Na Veivakatorocaketaki E Viti Niviti Kua

Veverueri 22, 2015. Volume 2 - Issue 3 NodaNa veivakatorocaketaki e Viti niViti kua

VITI Sikovi Viti na minisita ni Kena italanoa ena VUKU vanuatani mai UAE drauniveva 4-5

Drauniveva 3 SOTAVI VEENA

E rau lululu tu oqo na noda Paraiminisita o Josaia Voreqe Bainimarama kei na Minisita ni vanuatani ni United Arab Emirates o Drauniveva 5 Sheikh Abdullah bin Zayed bin Sultan Al Nahyan ena nona sikovi Viti mai me mai veitalanoa baleta na veivakatorocaketaki.

$10mVola ko SOLO LEWANAVANUA ki na qele na itaukei ni qele taukeni yadua se na itaukei Trustees kevaka e tauyavu e dua na Trust se oya me dua tale ga mai na veivakadonui ni SA vakarautaka na Matanitu e $10milioni ni qele taukeni vakamataqali, vakayavusa, kabani ena vuku ni veivakatorocaketaki.” veitabana ni Matanitu me vaka na Tabana ni ena ituvatuva vakailavo ni 2015 mo ni vakaitokatoka se na wasewase tale eso,” Kaya o Sayed-Khaiyum ni na vinakati Tiko bulabula ena Taudaki ni Korovakavalagi vukei kina na itaukei ni qele. A kacivaka na tukuna o Sayed-Khaiyum. talega na tuvatuva se lalawa ni qele me kei na Tabana ni Yaubula.” itukutuku rogorogo vinaka oya na Minisita ni Vakamatatataka na Minisita ni ilavo na vakatorocaketaki kei na veivuke e gadrevi Na ivola kerekere kece me volai kina iLavo o Aiyaz Sayed-Khaiyum. veika me sala vata yani na ivola kerekere. mai vua na Matanitu. “Government Grant for iTaukei Land” ka me Tukuna o Sayed-Khaiyum ni “Na ivola kerekere me soli vata kei na “Me dua talega mai na ivakamacala ni vakau ki na kato ni meli oqo: PO BOX 2213, vakatabakidua na veivuke ena tauyavu veivakadonui ni itaukei ni qele me kua ni vale sa tara oti tu ena qele oya. Me dua Government Building, Suva. Taba 10 ni Ro ni tara gaunisala, paipo ni wai, se lailai mai na 60 na pasede ni itaukei ni qele,” talega na Concept Plan se vakamacala Lalabalavu House ena Victoria Parade e Suva. veivakalivalivataki ena qele me kaya o Sayed-Khaiyum. matailalai ni veivakatorocaketaki,” tukuna o Na ivakamacala tale eso veitaratara vei vakatorocaketaki. “Me kau talega yani na ilavelave ni ivola Sayed-Khaiyum. Joeli Ditoka ena 3309866 se 9259865 se vei “Na veivuke vakailavo oqo e rawa ni kerea ni lisi rejisitataki, kedra ivakamacala na “E dua talega na tikina bibi o ni nanuma [email protected].

