Wody Podziemne

PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz NARZYM (289)

Warszawa 2010

Autorzy: Leszek Zaleszkiewicz*, Marta Neumann*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Anna Wąsowicz**, Jerzy Król**

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska * Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska *

* – Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00 – 975 Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne „PROXIMA SA” ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

ISBN 83 –

Spis treści

I. Wstęp (Leszek Zaleszkiewicz) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Leszek Zaleszkiewicz) ...... 4 III. Budowa geologiczna (Leszek Zaleszkiewicz) ...... 7 IV. Złoża kopalin (Leszek Zaleszkiewicz)…………………...……………………….………..10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Leszek Zaleszkiewicz, Marta Neumann) ...... 19 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (Leszek Zaleszkiewicz) ...... 23 VII. Warunki wodne (Leszek Zaleszkiewicz) ...... 24 1. Wody powierzchniowe ...... 24 2. Wody podziemne ...... 26 VIII. Geochemia środowiska ………………………………………………………………….29 1. Gleby (Paweł Kwecko)………….………………………………………….……..…...29 2. Pierwiastki promieniotwórcze (Hanna Tomassi-Morawiec)…….……………………32 IX. Składowanie odpadów (Anna Wąsowicz, Jerzy Król)……………………………………...34 X. Warunki podłoża budowlanego (Leszek Zaleszkiewicz) ...... 41 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Leszek Zaleszkiewicz) ...... 42 XII. Zabytki kultury (Leszek Zaleszkiewicz) ...... 45 XIII. Podsumowanie (Leszek Zaleszkiewicz) ...... 48 XIV. Literatura ...... 51

I. Wstęp Arkusz Narzym Mapy geośrodowiskowej Polski (MGśP) w skali 1:50 000 opracowany został w Państwowym Instytucie Geologicznym w Oddziale Geologii Morza w Gdańsku, (Plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i w Przedsiębior- stwie Geologicznym „PROXIMA” SA (plansza B) w latach 2009-2010. Przy opracowaniu arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w Oddziale Geologii Morza PIG w Gdańsku (Masłowska, Micha- łowska, Zaleszkiewicz, 2004). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o Instrukcję opracowania MGśP (Instrukcja, 2005). Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są użyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej, zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mogą być wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofi- zjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mogą być pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. W celu opracowania treści mapy zbierano materiały w następujących instytucjach: Urzędzie Marszałkowskim Województwa Mazowieckiego w Warszawie; Urzędzie Marszał- kowskim Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie; Regionalnej Dyrekcji Ochro- ny Środowiska w Olsztynie, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Warszawie, w Sta-

3 rostwach Powiatowych: w Nidzicy, Mławie, Działdowie oraz w Urzędach Gminnych. Korzy- stano z materiałów znajdujących się u konserwatorów zabytków archeologicznych i architektonicznych w Olsztynie i Ciechanowie, a także w nadleśnictwach i Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie. Zapoznano się również z danymi na stronach internetowych poszczególnych gmin. Wykorzystano ponadto dane z wersji autorskiej, niepublikowanej Szczegółowej Mapy Geologicznej w skali 1:50 000, arkusz Narzym. Wykorzystano też informacje uzyskane w starostwach powiatowych, urzędach gmin i od użytkowników złóż. Zo- stały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotyczące poszczególnych złóż kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ściśle związanej z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1: 50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Położenie arkusza Narzym określają następujące współrzędne: 2015–2030 długości geograficznej wschodniej i 5310–5320 szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie obszar arkusza znajduje się w dwóch województwach: warmińsko- mazurskim i mazowieckim. Do województwa warmińsko-mazurskiego należą: południowy fragment gminy Kozłowo, niewielki południowy fragment gminy Nidzica, zachodnia część gminy Janowiec Kościelny (powiat nidzicki) oraz północna część gminy Iłowo-Osada (powiat działdowski). Do województwa mazowieckiego należy północny fragment gminy Wieczfnia Kościelna (powiat mławski). Zgodnie z fizycznogeograficznym podziałem Polski (Kondracki, 2002), omawiany arkusz w całości znajduje się w mezoregionie Wzniesienia Mławskie, który wchodzi w skład makroregionu Niziny Północnomazowieckiej (Fig. 1). Mezoregion Wzniesienia Mławskie jest pozbawioną jezior wysoczyzną morenową, silnie urzeźbioną, której powierzchnia zbudowana jest z glin zwałowych i nadbudowana for- mami polodowcowymi, utworzonymi w najmłodszym stadiale zlodowaceń środkowopol- skich, zwanym mławskim. Wysoczyznę rozcina w części północno-zachodniej obszaru arkusza dolina rzeki Nidy i fragment doliny Szkotówki. Doliny rzeczne tworzą równiny torfowe. Ciągi wzgórz morenowych występują w północnej, wschodniej i południowo-wschodniej części obszaru arkusza. Północne wzgórza morenowe (moreny martwego lodu), są znacznie wyższe niż pozostałe moreny. Wysokość ich wynosi około 10,0 m i dochodzi do 15,0 m w rejonie miejscowości Pielgrzymowo i Szymany, a kulminacje moren osiągają 210,6–211,6 m n.p.m. Moreny czołowe, występujące w centralnej i wschodniej części, ułożone są południkowo. Osią-

