Literatura Staropolska Wobec Zjawiska Niewoli Tatarsko-Tureckiej : Studia I Szkice
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Title: Literatura staropolska wobec zjawiska niewoli tatarsko-tureckiej : studia i szkice Author: Renata Ryba Citation style: Ryba Renata. (2014). Literatura staropolska wobec zjawiska niewoli tatarsko-tureckiej : studia i szkice. Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Literatura staropolska wobec zjawiska niewoli tatarsko ‑tureckiej Studia i szkice NR 3154 Renata Ryba Literatura staropolska wobec zjawiska niewoli tatarsko ‑tureckiej Studia i szkice Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego · Katowice 2014 Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej Marek Piechota Recenzent Piotr Borek Spis treści Wstęp — 7 — Staropolskie wyobrażenia o Turkach i Tatarach jako agresorach — z perspektywy grzechu — 11 — Pisarz i niewola: Maciej Stryjkowski, Bartłomiej Paprocki — 47 — Dehumanizujące aspekty niewoli tatarsko ‑tureckiej — 99 — Postać rycerza wyzwoliciela w epice drugiej połowy szesnastego i siedemnastego wieku — 117 — Marek Jakimowski — bohater literatury dziewiętnastowiecznej — 145 — Motyw cudownego uwolnienia w literaturze baroku — 167 — Nota bibliograficzna — 195 — Bibliografia — 197 — Indeks osobowy — 213 — Summary — 223 — Riassunto — 225 — Wstęp Uwarunkowania historyczne spowodowały, że problem niewoli tatarsko ‑tureckiej głęboko zakorzenił się w literaturze staropolskiej. Najczęściej nie był realizowany w postaci odrębnych, samodzielnych utworów, lecz współtworzył większe całości literackie, podejmujące temat stosunków polsko ‑turecko ‑tatarskich. I tak, porywanie ludności cywilnej w jasyr stało się przedmiotem opisu we wczesnych (piętnasto ‑ i szesnastowiecznych) tekstach poetyckich — przypomnijmy łacińską anonimową Pieśń o spustoszeniu Sambora (1499) czy Pieśń o posiędzeniu i o zniewoleniu żałosnym ziemie węgierskiej (1558), przypisywaną Stani‑ sławowi Kleryce. Zjawisko dostrzegli poeci humaniści, tworzący w ję‑ zyku łacińskim: Jan Dantyszek, Mikołaj Hussowski, Janicjusz. Problem ten stał się ważnym składnikiem refleksji pisarskiej zwłaszcza ostatniej ćwierci szesnastego i całego siedemnastego wieku (Maciej Stryjkow‑ ski, Bartłomiej Paprocki, Samuel Twardowski), co mogło mieć związek z eskalacją najazdów tatarskich na Rzeczpospolitą. Z jednej strony o zagarnianiu jasyru i rycerskiej niewoli na skutek przegranych bitew wzmiankowały przekazy kronikarskie — między innymi Marcina Bielskiego, Marcina Kromera, a o funkcjonowaniu sys‑ temu niewolniczego powiadamiał Konstanty z Ostrowicy, autor Kroniki tureckiej. Problem utraty wolności, cierpień ludzkich stał się istotnym składnikiem propagandy antytureckiej, tak zwanych turcyków. Z dru‑ giej strony metaforą niewoli tatarsko ‑tureckiej posługiwano się w poezji miłosnej, moraliści zaś porównywali położenie warstwy chłopskiej do niewoli u „pogan”. To zaledwie kilka przykładów, świadczących o wy‑ raźnej obecności omawianego zagadnienia w literaturze dawnej. Mimo rangi tego tematu badacze bardzo rzadko po niego sięga‑ li. Najczęściej temat ten poruszano przy okazji szerszych (literaturo‑ znawczych, historycznych) rozważań „tatarsko ‑tureckich”, jak choćby w rozprawach Bohdana Baranowskiego (Znajomość Wschodu w dawnej — 7 — Polsce do XVIII wieku), Jerzego Nosowskiego (Polska literatura polemiczno ‑antyislamistyczna XVI, XVII i XVIII w.) czy Jerzego S. Łątki (Odaliski, poturczeńcy i uchodźcy). Nie stanowił natomiast przedmiotu odrębnych studiów. Niniejsza rozprawa koncentruje się wyłącznie na problemie niewoli tatarsko ‑tureckiej. Intencją autorki było zaprezentowanie różnorodności ujęć tego zjawiska, jaką obserwujemy w literaturze staropolskiej. Praca nie przynosi „regularnej” (monograficznej) charakterystyki przedmiotu badawczego. Swoistą „pełnię” interpretacyjną starano się osiągnąć za pomocą serii szkiców, z których każdy eksponuje inny aspekt zagadnie‑ nia. I tak, studium inicjalne zwraca uwagę na obfitość (negatywnych) wyobrażeń o islamskich przeciwnikach, które są zdeterminowane sta‑ ropolską refleksją historiozoficzną. W kolejnym szkicu autorka koncen‑ truje się na dwóch utworach: O wolności Korony Polskiej Macieja Stryj‑ kowskiego i Historyi żałosnej Bartłomieja Paprockiego, pokazując, w jak dużym stopniu osobiste doświadczenia twórców wpłynęły na obraz niewoli, nakreślony w wymienionych dziełach. Z kolei w artykule De humanizujące aspekty niewoli tatarskotureckiej scharakteryzowane zostało destrukcyjne oddziaływanie sytuacji zniewolenia na istotę ludzką. Dwa kolejne szkice łączy tematyka „rycerska”. W pierwszym z nich pokazuje się, funkcjonującą w świadomości ludzi epok dawnych, zależność po‑ między wyzwalaniem z niewoli i etosem rycerskim. W drugim autorka ukazuje inspirujący wpływ tematu: rycerz wobec niewoli, na literaturę dziewiętnastowieczną. I wreszcie, ostatni szkic dotyczy wykorzystania motywów niewoli tatarsko ‑tureckiej w staropolskiej literaturze religijno‑ ‑umoralniającej. W materiale poddanym obserwacji literaturoznawczej zwraca uwagę kwestia powtarzalności wątków, motywów, a także, nieraz znaczących, zależności pomiędzy utworami różnych autorów. Owe „zapożyczenia”, często sygnalizowane w przypisach, nie stanowiły zasadniczego przed‑ miotu rozpoznania: intencją autorki nie było zastosowanie metody te‑ matologicznej, powtarzalność wątków stanowi bowiem właściwość obserwowanego materiału literackiego. W tym miejscu dla autorki obec‑ ność „miejsc wspólnych” w literaturze omawianego okresu jest przede wszystkim wyrazem głębokiej asymilacji określonych przemyśleń na temat niewoli tatarsko ‑tureckiej. Utwory oryginalne i te „wtórne” zo‑ stały potraktowane na tych samych zasadach. W polu widzenia znala‑ zły się dokonania twórców różnej rangi, by pokazać spójność myślenia o problemie niewoli. Z powodu obfitości literatury o tematyce „tureckiej” w niniejszej pracy świadomie nie podjęto refleksji nad „tradycyjnym” zespołem tekstów, jak antytureckie mowy Stanisława Orzechowskiego czy wspo‑ — 8 — mniane już tzw. Pamiętniki Janczara. Swoim zasięgiem rozprawa nie ob‑ jęła również relacji pamiętnikarskich, diariuszowych, dokumentujących przebieg legacji do Wysokiej Porty, opisujących położenie niewolników na terenie państwa Osmanów oraz zabiegi posłów wokół ich wykupu (na przykład stosowne fragmenty pamiętnika „z niewoli” Stanisława Druszkiewicza, Diariusza drogi tureckiej Zbigniewa Lubienieckiego, Re lacyi legacyjej tureckiej Wojciecha Miaskowskiego). Autorka zdecydowała