1 VERNACULAR Na veivakatorocaketaki e Viti ni kua NODA VITI

Bibi Me kua Me kua na veisei: PM na taqaya meda Vola ko SOLO LEWANAVANUA SA kerei keda kece siro na lewenivanua e Viti Vola ko SOLO vakabibi vei keda na LEWANAVANUA iTaukei o Paraiminisita Josaia Voreqe E ra vakabibitaka na turaga Bainimarama me da kua Paraiminisita Josaia Voreqe ni nuiqawaqawataka Bainimarama ni sa itavi bibi na noda qele baleta ni ni Matanitu me dau siro dei vinaka tu na kena sobu vei ira na lewenivanua. taqomaki. “Au vakabauta ni tavi dina ni Matanitu oya na A vosa tiko o PM kena dau vakasirovi sobu Bainimarama ena mai na nona veiqaravi me tavo ni veitalanoa ni tarai kemuni na lewenivanua veivakararamataki kei ena veiyasai Viti – oqo ira na lewenivanua ka dina nai naki ni neimami qarava na Minisitiri ni veiqaravi na nomuni VeikavakaiTaukei. Matanitu,” tukuna o PM “Me tukuna ni noda Bainimarama. qele, noda tovo, noda tutu Era vakabauta talega vakavanua se lotu e dei na noda Paraiminisita ni vinaka sara tuga,” tukuna dodonu ki na vakailesilesi o PM Bainimarama. kece vakamatanitu me “Ena votai veitaratara vakavoleka kei vakatautauvata talega ira era qaravi. “Sa noqu vakabauta na noda saumi ena talega ni ka bibi vua na lisi se royalty mai na Matanitu me dau veitaratara Vakamacala tiko oqori na turaga Paraiminisita o Josaia Voreqe Bainimarama vei ira mai Raiwaqa ka Matatanitu kevaka e kune vakavoleka vei kemuni toka yasana na Vunivola Tudei ni Tabacakacaka iTaukei o Savenaca Kaunisela. na yaubula ena nomuni na lewenivanua ena qele vakaitaukei me vaka Tukuna o PM Bainimarama ni so era tarogi kina na taro baleta veigauna kece,”kaya o PM Vola ko SOLO LEWANAVANUA e tuvani tiko ena Bill of na dodonu ni itaukei ni vanua se UN Declaration of the Rights Bainimarama. NA veitalanoa ni veisei kei na veivakaduiduitaki of indigenous People. Rights.” Kaya o PM Bainimarama vakamatatamata e sa dodonu me tababokoci laivi. Oqori “Nai naki dina ni taro oqo, oya na nona saga tiko na to ni “E na vakasuka talega na ni inaki ni nodra tiko na na veika e vakabibitaka talega na turaga Paraiminisita mai Matanitu vua na itaukei ni Raiwaqa ena macawa sa oti. veisaqa me ratou vakayavalata na toso ki liu, ena nodratou vakailesilesi nodra qaravi na veivakadiloi ni sa sega na noda dodonu na Kaiviti se Itaukei,” qele edua na qele sa sega lewenivanua. Ia, ni mai oti na macawa oqo ena neitou veitalanoa mai Palimedi, esa matata kina vakasigalevu ni so vei ira na to ni kaya o PM Bainimarama. ni vakayagataka. A vosa tiko o PM “Na yavu ni vakavulewa e taqomaka na noda tovo, noda yavu “Oqo sa matata Bainimarama ena kena tavo veisaqasaqa era se kauta tikoga mai na veitalanoa makawa. vaka kina na noda qele nai taukei. Na noda qele na itaukei ena sara tuga,” kaya o PM na veitalanoa kei ira na Na veitalanoa ni veisei, veivakaduiduitaki ka keitou sega tiko ga veikeda na taukei ni qele, me vaka sa matata tu ena Bainimarama. lewenivanua mai Raiwaqa e ni vinakata me bula kina na noda vanua,” tukuna o PM Bainimarama. yavu ni vakavulewa.” Yaga na tara vale e Namaki na kuila vou nei Viti Vola ko SOLO LEWANAVANUA Vunivutu VAKARAITAKA na noda Paraiminisita Josaia Voreqe Vola ko SOLO Bainimarama ni sa dodonu meda vakayagataka eso na LEWANAVANUA ivakatakilakila e da kilaitani kina e vuravura ena noda kuila vou. CAVUIKALAWA na “E dodonu meda vakayagataka eso na vakatakilakila e duatani ka kilaitani kina okeda na itaukei, ka me nodai sakisaki koronivuli mai Vunivutu na kawa itaukei.” Primary School ena tikina “Ia sa kena gauna mesa da na veikalikali kei na veika makawa o Nadogo ni sa tara oti na ka me da kukube yani vakamatua ena veika vou,” kaya o PM Matanitu e dua nodra vale Bainimarama. ni vuli vou. Kaya na PM ni noda veiwekani kei Peretania ena dei tikoga. Vakailavotaki mai na vale “Au via vakamatatataka na tikina oqo, ni noda i sema vei ni volavola ni Paraiminisita Peretania edei vinaka tu ka sega ni tukuni kina ni sa tamusuki ena $58,000. vakadua,” kaya o PM. Na vale ni vuli vou mai “O Peretania ena tokani tikoga nei Viti ka dei vinaka tu na noda i sema vakamatanitu vakauasivi vua na Ranadi.” Vunivutu e 3 na kena rumu E kaya o PM Bainimarama ni sa dola raraba tu na veisisivitaki ka na yaga vei ira na ono ni ivakatakilakila ni kuila vou. sagavulu vakacaca na “Me vaka au sa vakaraitaka oti, ni na veisau ni kuila ena dola gonevuli mai kea. raraba yani vei keda na lewenivanua ena dua na veisivisivi E ra vuli tiko ena koro ni ni droini, ka vinakataki mo ni vakaitavi kece mai kina na vuli oqo na gone ni koro lewenivanua e Viti. Ena tiko talega edua na matalawalawa o Vunivutu ena tikina o se komiti era tou na mai dikeva na droini kece e vakaumai Nadogo. veikemuni na lewenivanua.” Oka kina e 2 na tikotiko Sa na gadrevi talega na veitokoni ni ito ni veisaqa ena sasaga ni vagalala e kea. oqo. “Au na volavola tiko vua na liuliu ni to ni veisaqa me digitaka Sa namaki tiko me na mai na nona mata ena komiti oqo, me ratou dabe na komiti qai dola vakamatanitu na oqo ni bera ni cava na vula Veverueli,” kaya o PM Bainimarama. koronivuli oya ena gauna Tukunana iluliu ni Matanitu ni sa vo vei keda na lewenivanua ena veisiko tiko yani kina na e rua vinaka na vula me da vakaitavi mai ena veisivisivi oqo, ka Paraiminisita. nanumi tiko mesa vakarewataki na kuila vou oqo ena Fiji Day se Gauna talei talega vei ira na lewenivanua mai Raiwaqa e Suva nodra ka 45 ni vakananumi ni noda tugalala. laki sota ka veitalanoa kei na Paraiminisita ka Minisita ni Tabacakacaka iTaukei