4 gają one znaczne rozmiary, a ich wysokość dochodzi do 15 m (204,8 m n.p.m.). Moreny czoło- we z części południowej (rejon Wieczfni Kościelnej) są mniejsze i ułożone równoleżnikowo. Osiągają one wysokość do około 12 m (169,8 m n.p.m.).W części południowej omawianego obszaru (rejon Białut) występują liczne wzgórza ozów, o południkowym przebiegu, kilkuki- lometrowej długości i wysokości względnej około 10 m. Pagóry kemowe zlokalizowane w północno-wschodniej części obszaru arkusza wznoszą się do 190 m n.p.m. i osiągają około 10 m wysokości względnej. W części północno-zachodniej obszaru arkusza wysoczyznę morenową przecinają doliny Nidy i Szkotówki. Najniższy punkt w dolinie Nidy znajduje się na rzędnej 151,2 m n.p.m. Obszar arkusza Narzym należy do mazursko-białostockiego regionu klimatycznego, a w jego południowej części przebiega granica z regionem wielkopolsko-mazowieckim. Re- gion mazursko-białostocki charakteryzuje słabe nasłonecznienie, duże zachmurzenie, dość krótki okres wegetacji, duża wilgotność i dość długi okres zalegania pokrywy śnieżnej oraz liczne i silne wiatry. Średnia temperatura półrocza zimowego waha się od –0,5 C do 0,0 C, letniego od 13,5 C do 14,0 C, a średnia temperatura roczna wynosi 6,5–7,0C. Średnia licz- ba dni ze średnią temperaturą dobową poniżej 0 C wynosi 80–90. Opady są tu niewielkie, średnie sumy roczne wynoszą 550–600 mm (zimą 200–250 mm, latem 350–400 mm), średnia wilgotność powietrza wyrażona ciśnieniem pary wodnej wynosi 8,5–9,0 hPa (zimą 5,0–5,5 hPa, a latem 12,0–13,0 hPa). Średnie roczne parowanie terenowe wynosi 460–480 mm. Pokrywa śnieżna zalega od 60 dni na południu obszaru do 80 dni na północy, a okres wegetacyjny trwa 200 dni. W skali roku dominują wiatry z kierunku zachodniego (Stachy red., 1987). Lasy zajmują około 15% powierzchni arkusza i porastają obszary w jego wschodniej części, głównie na terenach wzniesień. Nierównomiernie zalesiona jest centralna (Pruski- Białuty) i południowo-zachodnia część (Narzym-Iłowo). Kompleksy leśne to historyczne po- zostałości Puszczy Mławskiej, a wcześniej Puszczy Wkrzańskiej. W części centralnej obszaru występują zbiorowiska, najbardziej zbliżone do naturalnego, z dębem, grabem i brzozą. Go- spodarka leśna stanowi uzupełnienie lub alternatywę w stosunku do rolnictwa. W rejonie dolin rzeki Nidy i Szkotówki występują rozległe obszary łąk i torfowisk, cał- kowicie lub częściowo zmeliorowanych. Podmokłe łąki towarzyszą lewobrzeżnym dopływom Orzyca: Wieczfnianki, Dąbrówki i Janówki, we wschodniej części arkusza i Mławce (dopły- wowi Nidy) w części południowej. Obszary o zwartej zabudowie występują w części południowo-zachodniej – miejscowo- ści Iłowo i Narzym. Teren arkusza przecina ważny szlak komunikacyjny – międzynarodowa

5 trasa Warszawa – Gdańsk (E7). Przez północno-zachodnią i południowo-zachodnią część obszaru przebiega zelektryfikowana linia kolejowa z Warszawy przez Olsztyn do Gdańska.

