kelijker om te wachten tot een ander wat doet.

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 51

Klaar met weg-met-ons (2)

Verantwoordelijkheid is het woord niet

Ook Maarten van de Bos reageert op de discussie tussen Annemarie Kok en Jacques Wallage. Hij vindt hun probleemanalyse nogal makkelijk. Alsof democratie een uitruil is tussen burgers en politiek. Aan de hand van het werk van de Amerikaanse filosoof 18 Yasha Mounk schetst hij een alternatief.

Maarten van den Bos

Ambtelijk secretaris voor de Banning Vereniging en fractievoorzitter voor de PvdA in de Gemeenteraad van Lingewaard

De st rijd aanbinden tegen de verdere demo­ grote containerbegrippen is in de discussie cratisering van staat en samenleving is als het over de stand van de democratie helaas nooit opnemen van de wapenen tegen God zelf, oor- ver weg.3 Daarmee wordt niet alleen betrekke- deelde de Franse edelman Alexis de Tocque­ lijk weinig gezegd over de historische ontwik- ville in het befaamde verslag van zijn reis naar kelingen in de verhouding tussen overheid, de Verenigde Staten in de jaren 1830.1 Dat de politiek en burger, maar is ook te weinig hel- democratie desondanks een onderwerp bleef der in hoeverre hier de regel geldt dat voor de dat de gemoederen danig in beweging wist te ruimte van de ene per definitie het terugtre- brengen, bleek wel uit de discussie tussen den van de ander nodig is. Toch hangt die ge- Annemarie Kok en Jacques Wallage in dit tijd- dachte bij voortduring als een wetmatigheid schrift.2 Wallage werd door Kok weggezet als boven de discussie. hogepriester van een geloof. Wallage zette Kok Zo concludeerde de nota Doe-democratie weg als paternaliste. Het gekke is dat voor bei- die het kabinet Rutte-Asscher in 2013 publi- den de verhouding tussen overheid, politiek ceerde dat ‘wat mensen in eigen kring tot en burger er een van communicerende vaten stand brengen om maatschappelijke kwesties is, een zero sum game waarin het verlies van de op te lossen’ helemaal niet via ‘de omweg van een de winst van de ander betekent. Waar Kok een volksvertegenwoordiging’ hoeft te lopen. eenvoudigweg vaststelt dat er eigenlijk hele- Bert Blase, burgemeester van Heerhugowaard maal geen empirische grond is voor de bewe- en voorman van vernieuwingsbeweging Code ring dat er iets aan de hand is met de democra- Oranje, maakte dit in een recente bijdrage nog tie, komt Wallage met de vaststelling dat de een slag explicieter door monter vast te stellen wereld veranderd is en dat politiek en over- dat de representatieve democratie een stap te- heid zich daaraan maar moeten aanpassen. rug zou moeten doen ten faveure van meer sa- Dit type globale redeneringen op basis van menlevingsmacht en burgerkracht.4

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 52 Maarten van den Bos Klaar met weg-met-ons (2)

