• Jaargang 8 Nr 3 • Periodieke Uitgave Van Volkssterrenwacht MIRA

België - Belgique P.B. 1850 Grimbergen 2/2676

Periodieke uitgave van Volkssterrenwacht MIRA vzw

Abdijstraat 22, 1850 Grimbergen - tel: 02 / 269 12 80 • Jaargang 8 nr 3 • Internet: http://www.mira.be/ - fax: 02 / 269 10 75

Verschijnt driemaandelijks:MIRA Ceti - juli juli - -septemberseptember 20042004 Verantwoordelijke uitgever: Felix Verbelen Afgiftekantoor: Grimbergen 1 Bosstraat 9, 1910 Kampenhout 1 Met dank aan:

Dit initiatief kwam tot stand dankzij de actieve steun van de Vlaamse minister van Economie, Ruimtelijke Ordening en Media, tevens bevoegd voor Wetenschapsbeleid, in overleg met de Vlaam- se minister van Onderwijs en Vorming.

2 MIRA Ceti - juli - september 2004 INHOUD

Nieuws van de werkgroepen 4 Activiteitenkalender van MIRA 5 Activiteitenkalender bij de collega‟s 6 MIRA Ceti sprak met… Steven Stroeykens 7 MIRA Publicaties en verkoop 11 MIRA Ceti is een periodieke uitgave van Volkssterrenwacht MIRA Meteorieten in België 12 vzw. Astronomie en astrologie in India 14

Redactie: Productbespreking: De Meade ETX90_EC 16 Philippe Mollet Een late Messier-marathon 22 Redactieadres MIRA Ceti: Beeldgalerij 25 Volkssterrenwacht MIRA Abdijstraat 22, 1850 Grimbergen Hemelkalender 27

Teksten: Uitneembare sterrenkaart in „t midden Francis Meeus, Geertrui Cornelis, Walter Burssens, Kevin Denhert, OP DE VOORPAGINA graden beeldveld. Tom Ameye, Tom Severs, Philippe De camera is relatief weinig Mollet. Een magnifieke én redelijk be- roodgevoelig, waardoor beide Nazicht: Martine De Wit taalbare combinatie. De foto op nevels er op het origineel nogal

de voorpagina werd immers ge- paars uitzagen, maar dat werd Teksten worden alleen aanvaard als maakt met behulp van de Canon verholpen met wat beeldbewer- naam en adres van de auteur ge- 300D digitale reflexcamera ge- king (eerst in AstroArt3, dan in kend zijn. De redactie behoudt het monteerd achter een Orion 80 PhotoShop). recht om kleine wijzigingen in de mm ED-refractor (600 mm Behalve de twee grote heldere tekst aan te brengen. brandpuntsafstand) en een be- emissienevels zijn ook nog een

lichtingstijd van in totaal 28 mi- paar donkere absorptienevels Abonnement: nuten. zichtbaar. Vanzelfsprekend Een abonnement op MIRA Ceti Links in beeld staat de Lagune- maakt dit gebied deel uit van het kost € 10,00. Gelieve dit bedrag te nevel (M8), rechts is de Triffid- melkwegcomplex tussen Boog- storten op rekeningnummer 000- nevel (M20) te zien. Alles sa- schutter, Schorpioen en de Scu- 0772207-87 met vermelding van men goed voor iets meer dan 2 tum. naam + MIRA Ceti + jaartal.

Lidmaatschap: Samenkomst deelnemers Grote kuis: Voor € 20 wordt u lid van MIRA, waarnemingskamp: en krijgt u bovenop het tijdschrift MIRA sluit zoals steeds zijn 50% korting op de bezoekersactivi- Mocht u het vergeten zijn: het deuren tijdens de eerste helft teiten op MIRA. jaarlijkse MIRA-waarnemings- van juli. Het ideale moment om Voor € 30 wordt u Lid PLUS, en kamp loopt dit jaar van 11 tot 19 een aantal achterstallige karwei- komt u gratis naar die activiteiten. september. Op vrijdagavond 16 en op te knappen, nieuwe op- juli (20h) houden we hierover stellingen klaar te zetten,… STEUN MIRA ! een informatievergadering, Naar jaarlijkse gewoonte staat U kan MIRA steunen door € 30 waarop alle geïnteresseerden de werkgroep waarnemen dan in of meer te storten op postcheque- verwacht worden. voor het onderhoud van het rekening 000-0772207-87, met De foto‟s en verslagen van vorig waarnemingsterras (koepels, te- uitdrukkelijke vermelding van jaar worden getoond, maar we lescopen, weerstation,…). Maar “Gift”. U ontvangt dan een fis- bespreken vooral de planning ook alle enthousiaste leden zijn caal attest dat geldig is voor het voor dit jaar (praktische afspra- welkom. Afspraak op zaterdag jaar waarin de storting plaats- ken, vervoer, agenda, materiaal, 10 juli vanaf 14h. vond. Let wel: dit bedrag staat enz.). En nadien gaan we met zijn al- helemaal los van lidmaatschap of len een stukje eten vlakbij.

MIRA Ceti - juli - september 2004 3 nen héél eenvoudig hun laptop NIEUWS VAN DE WERKGROEPEN opstellen en verbinden met de projector en geluidsinstallatie. Tijdens de volgende maanden zal Sinds enkele jaren functioneert op rubriek Beeldgalerij). gewerkt worden aan de Kutter- MIRA een systeem van werkgroe- Enkele van de meer ervaren koepel (de balk waarop de koepel- pen voor de leden en vrijwilligers. leden hielden zich trouwens ook luiken gemonteerd staan zal on- Hiermee willen we niet enkel het bezig met het afregelen van en- deraan ingekort en verstevigd werk op MIRA efficiënter verde- kele telescopen: de Schmidt- worden, zodat de koepeldeur on- len, maar ook de dienstverlening Cassegrain bvb. presteert weer der alle omstandigheden open van de volkssterrenwacht beter als nieuw. De volgende weken kan). Ook de trap van terras naar organiseren. zal nu de iets lastiger Kutter- de optische experimenten zal aan- En last-but-not-least bieden be- telescoop onder handen geno- gepakt worden: verlichting aan de paalde werkgroepen ook de kans men worden. onderkant ervan moet het geheel om iedereen actiever te betrekken Bovendien leren de “ beginne- „s avonds veiliger maken. bij het reilen en zeilen van de lingen” in de groep hiermee hoe volkssterrenwacht. ze zelf hun eigen kijker kunnen Informatietechnologie afstellen, iets waarvan het be- Rondleidingen lang niet onderschat kan worden. Een beetje onderhoud, o.a. door een aantal defecten van het be- Op maandag 6 september om Voor meer info: Wim Engels en Bart Declercq ([email protected]) staande computerpark. Maar voor- 20h vergadert de Werkgroep al heel veel werk naar aanleiding Rondleidingen. We overlopen van de live-uitzendingen van de samen het werkingsprogramma Instrumenten maansverduistering (4 mei) en de voor het komende najaar en Venusovergang. voorts concentreren we ons op de Op het ogenblik van dit schrij- Tijdens de maaneclips regende het instrumenten die op het waarne- ven legt François Thijs de laat- pijpestelen in Grimbergen, maar mingsterras opgesteld staan. Mis- ste hand aan de twee nieuwe gelukkig zorgde onze webmaster schien vraag jij je ook wel af wat consoles voor de multimediaza- vanuit Cambridge voor een web- die grote kurkentrekker op het dak len (zie foto hieronder). Ze be- cast zodra de Maan opkwam. De van de veranda staat te doen of staan telkens uit een vaste kast Venus-overgang konden we dan welke sterrenkundige uitleg er waarin de meeste apparatuur weer vlekkeloos tonen vanuit precies hoort bij de grote armil- steekt en een hiermee verbonden Grimbergen, en één van de vrij- lairsfeer, hoe je de heliostaat kan mobiele presentatieconsole (PC, willigers zorgde zelfs voor beel- gebruiken en hoe de naam juist is scherm, muis, toetsenbord). Dit den vanuit Egypte! Op de piek- van de verschillende toestellen laatste maakt het de gidsen mo- momenten was de hoofdpagina van het weerstation. gelijk om op een veel vlottere én van onze website soms ontoegan- Iedereen van harte welkom! publieksgerichtere manier voor- kelijk, maar de beelden zelf waren stellingen te geven in de plane- steeds bereikbaar. Resultaat: Sterrenkunde tariumzaal en de grote multime- 160.000 verschillende bezoekers, diazaal. Ook gastsprekers kun- en meer dan 4 miljoen hits! De waarnemers van MIRA komen samen op de eerste en derde woensdag van de maand, telkens vanaf 20h. Dit echter met uitzondering van de maanden juli en augustus, om een aantal evidente redenen (veel deelnemers op va- kantie, té laat donker,…). De volgende samenkomsten zijn dan ook voorzien voor 1 en 15 september. De voorbije maanden werd tijdens de samenkomsten niet enkel fre- quent waargenomen, maar ook de nodige beeldjes vertoond (een aantal deelnemers trok in mei op waarnemingsweek naar respectievelijk de Provence en de Alpen, zie ook de fraaie beelden in de

4 MIRA Ceti - juli - september 2004 ACTIVITEITENKALENDER JULI – SEPTEMBER 2004

12-13-14 augustus: Astroclub met Frank Opendeurdagen MIRA: Midzomernachten Deboosere: 11-12 september laatste vrijdag van de maand Wegens die vermaledijde Traditioneel zet Volkssterren- “grijze nachten” geen astroclub- wacht MIRA omstreeks half sep- avonden in juli, maar dat com- Elke laatste vrijdag van de tember de deuren open voor het penseren we ruimschoots door maand –met uitzondering van de publiek. Bij helder weer kan men in augustus mee te werken met maanden juli en augustus– komt overdag kennismaken met de de Franse “Nuits des étoiles”. weerman Frank Deboosere een Zon: zonnevlekken, spectrum, Drie avonden op een rij voordracht houden op MIRA. protuberansen,… MIRA heeft (donderdag, vrijdag en zater- Zijn voordracht start steeds om héél wat toestellen voor de studie dag), telkens van 22h tot 01h „s 19h30, en duurt ongeveer een van onze dagster. En „s avonds nachts kan u de zomerhemel uur. Bij helder weer trekken we verkennen we de zomersterrenhe- komen bewonderen. dan naar de telescopen voor de mel met de meer klassieke tele- Doorlopend zijn er voorstellin- waarnemingen, zoniet volgt een scopen. gen over “meteoren en meteo- rondleiding op de sterrenwacht. Voorts staan er een aantal experi- rieten” in de grote voordrachtza- De prijs bedraagt € 5,00 (gratis menten opgesteld: slinger van len, terwijl de MIRA- voor MIRA-LedenPlus). Foucault, een model van de ge- vrijwilligers en -leden ook hun In dit seizoen kunnen we voor kromde ruimte, de vier tafels,… eigen recente astro-beelden kunde uiteenzetting nog de Zon Er zijn ook doorlopend planet- nen demonstreren. waarnemen (zonnevlekken en ariumprogramma‟s en multime- En buiten staat natuurlijk een spectrum met de heliostaat, pro- diavoorstellingen voorzien. Bo- hele batterij kleine en grote tele- tuberansen met onze nieuwe vendien zijn er enkele goed ge- scopen te wachten op de bezoe- Coronado-filter), en nadien nog stoffeerde tentoonstellingsruim- kers. De typische objecten van de helderste planeten. tes. de zomerhemel komen aan bod: Zaterdag van 14h00 tot 22h00 en bolhopen, planetaire nevels, de Tijdens de astroclub-avond van zondag van 10h00 tot 17h00. Andromedanevel, en misschien 24 september zal Frank Deboo- wagen we wel een blik op de sere spreken over “Grote manen Woensdagnamiddagen, verre planeten Uranus of Neptu- en kleine planeten”. Op respec- 14-18h nus... tabele afstanden van de Aarde Bezoek en waarnemingen gratis, worden meer en meer objecten Elke woensdagnamiddag (van voordrachten € 2,50. ontdekt in ons zonnestelsel. Een 14h-18h) is MIRA geopend voor tijdje terug had men het in de individuele bezoekers. media zelfs over de ontdekking Het is de bedoeling dat elkeen aan van een tiende planeet. Dat zijn eigen tempo de sterrenwacht bleek naderhand dan wel een verkent: gluur eens in de tele- beetje voorbarig, maar feit is dat scoopkoepels, loop het waarne- er zich blijkbaar buiten de baan mingsterras af, lees de instrumen- van Neptunus een hele verzame- ten van het weerstation af, bestu- ling kleine planeetachtige objec- deer de hemelmechanica met be- ten lijkt schuil te houden. Ook hulp van de armillair-sfeer, de het aantal maantjes dat men bij sterrenhemel met de interactieve de reuzenplaneten Jupiter en sterrenkaart, bezoek de diverse Saturnus ontdekt heeft is de tentoonstellingen en experimenten afgelopen jaren explosief in (waaronder natuurlijk het nieuwe aantal toegenomen. Bovendien optische experimentarium)… wordt in astronomische kringen En vergeet niet ook even binnen meer en meer getwijfeld om te springen in het “Bibliotheek– De “Midzomernachten” waren vo- Pluto nog als een volwaardige en documentatiecentrum”. rig jaar een geweldig succes: alles planeet te beschouwen. Het geheel gebeurt zonder gids, samen meer dan 1600 bezoekers, Wat het waarnemingsgedeelte maar de vrijwilligers van MIRA tijdens drie heldere en warme au- van de avond betreft: de Maan staan natuurlijk steeds klaar om gustusavonden. Gelukkig waren er en de prachtige zomer- en uw vragen te beantwoorden. De telkens heel wat vrijwilligers die herfststerrenhemel zijn bij hel- toegangsprijs bedraagt € 2,50, ook hun eigen toestellen opstelden. der weer te bewonderen. gratis voor leden van MIRA.