6 Równolegle do kolei przechodzą: droga wojewódzka nr 545, która łączy Działdowo, Nidzicę i Szczytno oraz niewielki fragment drogi wojewódzkiej nr 544, (Mława–Działdowo– Brodnica), z Iłowa do Narzymia. Sieć dróg lokalnych łączy większe wsie będące siedzibami gmin: Iłowo-Osada, Kozłowo i Wieczfnia Kościelna z pozostałymi wsiami. Obszar arkusza posiada charakter typowo rolniczy, z dużą ilością użytków rolnych i słabo rozwiniętym przemysłem spożywczym (przetwórstwo rolno-spożywcze). Przeważają- cą część powierzchni arkusza Narzym zajmują gospodarstwa rolne rozdrobnione, a tylko w części północno-zachodniej – wielkoobszarowe. Obecnie większość dawnych PGR-ów i zakładów produkcji rolnej rozwiązano, a miejscowa ludność zajmuje się głównie uprawą roli w rozdrobnionych (o powierzchni do 10 ha) gospodarstwach rodzinnych. W hodowli przewa- ża bydło mleczne, trzoda chlewna, drób, a także hodowla ryb (stawy rybne na południe od Narzymia). Poza rolnictwem nieliczni mieszkańcy znajdują zatrudnienie w usługach i handlu. Gmina Wieczfnia Kościelna zaliczana jest do ekologicznie najczystszych regionów woje- wództwa mazowieckiego.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Narzym przedstawiono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Narzym (Wilanowski, 2004). Obszar objęty arkuszem Narzym znajduje się w strefie anteklizy mazursko-białoruskiej, w obrębie platformy prekambryjskiej, która w tej części zbudowana jest ze skał proterozoicz- nych mazowieckiego kompleksu suprakrustalnego oraz kompleksu jotnickiego. Podłoże kry- staliczne występuje na głębokości około 1500–2500 m. Osady paleozoiczne (kambr, perm) stwierdzono w otworach odwierconych poza granicami arkusza Narzym, w Gradzanowie i Sławkowie. Ruchy tektoniczne kaledońskie i waryscyjskie spowodowały usunięcie z omawianego obszaru osadów starszego paleozoiku. Wprost na krystaliniku leżą osady permo- mezozoiczne. Utwory mezozoiczne na obszarze arkusza należą do: triasu, jury i kredy. Ich miąższość dochodzi do 2100 m. W stropie kompleksu mezozoicznego występują osady kredy górnej – mastrychtu. Strop osadów mezozoicznych sięga poniżej 200 m p.p.t. Utwory trzeciorzędu reprezentowane są głównie przez osady pliocenu dolnego i miocenu górnego. Osady miocenu nawiercono pod osadami plioceńskimi w Zabłociu Kanigow- skim. Są to bezwapniste szare iły, przechodzące w mułki z cienkimi warstewkami piasków pylastych lub iły szarostalowe z przewarstwieniami iłu węglistego, przechodzące w spągu w iły zielonkawe. Osady te zostały zaliczone do warstw poznańskich dolnych (Ciuk, 1972). Strop osadów mioceńskich znajduje się na rzędnej 152,5 m n.p.m. tworząc wyniesienie glaci-

7 tektoniczne podłoża. W profilach kartograficznych otworów wiertniczych na obszarze arkusza Narzym pod utworami czwartorzędu nawiercono osady pliocenu: iły szare, stalowoszare i pstre. Iły te zawierają kilkumetrowe przewarstwienia mułków z piaskami pylastymi i cienkie warstewki węgla brunatnego lub pyłu w iłach węglistych. Należą one do osadów formacji poznańskiej górnej. Osady pliocenu (iły, mułki i piaski ) odsłaniają się w zboczach dolin rzek, pomiędzy Zabłociem Kanigowskim a Safronką, jako kry lodowcowe w glinach zwałowych zlodowaceń środkowopolskich. Obszar arkusza Narzym w całości pokrywają osady czwartorzędowe (Fig. 2). Naj- mniejszą miąższość tych osadów stwierdzono w Zabłociu Kanigowskim (25,2 m), a najwięk- szą w Iłowie (powyżej 106,0 m). Przeciętna miąższość osadów czwartorzędowych wynosi 80–90 m. Do najstarszych osadów plejstocenu należą osady zlodowaceń południowopolskich: sanu i wilgi. Nie stwierdzono występowania osadów interglacjału wielkiego. Osady zlodowaceń południowopolskich (sanu) rozpoczynają mułki i piaski zastoiskowe, występujące w obniżeniu podłoża w rejonie Uniszek Zawadzkich oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe, najczęściej leżące bezpośrednio na osadach trzeciorzędowych. Gliny zwa- łowe zlodowacenia sanu są przeważnie szare i piaszczysto-pylaste. W miejscach, gdzie nie są podścielone równowiekowymi osadami zastoiskowymi, gliny występują bezpośrednio na podłożu trzeciorzędowym. Stwierdzona wierceniami miąższość glin dochodzi do 20 m. Do osadów zlodowacenia sanu i wilgi zaliczono mułki i piaski zastoiskowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe. Wśród osadów zlodowaceń środkowopolskich wyróżniono cztery poziomy morenowe: zlodowacenia odry oraz trzy zlodowacenia warty (stadiały: Rogowca, Wkry, Mławy). Piaski i żwiry wodnolodowcowe zlodowacenia odry osiągają miąższość od 7 do 22 m, natomiast gliny zwałowe tego zlodowacenia do 12 m. Zlodowacenie warty rozpoczynają osady stadiału dolnego (Rogowca): iły, mułki i piaski zastoiskowe o miąższości dochodzącej do 32 m w Wieczfni Kościelnej. Powyżej znajdują się piaski i żwiry wodnolodowcowe o miąższości od 7 m do 22 m. Gliny zwałowe tworzą zwarty poziom o zmiennej miąższości od kilku do 17 m i są lokalnie zaburzone glacitektonicznie. Osady stadiału Wkry składają się z iłów, mułków i piasków zastoiskowych (głównie w centralnej części), piasków i żwirów wodnolodowcowych o miąższości 4–6 m oraz glin zwałowych o miąższości do 17 m. W okolicy Zagrzewa gliny są zaburzone glacitektonicznie. Iły, mułki i piaski zastoiskowe stadiału Mławy odsłaniają się w zboczu dolin Szkotówki i Nidy. Ich miąższość dochodzi do 10 m. W zboczach dolin występują również piaski i żwiry wodnolodowcowe dolne o miąższości 2– 10 m. Gliny zwałowe stadiału mławskiego tworzą zwarte płaty o miąższości 3–6 m, maksymalnie 8–14 m, odsłaniające się na powierzchni. Na glinach zwałowych tego stadiału wystę- pują piaski i żwiry lodowcowe o miąższości dochodzącej do 2–3 m.