2 Veverueri 22, 2015 VERNACULAR Na veivakatorocaketaki e Viti ni kua NODA VITI

Nomuni Rai: Na cava nomu Soqona na vuku na Toppers nanuma baleta na VAKAMATATATAKA na turaga Paraiminisita o Josaia “Na Toppers Scheme e sega ni da vakuwai kina na lewe lailai tiko na kenadau era veiqaravi kina. Voreqe Bainimarama ni sega ni veivakaduiduitaki na itaukei. Na Toppers Scheme - na vala ni qavokavoka. E vica na kena ivakaraitaki oqo; na koroi ni veivuke ni Wai sa National Toppers Scheme. O keda gona na itaukei me sagai o ira na luveda Cicivaki bisinisi ni otela, na koroi ni vakadidike solia tiko ena gauna A saumi taro tiko mai Raiwaqa o PM Bainimarama mera yacova yani na ivakatagedegede ni Toppers vatutalei, na koroi ni vulici ni veimataqali vosa, na ena gauna ni veitalanoa kei ira na lewenivanua Scheme,” tukuna o PM Bainimarama. koroi ni Computer Sciences, na koroi ni vulici ni oqo na Matanitu? vakarautaka na Tabacakacaka Ni iTaukei. Vakamacalataka o PM Bainimarama ni Toppers draki, na koroi ni Urban kei na Regional Planning kei “Oqo na mataqali italanoa e veivakacalai ka Scheme e sagai mera vakasoqonivata na gone vuku na vuqa tale. vakauti wavoki tiko ena siga ni kua baleta na Toppers duadua e Viti mera na curuma yani na veitaba ni Sa vakauqeta keda na itubutubu na turaga Scheme,” kaya o PM Bainimarama. vuli vou e se lailai tiko na kena kilaka e Viti se e ra se Paraiminisita meda vukei ira na luveda. Duavata na ito ni veisaqa baleti Kirisimasi Kakana ki Niumai Donu, 39, Labasa na Tebara “Au vakavinavinakataka na Vola ko SOLO matanitu ena veivuke oqo ni LEWANAVANUA Matanitu. E dua ga na ririko o cei beka ena sauma na wai SA lolomataka na Matanitu soli wale oqo.” e 370 na oloolo kakana ki na 4 na koro ena tikina o Vutia. Soli na veivuke oqo ena macawa sa oti baleta ni sa vakatabui tu vei ira na siwa ena vuku ni kena tasova na waiduka (sewerage) ena matasawa e Suva. Tukuna na iliuliu ni Kamal Prasad, 58. Tabana ni Tuvakarau ena Labasa leqa tubu koso o Akapusi “Sa dua na ka talei na Tuifagalele ni okati ena veivuke oqo ni Matanitu. wasei ni kakana oya o Baleta esa na mamada kina Narocivo, Laucala, Muana-i- na icolcola ni saumi bili ni wai.” ra, kei Muana-i-cake. “Era kerea yani ki na Matanitu mera vukei ni sa sega ni rawa ni rawa siwa ena vakatatabu oqo,” kaya o Era sa taba tu oqo e dua na iwase ni sotia luvaisulu era lesu mai na yanuyanu o Kirisimasi ni oti Tuifagalele. nodra ciqoma nodra dui ivotavota ilavo ka vakavinavinakataki ira kina na Matanitu ni FijiFirst. “Dua na tamata e soli YACO na duavata ni vakasama ena loma vakadodonutaka na cala e vakayacori waqa ni ivalu ni Peritania,” tukuna o PM kina e 3 na kilo na dhal, 4 ni Palimedi ena nodra vukei na itaba qase vei ira na liganiwau ni noda vanua Bainimarama. na kilo na raisi, 4 na kilo na era lesu mai na yanuyanu o Kirisimasi. ena veitalai nei Peritania,” kaya o PM Tukuna o Ro Teimumu Kepa ni veika e suka, 2 na kilo na dhal, 4 na E rau vakavinavinakataki Paraiminisita Bainimarama. ra sotava na gole ki Kirisimasi e tara na kilo na falawa, 1 na pakete Salote Wati, 38, Josaia Voreqe Bainimarama na iliuliu ni Tukuna noda Paraiminisita ni oqo e yalo kece ni kaiviti. sucu, 2 na tini ika kei na 2 Nakasi Hart ito ni veisaqa o Ro Teimumu Kepa kei dua na gauna talei duadua vua ena nona “Oqo e sega ni ulutaga ni dua na na tini bulumakau.” “Sa na vukei keimami na mata ni National Federation Party o gau na ni veiliutaki ka na dau nanuma soqosoqo vakapolitiki. Na ulutaga oqo e Vakailavotaki na veivuke vakalevu na isau lalai me Tupou Draunidalo. ena veigauna kece. tarai Viti raraba, au vakavinavinaka kina oqo mai na ilavo ni Na itukutuku mata ni davui oqo a “Ena 1958 era a biuti Viti kina e 248 na ki vua na Paraiminisita,” tukuna o Ro keimami vakabula ilavo. Sa ka Paraiminisita’s Disaster marautaki dina ki na vuvale” rogoci ena loma ni Palimedi ena gauna sotia ni Viti era laki tiko ena vakatovolei Teimumu. sa soli oti kina nodra ilavo na lesu mai ni gasaukuro niukilia ena yanuyanu o Vakaraitaka talega nona Relief Rehabilitation Fund Kirisimasi o PM Bainimarama. Kirisimasi ena yatu Kiribati. Era sarava vakavinavainaka vua na Paraiminisita o ka $28,000 na kena levu. “Na noqu Matanitu esa na kacabote ni niukilia mai na dela ni Tupou Draunidalo mai na NFP. Bibi mo volai ena iVola ni kawa bula SA veivakasalataki na Tabana ni Vakamatatataka na iluliu ni Veitarogivanua ena Matabose ni Veika Veitarogivanua na sala e 3 e rawa ni Vakaitaukei mera volai na gone itaukei curu kina e dua na gone itaukei sucu Tevita Ledua, 38, sucu vou ki na ivola ni kawa bula. vou kina ivola ni kawa bula. Waigasa, Lami A vakamacala kina na turaga iliuliu “E da na curu ga ena ivola ni kawa ni Veitarogivanua o Ratu Vananalagi bula ki vua na noda itubutubu turaga. “E vinaka sara ga vei keimami Vesikula. “E rawa talega ni curu ena ivola kau tokona vakalevu na “Na inaki levu ni ivola ni kawa bula ni kawa nei tamana kevaka e rau veivuke ni wai oqo mai na me volai keda na itaukei ni qele ki na sega ni vakamau na itubutubu ia me noda Matanitu” noda itokatoka se mataqali,” tukuna o vakadonuya o tinana. Vesikula. “Kena ikatolu oya meda vakacurumi “E vakaroti vei keitou ena lawa ni vua namarama tinada kevaka e sega itaukei ni qele ena kena wase 133 me ni matata noda itubutubu turaga,” keitou cakava na cakacaka oqo.” tukuna o Vesikula. Tukuna o Vesikula ni itavi levu Vakadeta o Vesikula ni ivola ni ni nona vale ni volavola na kena kawa e baleti keda ga na itaukei. vakadeitaki na veitiki ni qele eda “Na bolebole levu ni ra sa mai curu taukena. Ka sa vakarota talega na tale tikoga na vasu era tama vulagi. Ia, Era vulica tiko oqo na vakailesilesi ni Tabacakacaka iTaukei na lawa me dua noda ivola ni kawa bula. e gadrevi me dau matata vinaka mai kena biu ena mona livaliva na iVola ni Kawa Bula . “Na itekivu ni cakacaka oqo na kena oqo.” tu ni volai.” na Mate me rawa ni dua nona ivola “Na kena biu ena mona livaliva na Manoa Raidre, 30, ena veitarogivanua taumada era E na gauna oqo sa vakadewataki ni sucu. bubuluitaki kece na yaca e vakacurumi tiko na ivola ni kawa bula ki na mona ivola ni kawa bula me vukea na kena “Sa rui bibi meda tukuna Cunningham ena ivola ni kawa bula. E tekivutaki ga livaliva. votai na ilavo ni lisi,” kaya o Vesikula. vakamatata na yaca ni yavusa , na vei ira na bula tu ena gauna oya. Me “Na wasei vakatautauvata ni ilavo Na kabibi taudua me kau mai na yaca ni tokatoka kei na yaca ni “Noqu vakasama meda sa dui yacova ni sa mai tarovi na bubului me ni lisi ena gadrevi kina meda volai ena Notification of birth na tiki ni pepa mataqali ni bera ni kau mai Draiba sauma mada ga noda wai. E sa yavutaki ga ena ivola ni sucu,” kaya ivola ni kawa bula. Kevaka e sega, ena qo sa noda itavi na itubutubu meda me mai vakacurumi ena ivola ni kawa dina ni vinaka na veivuke.” o Vesikula. sega ni rawa ni ra wase o ira era sega kauta ki na vale ni volavola ni Sucu kei bula.”