MIRA Ceti - juli - september 2004 5 • Individuele bezoekers zijn welkom op vrijdagavond om 20h, en op woensdagnamiddag vanaf 14h (behalve feestdagen!). De rondleiding op vrijdag start om 20h30, en die op woensdag om 15h. Bij helder weer kan je waarnemen met de telescopen van Urania. Als het bewolkt is krijg je een rondleiding doorheen de sterrenwacht. • Van 19 tot 23 juli 2004: Kamp voor kinderen in de Hoge Rielen Volkssterrenwacht Urania Mattheessenstraat 60 • Van 1 tot 15 augustus 2004: Jongerenkamp in Egypte (Sinai) 2540 Hove • Van 8 tot 22 augustus 2004: Kamp voor volwassenen in Egypte (Sinai) Tel.: 03/455 24 93 • Van 9 tot 18 augustus 2004: Jongerenkamp in Etouvry (Frankrijk) e-mail: [email protected] • 11 en 12 september 2004 van 14h00 tot 23h55 : Opendeurdagen met http://www.urania.be/ een thema-tentoonstelling over bedekkingen en verduisteringen

• Vaste Planetariumvoorstellingen op woensdag om 15.00 h, woensdag om 16.30 h: (anderstalige gezinsvoorstelling), vrijdag om 20.30 h, zondag om 15.00 h, zondag om 16.30 h

• Tijdens de vakantieperiodes zijn er extra voorstellingen op maandag, Volkssterrenwacht Beisbroek dinsdag en donderdag, telkens om 15h Zeeweg 96 8200 Brugge • 4 juli om 10h45: Officiële opening Planetenpad Tel.: 050/39 05 66 e-mail: [email protected] • 10-17 juli: Astronomiekamp van Vigilia, een afdeling van de jongeren- http://www.beisbroek.be/ vereniging voor sterrenkunde, in Stockem bij Eupen

• Vrijdag 13 augustus activiteit n.a.v. de Perseïden. Om 21h worden er verhalen verteld over de sterrenbeelden, om 22h start de eigenlijke waarnemingsavond. Afspraak aan de mijnterril van Winterslag (Henri Esserslaan). • Jeugdvoorstelling “De Spike-codex” op woensdag 15h en zondag 15h • Planetariumvoorstelling “De geheimen van de Zuidelijke sterrenhemel” Europlanetarium Genk op woensdag 16h, vrijdag 20h en zondag 16h en 17h. Planetariumweg 19 • Na elke publieksvoorstelling wordt ook het programma “Red de nacht” 3600 Genk getoond, over de problematiek van de lichthinder. tel.: 089/30 79 90 • Vendelinus is dan weer de naam waaronder de volwassen leden van het [email protected] Europlanetarium één keer per maand samenkomen (elke derde zaterdag http://www.europlanetarium.com/ van de maand, 14h-17h).

• Maandag 9 augustus om 20u: Voordracht “Aarde ontmoet Perseïden” door Günther Boerjan (Gratis) • Zomerse namiddagen: 2/7 De Planeten (8 tot 12 j), 9/7 Het Weer (jeugd), 16/7 De Planeten (12 tot 16 j), 19/7 De zon waarnemen (iedereen), 30/7 De zon waarnemen (iedereen), 2/8 Ruimtevaart (8 tot 12 j), 6/8 Ruimtevaart (12 tot 16 j), 13/8 Meteoren en Inslagkraters RUG Volkssterrenwacht A. Pien (jeugd), 16/8 het Leven van Sterren (12-16 j), 20/8 Zon, Maan en Ve- Rozier 44 nus waarnemen (iedereen), 27/8 Modelbouw (jeugd), 30/8 Tekenen en 9000 Gent schilderen (5 tot 8 jaar). Telkens van 13:30 uur tot 16:00 uur tel. 09/264.41.68 • 25 september om 14h30 : Voordracht 'Astronavigatie' door Dr. Jan Par- e-mail: [email protected] mentier http://www.rug-a-pien.be

6 MIRA Ceti - juli - september 2004 MIRA Ceti sprak met ... Steven Stroeykens Francis Meeus

Lezers van MIRA Ceti die op vrijdag De Standaard ter hand nemen, weten ongetwijfeld naar welk stuk krant zij best meteen doorbladeren. Vrijdag is immers de dag dat de wekelijkse wetenschapsbijlage verschijnt en daarin kan je veel en boeiend nieuws aantreffen uit de wondere wereld van de sterrenkunde. De- gene die daar verantwoordelijk voor is, is wetenschapsjournalist Steven Stroeykens, 37 jaar oud en fysicus van vorming. Steven was al van in zijn prille jeugd gefascineerd door astronomie en belandde zo bij de Leuvense sterrenkundevereniging Wega, waar hij nog steeds, zij het veel minder dan vroeger, actief is.

Steven, jullie zijn met z‟n drieën ven op de vraag of de Zon rond die mensen bereiken die al geïn- op de wetenschapsredactie van de Aarde draait of de Aarde teresseerd zijn. Mensen die den- De Standaard. Hoe is het werk rond de Zon. Volgens een ge- ken dat de Zon rond de Aarde verdeeld? lijkaardig onderzoek in Neder- draait komen wellicht niet zo land zouden onze noorderburen gemakkelijk naar een volksster- Mijn collega‟s Hilde Van Den met zowat één op vier nog renwacht of lezen niet even de Eynde en Kim De Rijck houden slechter scoren. Is een dergelijke wetenschapsrubriek in De Stan- zich als biologe en bio-ingenieur onwetendheid in onze moderne daard, vrees ik. eerder bezig met biomedische „kennismaatschappij‟ niet ver- Een dergelijke onwetendheid is onderwerpen, terwijl ik als fysi- ontrustend? in zekere zin beangstigend om- cus in eerste instantie schrijf dat wetenschap een steeds grote- over items in verband met fysi- Net als jullie op de volkssterren- re rol speelt in de maatschappij. ca, wiskunde, sterrenkunde en wacht trachten wij op de weten- Bijgevolg zou je ook verwach- technologie. schapsredactie een doorgeefluik ten dat mensen het belangrijk van kennis en inzicht te zijn vinden om toch min of meer ge- In 1998 gingen jullie van start naar het grote publiek toe. Maar ïnformeerd te zijn over weten- met een nieuwe rubriek, de We- het is natuurlijk zo dat wij, net schappelijke inzichten en tech- tenschapswinkel, waarbij de le- zo goed als jullie, voornamelijk nologische ontwikkelingen. zers vragen kunnen stellen over de wetenschap achter alledaagse fenomenen.

Het is een rubriek die intussen zeer populair is bij onze lezers en waar wij als redacteur ook veel plezier aan beleven. Intus- sen is al een hele voorraad vragen aan bod gekomen, misschien zou het wel leuk zijn ze te bundelen in een boek. Je merkt trouwens ook aan een programma zoals Jongens en Wetenschap op de radio dat er bij een ruim publiek wel dege- lijk belangstelling is voor dit soort onderwerpen.

Anderzijds schrok ik een tijdje geleden behoorlijk toen ik in Science et Vie, toch een betrouwbaar tijdschrift, las dat Steven Stroeykens was al tweemaal als spreker te gast op MIRA. Enkele volgens een recent onderzoek jaren geleden had hij het erover hoe reuzentelescopen onze blik op het zowat één Fransman op vijf universum spectaculair verruimen, in maart wist hij een ruim opgekomen geen juist antwoord weet te ge- publiek boeiend te onderhouden over gevaren vanuit de ruimte.

MIRA Ceti - juli - september 2004 7 Enige tijd terug schreef jij in de krant een boeiend stukje over de beroemde paradox van Fermi met als titel “Waar is iedereen?”. Het onderwerp „buitenaards leven‟ lijkt bij astronomen en biologen tegen- woordig wel erg populair te zijn, niet?

Astrobiologie zoals men het nu noemt is een vakgebied dat eigenlijk al heel lang sluimerend bestaat. In de jaren 1970 werd heel concreet naar sporen van leven gezocht op de planeet Mars met de Vikinglanders van Wie op de hoogte wil zijn van de we- de NASA. Frank Drake stelde tenschappelijke actualiteit, zal zich een formule op waarmee ge- zorgvuldig moeten informeren via be- schat kan worden hoeveel intel- trouwbare kanalen. Wetenschappelij- ligente buitenaardse beschavin- ke tijdschriften zoals Science en Na- gen er zouden kunnen zijn. Het ture zijn hierbij onmisbare bronnen. project SETI ging van start. Maar die „Search for ExtraTer- Wie de sterrenkundige actuali- streekse contacten met vakmen- restrial Intelligence‟ waarbij ge- teit volgt, merkt dat het ene gro- sen, b.v. op conferenties en stu- zocht wordt naar intelligente te nieuws nog niet wereldkundig diedagen. Als er een bericht uit signalen die ons vanuit de ruim- is gemaakt of er wordt reeds ge- de sterrenkundige wereld circu- te zouden kunnen bereiken, wag gemaakt van een andere leert waarbij er toch wel wat werd door veel astronomen toch spectaculaire ontdekking. Maar vragen rijzen, lijkt het me niet niet erg au sérieux genomen. hoe belangrijk is dat grote overbodig even een expert ter Maar toen in 1996 door de NA- nieuws nu eigenlijk? Welke be- zake op te bellen om zijn of haar SA aangekondigd werd dat in de richten zijn echt betrouwbaar? advies in te winnen. Marsmeteoriet ALH84001 spo- En hoe maak je uit een over- En voor het nieuws heet van de ren waren gevonden van primi- vloed aan informatie een rele- naald zijn de persagentschappen tief leven, betekende dat voor vante selectie? zoals Associated Press, Reuters de astrobiologie een geweldige en Belga onze informatiebron- opsteker waarbij meteen ook Dat is inderdaad een moeilijk nen. Voor onmiddellijk feiten- meer mensen en financiële mid- aspect van onze job. Hetgeen nieuws zijn die erg goed, maar delen beschikbaar werden ge- wij in de krant brengen, moet qua achtergrondinformatie heb steld. Zelfs toen nadien bleek nieuws zijn dat niet alleen be- je er vaak niet zoveel aan. Zo dat het waarschijnlijk niet gaat trouwbaar en relevant is, maar zullen zij als eersten berichten om buitenaardse fossielen in waarvan we ook het gevoel heb- over het ongeluk met het ruim- ALH84001 kon dat het ver- ben dat het voor onze lezers be- teveer Columbia, maar bij de nieuwde enthousiasme niet tem- langrijk is. Daarom is het nood- ontdekking van Sedna gewagen peren. En sindsdien is astrobio- zakelijk goed op de hoogte te zij prompt over een tiende pla- logie een erg actueel onder- blijven van de actualiteit. Tijd- neet in het zonnestelsel. Terwijl zoeksdomein geworden waarbij schriften zoals Nature, Science deze bewering nadien door ge- men niet alleen meer de klassie- en Scientific American zijn pri- zaghebbende astronomische ke vraag probeert te beantwoor- ma informatiebronnen, op ster- bronnen duidelijk tegengespro- den of er buitenaards leven is, renkundig vlak vind ik Sky & ken wordt: Sedna is geenszins maar waarbij men ook onder- Telescope een uitstekend blad, de tiende planeet van het zonne- zoekt wat de voorwaarden zijn waarbij de website met veel up- stelsel, maar wel een uit de klui- voor het ontstaan van leven in to-date astronieuws een goede ten gewassen asteroïde zoals er het algemeen. Hoe is leven op aanvulling is. Belangrijk hierbij buiten de baan van de planeet Aarde ontstaan? Wat waren de is dat de berichten steeds gesitu- Neptunus nog vele te vinden allereerste levensvormen op eerd worden in een bredere con- zijn. En wellicht behoort ook Aarde? Hoe zijn de omstandig- text. Andere bronnen zijn we- Pluto veeleer tot deze categorie heden van 4,5 miljard jaar gele- tenschappelijke boeken en, ze- van objecten. den op Aarde te vergelijken met ker niet te onderschatten, recht- de omstandigheden op andere

8 MIRA Ceti - juli - september 2004 terieel leven en intelligente levensvormen. Als we weer naar de geschiedenis van de Aarde kijken, stellen we vast dat het vier miljard jaar heeft geduurd vooraleer er intelligent leven was. Blijkbaar is dat niet zo‟n gemakkelijk proces. Maar het is natuurlijk moeilijk, zo niet on- mogelijk, om op basis van één voorbeeld een algemene conclu- sie te trekken.