9 Moreny czołowe tworzą dwa ciągi wzgórz wyznaczające postój czoła lądolodu stadia- łu Mławy, podczas jego recesji. Jeden z nich biegnie równoleżnikowo na południe od Wie- czfni Kościelnej i Uniszek Gumowskich. Drugi ciąg biegnie południkowo, od północnych okolic Wieczfni Kościelnej przez Powierz do Kanigowa. Moreny zbudowane są z piasków, żwi- rów i głazów, miejscami zaburzonych glacitektonicznie i przykrytych płatami gliny ablacyjnej. Piaski i żwiry ozów, występują w formie wysokich wałów w okolicy Białut i Dźwierzni oraz niskich wałów w okolicy Pogorzeli i Kanigowa. Z piasków i żwirów, miejscami mułków, moren martwego lodu zbudowane są liczne wzgórza w północnej i środkowej części omawianego obszaru. Największe z nich występują pomiędzy Krokowem i Kanigo- wem oraz w okolicy Pielgrzymowa. Piaski i żwiry wodnolodowcowe, związane z recesją lą- dolodu zlodowacenia warty, tworzą powierzchnie sandrowe w dolinach rzek: Mławki, Dwu- kolanki, Wieczfnianki oraz Nidy i Szkotówki. Miąższość tych osadów wynosi przeważnie około 1,5 m, miejscami może przekraczać 10 m. Osady wytopiskowe (mułki piaszczyste i piaski pylaste, jasnoszare) o miąższości do 4 m wypełniają obniżenia w okolicy Kozłowa i Białut. Osady związane ze zlodowaceniem północnopolskim (wisły) składają się z piasków i żwirów rzecznych, miejscami rzeczno-lodowcowych, w dolinach Nidy i Szkotówki. Są to piaski drobno- i średnioziarniste z domieszką żwirów o miąższości około 8 m. Piaski eolicz- ne, o miąższości około 2 m, występują w środkowo-południowej części obszaru arkusza, głównie w okolicy Białut. Zajmują one niewielkie rejony na osadach wodnolodowcowych. Piaski, żwiry i gliny rezydualne, piaski, żwiry i gliny zwietrzelinowe oraz piaski i gliny delu- wialne tworzą niezbyt rozległe pokrywy o miąższości 1,0–1,5 m na obszarze całego arkusza. Osady holoceńskie – piaski ze żwirami deluwialno-rzeczne, piaski i żwiry stożków napływowych, piaski i żwiry rzeczne oraz namuły piaszczyste den dolinnych i zagłębień bez- odpływowych – wypełniają dna dolin: Nidy, Szkotówki i Mławki. Ich miąższość rzadko przekracza 3,0 m, jedynie piaski i żwiry rzeczne osiągają miejscami 10 m. Dna dolin prawie w całości pokrywają torfy i namuły torfiaste, których miąższość dochodzi do 3 m.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Narzym aktualnie udokumentowanych jest 16 złóż kruszywa piaszczysto-żwirowego (Tabela 1). Prawie wszystkie złoża zostały udokumentowane w kategorii C1 (wyjątki to złoża „Zaborowo” i „Dzwierznia”, udokumentowane kartą reje- stracyjną C1*). Złoże „Uniszki Gumowskie IX” udokumentowane w 2009 roku, nie zostało jeszcze wprowadzone do „Bilansu zasobów kopalin” (Wołkowicz, red., 2009). Trzy złoża:

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan zago- Numer Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja spodarowa- Przyczyny złoża Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t.) kopaliny złoża Nazwa złoża nia złoża konfliktowości na kopaliny litologiczno- (tys. t.) złoża mapie surowcowego Klasy Klasy Wg stanu na rok 2008 (Wołkowicz, red., 2009) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 * 1 Zaborowo pż, p Q 35 C 1 Z – Sb, Sd 4 A – 2 Kanigowo II p Q 58 C 1 G 2 Sb, Sd 4 A –