Dat is nogal wat en het is de vraag in hoever- woordelijkheid, voornaamste overeenkomst re politieke partijen die opvatting ook overne- is dat dit begrip in beide gevallen wordt ge- men. De PvdA is op dit punt de afgelopen jaren bruikt als argument voor de overheid om te- niet bepaald helder geweest in haar standpunt. rughoudend te zijn. In het sociale domein Dit ondanks dat ‘democratie’ in het laatste be- worden mensen steeds vaker eerst geacht ginselprogramma, uit 2005, al in het eerste arti- hun eigen netwerk aan te spreken en hun ei- kel wordt genoemd als een van de vijf centrale gen kracht te benutten alvorens zij toegang idealen van de PvdA – naast vrijheid, rechtvaar- krijgen tot zorg en ondersteuning. Waar het digheid, duurzaamheid en solidariteit.5 de lokale democratie betreft wordt vervolgens In het recente concept-programma voor de zichtbaar dat inwoners meer verantwoorde- lokale verkiezingen zoals het Centrum voor lijkheid willen in besluitvorming en dat daar- Lokaal Bestuur dat vorig jaar presenteerde voor dus door politiek en overheid ruimte wordt in de paragraaf ‘bestuur’ kool en geit gemaakt moet worden. nogal gespaard. Er wordt opgemerkt dat initia- tieven om de lokale democratie te versterken Verantwoordelijkheid door de PvdA worden omarmd, maar dat het onderscheid met de representatieve democra- Dat de overheid in het sociale domein de tie steeds helder moet blijven. Hierop wordt ondersteuning van inwoners nadrukkelijk monter vastgesteld dat ‘de lokale democratie voorwaardelijk maakt, lijkt me een belangrijk baat [heeft] bij actief burgerschap en initiatie- vraagstuk in zichzelf, maar geen direct ge- ven van onderop’, maar de consequentie van volg van de veranderende houding van die- die opvatting wordt niet helder.6 zelfde overheid ten opzichte van inwonersi- Ondertussen blijkt uit onderzoek dat ook op nitiatieven. Eerder zijn dit twee zijden van consensus onder inwoners gerichte burgertop- dezelfde ideologische medaille, het onderlig- pen gewoon meerderheden en minderheden, gende beeld van mens en samenleving is in dus winnaars en verliezers, kennen en blijft het beide redeneringen gelijk. Het gaat steeds ingewikkeld echt een diverse groep inwoners om zelfstandige en mondige burgers die in op de been te brengen.7 Voor de sociaal-demo- de eerste plaats zelf verantwoordelijk zijn cratie zou gelijke toegang tot besluitvorming voor hun keuzes en hun handelen. en een evenredige verdeling van kansen zich uit te spreken over de eigen woonomgeving­ toch essentieel moeten zijn? Maar juist hier- over horen we betrekkelijk weinig. Kok wijst bovendien met enig recht op een We leven in het ‘tijdperk van onderliggend probleem. Naar haar overtui- eigen verantwoordelijkheid’ ging is het overdreven vertrouwen in burger- participatie mede debet aan een overheid die steeds minder in staat is zelfbewust en krach- tig op te treden. Vraag is echter of oorzaak en De aan Harvard werkzame politiek filosoof gevolg hier zo helder zijn. Het gaat immers Yasha Mounck heeft in een wervelend betoog om twee vragen. In de eerste plaats de vraag laten zien hoe er de afgelopen dertig jaar in naar de stand van onze democratie en de be- zowel het academische als politieke debat een trokkenheid van inwoners bij het bestuur, in fundamentele verschuiving is opgetreden in de tweede plaats de toegang tot en uitvoering de betekenis van het begrip verantwoordelijk- van sociale voorzieningen. Die discussies ra- heid. Dat sloeg tot grofweg eind jaren zeventig ken aan elkaar, maar zijn niet eender. Kern­ vooral op de verantwoordelijkheid die men- begrip in beide discussies is de notie verant- sen hebben voor hun naasten en de wijdere

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Maarten van den Bos Klaar met weg-met-ons (2) 53