En wat dan met Fermi en zijn paradox?

Dat gaat als volgt: je kan gemakkelijk een schatting maken van hoeveel intelligente beschavingen er zouden moeten zijn in het heelal. Uitgaande van het Het ontstaan van leven in het heelal is een heel bijzonder gegeven. Hoe onwaarschijnlijk hoge aantal alles precies in zijn werk gaat is nog niet geweten. Zitten organische mo- sterren in het waarneembare leculen in interstellaire gaswolken er voor iets tussen? Zorgen komeet- en heelal waarbij er dan x aantal meteorietinslagen voor de aanvoer van de elementaire bouwstenen van planeten zijn, mag je veronder- leven op Aarde? stellen dat één op de zoveel planeten daarbij ook geschikt is planeten vroeger en nu? Hoe is wat natuurlijk grote implicaties voor leven. Als een planeet ge- het klimaat op Mars geëvolu- heeft voor eventueel buitenaards schikt is, is de kans vrij groot eerd? Heeft Mars in het verle- leven. De Aarde zelf bestaat nog dat er effectief leven ontstaat. den gedurende een lange of een maar 4,5 miljard jaar en in de Bij een percentage van die pla- korte periode een vochtig kli- ontstaansperiode waren de om- neten zal zich ook meercellig le- maat gehad? Voorts ontdekte standigheden zeker niet van dien ven ontwikkelen, en bij een deel men via spectroscopie allerlei aard dat leven er gemakkelijk daarvan zal intelligent leven soorten organische moleculen in kon ontstaan. Maar van zodra ontstaan, zoals wij dat interpre- kometen en in het interstellaire het enigszins kon, was het er teren. gas en stof. Dit soort vragen en blijkbaar meteen. En dat doet Als je bij deze berekening een onderzoek maakt van de astrobi- vermoeden dat het ontstaan van beetje realistisch te werk gaat, ologie een bloeiend en fascine- leven waarschijnlijk een vrij ge- kom je al gauw tot een vrij groot rend gegeven dat tevens ook makkelijk proces is. Bijgevolg aantal intelligente beschavingen. zeer concreet en tastbaar is. is de kans groot dat er ook op Een deel daarvan zal ook aan Want we kunnen nog wel hon- andere plaatsen leven zou kun- ruimtevaart doen en sommige derd jaar of zelfs nog langer nen zijn. beschavingen zullen tamelijk blijven luisteren naar intelligen- Uit onderzoek blijkt dat Mars expansief van karakter zijn. En te boodschappen uit het heelal, ooit een vochtig klimaat heeft het hoeven er niet eens veel te maar zolang er niets gevonden gehad, alleen weten we voorlo- zijn: een beschaving die zich wordt blijft dit onderzoek louter pig niet hoe lang dat geduurd verspreidt, zal er in relatief korte speculatief. heeft. Stel dat Mars honderd tijd in slagen een gans sterren- miljoen jaar lang dat vochtige stelsel te koloniseren. Dat gaat Onlangs zijn er in lavastenen in klimaat heeft gekend, en als we waarschijnlijk niet sneller dan Zuid-Afrika sporen gevonden veronderstellen dat het leven op de lichtsnelheid. Maar ons eigen van bacterieel leven die waar- Aarde geen honderd miljoen sterrenstelsel heeft een diameter schijnlijk 3,5 miljard jaar oud jaar nodig heeft gehad om te van slechts honderdduizend zijn. ontstaan, dan is het helemaal lichtjaar. En aangezien ons ster- niet denkbeeldig dat dit ook op renstelsel al meer dan tien mil- Dat zijn niet de oudste sporen Mars het geval zou zijn geweest. jard jaar bestaat, is dat voor een van microscopisch leven die ge- En hetzelfde geldt uiteraard rondreizende beschaving meer vonden zijn, maar deze ontdek- voor veel plaatsen in het heelal. dan tijd genoeg om heel het stel- king bevestigt wel de idee dat er Natuurlijk is er een groot ver- sel te koloniseren. Wanneer zo al heel lang leven op Aarde is, schil tussen microscopisch, bac- een beschaving de ene planeet

MIRA Ceti - juli - september 2004 9 na de andere koloniseert en dan telkens vanuit die nieuw vero- verde oorden met ruimteschepen verder trekt, dan kan je via een wiskundig model beschrijven hoe die intelligente wezens aan een fractie van de lichtsnelheid hun territorium uitbreiden en binnen enkele miljoenen jaren een heel sterrenstelsel inge- palmd hebben. Indien deze redenering correct is, zou dat betekenen dat het in heel ons melkwegstelsel krioelt van intelligente buitenaardse wezens. Maar als we eventjes rondom ons kijken, zien we er geen enkele. Dat is de paradox van Fermi. We kunnen alleen maar besluiten dat er iets mis is met die redenering. Maar wat? De Italiaanse Amerikaan Enrico Fermi, die in 1938 de Nobelprijs voor Bestaat er geen buitenaards le- fysica won, is niet alleen bekend omwille van zijn baanbrekend werk op ven? Bestaat er geen buitenaard- het vlak van kwantummechanica, maar o.a. ook door zijn beroemde ver- se intelligentie? Bestaat er heel zuchting “Where are they?”, waarbij hij zich afvroeg waar al dat intelli- weinig buitenaardse intelligen- gente buitenaardse leven zich wel mag bevinden. tie? Blijkt interstellaire ruimtevaart toch heel wat moeilijker Hongaarse wetenschappers bij zijn, niet te dicht bij de Zon dan wij wel denken? Een andere het project in Los Alamos, o.a. waar het te warm is en ook niet mogelijkheid is de hypothese Szilard zelf en de gekende John te ver van de Zon waar het te dat de buitenaardsen er zijn en von Neumann, de uitvinder van koud is, kan dat ook het geval dat zij ons wel zien maar wij de waterstofbom en gedeeltelijk zijn in een sterrenstelsel. In de hen niet. Misschien verbergen ook van de computer. buurt van de kern van zo‟n ster- ze zich opzettelijk voor ons of Maar de vraag naar buitenaards renstelsel is het zeker geen ge- zijn wij te dom om ze te herken- leven is in ieder geval heel fas- schikte omgeving. Daar zitten nen. cinerend en ik ben benieuwd niet alleen veel te veel sterren al Een leuke anekdote in dit ver- wanneer wij het antwoord gaan te dicht opeen, maar bovendien band is deze: toen Fermi op ze- kennen. heb je er een overvloed aan ge- kere dag tijdens de lunch met vaarlijke straling vanuit de om- zijn collega‟s in Los Alamos Een belangrijk gegeven is wel- geving van het centrale zwarte zijn intussen beroemde verzuch- licht ook dat wij ons in een zone gat. In een sterrenstelsel heb je ting uitte “Waar zijn ze?”, ant- van het sterrenstelsel bevinden aan de buitenste randen ook zo- woordde de fysicus Leo Szilard waar het voor levensvormen een nes waar te weinig sterren voor- heel gevat: “Enrico, ze zijn on- eerder veilige omgeving is? komen. In de beginperiode van der ons, maar ze noemen zich- het heelal waren alleen de twee zelf Hongaren”. Dat had natuur- Net zoals er in het zonnestelsel lichtste elementen waterstof en lijk alles te maken met de aan- een zone is waar de omstandig- helium overvloedig aanwezig. wezigheid van een viertal bij- heden voor het ontstaan en het Nu heb je voor de vorming van zonder geniale en excentrieke gedijen van leven eerder gunstig planeten zoals de Aarde ook

URL‟s: • De Standaard wetenschap: http://www.standaard.be/Thema/Wetenschap/ • Nature: http://www.nature.com/ • Science magazine: http://www.sciencemag.org/ • Sky & Telescope: http://skyandtelescope.com/ • Astrobiologie: http://www.astrobiology.com/ • SETI: http://www.seti.org/ • Enrico Fermi: http://www.time.com/time/time100/scientist/profile/fermi.html • Sedna: http://www.gps.caltech.edu/~mbrown/sedna/

10 MIRA Ceti - juli - september 2004 zwaardere elementen nodig. Dus moet je een omgeving hebben waar genoeg zware elementen voorhanden zijn. En daarom moeten er in die omgeving ook voldoende opeenvolgende gene- raties sterren geweest zijn om zwaardere elementen aan te maken en liefst ook supernova‟s om deze in de ruimte te ver- spreiden. Op plaatsen waar er maar weinig sterren zijn of geweest zijn, heb je bijgevolg weinig verrijking van het gas met die zware, levensnoodzakelijke elementen. Tussen beide uiter- sten in bevindt er zich in ons sterrenstelsel een brede zone waarvan men denkt dat de omstandigheden er goed zijn voor het ontstaan van leven. En in deze zone bevindt zich ook ons Met het project Viking stuurde de NASA in de tweede helft van de jaren zonnestelsel. 1970 twee ruimtetuigen naar Mars. Er werden niet alleen gedetailleerde foto‟s gemaakt en onderzoek van de atmosfeer en de bodem verricht, Ik wil je alleszins van harte dan- maar er werd ook gezocht naar sporen van leven. ken, Steven, voor dit interview.

MIRA-publicaties en -verkoop

Behalve de hieronder beschreven publicaties, ver- • Sterrenkunde voor beginners € 5,00 (+ € 2,00) koopt MIRA ook een beperkt aantal posters over • Kometen € 6,50 (+ € 2,50) astronomische of ruimtevaartonderwerpen. • Mars, een fascinerende planeet € 6,50 (+ € 2,50) De volgende publicaties werden geschreven door • Mensen op de Maan € 1,25 (+ € 1,00) medewerkers van MIRA (tussen haakjes de verzen- • Wandeling door het Zonnestelsel € 6,50 (+ € 3,00) dingskosten). Alles kan natuurlijk ter plaatse gekocht • Zon en Aarde, een unieke relatie € 32,50 (+ € 3,00) worden, maar ook via overschrijving op PCR 000- 0772207-87 Enkele andere interessante artikels uit onze “winkel”: Sterrenkaarten: NIEUW: de MIRA-eclipsbrilletjes waren een groot • Draaibare sterrenkaart NL (nieuw, met MIRA- succes naar aanleiding de Venus-overgang van 8 juni logo!) € 10,00 (+ € 2,00) bieden . Maar u kan die brilletjes natuurlijk ook ge- • Draaibare sterrenkaart F € 10,00 (+ € 2,00) bruiken om de (zeldzame) héél grote zonnevlekken • VVS-sterrenkaart-poster (Nl of F) € 5,00 (+ € 3,50) met het blote oog proberen waar te nemen, of om uw bezoekers de illusie van de ondergaande zon te de- Weerkunde: monstreren. Voor 2 €/stuk (+1 € verzending) schaft u • Klimaatgemiddelden € 19,00 (+ € 3,00) zich een veilige manier aan om met het blote oog onze eigen ster waar te nemen. De filter bestaat uit NIEUWE POSTERS!! een zwarte polymeer, en toont een aangenaam en • Earth € 7,50 (+ € 3,50) contrastrijk oranje zonsbeeld. • Earthrise over Moon € 5,00 (+ € 3,50) • Eclips € 5,00 (+ € 3,50) Praktische astronomie: • Saturn € 7,50 (+ € 3,50) • Infopakket "Telescoop kopen" € 1,25 (+ € 1,00) • Solar Flares Earth Magnetosphere € 7,50 (+ € 3,50) • Telescopen en hun gebruik € 6,50 (+ € 2,50) • Solar System € 7,50 (+ € 3,50) • Sterrenkunde met de verrekijker € 6,50 (+ € 2,50) NIEUWE PUBLICATIE: Theoretische astronomie: Welke ster is dat? € 18,90 (+ € 3,00)

MIRA Ceti - juli - september 2004 11 Meteorieten in België

Philippe Mollet

Met zekerheid: Onwaarschijnlijk: • 7 juni 1855: St Denijs Westrem, 700 g • 30 juni 1186 of 1187: Mons, 500 g • 7 december 1863: Tourinnes-la-Grosse, 7.5 kg • vóór 1520: Brussel + Opvelp (Tienen), 7 kg • 27 oktober 1634: Charleroi • 13 april 1896: Lesves (Namen), ca. 2 kg In het park van Tervuren (rond het Midden-Afrika 26 november 1934:Bettrechies (Frankrijk) 15 à 20 kg • museum) staat een grote zandsteen, die lokaal ook + Gerpinnes (1,5kg, niet gevonden) foutief gekend staat als meteoriet

Elk jaar krijgen we op MIRA wel een aantal bezoekers over de vloer, die een vermeende meteoriet willen laten controle- ren op echtheid. Helaas, op al 1 die tijd hebben we nog geen enkele echte “aeroliet” mogen 2 identificeren.