Veverueri 22, 2015 3 VERNACULAR Na veivakatorocaketaki e Viti ni kua NODA VITI VERNACULAR Na veivakatorocaketaki e Viti ni kua NODA VITI

Na cakacaka vaka dau bokobuka e dua na cakacaka bibi baleta Vakasakiti na ni taqomaki kina na bula kei na iyau ni lewenivanua. Siko mai na Sheikh bisinisi ni itabagone KUNEI ena vakadidike ni Minisitiri na lotu eratou qarava sara tiko na ni iTabagone kei na Qito mai na bisinisi ni susu toa. Vualiku ni toso vinaka sara tiko na “Mai na yabaki sa oti keitou raica rawaka ni 4 na bisinisi ni iTabagone tiko nodratou bisinisi, levu sara na e Cakadrove, Bua kei Macuata. toa eratou susuga. Qoka ena kena A vakamacala mai ki na Noda volitaki saka tiko na yaloka.E na Viti na vakailesilesi ni itabagone mai loma ni dua na macawa eratou voli- kea o John Coloumbus. taka saka tiko e 1000 na yaloka,” “Taumada ena yasana vakaturaga tukuna o Columbus. o Macuata e 2 na veivakatoroca- “Gole sara yani ki Makolei e ketaki ni itabagone. Oqo e rua na na tikina o Solevu mai Bua keitou sasaga ka raica ni Minisitiri ni toso vukea na kena dabe e dua nodra vinaka sara tiko na kena qaravi,” igunugunu ni benisini na itabagone kaya o Columbus. mai kea.” “Mai na tikina vakaturaga o Tukuna o Columbus ni rawa Namuka ena tikina o Lakeba e nodratou igunugunu ni benisini yacani soqosoqo saka tiko na ena ilavo mai Voluntary Organisa- Cakaulevu Youth Club.” tion Youth Grant ni minisitiri. Voli Vakasobuduru ni Siteseni e Korovou E kaya ni isoqosoqo qo eratou rawa kina vei iratou e 3 na diesel ,1 Vola ko SOLO LEWANAVANUA “Ena 3 na macawa sa oti au a tiko ena vakasobu- qarava tiko na susu lumi kei na susu na dramu karasiga, kei na dua na dri vata kei na kena volitaki na ika. dramu pre-mix. SA vakayacori na soqo ni vakasobuduru baleta na duru ni siteseni vou ni bokobuka mai Savusavu. Sa Na Minisita ni vanuatani ni vaqaqacotaki kina na veiqaravi ni Tabana ni Bokobuka United Arab Emirates (UAE) o “E ratou cakacaka vata eke na “Voleka ni 3 na udolu na dola na siteseni vou ni bokobuka mai Korovou mai Tailevu. Minisitiri ni iTabagone kei na Qito, ilavo e vakayagataki vei ratou.” A vulagi dokai ena soqo oya na Minisita ni Veitauni, ena Vualiku.” Sheikh Abdullah bin Zayed bin “Au marautaka ni tomana tiko na NFA nona Sultan Al Nahyan. Tabana ni Qoliqoli, kei na vale ni “Gauna oqo eratou sa vagunuva Veivakavaletaki, kei na Taqomaki ni veika e tu Wavoliti volavola ni PA Macuata. E ratou tiko na lori ena tikina o Nadi, keda o Parveen Kumar Bala. veiqaravi ena taudaku ni koro lelevu ena kena tokoni tikoga na sasaga ni Matanitu me taqomaki nodra bula veivuke sara na tabana ni qoliqoli Solevu, Wainunu, kei Kubulau,” Na siteseni vou ni bokobuka e vakarau tara oqo e ena kena kau na dri kei na kena laki kaya o Columbus. toka volekata na bati ni gaunisala levu volekata na noda lewenivanua. E na vakauqeta talega na vakaduri bisinisi ena veivanua vaka oqo me tubu kina noda volitaki ,” tukuna o Columbus. Mai Cakaudrove ena koro o Yaroi keba ni kabani ni tasala na Fulton Hogan Highway “Na Minisitiri ni itabagone e e tiko kina na Vuniyasawa Youth Depot. bula vakailavo,” kaya o Bala. Tukuna na Minisita ni vakayacora tiko na NFA na nona cau e 3 na idini cavu 15 na Club. “Oqo e dua tale na cavuikalawa ni Matanitu ka horse power.” “Qoka e dua na isoqosoqo eratou veika e gadreva na Matanitu, oya na kena vakavotu- gauna dokai talega vei au kei na National Fire Author- Tukuna o Columbus ni ikarua ni kena dau sara ena susugi ni civa. kanataki na yalayala. ity (NFA) me’u mai tiko ena vakasobuduru ni isevu ni isoqosoqo e tiko ena tikina o Labasa Eratou susu civa qai volitaki na siteseni ni bokobuka e Korovou,” tukuna o Bala. ena itikotiko vagalala mai Nacula. civa vei JHunter Pearls,” tukuna o Oqo e dua na isoqosoqo e taukena Columbus.