* 3 Kanigowo p Q 77 C 1 Z – Sb, Sd 4 A –

1 4 Jabłonowo pż Q 5687 C + B Z – Sb, Sd 4 A – 1 1

5 Białuty pż Q 835 C 1 G – Sb, Sd 4 A – 6 Białuty (działka 252) pż Q 943* C 1 N – Sb, Sd 4 A – 7 Dźwierznia II pż Q 65 C 1 Z – Sb, Sd 4 A – * 8 Dźwierznia pż Q 259 C 1 Z – Sb 4 A – 9 Uniszki Gumowskie III pż Q 192 C 1 Z – Sb, Sd 4 A – 10 Uniszki Gumowskie IV pż Q 46 C 1 G – Sb, Sd 4 A – 11 Uniszki Gumowskie V pż Q 24 C 1 Z – Sb 4 A – 12 Uniszki Gumowskie VII pż Q 102 C 1 Z – Sb, Sd 4 A – 13 Uniszki VIII pż Q 108 C 1 Z – Sb 4 A – 14 Dźwierznia III pż Q 198 C 1 G 8 Sb, Sd 4 A – 15 Białuty 2 pż Q 2674 C 1 G 1249 Sb, Sd 4 A – 16 Uniszki Gumowskie IX* p Q 195,33 C 1 N* – Sb, Sd 4 A – – Uniszki Gumowskie pż Q – – ZWB – – – – – – Uniszki Gumowskie II pż Q – – ZWB – – – – – – Uniszki Gumowskie VI pż Q – – ZWB – – – – – Rubryka 2 * – złoże nie figuruje w „Bilansie…”, zasoby według dokumentacji geologicznej Rubryka 3 pż – piasek ze żwirem; p – piasek; Rubryka 4 Q – czwartorzęd; * Rubryka 6 C 1 – złoże zarejestrowane, kategoria przypisana umownie, C1 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych Rubryka 5 *– zasoby są częścią zasobów złoża „Białuty 2”; ** – zasoby według dokumentacji geologicznej Rubryka 7 złoża: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, N* – niezagospodarowane, ma koncesję na eksploatację, Z – zaniechane, ZWB – złoże wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sb – surowce budowlane, Sd – surowce drogowe

Rubryka 10 – złoża: 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11 – złoża: A – małokonfliktowe;

„Uniszki Gumowskie” (Szymańska, 1962), „Uniszki Gumowskie II” (Andrzejak, 1985) i „Uniszki Gumowskie VI” (Bartoszewicz, 1997 a) zostały wybilansowane w 1997 r. z powodu wyeksploatowania zasobów. Udokumentowane złoża związane są z akumulacją lodowco- wą i wodnolodowcową w czasie stadiału mławy zlodowacenia warty. Większość złóż zwią- zana jest z wysokimi wałami ozu, ciągnącego się na długości około 7 km, od miejscowości Wola do Piekiełka. Szczegółowe parametry geologiczno-górnicze oraz jakościowe złóż su- rowców okruchowych przedstawiono w tabeli 2. Złoże piasków i żwirów oraz piasków „Zaborowo” udokumentowano na powierzchni 0,45 ha (Zaprzelska, Zaprzelski, 1981) w obrębie formy moreny dennej. Średnia miąższość złoża wynosi 5,1 m. Miąższość kopalin współwystępujących (piasek) w profilu złoża wynosi 1,9–2,3 m; średnio 2,0 m. W nadkładzie złoża występuje: gleba, piasek gliniasty, żwir gliniasty, glina piaszczysta, a w spągu glina piaszczysta i piaski gruboziarniste. Grubość nadkładu waha się od 0,4 do 1,3 m; średnio 0,9 m. Występujące tu kruszywo charakteryzuje się nastę- pującymi parametrami: zawartość ziaren o  do 2,5 mm – 57,5–71,4%; średnio 63,8%; zawar- tość pyłów mineralnych wynosi 1,8–3,0%, średnio 2,4%; a ciężar nasypowy w stanie utrzę- sionym wynosi średnio 2,07 T/m3. Współwystępujące w złożu piaski charakteryzują się na- stępującymi parametrami: zawartość ziaren o  do 2,5 mm wynosi 86,3–98,3%; średnio 92,3%; zawartość pyłów mineralnych 2,3–7,9%, średnio 5,2%; ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym średnio 1,83 T/m3. Złoże jest suche, a kopalina była wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Złoże piasku „Kanigowo II” udokumentowano na powierzchni 0,72 ha (Zaprzelski, 1992) w obrębie formy moreny martwego lodu stadiału górnego zlodowacenia warty. W 2008 roku wykonano Dodatek nr 1 do dokumentacji (Zaprzelski, 2008) w celu rozliczenia zasobów geologicznych w związku z zakończeniem eksploatacji i stwierdzeniem wygaśnięcia koncesji. Miąższość złoża waha się od 3,0 do 17,9 m. W nadkładzie złoża występuje gleba piaszczysta, piasek gliniasty, a w spągu glina piaszczysta z domieszką żwiru. Grubość nadkładu waha się od 0,0 do 2,0 m; średnio 0,87 m. Występujące w złożu kruszywo charakteryzuje się następu- jącymi parametrami: zawartość ziaren o  do 2 mm – średnio 83,3%; zawartość pyłów mineralnych – 4,8–6,7%; średnio 5,75%. Złoże jest suche. Kopalina była wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Złoże piasku „Kanigowo” udokumentowano na powierzchni 1,0 ha (Autowicz, 1979) w obrębie formy moreny czołowej stadiału górnego zlodowacenia warty. Miąższość złoża waha się od 2,2 do 8,0 m, średnio 5,6 m. Złoże występuje w formie soczewek lub gniazd.