De kans dat een waargenomen 4 bolide (= een zeer heldere mete- 3 oor) ook daadwerkelijk inslaat én teruggevonden wordt is zeer klein. Het toonaangevende “Catalogue of Meteori- tes” (uitgegeven door het Lon- dense Natural History Museum) spreekt over minder dan 1000 stuks, wereldwijd! 1. St-Denijs-Westrem (bij Anderzijds hebben statistische Gent), in de catalogi beschreven berekeningen –op basis van de als "St. Denis Westrem" resultaten van fotografische 2. Tourinnes-la-Grosse Neergekomen op 7 juni 1855, (Beauvechain): meteoordetectie-netwerken– omstreeks 19h45m. aangetoond dat er voor een op- De meteoor zelf werd niet waar- Neergekomen op 7 december pervlakte als België jaarlijks één genomen. Er was wel sprake 1863 om 11h30m. Een gedeelte tot twee meteorieten van meer van een rollend en fluitend ge- viel in stukken op een kassei- dan 100 gram zou moeten neer- luid, maar geen luide knallen. wegje (7,5 kg?) aan de plaats komen. Nochtans zijn er maar 4 De ontdekkers beweerden dat genaamd "le Rond Chêne" in Belgische meteorieten met ze- het object -met een dunne smelt- het gehucht Culot. Er wordt kerheid gekend. korst er rond- gloeiend heet zelfs hier en daar beweerd dat

was, en naar zwavel rook. een deel van het wegdek erdoor In dit artikel willen we kort deze 4 gekende meteorieten en hun Type: steenmeteoriet, chondriet geschiedenis bespreken. subtype L6

Bewaard gebleven:

- ca. 700 g. in de collectie van het natuurhistorisch museum van Wenen - 2,7 g + 1,11 g: Vatican State Meteorite Collection

In totaal 700 g. St-Denijs-Westrem Tourinnes-la-Grosse

12 MIRA Ceti - juli - september 2004 gebroken werd. Type: steenmeteoriet, chondriet anonieme manier bezorgd aan Kort nadien werd ook een intact subtype L6 een professor geologie van de fragment van 6 kg (hier en daar universiteit van Rijsel (Lille), spreekt men zelfs van 7 kg) te- Bewaard gebleven: maar enkele kleinere fragmen- ruggevonden, enkele honderden ten waren toen reeds doorver- meter verder in een bos naar - 727 g: Brussel, Natuurhisto- kocht. Opvelp toe). Deze laatste moet risch museum een spar geraakt hebben, en - 4,6 g: Vatican State Meteorite Het fragment dat waarschijnlijk boorde een gat in de grond aan Collection in Gerpinnes viel werd nooit de voet van deze boom. teruggevonden, maar op basis Bij de inslag hoorde men twee In totaal 2 kg. van de ontbrekende "holtes" in knallen (verslagen uit die tijd de Bettrechies-meteoriet zelf beweren zelfs dat dit tot in schat men dat het ongeveer 1,5 Charleroi werd gehoord), ge- 4. Bettrechies (Frankrijk) kg zwaar moet geweest zijn. volgd door gerommel en enkele + Gerpinnes. Staat ook bekend ontploffingen. als de “Hainaut” Type: steenmeteoriet, type chondriet subtype H3-6 Type: steenmeteoriet, chondriet Neergekomen op 26 november subtype L6 1934 (20-21h), in een weide te Bewaard gebleven: Bettrechies nauwelijks 60 meter Bewaard gebleven: voorbij de Franse grens. Een - 8425g (ongeveer 25 cm), Lille, ander fragment stortte hoogst- Mus. Gosselet (verloren tijdens - 1200g: Muséum d'Histoire waarschijnlijk neer te Gerpinnes WO II, maar teruggevonden in Naturelle, Paris (België). 1990) - 177g (6 fragmenten): Brussel, 's Anderendaags vindt de eige- - 699g, Paris, Muséum d'Histoi- Natuurhistorisch museum naar van de weide een grote put re Naturelle (stukjes die ver- - 45g: Vatican State Meteorite ("ter grootte van een emmer") kocht werden aan een amateur Collection met daarin een grijsachtig ob- uit Rouen, maar nadien gerecu- ject. Hij durft het voorwerp niet pereerd) In totaal 3,5 kg, in 40 collecties meteen aan te raken, uit schrik - 801g, Brussel, Natuurhisto- wereldwijd dat het misschien een bom be- risch museum treft. Hij verwittigt toch maar de - > 411g: privé, Vincent Jacques buren en de rijkswacht dat er Kleinere hoeveelheden aan de "iets" gevallen is in zijn weide, universiteit van Luik, bij enkele maar daar komt niet direct reac- particulieren, en in de grote col- tie op. Die avond echter zijn er lectie van het natuurhistorisch een paar grappenmakers die de museum van Wenen meteoriet verwijderen. Boven- dien sturen ze een brief naar de Totaal = 10.380 g + waarschijn- boer (ondertekend door een fic- lijk 1,5 kg tieve professor uit Brussel) waarin ze zogezegd een grote Vaak voorkomende “valse” mete- Lesves som geld bieden voor de aan- orieten koop. De diefstal heeft echter Marcassiet: knolvormige donke- 3. Lesves (Profondeville): voor heel wat wantrouwen ge- re bruinzwarte mineralen die vaak zorgd bij de lokale bevolking, voorkomen in krijtgebieden (Cap Neergekomen op 13 april 1896, zodat de nadien toestromende Blanc-Nez, Picardië,… Meestal omstreeks 8h. geologen (o.a. René Marlier) mooi afgerond en ook duidelijk weinig concrete informatie te zwaar (net zoals meteorieten). Terechtgekomen in een boom- pakken krijgen. gaard, waarbij hij "rakelings" In deze woelige jaren vóór de Slakken van de hoogovens: af- langsheen het hoofd van de tweede wereldoorlog zorgt deze valproduct van de siderurgie, zoon des huizes scheerde en een inslag echter nog voor meer wordt vaak gebruikt als steenslag gat van 40 cm in de bodem commotie: er werd zelfs ver- op aardewegen (“gravier”). En boorde. moed dat het om een vliegtuig- komt op die manier (modderige Getuigen maken melding van bom ging, komende uit het stil- autobanden) vaak op onverwacht- een luide knal voorafgaand aan aan terug bewapenende Duits- se plaatsen terecht. De grillige de inslag. Het fragment had een land. vorm en donkere kleur doen soms opvallend langgerekte vorm: 20 Twee maand na de val werd de sterk denken aan bepaalde ijzer- x 8 cm. gestolen meteoriet op een eerder meteorieten.

MIRA Ceti - juli - september 2004 13 Astronomie en astrologie in India

Walter Burssens

Toen ruim 6000 v.C. landbouw- aan veel overnamen van de In- se, Egyptische en andere vroege dorpen ontstonden in de bergen dusbeschaving duurde het toch beschavingen. Zo ontstond hier van Baluchistan keken ook daar bijna 5 eeuwen vooraleer hun een sterke groei met veel mate- de mensen met ontzag en soms afstammelingen in de Ganges- riaal ontleend aan de toen be- met vrees naar de wijde ruimte vlakte een eigen cultuur met staande culturen. In tegenstel- die hen omringde. Stilaan veran- eigen hiërarchie in de samenle- ling tot China, waar een louter derde een vage vrees voor be- ving hadden ontwikkeld. Het autochtone evolutie gebeurde, paalde hemellichamen in de oorspronkelijk schrift van het ontstond in Indië een geometri- mening dat de hemel bevolkt Indusvolk was volledig vergeten sche astronomie, met veel be- was met krachten die heersten en pas in de 6de eeuw v.C. kre- langstelling voor nauwkeurige over hun leven en werk. Zo gen de Indische Ariërs een eigen meting en berekening. Onder staarden zij meermaals vol schrift. Toen groeiden ook vlug Chandragupta II (380 tot 414 spanning naar de veranderende allerlei cultuuruitingen n.C.) ontwierpen de Indiërs het schijngestalten van de Maan, (boedhisme, jaïnisme, hindoeïs- decimaal stelsel en rond 575 naar de loop van de Zon, naar me) en er verschenen meerdere n.C. voerden zij het getal nul in. wat voor hen machtige sterren- werken die de grote vorderingen Deze kennis bereikte later ook groepen leken, die ongetwijfeld in wiskundige en astronomische Europa langs de Arabieren om. hun leven en de situatie in hun kennis aantoonden. De eredienst milieu beheersten. De astrono- voor de Zonnegod kende even- Onder de Kushanas (550 v.C. - mie/astrologie was geboren. eens een merkelijke uitbreiding 100 n.C.) en de Guptas (50 v.C. (rituele begroetingen en/of die- - 570 n.C.) waren er dikwijls Toen die gemeenschappen talrij- renoffers, bij zonsopkomst, mid- lange perioden met sterke cultu- ker werden en groepen uitweken dagzon en zonsondergang). rele bloei. Deze perioden bete- naar de vallei van de Indus kenden ook een sterke groei van (rond 4000 v.C.), ontstond al Door veroveringen van de Per- de wiskunde en astronomie. De vlug een hiërarchische samenle- zen, van Alexander de Grote en Guptas regeerden met onderko- ving waarin de toplaag zich de Seleuciden hadden zij talrijke ningen die vrij hun titel konden graag vereenzelvigde met die contacten met Perzische, Griek- kiezen, daaronder waren er hogere machten. De priester- koning noemde zich zoon van de Zon, of vertegenwoordiger van Zon of Maan, of behoeder van het maanlicht. De priesterkaste droeg offers op voor be- scherming door de hemel, liet tempels bouwen gewijd aan de Zon, of de Maan, of heldere planeten zoals Venus en deed voorspellingen over te verwach- ten heil of rampen voor de sa- menleving. Rond 2600 v.C. ontstond in het Indusdal een pictografisch schrift, dat nog steeds op ontcijfering wacht, maar waarvan bepaalde tekens ongetwijfeld wijzen op wat dit volk dacht over het wezen en de invloed van de hemellichamen. Wie spreekt over India en astronomie, denkt onvermijdelijk aan Jaipur. Rond 1500 v.C. vielen Ariërs De Maharadja van Jaipur (Jai Singh) liet zich inspireren door de ster- binnen in Kasjmir en hun roof- renwacht van Samarkand (gebouwd onder Ulugh Begh) in het huidige tochten onderwierpen steeds Oezbekistan. Maar de eigenlijk aanleiding was het feit dat de voorspelde meer nederzettingen in het In- tijdstippen van astronomische fenomenen nogal sterk begonnen af te wij- dusgebied. Hoewel zij ook stil- ken van de waarnemingen (voornamelijk wegens precessie).