wereld om hen heen. Sindsdien is de betekenis ling onderkent, maar tegelijkertijd laat zien ervan verschoven van verantwoordelijkheid hoezeer linkse kritiek momenteel de dwin- voor anderen naar verantwoordelijkheid voor gende redenering over verantwoordelijkheid jezelf. Mounk laat overtuigend zien dat deze slechts versterkt. Bij het voorbeeld van uitke- redenering zo dwingend geworden is dat we ringen zou de reactie zijn dat het individu niet onze tijd kunnen duiden als een ‘tijdperk van verweten kan worden dat hij geen werk kan verantwoordelijkheid’. Daarin staan twee voor­ vinden, dat is onder meer afhankelijk van de onderstellingen centraal. In de eerste plaats economische omstandigheden. Daarom kan de gedachte dat wanneer iemand zelf verant- de persoon in kwestie niet verantwoordelijk woordelijk is voor de gevolgen van zijn hande- gehouden worden; hij is immers zelf niet len, dit de validiteit van een beroep op publie- schuldig aan deze omstandigheden. ke middelen vermindert. In de tweede plaats Mounk laat overtuigend zien hoezeer die de aanname dat de vraag in hoeverre iemand ontkenning het dwingende beeld van verant- zelf verantwoordelijk is voor de positie waarin woordelijkheid overeind houdt. Algemeen hij of zij zich bevindt, voorafgaat aan de vraag geldig blijft immers dat mensen zelf verant- in hoeverre er ondersteuning uit publieke woordelijk zijn voor hun keuzes en handelen, middelen denkbaar is.8 alleen in dit specifieke geval is die verantwoor- Mounk laat aan de hand van tal van voor- delijkheid verminderd aan de persoon toe te beelden zien hoe diep deze vooronderstellin- rekenen. Deze ‘ontkenning van verantwoorde- gen zijn doorgedrongen in het denken over de lijkheid’, zoals die ook veelvuldig naar voren verzorgingsstaat, ook in Nederland. Denk bij- gebracht wordt in de karrevracht kritische voorbeeld aan de bijstand. Aan het toekennen analyses van de transitie in het sociale domein van een uitkering door gemeenten gaat steeds – waarin noties als ‘eigen kracht’, ‘netwerk’ en nadrukkelijker de vraag vooraf in hoeverre ‘verantwoordelijkheid’ overigens met recht het iemand aan te rekenen is dat hij in deze si- zeer kritisch benaderd worden – versterkt tuatie beland is. Heeft hij voldoende gesollici- slechts het dwingende karakter van de notie teerd? Spreekt hij de taal? Is hij afdoende geïn- verantwoordelijkheid.10 tegreerd? En ook nadat de uitkering verstrekt Een voorbeeld uit de praktijk van de ge- is, blijft die voorwaardelijk. Toont iemand vol- meente waar ik zelf politiek actief ben kan doende verantwoordelijkheid door mee te verhelderen hoe dit alles in elkaar grijpt in de doen aan allerhande sollicitatietrainingen en dagelijkse politieke en bestuurlijke praktijk. De werkervaringstrajecten? Is iemand voldoende Wet Maatschappelijke Ondersteuning vraagt bereid tot een tegenprestatie? Maakt hij geen van gemeenten mantelzorgbeleid te maken. verkeerde keuzes en geeft hij alle aanvullende Zowel de wet als uitvoerende gemeenten geven inkomsten op? Dat type vragen staan bij de mantelzorger immers een zeer wezenlijke voortduring centraal in de uitvoering en bij rol als onderdeel van het netwerk dat zorgvra- onvoldoende voortgang worden uitkeringen gers eerst moeten benutten voor zij aanspraak zonder pardon gekort, stopgezet of terug­ kunnen maken op een voorziening.11 In de ge- gevorderd. De uitkering is bij voortduring meente Lingewaard werd hierop voorgesteld voorwaardelijk, dus afhankelijk van de mate het mantelzorgbeleid ‘in co-creatie’ op te stel- waarin iemand zelf verantwoordelijkheid len. Het ging immers de mensen zelf aan, dus neemt voor de afhankelijkheidssituatie waar- moesten zij er ook over kunnen meepraten. in hij verzeild geraakt is en de mate waarin hij Daarbij werd impliciet verondersteld dat men- daar weer uit wil komen.9 sen daaraan ook behoefte hebben en dat hier- Met name links – de PvdA zeker niet uitge- mee vormgegeven werd aan een bestuurlijke zonderd – worstelt hiermee. De grote meer- en democratische vernieuwing. waarde van Mounks boek is dat het die worste- Tegelijkertijd werd er – ondanks herhaald

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 54 Maarten van den Bos Klaar met weg-met-ons (2)