Qoka sa ikarua ni veisiko nei Al Nahyan’s ki Viti me vakataki Kadavu, Lakeba kei Rotuma E rawa ni yacova sara na 555 na kilowatts (KW) na Muria vinaka na matanitu Vola ko SOLO LEWANAVANUA tekivu mai na 2010 na yabaki e rau mai sema vei- Na kabani ena mai qarava na itavi oya e kilai me kaukauwa vakalivaliva e rawa mai ena 3 na yanuyanu SA laki sota ka veitalanoa na noda Paraiminisita o wekani kina na vanua e rua. Masdar ka vakailavotaki na veivakalivalivataki ena oya ena gauna sa caka oti kina. Vola ko SOLO LEWENAVANUA Josaia Voreqe Bainimarama kei na Minisita ni vanu- Tukuna o Kubuabola ni veisiko oqo e vakadinadi- solar oqo mai na ilavo ni UAE ena Pasifika ka $50 na Sa na bula talega kina e $1,019.30 na isau ni diesel nataki kina na veivolekati ni veiwekani nei Viti kei na milioni. Tomana tiko o Viti nona sema vewekani kei na vei- NA sasaga levu ni Tabana ni atani ni United Arab Emirates (UAE) o Sheikh Abdullah veimatanitu ena Tokalau e Loma vakabibi ena Mata- Na livaliva mai na kaukauwa ni matanisiga se solar matanitu e vuravura ka sa yaga tiko vakalevu. Bokobuka oya me sa vakamuria bin Zayed bin Sultan Al Nahyan. bose kei Vuravura. power ki na 3 na yanuyanu oqo era na rawata kina na Na veivakalivalivataki e wili me dua na usutu ni vei- sara vakavinaka na FNA na nona Sota talega na turaga oqo kei na Minisita ni Vanu- Sa tu vakarau na vanua o UAE me veitokoni mai lewe ni veiyanuyanu oqo e 40 pasede ni gagadre ni vakatorocaketaki ni Matanitu ni FijiFirst ka wili talega ituvaituva ni lima na Yabaki. atani e Viti o Inoke Kubuabola kei na noda Vunilawa o ki Viti ena kena vakailvalivataki eso na veivanua me veivakalivalivataki. me dua na dodonu ena Yavu ni Vakavulewa nei Viti. Oqo e vakaraitaka na Minisita Aiyaz Sayed-Khaiyum. ni Veitauni, Veivakavaletaki, kei na Taqomaki ni veika e tu Wavoliti keda o Parveen Kumar Bala. “Oqo ena vaqaqacotaki ni nodra qaravi na lewenivanua veitalia na vanua cava era tiko kina.” Marautaka talega o Minisita Bala na lalawa ni FNA me tara eso tale na siteseni ni bokobuka ena veivanua me vakataki Nakasi, Navua kei Seaqaqa ena yabaki oqo. Vakakina ena veiyabaki sa tu ki liu me baleti Rotuma, Nabouwalu, Vunisea, Lami kei Nayavu. “Na raiyawa ni Matabose ni FNA ena dau tokoni tiko vakalevu mai na Matanitu,” tukuna o Bala. Na tauni mai Korovou e dua na seda ni bisinisi bibi ena vualiku kei Tailevu. E tiko kina na vanua O ira na dau bokobuka e Suva ena yasa ni nodra lori vou. ni susu tina ni sucu levu e Viti ka vou ni bokobuka esa na tara oqo o Minisita Bala ni vakilai sara ga tiko talega ena yasayasa oya e mai Korovou ena totolo kina na ena gauna a kama kina na bure levu na koronivuli rogo e Viti me veivuke ni bokobuka ena yasayasa mai RKS ena 2005 kei na bure vakataki Ratu Kadavulevu School. oya. mai QVS ena 2013. Queen Victoria School, Natovi Dau levu na gauna sa dredre Vakavinavinaka talega na Secondary School kei Tailevu sara ki na siteseni ni bokobuka Minisita ki vei ratou na itaukei North High School. mai Nausori me laki bokobuka ni qele mai Navunisalevu, Na siteseni ni bokobuka sara vakayawa ki na vualiku kei Nawaibuta kei na vanua o voleka duadua e Korovou e sara Tailevu. Nailega ena nodra veitokoni ena mai Nausori; oya sa 30 tale na Na bibi ni kena tara na siteseni veivakatorocaketaki oqo. Qoka ena soqo mai Nadi baleti ira e vakaleqai tu na ituvaki ni yagodra a vulagi kina na noda Marautaka o PM Bainimarama me cakacaka kei na veimatatamata kecega era tiko e Toso vinaka tiko na nodra susu civa na itabagone mai Yaroi kilomita mai kea. Na siteseni ni bokobuka mai Korovou e kaya Paraiminisita o Josaia Voreqe Bainimarama ena macawa oqo ka tokona nodra dau karoni. Viti ena sasaga ni noda veilomani ka duavata ena noda toso tiko ki liu. e Savusavu ka ra lewena na Vuniyasawa Youth Club.