14 MIRA Ceti - juli - september 2004 meerdere die zich Devaputra (zoon van God of van de Zon) Gnomon voor meting lieten noemen. Toen tussen 600 van de zonneschaduw en 700 n.C. het hindoeïsme in grote delen van Indië algemeen werd was Surya (de Zon) één van de hoofdgoden. De brahma- nen (de priesterkaste was de hoogste kaste van het hindoeïs- tisch kastenstelsel) begroetten 's morgens de opkomende Zon, baden en brachten offers. observatietoren

Dat ook de koningen zich hier Observatorium van Jai Singh te Jaipur dikwijls verwaardigden te pres- teren in de astronomie bewees en vriendelijk voorkomen heb- zekere verstarring op in de as- Mohammed Ben Oeloeg-Beg. ben. Hij moet een goed ge- tronomie. Daarentegen en mis- Deze heerser van Samarkand bouwd lichaam en een rijzige schien juist tengevolge daarvan construeerde in 1420 een sextant gestalte vertonen, met welge- bleken astrologische praktijken van 40 meter in zijn sterren- vormde ledematen. Geen li- zeer lang te blijven voortbe- wacht, zo kon hij zeer nauwkeu- chaamsgebrek mag hem ontsie- staan. Zo gebeurde het, bij de rige astronomische tabellen ma- ren. Zijn handen, voeten, nagels, zonsverduistering van begin ken en het zonnejaar berekenen ogen, tanden, oren, wenkbrau- maart 1936, dat in Lahul uit het met een fout kleiner dan één wen, voorhoofd en kin moeten klooster het lawaai van slaande minuut. Ook Sawai Jai Singh II, welgevormd en mooi zijn. Daar- trommen en schetterende bazui- maharadja van Jaipur, bouwde enboven moet hij een goed fi- nen klonk. De lamas (priesters) meerdere observatoria, waaron- guur, een heldere, duidelijke en hadden hun hoge mutsen opge- der dat van Jaipur het grootste welklinkende stem bezitten. In 't zet en zaten zingend en biddend was (begonnen in 1718 en vol- kort: het moet een flinke man in een kring, opdat de duivel, tooid in 1734, zie Fig. 4). Voor zijn. Ook zijn edele levenswan- die bezig was de Zon op te vre- zeer nauwkeurige metingen van del, zijn wetenschappelijke ken- ten, deze weer zou vrijlaten. de hoogte van de hemellicha- nis, zijn welbespraaktheid moe- Soms sprong een lama op en men bouwde hij wat verderop ten het respect van zijn omge- wierp gloeiende houtskolen en een grote muurkwadrant en een ving opwekken. brandende lappen naar de Zon. sextant. Hij maakte kalenders De vrouwen in het dorp hielden met goede astronomische tabel- Maar in Indië, gelijkend op de zich in huis verborgen en zon- len. Door zijn metingen van de situatie in China, trad stilaan een gen en huilden luidkeels. meridiaanhoogte van de Zon bekwam hij voor de helling van de ecliptica 23°28' (dus een be- nadering van 1' nauwkeurig). Jai Singh was ook in staat om de minder nauwkeurige berekeningen van de Griekse grote astronomen Hipparchus en Ptole- meus te verbeteren.

De reden van de studie en waarneming van de hemellichamen bleef zeer lang het grondig sa- mengaan van de tweeling: astronomie en astrologie. Voor Indië was daarbij wel opmerkelijk, dat de ideale astroloog omschreven werd als een persoonlijkheid die getuigde van hoogstaande men- selijke kwaliteiten. Zo lezen we in een tekst uit de 6de eeuw n.C.: Minder bekend dan Jaipur is de Jantar Mantar, de oude sterrenwacht "Een sterrenwichelaar moet van van Delhi (1724 of 25). Ook deze werd gebouwd door Maharadja Jai goede afkomst zijn, een bevallig Singh van Jaipur.

MIRA Ceti - juli - september 2004 15 Productbespreking: Meade ETX90-EC

Kevin Denhert

Specificaties: • type: Maksutov • spiegeldiameter 90 mm • brandpuntsafstand 1250mm (f/14) • zoeker: 8x25 mm • prijs: ca. 850 euro (met Go-To en Deluxe-Tripod)

Na mijn eerste stappen in de sterrenkunde met een verrekijker en een 114mm spiegelkijker (elfje) had ik behoefte aan een andere kijker. Door rugproble- men was ik namelijk genood- zaakt uit te kijken naar een kleine en lichte telescoop. Na een lange zoektocht viel ik dan voor een Meade ETX90-EC. Bij As- troproducts kreeg ik de mogelijkheid om deze telescoop te testen en ik was meteen ver- kocht. Door zijn speciale coa- ting op de lenzen is deze tele- “Tafelmodel-telescoop”. De ETX90 kan perfect gebruikt worden ter- scoop in mijn ogen een stuk be- wijl hij gewoon op een (tuin)tafeltje staat: niet alleen is hij licht en ter dan mijn elfje. klein genoeg, maar door de computersturing kan hij ook in azimutale stand (“links/rechts, onder/boven”) de sterrenhemel volgen. Het geheel Standaard komt deze telescoop kan natuurlijk ook op een (robuuste) montering geplaatst worden. met een 26mm plössl, Autostar Mits het juiste tussenstuk kan de kijker + montering zelfs op eender (Go-To) en een deluxe driepoot. welke (zware) fotografische driepoot geplaatst worden. Bij levering zat alles in de doos en kon ik dus vlug een eerste test doen, maar pech alom want FOV (Field of View, beelden sterrenstelsels was het verde telescoop werkte niet op bat- veld). schil gering. terijen! Na een mailtje werd ik Dan maar eens enkele andere ervan verzekerd dat hiervoor objecten geprobeerd zoals M57, De tracking is voor mij voldoen- vlug een oplossing zou gevon- M31, M1, … waarvan alles tel- de want alles bleef meer dan een den worden. Een week later kens in de FOV stond. uur binnen de FOV staan, maar kreeg ik zonder problemen een voor astrofotografie met lange nieuw exemplaar en deze werkte Ik was natuurlijk wel benieuwd belichtingstijden is de tracking wel optimaal. hoeveel beter mijn nieuwe tele- minder stabiel. scoop was ten opzichte van mijn De eerste grote test voor mij elfje en heb deze daarom naast Een nadeel aan deze kijker is was de go-to uitproberen, dus mijn ETX gezet. Alles wat ik dat de focusknop niet bereikbaar alles stabiel zetten, uitlijnen, 2 die avond heb gezien was tel- is als je in de zenit wil kijken, sterren kiezen als referentie en kens beter met de ETX. Vooral maar als oplossing heb ik een dan een blik werpen op Satur- de scherpte en het contrast vie- rubberen slangetje over de knop nus. Als de telescoop naar Sa- len mij op bij de planeten en bij geschoven en dit werkt perfect. turnus gericht stond hoorde ik de maan. Zelfs bij een vergro- Ook de zoeker is moeilijk te ge- een bipje en …..jawel Saturnus ting van 300x bleef de maan bruiken rond de zenit. Na enkele stond bijna in het midden van de scherp in beeld staan. Bij nevels uren krijg je er nekpijn van.

16 MIRA Ceti - juli - september 2004 Naam Sterrenbeeld Type Afmetingen Helderheid Kleur/afstand Uranus Aquarius planeet 3,7” (boogseconden) m 5,7 19 AE (astronomische (Waterman) eenheid M2 idem bolhoop 11,7’ (boogminuten) m 6,5 37.500 lichtjaar

Naam Sterrenbeeld Type Afmetingen Helderheid Afstand NeptunusMIRA CetiCapricornus - juli - september 2004 Planeet 2,34” (boog- m 9,3 2917 AE (Steenbok) seconden) 18 MIRA Ceti - juli - september 2004 MIRA Ceti - juli - september 2004 19 Naam Sterrenbeeld Type Helderheid Afmetingen Afstand Helixnevel Aquarius Planetaire nevel m 6,5 12,8’ (boogminuten) 650 lichtjaar (NGC 7293) (Waterman)

Naam Sterrenbeeld Type Helderheid Afmetingen Afstand

20M30 Capricornus bolhoop m 7,2 8,9’MIRA (boogminuten) Ceti - juli - september26.100 2004 lichtjaar (Steenbok) Meade ETX90-EC, Sony DSC-V1 5 megapixel-digicam, met Digi-T-adapter achter een 32 mm p l ö s s l - o c u l a i r (1/125 sec. bij f4). Er was lichte nevel- bewolking

Hier heb ik een 90° zoeker moe- Voordelen: Nadelen: ten voor kopen en nu kan ik de • Klein, licht en heel draagbaar • Veel plastiek zoeker comfortabel gebruiken. • Prijs/kwaliteit verhouding • Luidruchtige motorsturing

Heel handig is het feit dat de te- • Zeer scherp beeld • Niet geschikt voor astrofo- lescoop in nog geen 5 minuten • Simpele scherpstelling tografie met lange belich- opgezet en terug afgebroken is. • Bijna perfecte optiek ting Bij een korte opklaring kan je • Gemakkelijke bediening • Scherpstellen is heel moeilijk als de telescoop naar de dus vlug aan de slag. • Zeer snel opgezet (binnen de 5 minuten Voor mij persoonlijk is dit de zenit gericht staat uit de doos en klaar om te gebruiken) ideale telescoop wegens zijn ge- wicht waardoor ik mijn rug een • Zowel te gebruiken met statief als ge- beetje spaar. Door z‟n snelle op- woon op tafel zetten bouw en korte afkoelingstijd • Batterijen gaan lang mee (min. 12 uur kan je als het ware tussen 2 re- met oplaadbare AA batterijen) genbuien door vlug eens naar buiten. Voor de prijs van 850€ krijg je toch veel waar voor je geld. Het is een mooi afgewerkte telescoop met inderdaad wel wat veel plastiek (waarschijnlijk om de prijs zo laag te houden) maar dit neemt zeker niets af van de prestaties.

Om het toestel zo compact mogelijk te houden zijn een paar nieu- wigheden geïntroduceerd bij de ETX. Zo is er in plaats van een los zenitprisma een ingewerkte zenitspiegel, die bovendien nog eens kan neergeklapt worden (onderste grijze knopje) wanneer achteraan een fototoestel wordt gehangen.

MIRA Ceti - juli - september 2004 21 Een late Messier-marathon Tom Ameye & Tom Severs

Op donderdagavond 15 april 2004 trokken de MIRA-leden Tom Ameye en Tom Severs naar Montcornet in Frankrijk, 150 kilometer ten zuiden van Brussel. Op het programma stond een pure Messiermarathon, zonder GPS- en GOTO-toestanden. „Star hopping‟ van de bovenste plank. De plaats van het gebeuren was gekozen op basis van de lichthinder- kaarten van Pierantonio Cinzano.

Tijdens een Messier-marathon wordt een poging ondernomen om alle 110 Messier objecten in één nacht waar te nemen. Het toeval wil dat er bijna geen Messier objecten zijn met een rechte klimming tussen 21h 40m en 0h 40m. Enkel M52 staat op 23h 24m R.K. maar deze open sterrenhoop is wel circumpolair. Rond het Lente- punt (21 maart) staat de zon in dat gebied waar we geen Mes- sier objecten hoeven te vinden. Als we dan de dichtsbijzijnde datum van nieuwe maan opzoeken, hebben we meteen de ideale datum gevonden om deze „marathon‟ tot een goed einde te brengen. Een lijst van die data voor de komende jaren kun je terugvinden op Lichthinder kaart volgens P. Cinzano (B-band) http://www.seds.org/messier/xtr 1 Reims 5 Bar-le-Duc 10Épernay a/marathon/mm-dates.html. 2 C h â l o n s - en- 6 Verdun 11Soissons Volgend jaar is het nieuwe Champagne 7 Sedan 12Laon maan op 10 maart. Het week- 3 Vitry-le François 8 Charleville-Mézières 13St Quentin end van 12 maart 2005 kan dus 4 St Dizier 9 Rethel geschikt zijn. Noteer het alvast in uw agenda ! noordoosten van Frankrijk geen Franse Meteo Consult Jammer genoeg diende initia- wolkje aan de hemel en dat is zo (http://www.meteoconsult.fr/) de hele nacht gebleven ! tiefnemer Wim Stemgée op het en de METEOSAT beelden laatste nippertje af te haken. (http://www.chmi.cz/meteo/sat/ In de vooravond reserveerde Wim had ons reeds maanden SDUS/trans.php?lang=en en van te voren warm gemaakt om Tom Ameye een comfortabele http://meteosat.e-technik.uni- chambre d‟hôte op een boerderij zo een marathon te betrachten. ulm.de/meteosat/dynamic/index De oorspronkelijke streefdatum in het nabijgelegen dorpje Cha- -movies.html) nauwlettend in ourse. Niet zonder moeite ove- was 19 maart, maar de juiste het oog gehouden. Op maandag combinatie van een donkere rigens. Amateur-astronomen 12 april werd 15 april reeds als die een hele nacht opblijven en waarnemingsplaats, helder weer de ideale dag voorspeld en in de en beschikbaarheid van mogelij- overdag willen slapen? Daar loop van de volgende dagen hadden ze ginder nog nooit van ke deelnemers is in onze streken werd dit telkens bevestigd. De niet zo makkelijk te verwezen- gehoord. De vrouw des huizes weervoorspellers hielden zich was zich bovendien helemaal lijken! aan hun belofte : toen we in niet bewust dat de sterrenhemel Montcornet aankwamen was er in haar landelijke gemeente veel Dagen tevoren werd het weerbe- dankzij een hoge drukgebied ten richt van de VRT, het KMI, het meer te bieden had dan deze in