verzoek – vooraf niet aangegeven dat er finan- zijn keuzes. Zo wordt onbedoeld de voorwaar- cieel ruimte zou zijn wensen en inzichten van delijkheid van toegang tot de verzorgingsstaat inwoners ook daadwerkelijk realiteit te ma- versterkt. ken. Hier ontstaat een cirkelredenering. Mounk suggereert in de tweede helft van Mensen zijn verantwoordelijk voor het eigen zijn boek een oplossing door de redenering leven en moeten het dus eerst met hun net- over verantwoordelijkheid om te draaien.12 werk proberen te rooien. Vervolgens wordt dat Niet langer moeten critici van noties als ‘eigen netwerk – waarvan we overigens keer na keer kracht’ en ‘eigen verantwoordelijkheid’ wijzen constateren dat het al overbelast is – gevraagd op omstandigheden waardoor mensen buiten om mee te denken over rol en functie van man- hun eigen schuld in de problemen geraakt zijn. telzorg. Maar er is geen ruimte om hun wen- Dat versterkt immers de gedachte slechts dat sen, bijvoorbeeld het beschikbaar maken van mensen in normale omstandigheden inder- respijtzorg of het verminderen van de nadruk daad zelf volledig verantwoordelijk zijn voor op de rol van het netwerk bij de beoordeling de gevolgen van hun handelen. Kernvraag zou van de vraag of mensen in aanmerking komen in plaats daarvan moeten zijn wat mensen ei- voor een voorziening, ook realiteit te maken. genlijk nodig hebben die verantwoordelijk- Aan proponenten van bestuurlijke vernieu- heid vorm en inhoud te geven. In het debat wing als Jacques Wallage zou je vervolgens over de lokale verzorgingsstaat wordt dan niet willen vragen of dit nu echt vooruitgang is. de vraag wat mensen zelf kunnen en waar de overheid moet aanvullen, maar wat mensen Ogen open nodig hebben om zelfstandig de verantwoor- delijkheid voor hun eigen leven (opnieuw) Maar wat dan wel? Het probleem ontkennen invulling te kunnen geven. helpt niet. Kok verwijst naar auteurs als Tom In het debat over de lokale democratie wordt van der Meer en Maarten Allers die vraagte- de vraag dan wat overheden moeten doen om kens gesteld hebben bij de vooronderstelling mensen in staat te stellen actief mee te doen in van Wallage en anderen dat er sprake zou zijn de vormgeving van hun eigen omgeving en er van een crisis in de Nederlandse democratie. ondertussen voor te waken dat iedereen ook ge- Feit is evenwel dat de opkomst bij lokale ver- hoord wordt. Juist met een dergelijk verhaal, kiezingen fors terugloopt en dat ook in mijn waarin actieve inwoners een sterke overheid be- eigen politieke praktijk de legitimiteit van de hoeven die ook bereid is zichzelf te beschouwen gemeenteraad door inwoners met een verwij- als fundament voor de lokale gemeenschap, kan zing naar diezelfde opkomst betwist wordt. de PvdA zich onderscheiden van anderen. Daarvoor de ogen sluiten lijkt even onverstan- Alleen door als sociaal-democratische par- dig als onredelijk. Maar ervan uitgaan dat hier tij juist die verbindende functie weer op zich sprake is van een soort zero sum game waarbij te nemen kan de PvdA het vertrouwen in zo- de rol van de representatieve democratie zo- wel zichzelf versterken als in de politiek en be- maar kan worden overgenomen door betrok- stuur in meer algemene zin. Zowel het recept ken inwoners is onverstandig omdat de gelij- van Wallage en anderen – meer macht aan de ke toegang tot meepraten en meebeslissen in burger – als de inzichten van Kok – laat de over- tal van experimenten met democratische par- heid gewoon haar werk goed doen – zijn daar- ticipatie een pijnpunt blijft. Tegelijk versterkt toe onvoldoende. Zij gaan te veel uit van de ge- een dergelijke grondhouding, waarin de mon- dachte dat er een keuze voor ligt voor óf een dige inwoner wil meepraten over zijn leefom- sterke overheid óf een actief en betrokken geving, het beeld van diezelfde inwoner die burgerschap. Maar waar staat geschreven dat binnen het sociale domein uiteindelijk ook beide niet kunnen samengaan? Sterker nog, zelf verantwoordelijk is voor de gevolgen van is de gedachte zoals ook Mounk die uitwerkt

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Maarten van den Bos Klaar met weg-met-ons (2) 55

dat een actief burgerschap niet kan zonder doeld of onbedoeld, wordt uitgesloten. De sterke overheid en betrokken politiek niet discussie over het sociale domein moet weer veel overtuigender? gaan over de vraag hoe de lokale verzorgings- De gedachte dat de machtsaanspraak van staat een basis kan zijn voor mensen om hun de overheid de ruimte voor participatie van eigen leven en dat van anderen een stukje be- de burger in de weg staat, helpt ons niet ver- ter en mooier te maken in plaats van het repe- der. Waar het wel over moet gaan? Over de terend onderstrepen of gedeeltelijk betwis- vraag hoe overheid en politiek mensen in ten van het belang van zelfredzaamheid en staat kunnen stellen aan hun betrokkenheid eigen verantwoordelijkheid. vorm te geven en hoe niemand daarbij, be-