się przyjąć, jako metodę wiodącą, analizę historycznoliteracką z elementami analizy stylistycznej. W pracy od‑ woływała się również do licznych kontekstów: zwłaszcza biblijnego i filozoficznego (sarmacki mesjanizm). Staropolskie wyobrażenia o Turkach i Tatarach jako agresorach — z perspektywy grzechu Niewątpliwie w powszechnej świadomości u schyłku szesnastego i w siedemnastym wieku konflikty militarne polsko ‑turecko ‑tatarskie postrzegano jako wielkie starcie chrześcijaństwa z islamem, a z punktu widzenia ówczesnej aksjologii — dobra ze złem. W ogóle w kulturze europejskiej nierzadko zarówno Saracenów, jak i Turków demonizo‑ wano, przedstawiając w postaci diabłów i potworów; w całej Europie wieków szesnastego i siedemnastego zaznaczają się wyraźne tendencje, by zaliczać ich w poczet „agentów szatana”1. Zresztą już wcześniej, bo w trzynastowiecznej literaturze euro‑ pejskiej, widziano w Tatarach (Mongołach), pustoszących wówczas z wielkim impetem rozległe tereny Europy, „żołnierzy Antychrysta”2 — choć jeszcze oczywiście nie jako wyznawców Mahometa, lecz jako barbarzyńców. Również chętnie interpretowano ich najazdy w katego‑ riach walki „pomiędzy cywilizacją a na wpół zwierzęcym barbarzyń‑ stwem, pomiędzy dobrem a złem”3. Jeszcze przed mongolską ofensy‑ wą z lat 1240—1241 europejską opinią zawładnął powszechny „timor tartarorum”4. Także w stuleciu piętnastym rodzimy historiograf Jan Długosz (korzystający ze źródeł europejskich) w opisach Tatarów eksponował takie cechy, które miałyby świadczyć o ich diabelskim 1 J. Delumeau: Strach w kulturze Zachodu. (XIV—XVIII w.). Przeł. A. Szymanow‑ ski. Warszawa 1986, s. 247—256. 2 R. Urbański: „Tartarorum gens brutalis”. Trzynastowieczne najazdy mongolskie w literaturze polskiego średniowiecza na porównawczym tle piśmiennictwa łacińskiego an tyku i wieków średnich. Warszawa 2007, s. 154 i nast. 3 Ibidem, s. 146. 4 Ibidem, s. 153 i nast. — 11 — rodowodzie: „czarne twarze”, spożywanie krwi i surowego mięsa, nadmierna skłonność do uciech cielesnych5. Podobne skojarzenia, po‑ służmy się tym razem poetyckim przykładem ze schyłku piętnastego wieku, pojawiają się w odniesieniu do Tatarów pospołu z Turkami w anonimowym łacińskim wierszu O spustoszeniu Sambora: „wróg przez piekło wysłany”6. Zakorzeniony w literaturze wieków wcześniejszych sposób przed‑ stawiania Tatarów i Turków przez pryzmat wyobrażeń infernalnych z powodzeniem wykorzystywali twórcy barokowi. I tak, obie nacje często wyposażano w atrybuty szatańskie zarówno fizyczne, jak i psy‑ chiczne, czego kwintesencją jest celne, z punktu widzenia nośności semantycznej, określenie „pyszne rogi”7. W tym przypadku bowiem należący do tureckiej ikonografii państwowo‑religijnej „półksiężyc” skojarzono z tradycyjnym elementem diabelskiego wyglądu — rogami. Zestawienie to wywołało kolejną, niejako w sposób oczywisty dopeł‑ niającą portret, asocjację z podstawową cechą szatana — pychą. Tym samym przeciwnik podlega deprecjacji w stopniu najwyższym. Symbo‑ lowi narodowej godności i dumy nadano bowiem znaczenie odwrotne: ze sfery boskiej został przeniesiony do sfery szatańskiej8. Przypisywanie szatańskiej pychy wyznawcom islamu odnajdujemy, bez wyjątku, zarówno w drobnych utworach pobudkowych, jak i w epi‑ ce heroicznej.