22 MIRA Ceti - juli - september 2004

Voor een magnitudeschatting Venus, Mars, Jupiter en Satur- was er echter geen tijd. We nus dienden als opwarmertje. wilden vooral waarnemen. Dan was het de beurt aan de ontdekkingen van Charles Mes- Om 6 uur reden we dan naar sier. onze chambre d‟hôte. We werden verwelkomd door de loslo- Resultaat: pende waakhond des huizes. Ook de deur was los. Speciaal In totaal behaalden we een geza- voor ons? menlijke score van 78 Messier- objecten op een totaal van 104 Na een korte „nacht‟ ontbeten objecten die er te zien waren. we ‟s middags in het keukentje 104 is althans het cijfer dat we van de gite en stelden we voor u berekenden met een program- dit korte verslag op. Veel lees- maatje van Bev Ewen Smith plezier alvast. En misschien (http://www.astrosurf.com/re/m eens tot in Montcornet? De Charles Messier (1730 –1817), een essform.htm). Vijf ervan had- paden zijn er alvast geëffend, verwoed komeetjager die echter den beiden van ons nog nooit ook bij de lokale bevolking! bekender geworden is door zijn voorheen waargenomen. cataloog van objecten die hij NIET Er werden slechts een beperkt meer wou verwarren met mogelijke Na de waarneming volgde tij- aantal oculairen gebruikt. Voor kometen. dens het ontbijt een korte maar de Dobson Sky-Watcher, een intense evaluatie. Sky-Watcher 2” 35 mm en een Parijs: C‟est pas pareil par- Nagler 2” 12 mm type 2 Eerst en vooral zagen we het tout?... (respectievelijk 34x en 100x belang in van degelijke sterren- vergroting). Voor de LX200 kaartjes, ontworpen op maat van Om 21 uur stelden we onze enkel een 35 mm Panoptic, wat de individuele waarnemer. twee telescopen op langs een een vergroting van 57 x oplevert Twee soorten sterrenkaartjes veldweg: een Dobson Sky- met een beeldveld van 1.1°. vergemakkelijkten duidelijk het Watcher 254/1200 mm en een Meestal bleven wel de „30-plus‟ zoekwerk. Een eerste kaartje Meade LX200 (203/2000 mm), oculairen in de vatting. geeft een visueel beeld weer van azimutaal opgesteld en voorzien het gedeelte van het sterren- van een Telrad. Het plekje was We waren gewapend met een beeld waar het hemelobject te met kunde uitgezocht door Wim draaibare sterrenkaart van de vinden is, met aanduiding van Stemgée en Bart Declercq tij- VVS, een sterrenkaart van de een cirkel ter grootte van de dens een verkenningsuitstap in hand van David H. Levy en de zoeker – bij ons ongeveer 5° - of 2003 en had een ongehinderd gelamineerde field edition van voorzien van de drie concentri- zicht op alle windstreken. Een Sky Atlas 2000.0. De Sky sche cirkels van een Telrad (4° kwartiertje later kwam onver- Atlas was vooral interessant om – 2° – 0.5°). Een tweede kaartje wacht een geïnteresseerde be- de verschillende Messier- met een beeldveld van 10° om zoeker opdagen. Om 21 uur 30 objecten in de Virgo Cluster te te gebruiken bij wat men ziet startten we met waarnemen en identificeren. door de zoeker. Deze kaarten schakelden we over op onze kunnen op maat van de waarne- moedertaal. Onze bezoeker be- Daarnaast werden sterrenkaart- mer worden ontworpen met greep hierdoor dat we heus niet jes gebruikt die door ons indivi- Guide 8 of een soortgelijk pla- aan een „star party‟ begonnen dueel werden samengesteld op netariumprogramma. waren en zocht dan maar andere basis van Guide 8 oorden op. Om 5 uur 45 was (www.projectpluto.com/guide8. Met het eerste kaartje kan de het afgelopen. De hemel klaar- htm) en The Ultimate Messier waarnemer zich snel oriënteren de op in het oosten. Vogeltjes Object Log en kan hij zijn telescoop of de begonnen te fluiten. (www.davidpaulgreen.com/tum zoeker richten op een ster in de ol.html). Deze kaartjes dienden buurt van het hemelobject dat De nacht was helder geweest en om te hoppen en om bepaalde hij wil waarnemen. Het tweede niet te koud (van 8° Celsius ‟s open clusters te herkennen, zo- kaartje laat de waarnemer ver- avonds tot 4° Celsius „s mor- als M47 in Puppis en M39 in volgens toe om op basis van een gens). Rond 2 uur 30 stak er Cygnus. Guide 8 blijft er met omgekeerd of gespiegeld beeld wel een briesje op. De melk- kop en schouders bovenuit ste- door de zoeker van de telescoop weg was verder goed te zien. ken. of door de telescoop zelf van

MIRA Ceti - juli - september 2004 23 M77 N M74 N M33 N M31 N M32 N M110 N M52 J M103 J M76 N M34 N M45 J M79 N M42 J M43 J M78 J M1 J M35 J M37 J M36 J M38 J M41 J M93 N M47 J M46 J M50 J M48 J M44 J M67 J M95 J M96 J M105 J M65 J M66 J M81 J M82 J M108 J M97 J M109 J M40 N M106 J M94 N M63 N M51 J M101 J M102 J M53 J M64 J M3 J M98 J M95 J M99 J M100 J M84 J M86 J M87 J M89 J M90 J M88 J M91 J M58 J M59 J M60 J M49 J M61 J M104 J M68 J M83 N M5 J M13 J M92 J M57 J M56 J M29 J M39 J M27 J M71 J M107 J M10 J M12 J M14 J M9 J M4 J M80 J M19 J M62 J M6 N M7 N M11 J M26 J M16 J M17 J M18 J M24 N M25 N M23 N M21 N M20 N M8 J M28 J M22 N M69 N M70 N M54 N M55 N M75 N M15 N M2 N M72 N M73 N M30 N Tijdens de waarnemingssessie werd zoveel mogelijk een vooraf bepaalde volgorde in acht genomen, zoals beschreven in een artikel van Ed Ting in het Sky & Telescope nummer van maart 2000. Deze reeks is geoptima- liseerd om zo veel mogelijk objecten op één nacht te kunnen waarnemen (sommige zijn immers enkel vroeg op de avond te zien, andere „s morgen net voor de schemering). „J‟ staat voor waargenomen, „N‟ staat voor niet waargenomen.

ster naar ster te „hoppen‟. Be- niet echt nodig. uitstippelen van een traject bij zitters van telescopen met een het „hoppen‟. volgmontering zijn hier in het Communicatie tussen waarne- voordeel. Dankzij de volgmon- mers is ook belangrijk, zeker Ten slotte wordt er af en toe tering wordt het beeld vastge- wanneer in groep een waarne- gesakkerd over condensatie en houden wanneer het sterren- mingsparcours wordt afgelegd. vochtafzetting op materiaal. kaartje wordt geconsulteerd. Het is daarom aangewezen om Papier wordt erdoor week en Wanneer hemelobjecten dicht de identificatiegegevens van de scheurt. De gelamineerde ver- bij elkaar staan waardoor ze sterren op de sterrenkaartjes bij sie van de Sky Atlas 2000.0 was binnen hetzelfde beeldveld val- het ontwerp ervan, mee af te dan ook een voordeel. Notities len, volstaat één paar sterren- drukken (Bayer en Flamsteed maken we in de toekomst in een kaartjes. Voorbeelden hiervan nummers van de belangrijkste schriftje in zakformaat in plaats zijn M81 en M82, M65 en sterren). Dit vergemakkelijkt van op losse vellen papier. M66.... de onderlinge communicatie Kaartjes met schetsen waren tussen de waarnemers bij het

Ter afsluiting geven we u hier nog enkele interessante referenties mee die handelen over het Messier marathon fenomeen. Je vindt er algemene informatie, de geschiedenis van de eerste marathons, volgorde van observatie, sterrenkaartjes, foto‟s, schetsen en nog veel meer.

• http://www.seds.org/messier/xtra/marathon/marathon.html • http://www.starastronomy.org/Observing/Fell/ • http://www.regulusastro.com/regulus.html • http://www.psiaz.com/polakis/ • http://www.stargazing.net/ChrisBrankin/sketches/sketches.htm

• Enjoying and Surviving Your First Messier Marathon, door Ed Ting, Sky & Telescope, maart 2000, pp. 119-124 – aanwezig in de bibliotheek van het MIRA • A Messier Marathon, Hoofdstuk 15 in het boek Star-Hopping van Robert Garfinkle (Cambridge Univer- sity Press, 1999) • The Messier Objects, Stephen James O‟Meara, in de reeks Deep-Sky Companions (1998, Sky Publish- ing Corporation en Cambridge University Press) • The Messier Album, An Observer‟s Handbook, John H. Mallas en Evered Kreimer (1978, Sky Publis- hing Corporation) – aanwezig in de bibliotheek van het MIRA

24 MIRA Ceti - juli - september 2004 BEELDGALERIJ

Links: een mooi object van de vroege zomernachten is deze M16 (“the Star Queen nebula”) in Serpens, vooral bekend vanwege de magnifieke Hubble- foto‟s van de zogenaamde “Pillars of creation” in het centrum van de nevel. De opname werd in mei gemaakt door Luc Debeck vanuit de Provence, 80 minuten belicht met een SXV -H9C-camera achter een 114 mm ED-refractor (f=600 mm), gebruik makende van een IDAS-filter.

Rechts: opname (Philippe Mollet) van de Halternevel, genomen tijdens een waarnemingsweek in de Franse Alpen. In totaal 14 minuten belicht met een Starlight XPress HX516 CCD-camera achter een 80 mm ED-refractor.

Links: op het eerste zicht weinig spectaculair, maar op het origineel van deze opname zijn in totaal 21 verschillende melkwegstelsels zichtbaar. Markari- an‟s chain staat niet toevallig in het sterrenbeeld Maagd, en maakt dan ook deel uit van de véél grotere verzame- ling melkwegstelsels die we kennen als de Virgo cluster. De opname werd gemaakt door Philippe Mollet en David Van den Bunder tijdens die- zelfde waarnemingsweek. In totaal werd 22 minuten belicht, met een Canon 300D en een 80 mm f=600mm ED- refractor.

MIRA Ceti - juli - september 2004 25 Links: vanzelfsprekend hadden we voor de beeldgalerij ditmaal keus uit héél veel opnames van de Venus- overgang. Een aantal ervan kan u bewonderen op onze website, maar deze mocht hier niet ontbreken. Opname met een Vixen ED-102SS lenzenkijker uitgerust met Intes Herschel wedge (als zonnefilter) en Nikon Cool- pix 995. De fotos zijn afocaal genomen met oculair LVW 22mm. De belichting lag tussen 1/500 en 1/1000 sec. Behalve de verplaatsing van Venus over de zonneschijf is aan de hand van de zonnevlekken (centraal in beeld zonnevlekkengroep 0627) ook mooi te zien hoe de Zon op nagenoeg 6h tijd al merk- baar rond zijn as gedraaid heeft. Vergelijk dit ook met de opname van de Mercurius- overgang die welgeteld één jaar geleden de voorpagina van dit tijdschrift sierde).

Rechts: een Jupiter-opname van 25 maart ll., door Jeroen De Vleesschau- wer. Een “stack” van 1500 beeldjes (uit een totaal van 1800) gemaakt met een Toucam Pro II webcam achter een 102 mm f/9.8 Vixen-lenzenkijker (bij 4000 mm brandpuntsafstand, dankzij barlowlens). Het geheel werd ver- werkt met behulp van Registax, dé onmisbare (gratis) software voor het bewerken van maan-, zon– en planeetbeelden. Een viertal wolkenbanden is prominent zichtbaar, maar ook (rechtsboven) de beroemde Rode Vlek.