Noten de representatieve democra- responsibility. Luck, Choice tie’ de afgelopen decennia and the Welfare State (Cam- 1 Alexis de Tocqueville, ‘ingrijpend’ hebben veran- bridge 2017), p. 19. Democracy in America derd (p. 13-14). 9 Voor meer voorbeelden zie: (New York 2004) 7. 4 Doe-Democratie. Kabinetsnota A.J. Kruiter, F. Bredewold en 2 A. Kok, ‘Klaar met politiek. ter stimulering van een vitale M. Ham (red.), Hoe de verzor- Het participatie-evangelie samenleving (Den Haag 2013), gingsstaat verbouwd wordt. van Wallage en Plasterk’, S&D p. 12; Bert Blase, ‘Lerend op Kroniek van een verandering 2017/3, pp. 29-35; J. Wallage, ‘De weg naar meer samenlevings- (Amsterdam 2016). politiek kan het niet alleen’, macht’, Tijd&Taak (november 10 Mounk, Age of responsibility, S&D 2017/4, pp. 10-12. 2017), pp. 19-20. pp. 100-101, 131-132. 3 Vgl. bijvoorbeeld Raad voor 5 Beginselen. Manifest vast­ 11 Hoezeer die gedachte is door- het Openbaar Bestuur [ROB], gesteld door het congres van gedrongen, blijkt wel uit de Loslaten in vertrouwen. Naar de Partij van de Arbeid populariteit van boeken over een nieuwe verhouding tus- (Delft 2005) art. 1.1. rol netwerk. In gemeente sen overheid, markt én sa- 6 Centrum voor Lokaal Bestuur Lingewaard is Ankie Siegers, menleving (Den Haag 2012) [CLB], [Plaatsnaam] verbon- De Nieuwe Route. Transforma- waarin zonder al te veel na- den. Basisprogramma voor de tie in het sociaal domein, sa- dere uitwerking wordt vast- Gemeenteraads-verkiezingen mensturing met alle betrokke- gesteld dat ‘ontwikkelingen van maart 2018 (Den Haag nen (Amsterdam 2016) bij- als individualisering, onti- 2016), pp. 77-79. voorbeeld ontdekt als heilige deologisering, technocratise- 7 G. Boogerd en A. Michels graal in het sociale domein. ring, economisering, infor- (red.), G1000. Ervaringen met 12 Mounk, Age of responsibility, matisering en mondialise- burgertoppen (Den Haag 2016), pp. 172-207. ring in combinatie met p. 32, p. 29, p. 70, pp. 99-101. lokalisering het speelveld van 8 Yascha Mounk, The age of

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 56 A. L. Snijders

Het posten van een brief in november

Terwijl de sombere novemberdag weigerde op gang te komen, reed ik op mijn fiets naar Lochem. Uit protest had ik me niet hermetisch aangekleed, ik probeerde de natuur te verleiden tot matigheid en eenvoud: een bleke zon was genoeg, en de wind zou zich ook best kunnen inhouden. Het ging natuurlijk anders, het was een grillige herfst, de blade- ren hadden het lang gehouden, maar waren deze nacht toch in groten getale neerge- daald. Mijn houding was naïef en onbezonnen – toen er een zware regen losbarstte, zag ik alle fietsers wegkruipen in bushokjes en lege hooibergen. Zelf werd ik onontkoom- baar gedwongen door te fietsen. Ik besefte wel dat mijn beslissing mijn pet thuis te laten en mijn regenjas opzettelijk te vergeten als een tijdelijke geestesziekte beschouwd kon worden. Ik was als het ware een mysticus geworden, een onthechte knecht in dienst van Hogere Machten die je stil en nederig maken. Dat werd nog versterkt door mijn gedrag bij het postkantoor. Ik zette mijn fiets zorg- vuldig onder een luifel en zag tot mijn grote genoegen dat het zadel nog droog was. Ik merkte wel dat mijn schoenen vol water stonden en dat de brief in m’n binnenzak door de regen was aangetast. Ik vroeg het postmeisje of Vachères-en-Quint nog wel leesbaar was – ze twijfelde. Ze gaf me een pen en raadde me aan de uitgevloeide letters te verster- ken. Daarna legde ze de envelop op de radiator achter de toonbank en beloofde hem niet te vergeten. Iedereen keek naar me toen ik weer naar buiten ging en wegfietste. Het re- gende nog steeds, ik was de enige die bewoog, iedereen zag dat mijn rebellie tegen de na- tuur me tot buitenstaander had gemaakt. Thuis maakte ik een kruik en ging midden op de dag naar bed, uiteindelijk verslagen.

