Türkiye'de Meyvelerden Yararlanılarak Verilmiş Yer Adları
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
TÜRKĐYE’DE MEYVELERDEN YARARLANILARAK VERĐLMĐŞ YER ADLARI Serkan ŞEN ∗ ÖZET Türkçede yer adlarını belirleyen etkenlerden biri de adlandırılacak yerin bitki örtüsüdür. Bu bağlamda Türkiye’de yerleşim birimleri adlandırılırken meyve adlarına sıkça başvurulmuştur. Çalışmamda, tespit edebildiğim 33 kadar meyvenin yer adlarındaki kullanılışı değerlendirilmiştir. Yer adlarının verilişinde meyve adlarından yararlanma oranı ortaya konmuştur. Yer adlarında, hangi meyvelerin ne yoğunlukta görüldüğü belirlenmiştir. Đllere göre yerleşim birimlerinin adlandırılmasında meyvelerin kullanım sıklığı tespit edilerek durumun iklim ve bitki örtüsüyle ilişkisine dikkat çekilmiştir. Söz konusu işlemler esnasına sözcük istatistiklerinden yararlanılarak tablo ve grafikler oluşturulmuştur. Anahtar kelimeler : Ad bilimi, yer adları bilimi, yer adları, meyve. PLACE NAMES WHICH WERE GIVEN BY USING THE FRUITS IN TURKEY ABSTRACT One of the factors which affects the place names in Turkish is the plant cover of the place that will be named. In this context, while the settlements were named fruit names has used frequently. In my study, the usages of 33 fruits that I could find were analyzed. The rate of the usage of fruit names while the place names were given was showed. The density of the fruits which were used was determined. The frequency of the usage of the fruits while giving the names of the settlement places in the provinces was determined. After that the relationship between climate, plant cover and the situation was underlined. During this process, tables and graphs were constituted by relying on the word statistics. Key words: Onomastics, toponymy, place names, fruit. ∗ Serkan Şen, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ara ştıma Görevlisi, Samsun. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/5 Fall 2008 Türkiye’de Meyvelerden Yararlanılarak Verilmiş Yer … 402 Türk yer adlarının verilişinde meyvelerden yararlanma eğilimi öteden beri bilinmektedir. Doğan Aksan, (Aksan 1998, 107-108) Özcan Başkan, (Başkan 1976) Tuncer Gülensoy (Gülensoy 1995) gibi araştırmacılar, bu konuda önemli çalışmalar yapmıştır. Hatta, Özcan Başkan, “Türkiye Köy Adları” başlıklı makalesinde köylerimizin adlandırılışında yaralanılan meyvelerin bir kısmını belirtmiştir. (Başkan 1976, 243) Ancak, Başkan’ın incelemesinde yalnızca standart dilde görülen meyvelerden bahsedilmiş, ağızlarda ve Eski Türkçede görülen meyvelere yer verilmemiştir. Bu durum, yer adlarımızda hangi meyvelerden yararlanıldığının tam olarak ortaya konamamasına yol açmıştır. Türk yer adlarında görülen meyvelerin ele alındığı bu çalışma şu esaslar üzerine bina edilmiştir. 1.Yer adları tabiri il, ilçe, bucak ve köy adlarımızı kapsayan bir bütünlüğü anlatmak üzere kullanılmıştır. 2. Yer adlarının belirlenmesi için yapılan taramada Đç Đşleri Bakanlığınca hazırlanan “Köylerimiz” ve “Türkiye Mülki Đdare Bölümleri 1976” adlı kaynaklar veri tabanı olarak kabul edilmiştir. 3. Taramada Anadolu Ağızları ve Eski Türkçe göz önünde bulundurulmuştur. 