Links: op 15 mei stond komeet NEAT vlakbij de bekende open sterrenhoop M44 in de Kreeft. Een ideale foto- gelegenheid! Zelfde gegevens als bij de opname onderaan vorige pagina, maar slechts 15 minuten belichtingstijd. Er was echter een brandpuntsverkor- ter (=> f=450 mm) nodig om beide objecten in hetzelfde beeldveld te laten passen.

26 MIRA Ceti - juli - september 2004 DE HEMEL VAN JULI TOT SEPTEMBER 2004

Philippe Mollet

Datum Begin astro- Zonsop- Zonson- Einde astro- Declinatie Afstand Aarde-Zon nomische komst dergang nomische Zon in AE(astronomische schemering schemering eenheden) 1 juli ----- 5h33m 21h59m ----- +23°06' 1.017 8 juli ----- 5h39m 21h56m ----- +22°28' 1.017 15 juli ----- 5h46m 21h50m ----- +21°31' 1.016 22 juli 2h37m 5h55m 21h42m ----- +20°16' 1.016 29 juli 3h09m 6h05m 21h32m ----- +18°44' 1.015 5 aug. 3h35m 6h15m 21h21m ----- +16°57' 1.014 12 aug. 3h57m 6h26m 21h08m 23h37m +14°57' 1.013 19 aug. 4h17m 6h36m 20h55m 23h14m +12°45' 1.012 26 aug. 4h35m 6h47m 20h40m 22h52m +10°23' 1.011 2 sept. 4h52m 6h58m 20h25m 22h32m +7°53' 1.009 9 sept. 5h07m 7h09m 20h10m 22h12m +5°17' 1.007 16 setp. 5h21m 7h20m 19h54m 21h53m +2°37' 1.005 23 sept. 5h34m 7h31m 19h38m 21h35m -0°06' 1.003 30 sept. 5h47m 7h42m 19h22m 21h18m -2°49' 1.001

Schemering: Datum Maanfase We onderscheiden drie soorten schemering: • Burgerlijke schemering: de Zon staat meer dan 6° onder de horizon 2 juli Volle Maan • Nautische schemering: de Zon staat meer dan 12° onder de horizon 9 juli Laatste kwartier • Astronomische schemering: de Zon moet meer dan 18° onder de horizon staan. Dat is vanaf eind mei niet meer het geval. 17 juli Nieuwe Maan 25 juli Eerste kwartier 31 juli Volle Maan 7 aug. Laatste kwartier Juli-september 2004: de sterrenhemel in „t kort:  Venus trok –na de transit van 8 juni– naar de ochtendhemel. Eerst 16 aug. Nieuwe Maan nog in de schemering, maar in augustus en september heel prominent. 23 aug. Eerste kwartier  Jupiter kan in juli nog in de avondschemering gevonden worden, maar verdwijnt dan in de gloed van de Zon. 30 aug. Volle Maan  Voor Saturnus is het wachten tot midden augustus: vanaf dan kan u 6 sept. Laatste kwartier proberen ze terug te vinden aan de ochtendhemel. 14 sept. Nieuwe Maan  De zomermaanden zijn ook ideaal om te proberen de zwakke Uranus en Neptunus op te zoeken. 21 sept. Eerste kwartier  In dezelfde buurt staat trouwens ook Vesta, de helderste planetoïde. 28 sept. Volle Maan Deze is op zijn best omstreeks half september. 6 okt. Laatste kwartier  Dé populairste astronomische nachten vallen natuurlijk omstreeks 12- 13 augustus. Dan trekt de Aarde immers doorheen de Perseïden: ver- Tabellen: de Zon en de Maan in wacht op donkere locaties makkelijk 30-40 meteoren per uur te zien. juli, augustus en september. Alle uren zijn gegeven in zomertijd.

MIRA Ceti - juli - september 2004 27 WINTERTIJD/ZOMERTIJD: nog enkele zwakke donkere 2: DE PLANETEN De zomertijd (tot zondagochtend vlekjes. 31 oktober) loopt twee uur voor Eén week later zag de situatie er Na een winter waarbij zowat op de Universele Tijd (UT), en is dan weer helemaal anders uit, alle planeten zichtbaar waren dus eigenlijk een dubbele zomer- met twee fraai gevormde duide- aan de avondhemel, verdwenen tijd. lijk bipolaire zonnevlekkengroe- deze het afgelopen voorjaar één Vanaf dan tot de ochtend van 27 pen. voor één in de gloed van de maart 2005 werken we terug met Zon. De eerste weken van de wintertijd: UT + één uur. Ter herinnering voor wie syste- zomer zal Jupiter nog nipt zicht- matisch zonnevlekken wil waar- baar zijn „s avonds, maar onder- Het verschil met de in sterrenkun- nemen: het eenvoudigste maat- tussen beginnen Venus en Satur- dige middens gangbare UT getal voor de zonnevlekkenacti- nus reeds terug aan de ochtend- (Universal Time) bedraagt dus: viteit is het Wolfgetal. Men be- Wintertijd = UT + 1h komt dit door het aantal zonne- Zomertijd = UT + 2h vlekkengroepen met 10 te ver- Datum Positie Samenstand menigvuldigen, en daarbij het t.o.v. met ster of Maan planeet 1: DE ZON EN DE MAAN totaal aantal vlekken op te tel- len. In formulevorm: Aldebaran 13 juli 8° onder Onherroepelijk vermindert de ( Tau) zonneactiviteit: het volgende R = f + 10 g minimum valt over 2 tot 3 jaar, 14 juli 8° onder Venus dus stilaan kan het gebeuren dat In de loop van haar maandelijk- 19 juli 5° onder Mercurius we een vlekkeloze Zon voorge- se beweging aan de hemel, komt schoteld krijgen. de Maan telkens weer in de 21 juli 3° onder Jupiter Ook op de dag van de Venus- buurt van heldere sterren of pla- Spica 24 juli 4° onder overgang (8 juni) was er relatief neten. Voor beginnende amateur ( Virginis) weinig te zien (behalve dan het -astronomen zijn dit ideale gele- Antares pikdonkere silhouet van de pla- genheden om de eerste stappen 27 juli 1° onder neet): midden op de Zonneschijf in de hemeloriëntatie te zetten. ( Scorpio) prijkte een dubbele reeks kleine De tabellen hiernaast geven en- Aldebaran kele data. 10 aug. 8° onder vlekjes, en iets hoger stonden ( Tau) 11 aug. 8° onder Venus 13 aug. 5° onder Saturnus Spica 20 aug. 3° onder ( Virginis) Aldebaran 6 sept. 9° onder ( Tau) 9 sept. 5° onder Saturnus 10 sept. 7° onder Venus Regulus 12 sept. 4° onder ( Leo) 13 sept. 4° onder Mercurius Antares 20 sept. 1° onder ( Scorpio)

Samenstanden van de Maan met een ster of planeet vormen een ideale gelegenheid voor de beginnende waarnemer om deze laatste terug te vinden. U zal wel merken dat het steeds dezelfde heldere sterren zijn die Zon, Venus en Waarnemer… Eén der origineelste opnames van de Venus opduiken: diegene die binnen een -overgang kwam van Bruno Raeymaekers, die zichzelf in de lichtbundel zone van 6° boven en onder de van onze heliostaat plaatste en zo zijn eigen profiel in beeld kreeg. ecliptica staan.

28 MIRA Ceti - juli - september 2004 Twee planetoïdes in elkaars buurt, halfweg tussen Waterman (Aquarius) en Walvis (Cetus). Vesta is de helderste van beide (tot m6,1 omstreeks 13 september), en is doorlopend met een verrekijker te zien. Metis daarentegen haalt zelfs bij haar oppositie (zelfde periode) slechts m 9,1 waardoor u dus al een kleine telescoop of een grote verrekijker nodig heeft. Zie ook de grote uitneembare kaart in het midden van dit tijdschrift.

hemel te verschijnen. Wie over een telescoop(je) be- zal merken dat de ringen weeral schikt moet zeker eens de fasci- iets minder gekanteld staan: Mercurius kan u eind juli eens nerende verandering van de vanaf nu steken de onder– en opzoeken aan de avondhemel, schijngestalten (fasen) van de bovenkant van de planeet duide- maar beter nog tijdens halfweg planeet volgen. Waar ze begin lijk boven de ringen uit. september aan de ochtendhemel. juli nog maar een flinterdun sik- Hou Saturnus en Venus zeker in Omstreeks 6-16 september gaat keltje vertoont (15%), is dat om- het oog omstreeks eind augustus de planeet meer dan anderhalf streeks 15 augustus al aange- - begin september: dan zal men uur na de Zon onder, dus dan groeid tot 50% (“Laatste kwar- Venus dag na dag zien naderen kan u (eventueel eerst met een tier”). En tegen eind september tot Saturnus, om er op 1 septem- verrekijker) ze opzoeken laag begint het al stilaan op een ber zo‟n 2 graden onderdoor te boven de oostelijke ochtendhe- “Volle Maan” te lijken (70%). bewegen. Een mooie (fotografi- mel. sche) samenstand. Een mooie samenstand is er Mars staat de volgende maan- trouwens op de ochtend van 10 den té dicht bij de Zon, en is Profiteer echter vooral van het september: dan staat de planeet daardoor niet zichtbaar. zomerseizoen om de verre pla- op nauwelijks 3 boogminuten neten Uranus en Neptunus op van de heldere ster Regulus Voor Jupiter moet u zich haas- te zoeken. Beide staan dan in (alfa in de Leeuw). De planeet is ten. De heldere reuzenplaneet oppositie met de Zon, en zijn wel bijna 2 magnitudes helder- staat de eerste weken van juli dus de ganse nacht te zien. der. nog in de avondschemering, Uranus zou in principe met het maar verdwijnt nadien in de blote oog moeten zichtbaar zijn, Venus is ondertussen voorbij de gloed van de Zon om er pas half op een donkere locatie dan toch. schijf van de Zon getrokken, en oktober terug aan de ochtendhe- Vorig jaar stond ook Mars een gaat nu weer de ochtendhemel mel uit te komen. tijdlang in de buurt, wat voor inpalmen. In juli moet ze nog in een handige wegwijzer zorgde. de schemering gezocht worden, Saturnus is evenals Venus van- Dit jaar zal u het moeten stellen maar in augustus komt ze reeds af augustus terug van de partij met de ster  (sigma) Aquarii 3 uur voor de zon op, en in sep- aan de ochtendhemel. Wie over (magnitude 4,8). Dit seizoen tember zelfs al meer dan 4 uur. een (kleine) telescoop beschikt staat Uranus op ongeveer één

MIRA Ceti - juli - september 2004 29 Alle planeetafbeeldingen op deze pagina‟s werden op dezelfde schaal gedrukt. U kan de planeet- schijfjes dus rechtstreeks met elkaar vergelijken. Alle tijdstippen zijn gegeven in officiële tijd (zomertijd dus).

VENUS Datum Op- komst 1 juli 4h02m 8 juli 3h41m 1 5juli 3h23m 22 juli 3h09m 29 juli 2h58m 5 aug. 2h51m 12 aug. 2h47m 19 aug. 2h47m 26 aug. 2h50m 2 sept. 2h56m Venus 1 juli Venus 1 augustus Venus 1 september Venus 1 oktober 9 sept. 3h06m 16 sept. 3h18m 23 sept. 3h32m Stilaan zijn alle planeten verdwenen van de avondhe- 30 sept. 3h48m mel, waar ze het voorbije voorjaar en vooral winter zo prominent aanwezig waren.

Enkel Jupiter houdt het iets langer vol: de reuzenplaneet kan nog tot eind juli in de avondschemering teruggevonden worden.