4 Veverueri 22, 2015 Veverueri 22 , 2015 5 VERNACULAR Na veivakatorocaketaki e Viti ni kua NODA VITI Me qarauni na vosa e palimedi:PM Vola ko SOLO qarauna na vosa era cavuta e loma veisaqa” kaya o PM Bainimarama. Luveni ni sa na qai dabe tale na Palimedi o Vuniwai Luveni ni na LEWANAVANUA ni Palimedi. Kaya o PM Bainimarama ni ratou Palimedi ena ika 16 ni siga ni vula o rube tiko na Palimedi , e dodonu SA vakaraitaka vei ira na lewe ni “Me kua ni kau mai loma qoka saga tiko na ito ni veisaqa meratou Maji 2015. mera qarauna tikoga na nodra dui Palimedi o Paraiminisita Josaia na nomu itutu vakavanua ni Adi vakayavalataka na toso kiliu. Vakatura na rube ni Palimedi itavi. Voreqe Bainimarama ni sega ni kei na Ratu, me lili toka yani e tuba Duavata kei PM Bainimarama na na Minisita Ni Veilakoyaki kei na “Au nuitaki ni o ni na vakayacora dodonu me cavuti tu ena Palimedi ni o sa suka yani qai laki dara tale. Sipika ni palimedi o Vuniwai Jiko Veivakatoroicaketaki, ka iliuliu tiko nomuni itavi ki na veivanua na vosa torosobu na “kaisi”. “Sa rarawataki dina na kena cavuti Luveni. talega ni Vale ni Bose Lawa Pio e so e Viti ena vukudra na Sa vakaroti ratou na ito ni na vosa ‘kaisi’ ki vua e dua na ito Sa kacivaka talega na marama Tikoduadua. lewenivanua era digitaki kemuni veisaqa o PM Bainimarama mera ni Matanitu mai vei ratou na ito ni Sipika ni Palimedi o Vuniwai Jiko Sa vakasalataki ira na lewe ni mai ki ke,” kaya o Vuniwai Luveni. Vulici na ivakarau 5736 na lewei Viti vou ni teitei mai Idia Vola ko SOLO Seruiratu. LEWANAVANUA “Me moici na vakasama VAKAMACALATAKA e me raica na teitei ni dua na Palimedi na Minisita ni mataqali bisinisi.” Teitei o Inia Seruiratu ni Tukuna o Seruiratu ni rawa ni vuli vakalevu o Viti rawa nida vulica talega mai ena ivakarau ni nodra teitei Idia na veika meda cakava mai Idia. me kua ni vakilai kina na Qoka e wili kina na revurevu ni draki veisau. tei ni veimataqali itei se “Rawaka vakalevu tiko diversification, na rawaka ni o Idia ni cakava vinaka iteitei lalai, na vakayagataki nona vakadidike baleta na ni misini vovou ni gauna vakayagtaki qele,” kaya o ni kua, na navunavuci Seruiratu. (planning) baleta na teitei “O ira na dau teitei lalai kei na tokoni ni bisinisi ni mera cakacaka vata me yaco vakayagataki qele. sara ki na makete.” “Ena yaga vakalevu Tukuna o Seruiratu me vei Viti kevaka eda vakabibitaki na kena vakani vakatotomuri ira mai Idia. vakavinaka e veigauna kece Sa dodonu meda lako na makete. laivi mai nakena tei tikoga “Mera raica na dua teitei Vakamacala tiko oqori e Palimedi na Minisita ni Curuvanua o Timoci Lesi Natuva ena kena sa tubu e dua na itei ka tea na na mataqali teitei era sega na wiliwili ni lewenivanua era sa mai lewenivanua vou e Viti ni sa levu cake ena 5736. veimataqali itei ena dua na ni se raica vakadua me SA kacivaka ena Palimedi na Minisita ni Tukuna o Natuva ni iwiliwili levu 1321 na gone lalai sucu mai vavalagi,” gauna. dolava nodra vakasama ka Curuvanua o Timoci Lesi Natuva ni 5736 duadua ni lewenivanua vou oqo era tukuna o Natuva. me kua ni ra vakabibitaka “Kevaka era vakauqeti na na lewenivanua vou e Viti. gole mai Niusiladi, Ositerelia, Amerika, “E levu talega vei ira na noda era sa noda mera vakalevutaka na tikoga e dua bulu na itei.” O ira qoka era gole mai na 60 na vanua Canada, Jaina kei Idia. laki lewenivanua tu mai vavalagi era ka era tea era na rawa ilavo e vuravura ena maliwa ni 2007 ki na “O ira na sa mai okati mera okati eke ka ra lewe 1532.” sara kina vakalevu,” kaya o 2014. lewenivanua vou e Viti e wili talega kina

Kacivaki o Tokitaki na Viti mai Esia Vanua vinaka ni saravanua o Viti koro ERA sa vakayarayarataki tiko Vola ko SOLO na dau saravanua mai Idia kei Vola ko SOLO LEWANAVANUA Esia raraba mera gade mai ki LEWANAVANUA VASAGAVULUKALIMA na koro e Viti Viti. NONA vosa tiko ena Palimedi e namaki me tokitaki ena loma ni Oqori na veika e vakaraitaka ena macawa sa oti na Minisita lima ki na 10 na yabaki ka tu mai. na Minisita ni Saravanua o ni Saravanua kei na Veivoli nei Vakadeitaka mai na itukutuku Faizal Koya ena nona vosa tiko Viti o Faiyaz Koya e vakaraitaka oqo ko Esala Nayasi na vunivola ena Palimedi. kina ni 3 na tabana ni Matanitu vakatawa ni Veika ni Vanuatani. “Sa ka ni marau meu eratou sa cakacaka vata tiko me A vosa tiko ena ulutaga ni draki vakaraitaka ni sa tubu na vuavuaidrau kina na rawaka ena veisau kei na sotavi ni tiko bulabula iwiliwili ni saravanua e Viti ki saravanua. e Suva ena macawa sa oti. na 692, 630 oya ena 5.3 na “E tolu na tabana Kaya o Nayasi ni sa qaravi oti na pasede. Ni vakatauvatani kei ni Matanitu eratou sa vakadidike ena tikina oqo mai na na gauna vata oqo ena yabaki veitauriligataka tiko na kacivaki Tabacakacaka itaukei kei na Tabana 2013 ni ra yaco mai kina e nei Viti ki vuravura ni vanua 657,706,” tukuna o Koya. vinaka ni saravanua oya na ni qaravi draki veisau se Climate Tomana na minisita ni Tourism Fiji, Film Fiji kei na Change Division. rawa ni mai tekia o Viti na Investment Fiji,” tukuna o Koya. “E rauta ni 800 na ikoro e Viti isausau oqo ena kaukauwa ni “Na kena dau mai taba tiko era sa sotava tiko na revurevu ni kacikacivaki e laki qaravi tiko e Viti na yaloyalo yavala ena Draki Veisau. E 45 vei ira oqo mera ki Idia kei Esia. dreti ira talega mai kina na dau na tokitaki ena loma ni lima kin a Na ka e vinaka kina o ira saravanua mera mai raica na 10 na yabaki ka tu mai,” tukuna o na dau saravanua mai Idia totoka ni noda vanua.” Nayasi. kei Esia e baleta ni ra dau Tukuna na Minisita ni na “E levu vei ira na koro oqo era vakayagataki ilavo. tomani tiko o Viti na kena dau toka e bati ni uciwai kei na bati ni “E dua na vuvale dau i vakailavotaki na cakacaka ni baravi ka sa tokitaki oti e 3 na koro. saravanua mai Idia e rawa saravanua me vakauqeta na “Oqo na koro o Vunidogoloa mai ni vakayagataka e $6,000 kena caka vakalevu na kacivaki Vanua Levu, Narikoso mai Kadavu, Sa levu tikoga na saravanua gade tiko mai ki Viti ka ni levu sara tiko ena dua na macawa ni nei Viti mai vavalagi. Denimanu mai na yanuyanu na waqa ni saravanua era dau kele tiko mai ena wavu levu e Suva. vakatauvatani kei na $2,000. o Yadua e Vuya mai Bua ka sa veitokoni kina na Matanitu ena Publisher: Sharvada Sharma. nodra tokitaki.” If you have comments or suggestions about Editor: Pesi Senavanua. government issues please send your letters Kaya o Nayasi ni namaki talega Vernacular Editor: Viliame Tikotani. to: The Editor, Noda Viti, P.O.Box 2225, mena tokitaki na koronivuli mai Senior Sub Editor/Layout (Vernacular): Kalpana.N.Nizarat. Government Buildings, Suva or email to Senior Vernacular Writer: Solomone Lewanavanua, Losirene Lacanivalu, Waciwaci mai Lakeba mai Lau. [email protected] Nanise Tuimavana.