4. Yerleşim birimlerinin günümüzdeki adları esas alınmıştır. 5. Tarama sonucunda elde edilen veriler, yerleşim biriminin konumundaki değişimlere göre güncelleştirilmiştir. 6. Verilerin değerlendirilmesiyle oluşturulan tablolar son kısımda sunulmuştur. Sıralanan bu esaslar çerçevesinde Türkiye’de meyvelerden yararlanılarak verilmiş yer adlarına ilişkin şu sonuçlara ulaşılmıştır: I. Taranan 36617 yer adından 992’sinde meyvelerden yararlanılmıştır. Bunun toplam içindeki oranı % 2.71’dir. II. Yer adlarımızda görülen meyveler, meyvelerin kullanım adetleri ve bu adetlerin meyvelerle kurulan yer Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/5 Fall 2008 403 Serkan ŞEN adları içindeki oranları büyükten küçüğe şöyle sıralanmaktadır: 1. Elma :137:%13.81 2. Koz :131: 13.21 3. Armut : 85: %8.57 4. Ayva : 61: %6.15 5. Dut : 52: %5.24 6. Kiraz : 52: %5.24 7. Nar :52: % 5.24 8. Ceviz : 48: % 4.84 9. Badem : 46: %4.64 10. Erik : 44: %4.44 11. Đğde : 37: %3.73 12. Üzüm : 36: %3.63 13. Fındık : 35: %3.53 14. Đncir : 32: %3.23 15. Alıç : 24: %2.42 16. Yemiş : 17: %1.71 17. Kestane : 15: %1.51 18. Karpuz : 12: %1.21 19. Kızılcık : 11: %1.11 20. Kiren : 7: %0.71 21. Turunç : 7: %0.71 22. Böğürtlen: 6: %0.60 23. Fıstık : 6: %0.60 24. Kelek: : 6 %0,60 25. Payam : 6: %0.60 26. Kavun : 5: %0.50 27: Meyva : 5: %0.50 28. Hurma : 4: %0.40 29. Vişne : 4: %0.40 30. Çilek : 3: %0.30 31. Kobak : 3: %0.30 32. Zerdali : 2: %0.20 33. Ahlat : 1: %0.10 Yukarıdaki listede ilk sırayı “elma” almaktadır. Ancak koz ve cevizin aynı meyve olduğu düşünüldüğünde bu sıralama değişmekte ilk sıraya büyük farkla ceviz ya da koz olarak adlandırılan meyve geçmektedir. Tıpkı bu şekilde badem ve payamın; incir ve kobağın; kızılcık ve Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/5 Fall 2008 Türkiye’de Meyvelerden Yararlanılarak Verilmiş Yer … 404 kirenin; kavun ve keleğin; armut ve ahlatın aynı türden meyveleri karşıladığı göz önünde tutulursa sıralamada ve oranlamada birtakım değişmeler olmaktadır. III. Meyvelerden kurulu en çok yer adına sahip illerimiz otuz ikişer birimle Balıkesir ve Samsun; otuz bir birimle Kastamonu’dur. Meyvelerden kurulu en az yer adına sahip ilimiz ise bir birimle Karabük’ tür. IV. Đllerin bulunduğu bölgenin iklim ve bitki örtüsüyle, o ildeki meyvelerden kurulu yer adları arasındaki ilişki göze çarpmaktadır. Kaynak ve Kısaltmalar AKSAN Doğan, Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim) 3. Cilt , TDK Yayınları, Ankara 1998. BAŞKAN, Özcan, “Türkiye Köy Adları”, TDAY -Belleten 1970 , Ankara 1970, s. 237-253. GÜLENSOY, Tuncer, Türkçe Yer Adları Kılavuzu , TDK Yayınları, Ankara 1995. Đç Đşleri Bakanlığı, Köylerimiz , Başbakanlık Basımevi, Ankara 1968. Đç Đşleri Bakanlığı, Türkiye Mülki Đdare Bölümleri 1976 , Güneş Matbaacılık, Ankara 1976. DS: TDK, Derleme Sözlüğü , TDK Yayınları, Ankara 1993. TS: TDK, Türkçe Sözlük , TDK Yayınları, Ankara 1998. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/5 Fall 2008 405 Serkan ŞEN Tablo 1: Hangi meyvenin hangi il sınırı içinde yer adı olarak kullanıldığını alfabetik olarak gösterir. AHLAT: Yaban armudu. TS 48. **Ahlat Bitlis ALIÇ: Alıç a ğacının mayho ş meyvesi TS 81 Alıçköy Alıçköy Edirne Diyarbakır Alıçlı Bartın Alıçören Bolu Alıçlı Alıçköy Tokat Alıçlı Adıyaman Erzurum Alıçözü Tokat Alıçlı Alıçköy Bilecik Alıçlı Yozgat Samsun Alıçseki Sivas Alıçlı Alıçköy Çankırı Alıçlı Batman Malatya Çukuralıç Çorum Alıçlıbucak Alıçköy Gümü şhane Alıçlı Mardin K. Mara ş Ye şilalıç Van Alıçlık Alıçköy Sivas Alıçlı Mardin Bayburt Yukarı Alıçlı Gümü şhane ARMUT Armutlu **Armutova Balıkesir Armutkolu Ordu Erzurum Bozarmut Sivas Armutlu **Çatalarmut Erzincan Armutköy Bursa Samsun Bozarmut Çorum Armutlu **Armutlu Erzincan Armutköy Burdur Balıkesir Bozarmut Bolu Armutlu *Armutlu Yalova Armutlu Aksaray Batman Bozarmut Manisa Armutlu Akçaarmut Mu ş Armutlu Antalya Aydın Bozarmut Kastamonu Armutlu K. Armutçuk Bilecik Armutlu Giresun Mara ş Bozarmut Mu ğla Armutlu Armutalan Balıkesir Armutlu Yalova Balıkesir Bozcaarmut Tokat Armutlu Armutalan Tokat Armutlu Konya Isparta Bozcaarmut Bilecik Armutlu Armutalan Tokat Armutlu Rize Kastamonu Büyük Armutlu Erzincan Armutlu Armutalan Mardin Armutlu Erzincan Đzmir Büyük Kömarmut Kayseri Armutlu Armutlu Armutalanı Denizli Kırıkkale Balıkesir Çatalarmut Erzincan Armutlu Armutalanı Mu ğla Armutlu Kars Ağrı Çatalarmut Manisa Armutluk Armutalanı K. Mara ş Armutlu Sivas Erzincan Çatalarmut Samsun Armutluyazı Armutçayırı Sivas Armutlu Düzce Sinop Eski Armutluk Rize Armutova Armutçuk Bursa Armutlu Malatya Diyarbakır Gürarmut Ardahan Armutveren Armutçuk Çanakkale Armutlu Ordu Ardahan Kabaarmut Karabük Armutveren Armutçuk Mu ğla Armutlu Bayburt Kırklareli Küçük Armutlu Erzincan AşağıArmutl Armutçukuru Giresun Armutlu Afyon u Bilecik Küçük Körarmut Kayseri Armutlu Bozarmut Ya ğmurlu Armutlu Armutdüzü Giresun Diyarbakır Kastamonu Kır şehir Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/5 Fall 2008 Türkiye’de Meyvelerden Yararlanılarak Verilmiş Yer … 406 Bozarmut Armutdüzü Hakkari Armutlu Kır şehir Kastamonu Yenicearmutçuk Kütahya Bozarmut Armutka şı Mu ş Armutlu Samsun Bolu Aşılıarmut Çorum Kırkarmut Kocaeli AYVA *Ayvacık Çanakkale Ayvacık Tekirda ğ Ayvalı Tokat Ayvalı Eski şehir Ayvalı *Ayvacık Samsun Ayvacık Manisa Adana Ayvalı Afyon *Ayvalık Balıkesir Ayvacık Kayseri Ayvalı Sivas Ayvalı Isparta Altınayva Elazı ğ Ayvacık Kütahya Ayvalı Ordu Ayvalı Kastamonu Ayvalı Ayvaalanı Manisa Ayvacık Bilecik Samsun Ayvalı Kütahya Ayvadere Ayvalı Ayvacık Samsun Trabzon Kırklareli Ayvalı Nev şehir Ayvalıpınar Ayvacık Đzmir Ayvadüzü Bingöl Amasya Ayvalı Samsun Ayvalısoka ğ Ayvacık Balıkesir Ayvaköy Bursa ı Samsun Ayvalı Isparta Çukurayva Ayvacık U şak Ayvaköy Çankırı Kars Ayvalıba ğ Siirt Ayvaköy Ayvalı Ayvacık Denizli Kastamonu Çorum Ayvalıca Konya Ayvalı Ayvacık A ğrı Ayvaköy Tokat Adana Ayvalıca Çorum Ayvalı Ayvacık Ankara Ayvaköy Çorum Kütahya Ayvalıdere Balıkesir Ayvalar Ayvalı Ayvacık Eski şehir Kastamonu Trabzon De ğirmenayvalı Konya Ayvacık Manisa Ayvalı Kır şehir Ayvalı Tokat Ayvalı Ayvacık Adana Ayvalı Eski şehir Erzurum BADEM *Yeni şar Bademli Bademli Isparta Bademkaya Sivas Çanakkale Bademli Konya Bademli Aşağı Bademli Kilis Bademler Đzmir Çanakkale Bademli Konya Aşağı Bademözü Bademli Erzurum Bademli