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 Maarten van den Bos Register S&D 2017 57

Register S&D 2017 Vetgedrukte cijfers verwijzen naar het editienummer van deze jaargang.

Thema’s − Tweede Kamerverkiezingen 2017 1 − Baar, Dirk-Jan van, Niet hip of sexy, maar − De PvdA en het Midden-Oosten 1 noodzakelijk 1 – 8 − PvdA, hoe nu verder? (1) 2 − Becker, Frans, De economie is wél het − Komt de cultuurpolitiek terug in probleem – een repliek 2 – 78 (zie ook: Nederland? 2 Kalma, Paul) − PvdA, hoe nu verder? (2) 3 − Beer, Paul de, Laatste kans voor ons − Red de zeggenschap van de technocratie 3 pensioenstelsel 6 – 21 − Jong en toch boos. Promovendi over − Berg, Joop van den, Een minderheidskabinet hedendaags neoliberalisme 4 met één stem meerderheid 6 – 5 − PvdA, hoe verder? (3) 4 − Bokhorst, Meike, Introductie 3 – 42 − PvdA, hoe verder? (4) 5 (zie ook: Hurenkamp, Menno) − Bokhorst, Meike, Politieke voorkeur voor Columns sociale zeggenschap 3 – 44 − Hurenkamp, Menno, Nestgeur uit een − Bokhorst, Meike, Toezicht staat zeggenschap spuitbus 1 – 4 van burgers vaak in de weg – maar dat hoeft − Boer, Nik-Jan de, Peuro 1 – 57 niet 3 – 63 − Beer, Paul de, Bescherm burgers tegen − Bolhuis, Wimar, Vanuit de oppositie bouwen globalisering 2 – 4 aan een moderne sociaal-democratie 1 – 5 − Hurenkamp, Menno, Nou jij, Jeroen! 3 – 4 − Bolhuis, Wimar, Terug naar de − Linthorst, Marijke, Met twee maten 4 – 4 middenklasse 5 – 13 − Linthorst, Marijke, Verschil 5 – 4 − Bont, Antoinette de,Actieve  burgers in de − Bokhorst, Meike & Minderman, Goos, Tijd gezondheidszorg: de noodzaak van voor actie 6 – 4 variëteit 3 – 51 (zie ook: Bovenkamp, Hester van de en Meurs, Pauline) Boekessays − Bordewijk, Paul, Tegen de pasokificatie van − Erik, Jurgens, Struisvogels zijn we niet, de PvdA 2 – 52 maar onzeker wel 1 – 45 − Bordewijk, Paul, Het beste middel tegen − Krop, Marnix, Europa van waarde 1 – 50 nepnieuws is een integere overheid 6 – 36 − Pronk, Jan, Drie realiteiten 5 – 24 − Bos, Maarten van den, Verantwoordelijkheid − Meijer, Wim, Herstel van het is het woord niet 6 – 51 vooruitgangsoptimisme 5 – 32 − Bovenkamp, Hester van de, Actieve burgers − Huppes, Gjalt, Strategische kanttekeningen in de gezondheidszorg: de noodzaak van bij een nieuw regeerakkoord 5 – 37 variëteit 3 – 51 (zie ook: Bont, Antoinette de en Meurs, Pauline) Artikelen − Corbey, Dorette,Een  zachte Brexit, Nexit, − Aarts, Kees, De PvdA en de verkiezingen van Frexit, Dexit 5 – 52 2017 2 – 32 − Cornelissen, Lars, De VVD: neoliberaal tot in − D’Ancona, Hedy, We hebben het gezapig de vezels 4 – 32 ondergaan 2 – 64 − Derksen, Wim, Hebben we niks beter te doen dan het stimuleren van burgerkracht? 6 – 48