6 Veverueri 22, 2015 VERNACULAR Na veivakatorocaketaki e Viti ni kua NODA VITI TAROMai Vale ni Walesi KEIKEI NANA KENAKENA ki Palimedi iSAU NI oti vinaka e 24 na yabaki ni nona cakacaka vakadau ni kakaburaki ena walesi sa mani nanuma o Veena Bhatnagar me curuma na buturara ni politiki me matataka na isoqosoqo vakapolitiki na FijiFirst. E na gauna sa mai lagilagi kina ni oti na veidigidigi sa digitaki sara o Veena Bhatnagar me taura na itutu vaka ivukevuke ni Minisita ni Bula. Na nona itubutubu turaga o Arjun Shankar ka nona itubutubu marama o Daya Wati Shanakar. E vakawati o Veena Bahatnagar vei Satish Bhatnagar na manidia ka daireketa ni Airo Shipping e Suva. Na luvena goneyalewa kei na luvena cauravou erau sa vakatikotiko tudei mai Niusiladi. A tekivu veiqaravi ena vale ni walesi na Radio Navtarang ena 1990 me dau ni kacikacivaki vagauna kei na kaburaki ni itukutuku ni veivoli. Ni oti e lima na yabaki sa vakadeitaki me dau ni kacikacivaki tudei ena siteseni oya ena 1997. Sa mani tosi cake talega nona itutu me Promotion Marautaka na ivukevuke ni Minisita ni Bula o Veena Bhatnagar nona veisiko wavoki ena vei tabana ni Coordinator ena 1997. bula e Viti. E laurai eke nona veisiko tiko ena vale ni bula mai Ba. Ena 1999 sa digitaki o Veena me dua na dau vakavotukanataki kina na gagadre oqo ni noqu bula voli e yalodra ena gauna ni noqu veiqaravi vaka sotava nodra gagadre na lewenivanua. Dau ka talei kacikacivaki vaka Idia ena Radio Fiji. ivukevuke ni Minisita ni Bula ena kena rawati na vei au meu raica nodra marau na lewenivanua ena bulabula vinaka. Vakaitavi talega o Veena ena veivuli leleka eso gauna e sotavi kina nodra gagadre. TARO: Na cava o dau cakava ena nomu gauna ni kei na bose ka sikova talega e levu na veivanua TARO: Tukuna mada e dua na ka o rawa ni gade se vakacegu? e Viti. veisautaka ena nomu itutu vaka ivukevuke ni Minisita MINISITA: Ena yabaki 2008 sa toso cake kina nona itutu me ni Bula? kei ira na noqu itokani voleka, qarava eso na itavi ni sa Direketa ni Porokaramu vaka Idia ena FBC. MINISITA: Sa levu na ka e sa caka ka levu talega vuvale kau dau taura na gauna meu vosa vei rau na na ka e se bera ni caka. Ia, e dua na ka levu au luvequ mai Niusiladi. Taura toka na itutu oya me yacova nona sa curu vinakata me caka sai koya na kena vakarawarawataki ki na politiki ka tu ena isoqosoqo ni FijiFirst ena na veiqaravi ni tabana ni bula kei na wainimate. veidigidigi ni 2014. Dua talega na tikina au via raica sai koya na veisau Veitalanoa noda niusiveva ni Matanitu na Noda ni rai se vakasama vei ira na dau ni veiqaravi. E levu Viti kei Veena Bhatnagar ena nona itutu vaka vei ira neitou ivakailesilesi e totolo nodra veiqaravi. Ia, ivukevuke ni Minisita ni Bula. Ni wilika sara mada kevaka ena vinaka cake nodra veikauwaitaki sa na vakavu bula levu vei ira na tauvimate kei ira na vo ni yani na veitalanoa oya. tamata cakacaka. TARO: Vakacava na ivakarau ni veiqaravi vaka Na noqu mai lewena na Palimedi e rawa MINISITA: ivukevuke ni Minisita ni Bula ena lomai ni gauna o ni tukuni ni dua na veisau vou vei au. Ia, noqu sa mai mai taura kina qo? ivukevuke ni Minisita ni Bula esa dua tale na buturara MINISITA: Au osooso vakalevu, au vuli talega ni noqu veiqaravi vei ira noda lewenivanua. kina vakalevu ka veivakauqeti talega vei au. Au sa Ena noqu veiqaravi vaka dau ni kakaburaki au vakanamata tikoga ki na gauna eda na qai vakila sotava ka walia nodra leqa kei na vakatataro na kece kina e Viti na bula vinaka vakayago. lewenivanua. Au se cakava tikoga oqo, ia, ena dua Na noda dau matadredre vei ua na ivakalesilesi ni tale na ivakatagedegede. keimami qai sota vakadua e solia vei au na yalodei. Sa sega na rogo sere, ia sa rogoci ga na domo E levu sara na ka e dodonu me caka ena Tabana ni ni mosi kei na sotavi ni dredre. Sa neitou itavi na Bula, ena rawa walega ena cakacaka vata. Minisitiri ni Bula me keitou vukei ira na mavoa kei na TARO: Na cava so na ulutaga o sotava vei ira na mosi ena nodra qaravi ka veivuke mai kina vakailavo vakailesilesi ena nomu veisiko wavoki? na Matanitu vakabibi ena nodra tikobulabula na MINISITA: E dua na gagadre sai koya me dravudravua. vakavinakataki nodra vale na vakailesilesi. Na toso Na loma ni 24 na yabaki keimami dau veitalanoa cake ni kedra isau eso vei ira. Na lailai ni wainimate. vakalevu kei ira na dau vakarogo walesi, mai kea au Na lailai ni nasi kei na Vuniwai. sa taura rawa kina na mataqali leqa era sotava kei na Na lailai ni nodra lakova na vuli ni veiqaravi, vakakina veika era gadreva. na vakavoutaki ni misini ni veiqaravi. Na bolebole Sega walega ena gauna ni kakaburaki ena gauna kece oqo ena vakabibitaka na noqu Minisitiri. talega au dau siko wavoki kina ena veiyasai Viti. TARO: Vakaevei o dau vakananuma ena so na Sa levu na porokaramu ni tabana ni bula au dau gauna na nomu dau kakaburaki voli ena walesi? qarava ena walesi vakakina ena FBCTV. Au sega MINISITA: Ni keimami dau sota kei ira na gona ni vulagi vakalevu ena tabana oqo niu sa kila lewenivanua era dau kerei au me kakaburaki tale mai rawa tiko mai na leqa e tiko kina kei na kena iwali. se me dua mada ga na porokaramu me kakaburaki Na cava e vakavuna nomu curu ena buturara TARO: mai kina. Na nodra kerekere oya e dau kauta lesu na ni politiki? vakanananu ki na gauna ni noqu dau kakaburaki ena Ena noqu bula taucoko sa dua na MINISITA: walesi. Era kaya ni vakatailasa ni sa yali na domoqu ka marautaki vei au meu dau veiqaravi veira na ena biau livaliva ni kakaburaki. Sa kena ibalebale noda lewenivanua. Na itutu au mai taura oqo ena niu sa bula voli e yalodra. Au vinakata talega me’u