3 W nadkładzie złoża występuje gleba i piaski gliniaste, a w spągu glina. Grubość nadkładu waha się od 0,0 m do 4,5 m (średnio 0,7 m). Występujące tu kruszywo charakteryzuje się na- stępującymi parametrami: zawartość ziaren o  do 2 mm – 76,2–95,8%, średnio 83,3%; za- wartość pyłów mineralnych – 1,6–8,2%, średnio 4,0%; ciężar nasypowy w stanie utrzęsio- nym – 1,75–1,85; średnio – 1,82 T/m3. Złoże jest suche, a kopalina była wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Złoże piasku i żwiru „Jabłonowo” udokumentowano w dwóch polach na powierzchni 41,1 ha (Zembrzycka, Samocka, 1988) w obrębie formy moreny czołowej stadiału górnego zlodowacenia warty. Miąższość złoża waha się od 2,5 m do 16,0 m; średnio 6,8 m. W nadkła- dzie złoża występuje: gleba oraz piasek różnoziarnisty z niewielką zawartością żwiru lub piasek silnie gliniasty, w spągu osady piaszczyste, glina pylasta. Grubość nadkładu waha się od 0,2 m do 6,0 m, średnio 1,9 m. Występujące tu kruszywo charakteryzuje się następującymi parametrami: zawartość ziaren o  do 2 mm – średnio 58,5%; zawartość pyłów mineralnych – 0,7–4,4%, średnio 2,2%; ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym – średnio 2,00 T/m3. Złoże jest częściowo zawodnione. Kopalina może być wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Złoże piasku i żwiru „Białuty” udokumentowano początkowo na powierzchni 13,86 ha (Bartoszewicz, Tulska, 1997) w obrębie formy ozowej stadiału górnego zlodowacenia warty. W 2003 r. na jego obszarze udokumentowano złoże „Białuty (działka 252)”, a w 2007 roku, na zlecenie spółki z o.o. „BUDOKRUSZ” złoże „Białuty 2”, obejmujące również złoże „Bia- łuty (działka 252).” W 2007 roku opracowano Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej rozliczający zasoby złoża (Janicki, 2007a). W 2008 roku opracowano Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoża, w związku z wyeksploatowaniem części zasobów złoża i upłynięciem terminu ważności koncesji na wydobywanie kopaliny (Przybylski, 2008). Obecnie złoże występuje w trzech polach na powierzchni 8,72 ha. Miąższość złoża wynosi 4,5–13,0 m, średnio 7,43 m. W nadkładzie występuje gleba, w spągu zaś glina piaszczysta i glina zwałowa. Grubość nadkładu wynosi 0,0–4,5 m, średnio 1,45 m. Występujące tu kruszywo charakteryzuje się następującymi parametrami: zawartość ziaren do 2 mm wynosi 37,1-69,8%, średnio 51,2%. Zawartość pyłów mineralnych wynosi 2,5–5,6%, średnio 3,9%. Złoże jest suche. Kopalina jest wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. W roku 2003 w obrębie obszaru złoża „Białuty” udokumentowano nowe złoże „Biału- ty (działka 252)” o powierzchni 8,29 ha (Kuczyński, 2003). Miąższość złoża waha się od 1,0 do 17,1 m, średnio 6,78 m. W nadkładzie występuje gleba, w spągu piasek pylasty, glina piaszczysta i glina zwałowa. Grubość nadkładu waha się od 0,3 do 1,1 m; średnio 0,51m. Wy-

13 stępujące tu kruszywo charakteryzuje się następującymi parametrami: zawartość ziaren o  do 2 mm – średnio 61,95%; zawartość pyłów mineralnych – średnio 4,82%; ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym – średnio 1,92 T/m 3. Złoże jest suche. Kopalina może być wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Złoże wchodzi w obręb złoża „Białuty 2”. Zasoby złoża nie zostały rozliczone. Złoże piasków i żwirów „Białuty 2” (Janicki, 2007b) udokumentowano w obrębie formy ozowej stadiału górnego zlodowacenia warty w 2007 r. na obszarze złóż: „Białuty (działka 252)” i częściowo „Białuty” na powierzchni 12,36 ha. Miąższość złoża waha się od 11,8 m do 27,0 m, średnio 18,6 m. W nadkładzie występuje gleba piaszczysta, a w spągu glina, piaski gliniaste. Grubość nadkładu waha się od 0,3 do 2,0 m; średnio 0,6 m. Występujące tu kruszywo charakteryzuje się następującymi parametrami: zawartość ziaren o  do 2 mm – 56,7–85,5%; średnio 74,2%; zawartość pyłów mineralnych – 0,3–2,6%; średnio 1,3%; ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym – 1,70–2,05 T/m3, średnio 1,91 T/m3. Złoże jest częściowo zawodnione. Kopalina jest wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Złoże piasków i żwirów „Dźwierznia II” udokumentowano początkowo w dwóch polach na powierzchni 1,57 ha (Bartoszewicz, 1998) w obrębie formy ozowej stadiału górnego zlodowacenia warty. Po całkowitym wyeksploatowaniu Pola A (pole północne) i częściowym Pola B (pole południowe) sporządzono Dodatek nr 1 do dokumentacji, w którym rozliczono zasoby złoża (Przybylski, 2004) wyłączając z niego Pole A. Kopaliną są piaski i żwiry wzgó- rza ozowego, które ciągnie się od miejscowości Wola do Piekiełka (długość 7 km). Obecna powierzchnia złoża wynosi 0,76 ha. Miąższość złoża waha się od 4,0 do 5 ,9 m, średnio 4,7 m. W nadkładzie występuje gleba piaszczysta, piaski pylaste, a w spągu glina. Grubość nadkładu waha się od 0,2 do 1,6 m; średnio 0,7 m. Występujące tu kruszywo charakteryzuje się nastę- pującymi parametrami: zawartość ziaren o  do 2 mm – 55,0–64,2%; średnio 60,5%; zawar- tość pyłów mineralnych – 7,0–9,0%; średnio 7,8%; ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym – 1,80–1,85 T/m3, średnio 1,82 T/m3. Złoże jest suche. Kopalina była wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Złoże piasków i żwirów „Dźwierznia” udokumentowano na powierzchni 2,2 ha (An- drzejak, 1986) w obrębie formy ozowej stadiału górnego zlodowacenia warty. Miąższość zło- ża waha się od 2,1 do 9,3 m, średnio 8,3 m. W nadkładzie złoża występuje gleba piaszczysta, w spągu zaś glina. Grubość nadkładu waha się od 0,3 do 2,2 m; średnio 0,6 m. Występujące tu kruszywo charakteryzuje się następującymi parametrami: zawartość ziaren o  do 2 mm –