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 58 Maarten van den Bos Register S&D 2017

− Dunk, Thomas von der, Pleidooi voor een − Overman, Sjors, Lessen uit verzelfstandi­ bescheiden elite 1 – 18 ging 3 – 58 − Elias, Ton, Neem maar meer stelling tegen − Overwijk, Jan, De strijd om efficiëntie 4 – 25 de gemakzucht 4 – 47 − Praag, Philip van, Dit zijn de kernthema’s − Hende, Harko van den, Meer macht voor 3 – 5 burgers in de bespiedeconomie 5 – 45 − Priemus, Hugo, Grondslagen woonbeleid − Hoffman, Leen,Asschers  erfenis gaat ver 2017–2021 3 – 36 terug 4 – 13 − Rooduijn, Matthijs,Linkse  samenwerking of − Hofman, Leen, Kaalslag was er al lang voor het festival van de gemiste kansen 2 – 42 de kabinetten-Rutte 2 – 71 − Schie, Patrick van, Vrees het volk niet: een − Hurenkamp, Menno, Introductie 3 – 42 welgemeend advies van een liberaal aan de (zie ook: Bokhorst, Meike) PvdA 4 – 40 − Hurenkamp, Menno, Burgers van verdienste − Tang, Paul, Als de splinters winnen 1 – 14 5 – 18 − Tang, Paul, Europese − Jurgens, Erik, Verdedig de rechtsstaat! 6 – 18 winstwaarschuwing 4 – 5 − Kalma, Paul, Ontwaak, sociaal-democraat! − Vandenbroucke, Frank, Kleine welvaarts­ ­ 2 – 15 staten moeten groot denken 6 – 27 − Kalma, Paul, De economie is wél het probleem − Verhagen, Frans, De sociaal-democratie moet – een repliek 2 – 78 (zie ook: Becker, Frans) de PvdA achter zich laten 5 – 10 − Kam, Flip de, Alle kunst is koopwaar 2 – 67 − Vries, Patrick J. de, Naar nieuwe − Kam, Flip de, Het kabinet-Rutte III: samenwerking met de Arabische wereld 1 – 37 Sinterklaas bestaat 5 – 5 − Vries, Patrick J. de, Europees belang bij een − Kok, Annemarie, Klaar met politiek. Het regionale veiligheidsdialoog in het Midden- participatie-evangelie van Wallage en Oosten 6 – 42 Plasterk 3 – 29 − Wallage, Jacques, De politiek kan het niet − Koole, Ruud, Gezelligheid is goed, vertrouwen­ alleen 4 – 10 is beter 2 – 11 − Weezel, Max van, De PvdA, Israël en de − Lange, Sarah de, Waarom oude witte mannen Palestijnen: een ongelukkige driehoeks­ niet genoeg zijn en een volksbeweging nodig relatie 1 – 25 is 2 – 24 − Willink, Herman Tjeenk, Makkers, ten laatste − Langenberg, Berend Jan, Nederland heeft male? 6 – 12 nooit van cultuur gehouden 2 – 75 − Woltring, Naomi, Lessen uit het neo­ − Linthorst, Marijke, Neem de economie van de liberalisme: repolitiseer de civil society 4 – 18 economen af 2 – 45 − Lith, Margriet van, Maak je naam waar, A. L. Snijders PvdA 3 – 15 (zie ook: Meijer, Wim) − Geschiedenis 1 − Meijer, Wim, Maak je naam waar, PvdA 3 – 15 − De Brievenbus 2 (zie ook: Lith, Margriet van) − Getuige 3 − Meurs, Pauline, Actieve burgers in de − Geweer 4 gezondheidszorg: de noodzaak van − Cor 5 variëteit 3 – 51 (zie ook: Bont, Antoinette de − Het posten van een brief in november 6 en Bovenkamp, Hester van de) − Oomen, Barbara, Het internationale recht – juist ook in Nederland 6 – 19 − Otjes, Simon, De wederopstanding van GroenLinks 4 – 43