Veverueri 22 , 2015 7 NodaNa veivakatorocaketaki e VitiViti ni kua

Duavata na lotu kei na matanitu Vola ko SOLO LEWANAVANUA “Sa vakavinavinaka vakalevu tiko na SA mai vakaraitaka na Lotu Wesele na nona Lotu Wesele ki vua na Paraiminisita kei na veitokoni ki na Matanitu e veiliutaki tiko ni Matanitu ni kua ni dolava tiko nona katuba kua. vei keimami. Sa levu sara na veitokoni A ciqomi ratou na vakailesilesi e cake ni vinaka sa solia tiko mai na Matanitu ki Lotu Wesele ena nona vale ni volavola ena veiqaravi raraba ni Lotu Wesele ni kua,” vale ni Tabacakacaka e Suva o Paraiminisita tukuna o Talatala Bainivanua. Josaia Voreqe Bainimarama. “E dua na kena ivakaraitaki vinaka na Liutaka yani na ilakolako mai na Lotu nona sa lamata tale mai oqo na koronivuli Wesele e Viti kei Rotuma na turaga ni vuli teitei ni Lotu Wesele mai Muainase qase levu o Talatala Tevita Bainivanua, na Navuso Agriculture School.” na vunivola levu o Talatala Epineri Toso vinaka sara tiko nodrau cakacaka Vakadewavosa kei na nona ivukevuke o vata na Matanitu kei na Lotu Wesele ena Talatala Ili Vunisuwai (Taba toka oqori). nodra vakatorocaketaki na vuli teitei ka Daumaka sara nodratou veitalanoa ka tokoni talega kina na sasaga ni Matanitu tukuna na qase levu ni laki vakaraitaka me da tea vakalevu na kakana kei na kena tikoga na Lotu Wesele nona veitokoni ki na vakayagtaki vakalevu na noda qele era lala Matanitu. tu ena cakacaka ni teitei.

Vola ko SOLO LEWANAVANUA mera laki qaravi ena vale ni veivakatorocaketaki. volavola ni yasana makawa mai “E daidai sa tu kece e Vunisea SA cokaidrauna toka ena delana Tavuki. na veiqaravi vakamatanitu, mudremudre mai Vunisea na “E dua talega na usutu ni na vale ni bula, na siteseni ni vale ni volavola vou ni yasana kena tokitaki mai na vale ni ovisa, na positovesi, na tabana vakaturaga o Kadavu. volavola ni yasana mai Tavuki ni teitei, na tabana ni veikau Vulagi dokai kina o Paraiminisita ki na itikotiko ni Matanitu e kei na qoliqoli, na koronivuli, Josaia Voreqe Bainimarama. Vale Vunisea sai koya me yaco o na vale ni vulagi, na sitoa, Na vale oqo e tara na Vunisea me uto ni veiqaravi, me igunugunu ni benisini kei na Matanitu ena $400,400 mai na vaka tu beka e dua na ‘one stop rara ni waqavuka,” kaya o PM tobu vakailavo ni Public Sector shop,”kaya o PM Bainimarama. Bainimarama.” Investor Program (PSIP). “Sa na vakabulailavo sara Sa tiko talega na lalawa “E rauta ni 10,000 vakacaca vakalevu vei ira na lewei Kadavu raiyawa ni Matanitu me na lewenivanua e Kadavu era baleta ni sa dau sau levu na vakatorocaketaki o Vunisea kei nei sa na kune vakacegu ni sa toka vodo waqa se boto ki Tavuki.”. Kavala me rau vanua ni paketaki voleka toka ga e Vunisea na vale Tukuna o PM Bainimarama ivoli ni bera ni vakau yani ki na ni volavola ni Yasana. Vakabibi ni veivakatorocaketaki kena makete. ni sa veitikivi toka ga kei na lelevu kece ena gadrevi Na veivakatorocaketaki oqo veiqaravi vakamatanitu kece,” kina nona veivakadonui na e sala vata tikoga kei na yavu tukuna o PM Bainimarama. Roko Tui Kadavu koya gona ni Yavutu ni Veisau kei na Toso E kaya ni gauna e liu era Kadavu sa na totolo sara kina na ki Liu. dau lakova tale e 13 na kilomita

8 Veverueri 22, 2015