14 55,3–81,3%; średnio 66,1%; zawartość pyłów mineralnych –3,3–8,9%; średnio 5,7%. Złoże jest suche. Kopalina była wykorzystywana w budownictwie. Złoże piasków i żwirów „Dźwierznia III” udokumentowano w dwóch polach na powierzchni 1,85 ha (Przybylski, 2006) w obrębie formy ozowej stadiału górnego zlodowacenia warty. Miąższość złoża waha się od 4,5 do 7,3 m, średnio 5,7 m. W nadkładzie złoża wystę- puje gleba piaszczysta i piaski pylaste, w spągu zaś glina. Grubość nadkładu waha się od 0,2 do 1,5 m; średnio 0,9 m. Występujące tu kruszywo charakteryzuje się następującymi parametrami: zawartość ziaren o  do 2 mm – średnio 44,4%; zawartość pyłów mineralnych – śred- nio 4,8%; ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym średnio – 1,92 T/m3. Złoże jest suche. Kopa- lina jest wykorzystywana w budownictwie. Złoże piasków i żwirów „Uniszki Gumowskie III” udokumentowano początkowo na obszarze 2,36 ha (Bartoszewicz, 1995). W 2009 roku opracowano Dodatek nr 1 do dokumentacji ze względu na upłynięcie terminu ważności koncesji na wydobywanie kopaliny oraz w związku z zamiarem ubiegania się o nową koncesję w granicach działki gruntu nr 19 obrębu Uniszki Gumowskie (Przybylski, 2009). Obecna powierzchnia złoża wynosi 0,6 ha. Miąż- szość złoża waha się od 2,0 do 6,0 m, średnio 4,0 m. Średnia grubość nadkładu wynosi 0,8 m. Występujące tu kruszywo charakteryzuje się następującymi parametrami: zawartość ziaren o  do 2 mm wynosi 44,2–51,1% średnio 50,0%; zawartość pyłów mineralnych wynosi 2,4– 3,1%; średnio – 2,6%; ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym wynosi 2,0–2,1%, średnio – 2,07 T/m3. Kopalina była wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Złoże jest suche. Złoże piasków i żwirów „Uniszki Gumowskie IV” udokumentowano początkowo w dwóch polach na obszarze 0,82 ha (Palczuk, 1996a). W 2008 roku opracowano Dodatek nr 1 do dokumentacji opracowano ze względu na konieczność rozliczenia wyeksploatowa- nych zasobów na Polu B (pole zachodnie) przed ubieganiem się o nową koncesję na eksploat- ację pozostałej części złoża (Gołubowski, 2008). Obecna powierzchnia złoża wynosi 0,61 ha (Pole A – wschodnie). Miąższość złoża waha się od 1,7 m do 7,0 m; średnio 4,2 m. W nadkładzie występuje gleba z otoczakami oraz piaskiem i żwirem, w spągu glina zwałowa, żwiry zaglinione oraz piaski mułkowate. Grubość nadkładu wynosi 0,3–0,6 m; średnio 0,4 m. Występujące tu kruszywo charakteryzuje się następującymi parametrami: zawartość ziaren o  do 2 mm – 52,8–63,4%; średnio 56,2%; zawartość pyłów mineralnych – 0,6–1,0%, śred- nio 0,8%; ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym – 1,90–2,05 T/m3, średnio 1,97 T/m3. Kopa- lina wykorzystywana była do drogownictwa i budownictwa. Złoże jest suche.