S & D Jaargang 74 Nummer 6 December 2017 socialisme & democratie

Jaargang 74, nummer 6, december 2017 Een uitgave van de Wiardi Beckman Stichting, wetenschappelijk bureau voor de sociaal-democratie Verschijnt zes maal per jaar

Redactie Uitgever Paul de Beer Uitgeverij Van Gennep Nik Jan de Boer Nieuwpoortkade 2A Meike Bokhorst 1055 RX Amsterdam Klara Boonstra info @ vangennep-boeken.nl Menno Hurenkamp (hoofdredactie) (020) 606 07 21 Ruud Koole Marijke Linthorst Abonnementsprijzen per jaargang Papier Redactieraad ►► Student / aio / oio / Jong wbs / Jonge Socialisten: € 39,50 Maurits Barendrecht ►► Particulier Nederland: € 82,50 Liesbeth Noordegraaf Papier & digitaal Marc Chavannes (voorzitter ) ►► Student / aio / oio / Jong wbs / Jonge Socialisten: € 49,50 Paul Tang ►► Particulier Nederland: € 91,— ►► Instelling Nederland: € 161,50 De redactie verwelkomt ►► Particulier buitenland: € 145,— bijdragen ter beoordeling. ►► Instelling buitenland: € 172,— Kopij graag toezenden per e-mail naar send @ wbs.nl. ►► Losse nummers € 17,50 Een abonnement kan op elk ­gewenst ­moment ­ingaan. Redactieadres Opzeggen kan tot één maand voor het einde van de jaargang. Wiardi Beckman Stichting Vanwege de aard en inhoud van de uitgave wordt u geacht Emmapark 12 het abonnement in het kader van uw beroep of bedrijf te 2595 et Den Haag ontvangen en niet als consument op te treden in de zin van de artikelen art. 236 en 237 boek 6 BW. Mocht dit anders zijn, Telefoon (070) 262 97 20 dan bent u gehouden­ dit binnen één maand na ingang van E-mail send @ wbs.nl het abonnement per e-mail, telefonisch, schriftelijk of an- derszins bij de abonnementenadministratie van de uitgever Lay-out omslag & aan te geven. Uitgeverij Van Gennep © 2017 Uitgeverij Van Gennep, Amsterdam

Abonnementen Niets uit deze uitgave mag worden vermenig­vuldigd Bel (020) 606 07 21 of mail en/of openbaar ­gemaakt zonder ­voorafgaande ­schriftelijke info @ vangennep-boeken.nl toestemming van de uitgever. voor een abonnement of kennis­ makingsnummer. Rood-groene politiek voor de 21e eeuw

Onder redactie van Heleen de Coninck, Menno Hurenkamp, Lieke Melsen & Hans Opschoor

De sociaal-democratie is van oudsher beter in rood dan in groen, beter in economie dan in ecologie. Met het project ‘rood-groene politiek voor de 21ste eeuw’ maakt de WBS daar een einde aan. Wat te doen na de energieakkoorden van het kabinet Rutte II, na het klimaatakkoord van Parijs? Oude rotten als Hans Opschoor, Rudy Rabbinge en Jan Pronk slaan de ­handen ineen met jonge honden als Heleen de Coninck en Socrates Schouten, met wetenschappers als Jozef Keulartz en Joyeeta Gupta en met activisten als Wijnand Duyvendak om een internationaal en groen georiënteerde agenda voor de komende twintig jaar te presenteren.

Omvang 416 pagina’s | € 22,50 | ISBN 978 94 6164 453 4 Verschenen april 2017

Over de grens — Vluchten naar Europa

Onder redactie van René Cuperus, Monika Sie Dhian Ho & Annelies Pilon

De Wiardi Beckman Stichting (WBS) onderzoekt de schakels in de migratieketen : van brandhaard tot inburgering en van ­vertrek naar bestemming. De WBS ging op missie naar de ‘opvang in de regio’ (Libanon en Jordanië) én naar gemeenten die hier in Nederland vluchtelingen opvangen. Naar de ­Hongaarse grens én naar het uitzetcentrum op Schiphol. Een boek met bijdragen van wetenschappers, ngo’s en politici. Op zoek naar een progressief antwoord op de vluchtelingen- crisis.

Omvang 416 pagina’s | € 24,90 | ISBN 978 94 6164 459 6 Verschenen juni 2017