Maar geen nood: Saturnus Saturnus 1 september en vooral Venus dringen zich al weer op aan de och- SATURNUS tendhemel. De eerste weken Datum Op- nog subtiel in de schemering, komst maar elke dag komen ze een beetje vroeger op. 22 juli 4:59 Merk op hoe samen met de 29 juli 4:36 schijngestalten van Venus Jupiter 1 juli ook haar afmetingen sterk 5 aug. 4:13 veranderen. Begin juli zien JUPITER 12 aug. 3:50 we met een telescoop een ragfijn sikkeltje, dat echter 19 aug. 3:27 Datum Onder- wel 46 boogseconden groot gang 26 aug. 3:03 is. Eind september daarentegen heeft Venus zich al zo 1 juli 0:47 2 sept. 2:40 ver verwijderd van de Aarde 8 juli 0:21 9 sept. 2:16 dat haar schijnbare diameter aan de hemel geslonken is tot 1 5juli 23:52 16 sept. 1:52 nauwelijks 16”. Op dat ogen- 22 juli 23:26 23 sept. 1:27 blik is het schijfje wel reeds voor 70% verlicht. 29 juli 23:01 30 sept. 1:02

30 MIRA Ceti - juli - september 2004 Eind augustus-begin september naderen Venus en Saturnus elkaar tot op nauwelijks 2 graden. Och- tend na ochtend is te zien hoe Venus op- schuift in de richting van de veel minder heldere Saturnus, om er dan op 1 september nauwelijks 2 graden onderdoor te bewegen. Een mooie samenstand die eventueel mooie foto‟s kan opleveren...

De posities van de planeten in het zonnestelsel tussen 1 april en 1 juli 2004. Beide figuren zijn identiek georiënteerd.  links: de aardse planeten  rechts: de reuzenplaneten en Pluto

Heel opvallend zijn de elliptische banen van Mercurius en Pluto. Duidelijk te zien is dat Pluto tot voor kort (begin 1999) dichter bij de Zon stond dan Neptunus. Vooral is mooi te zien hoe Venus en Aarde zich de volgende maanden van elkaar verwijderen.

MIRA Ceti - juli - september 2004 31 graad boven deze ster. En er is hemel staat en dus de ganse staart van de Grote Beer. Maar weinig kans op vergissing, aan- nacht door te zien is (komt op bij Alfa Cap hebben beide ster- gezien er in die buurt nauwelijks wanneer de Zon ondergaat en ren wel ongeveer dezelfde hel- sterren van vergelijkbare helder- vice-versa). Dan is ze ook het derheid, wat de zaken dan weer heid te zien zijn. Lukt het niet helderst. makkelijk maakt. met het blote oog, dan zeker wel Merk trouwens op dat alfa met de verrekijker. Probeer ech- Vlakbij staat ook planetoïde 9 slechts de op twee na helderste ter ook eens met een telescoop: Metis, die vanzelfsprekend ook ster van het sterrenbeeld is! zelfs met een relatief klein in- in dezelfde periode in oppositie strument is de planeet duidelijk is (één dag later om exact te Het mooiste deepsky-object in blauw of groenachtig van kleur zijn) de Steenbok is waarschijnlijk de (kleur-herkenning varieert nogal bolhoop M30, één der “lastige” sterk van waarnemer tot waarne- objecten bij het volbrengen van mer). Om de planeet duidelijk 4: KOMETEN een Messier-marathon in maart als een schijfje te identificeren (zie pagina 22) omdat hij in dat is toch al een vergroting van bij- In het vorige nummer hadden seizoen nog maar net haalbaar is na 100x vereist. we het over komeet C/2001 Q4 vooraleer de ochtendschemering (NEAT). Deze komeet was bij aanbreekt. In de zomer is hij het Sommige waarnemers vinden de ons op zijn best tussen 10 en 20 grootste deel van de nacht te kleur van Neptunus meer opval- mei, en voldeed ruimschoots zien, hoewel hij in België helaas lend: ook hier weer typisch aan de verwachtingen (zie o.a. niet zo hoog boven de horizon blauw (door de aanwezigheid de foto in onze beeldgalerij). klimt (maximaal 16°). van methaan). Neptunus is bijna Tijdens een waarnemingsweek Opzoeken is dan weer niet zo even groot als Uranus, maar in de Alpen konden we toen met moeilijk: vertrekkend vanaf het door de grotere afstand zien we een 30 mm newton zelfs nipt duo  (zeta) en 36 Capricornii hem beduidend kleiner. Om de- een tweede staart zien. bewegen we de verrekijker of de ze planeet als een schijfje te zien zoeker van de telescoop een half is minstens 200x vergroting no- beeldveld naar links. Daar lan- dig! Anderzijds is het een mooie 5: DEEP-SKY (zie middenflap) den we bij een ster van magnitu- uitdaging om de planeet met een de 5,2 (41 Cap namelijk). Keer verrekijker te vinden, hoewel op Capricornus: dan gewoon even terug op uw de meeste plaatsen in Vlaande- De Steenbok werd vroeger ook stappen, en daar staat de bol- ren een gewone 7x50 misschien de "Geitevis" geheten, of ook hoop! Reeds met de verrekijker net iets te klein zal zijn. nog de "Zeegeit". Het rare beest is nipt te zien dat het om een Opzoeken is relatief makkelijk: zit in elk geval mooi in 't gezel- “vlekje” gaat (in contrast tot de de planeet staat dit seizoen op schap van een paar ander water- sterren die puntvormig blijven), minder dan een graad van de wezens: de Waterman en de maar er is natuurlijk een tele- heldere ster  (theta) Capricornii Zuidervissen zitten er vlak scoop nodig om het te herken- (magnitude 4,1). naast, ietsje hoger staat de Dol- nen als een bolvormige sterren- fijn, en nauwelijks een paar uur- hoop. M30 heeft een merkelijk tjes later prijken daar ook de geconcentreerde kern, terwijl de 3: PLANETOÏDEN Vissen en de Walvis. Welke buitengebieden van de bolhoop vorm men wil herkennen in dit uit eerder zwakke sterren be- 4 Vesta is weliswaar niet de sterrengebied is natuurlijk een staat. Dat laatste maakt dat de grootste planetoïde (die eer kwestie van persoonlijke smaak, bolhoop er in de meeste telesco- moet ze aan 1 Ceres overlaten: maar zelf zie ik er het profiel pen duidelijk kleiner uitziet dan 913 km i.p.v. 501 km), maar van een boot in... aangegeven in de catalogi: enkel dankzij een lichtere kleur wel met iets grotere kijkers (200 mm duidelijk de helderste. Op zijn Begin de verkenning van dit en meer) toont hij zijn ware af- best haalt ze magnitude 6,1 en sterrenbeeld met een mooi testje metingen. Er staat trouwens een zou dus op een donkere locatie voor uw ogen: kan u (zonder opvallende ster van magnitude 9 ook met het blote oog moeten optische hulpmiddelen) de ster net aan de eigenlijke rand van zichtbaar zijn. De volgende alfa splitsen? Het is immers een M30 (westkant). maanden maakt ze een keurige dubbelster waarvan beide com- bocht, halfweg tussen Waterman ponenten (allebei ongeveer even Aquarius: en Walvis. helder trouwens) zo'n 6,3' uit Als u nu respectievelijk 23 en De planetoïde is in oppositie op elkaar liggen. Dit is nauwelijks 35 graden kaarsrecht naar boven 13 september. Dat betekent dat de helft van de afstand tussen de zou trekken, dan zou u M30 di- ze vanaf de Aarde bekeken componenten van de bekendere rect vergelijken met een tweetal dwars tegenover de Zon aan de dubbelster Mizar+Alcor in de veel bekendere bolhopen: M2

32 MIRA Ceti - juli - september 2004 Tekening van ren zelfs hem met het blote oog de Helixnevel gezien te hebben). (Aquarius), ge- Het is vooral een opvallend maakt door groot object (voor een planetaire Leo Aerts. nevel althans): hij meet 16 bij Waarneming 12 boogminuten en is daarmee v a n u i t d e 2,5 keer zo groot als de fameuze Franse Alpen, Halternevel. met een 200 Opzoeken is eerder makkelijk... mm C8 en een mits de hemel donker genoeg is OIII-filter (een om de ster Upsilon Aquarii met handig hulp- het blote oog te zien (magnitude middel bij veel 5,2). De nevel staat dan onge- planetaire ne- veer één graad rechts ervan. In- vels). dien deze ster niet haalbaar is, dan zal men moeten "huppelen" (sterhoppen) vanaf delta Aquarii, in rechte lijn over en M15 (die laatste in Pegasus). bolhoop tussen de Ossenhoeder 66 Aqr naar upsilon Aqr. M15, op de grens tussen en de Jachthonden. Equuleus (het Veulen) en Pega- De recentste metingen tonen aan Met een 80 mm moet het al mo- sus, is één der mooiste én hel- dat M15 zo‟n 200.000 sterren gelijk zijn om de ringvorm van derste bolhopen op het noorde- bevat, op zo‟n 32.000 lichtjaar de nevel te ontwaren, en vanaf lijk halfrond, die zeker niet moet van ons. Een leuk detail is ove- 150 tot 200 mm opening kan onderdoen voor M13, zijn meer rigens dat M15 de eerste bol- men proberen de centrale ster te bekende collega in Hercules. hoop is waar een planetaire ne- detecteren. Het mooiste beeld Moeilijk te vinden is hij ook al vel ontdekt werd (Pease 1). krijgt men natuurlijk doorheen niet: hij staat immers op nauwe- Hiervoor is echter minstens een een grotere telescoop, zeker in lijks 4° van de heldere ster Enif 350 mm-kijker nodig. Tot slot combinatie met een nevelfilter ( Pegasi, magnitude 2,4). vermelden we ook nog dat de (vooral O-III). Met kijkers vanaf Met een klassieke 7x50 verrekij- bolhoop een sterke bron van X- 200 mm kunnen sommige waar- ker start men bvb. vanaf de ster stralen is. nemers zelfs al een lichte blauwgroene kleurzweem op- Pegasi. Beweeg de verrekijker  Ietsje verder weg, net over de merken. Eigenaardig genoeg dan naar Enif (ongeveer één grens met Aquarius (de Water- ziet hij er op foto's juist ro- beeldveld ervan verwijderd) en man) staat een tweede bolhoop, zerood van kleur uit: planetaire verleng die bewegingsrichting nauwelijks zwakker of kleiner nevels stralen immers slechts in dan nog eens 3/4 beeldveld ver- dan de voorgaande. M2 is iets welbepaalde smalle kleurgebie- der: daar staat M15. moeilijker te vinden dan M15, den, en daarvan detecteert het In de verrekijker onderscheidt maar ook dit is geen onmogelij- menselijk oog vooral de blauw- M15 zich al duidelijk van een ke opgave. groene lijn van dubbel geïoni- ster, doordat het object er nogal M2 is wel duidelijk minder ge- seerd zuurstof. De fotografische “wollig” uitziet (zelfs onder concentreerd, zodat ook in een emulsie (en de modernere elek- minder gunstige waarnemings- 114 mm-newton al enkele af- tronische detectoren) zijn dan omstandigheden is dit al duide- zonderlijke sterren kunnen on- weer gevoeliger voor een aantal lijk). In een kleine telescoop is derscheiden worden. rode spectraallijnen. al duidelijk te zien dat het een

bolhoop betreft, en valt ook op De Helixnevel. Dit object staat - dat de cluster ietwat elliptisch voor Belgische waarnemers- van vorm is. nogal laag aan de horizon: nooit M15 is echter wel tamelijk ge- meer dan 19° hoog. Daardoor is concentreerd van aard, zodat al BRONNEN: het bij ons veel minder gekend minstens een 150 mm-spiegel of • Hemelkalender 2004, Jean dan pakweg de Halternevel of een 100 mm lenzenkijker nodig Meeus, VVS 2003. de Ringnevel, die twee andere is om aan de rand al enkele ster- • VVS-Deep-Sky Atlas, Leo planetaire nevels aan de zomer- ren afzonderlijk te kunnen zien. Aerts, Luc Vanhoeck e.a. hemel. Alles samen meet de cluster zo NGC 7293 is nochtans redelijk een 12 boogminuten. Afmeting Software: makkelijk zichtbaar, op donkere en helderheid doen hem trou- • Guide 8.0. Project Pluto locaties zelfs door een gewone wens sterk lijken op M3, een • Astronomy Lab for Win- verrekijker (en sommige bewe- dows. Eric Bergmann-Terrell

MIRA Ceti - juli - september 2004 33 De sterrenhemel in september

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 september om 22h zomertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 september om 23h, op 1 oktober om 21h zomertijd,...

34 MIRA Ceti - juli - september 2004 De sterrenhemel in augustus

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 augustus om 22h zomertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 augustus om 23h, op 1 september om 21h zomertijd,...

MIRA Ceti - juli - september 2004 35 De sterrenhemel in juli

Jupiter

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 juli om 22h zomertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 juli om 23h, op 1 augustus om 21h wintertijd,...

36 MIRA Ceti - juli - september 2004