15 Złoże piasków i żwirów „Uniszki Gumowskie V” udokumentowano w dwóch polach o łącznej powierzchni 1,32 ha (Palczuk, 1996 b) w obrębie formy ozowej stadiału górnego zlodowacenia warty. Miąższość złoża waha się od 2,0 do 12,8 m, średnio 5,6 m. W nadkła- dzie występuje: gleba i żwir zagliniony, w spągu glina zwałowa, żwiry zaglinione i piaski mułkowate. Grubość nadkładu waha się 0,3–2,0 m; średnio 1,2 m. Występujące tu kruszywo charakteryzuje się następującymi parametrami: zawartość ziaren o  do 2 mm wynosi 41,5– 79,2%, średnio 61,0%; zawartość pyłów mineralnych 0,5–5,0%, średnio 1,5%; ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym 1,67–2,05 T/m3, średnio 1,90 T/m3. Złoże jest suche. Kopalina z tego złoża może być wykorzystywana w budownictwie. Złoże piasków i żwirów „Uniszki Gumowskie VII” udokumentowano początkowo na powierzchni 1,75 ha (Bartoszewicz, 1997 b) w obrębie formy ozowej stadiału górnego zlodowacenia warty. Aktualna powierzchnia złoża wynosi 1,68 ha. Miąższość złoża waha się od 2,0 m do 5,0 m, średnio 3,2 m. W nadkładzie występuje gleba i piaski różnoziarniste zapylone, w spągu: glina zwałowa. Grubość nadkładu waha się od 0,2 do 0,7 m, średnio 0,3 m. Występujące tu kruszywo charakteryzuje się następującymi parametrami: zawartość ziaren o  do 2 mm – 57,0–70,8%, średnio 65,0%; zawartość pyłów mineralnych – 0,5–1,0%, średnio 0,6%; ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym – 1,85–1,95 T/m3, średnio 1,89 T/m3. W 2003 roku opracowano Dodatek nr 1 do dokumentacji, w którym rozliczono zasoby złoża oraz skorygowano średnią miąższość warstwy złożowej (Przybylski, 2003). Dodatek nr 2 opracowano ze wzglę- du na zaniechanie eksploatacji kopaliny, w związku z planowanym wygaszeniem koncesji (Przybylski, 2005 a). Złoże jest suche. Kopalina może być wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Złoże piasków i żwirów „Uniszki VIII” udokumentowano początkowo na powierzchni 1,93 ha (Przybylski, 2001) w obrębie formy sandrowej stadiału górnego zlodowacenia warty. Aktualna powierzchnia złoża wynosi 1,31 ha, a aktualne zasoby geologiczne tego złoża wy- noszą 108 tys. ton. Miąższość złoża waha się od 3,7 m do 6,0 m; średnio 4,3 m. W nadkładzie występuje gleba i piaski różnoziarniste zapylone, w spągu glina zwałowa. Grubość nadkładu waha się od 1,9 m do 2,5 m; średnio 2,2 m. Występujące tu kruszywo charakteryzuje się na- stępującymi parametrami: zawartość ziaren o  do 2 mm – 32,1–49,4%; średnio 42,9%; za- wartość pyłów mineralnych – 3,1–6,0%; średnio 5,4%; ciężar nasypowy w stanie utrzęsio- nym – średnio 1,91 T/m3. Złoże jest suche. Kopalina z tego złoża może być wykorzystywana w budownictwie. W 2005 r. opracowany został Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej, mający na celu rozliczenie zasobów złoża po zakończeniu eksploatacji (Przybylski, 2005b).

Tabela 2 Wybrane parametry geologiczno-górnicze złóż kruszyw piaszczysto-żwirowych i parametry jakościowe kopaliny Parametry złoża Parametry kopaliny Numer powierz- zawartość ziaren gęstość nasypowa miąższość grubość zawartość pyłów Warunki złoża Nazwa złoża chnia do 2 mm w stanie złoża nadkładu mineralnych hydrogeologiczne na mapie złoża (punkt piaskowy) utrzęsionym (m) (m) % (ha) % t/m3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 piasek i żwir piasek i żwir piasek i żwir 57,5 – 71,4 1,8 – 3,0; piasek i żwir śr. 5,1 śr. 63,8 śr. 2,4 śr. 2,07 ------0,4 – 1,3 1 Zaborowo 0,45 ------złoże suche piasek śr. 0,9 piasek piasek piasek 1,9 – 2,3 86,3–98,3 2,3 – 7,9; śr. 1,83 śr. 2,0 śr. 92,3 śr. 5,2 0,0 – 2,0 4,8 – 6,7 1,69 – 1,91 2 Kanigowo II 0,72 3,0 – 17,9 śr. 83,3 złoże suche śr. 0,87 śr. 5,75 śr. 1,83

1 2,2 – 8,0; 76,2 – 95,8 1,6 – 8,2 1,75 – 1,85

7 3 Kanigowo 1,00 0,0 – 4,5; złoże suche śr. 5,6 śr. 83,3 śr. 4,0 śr. 1,82 śr. 0,7

2,5 – 16,0 0,2 – 6,0 0,7–4,4 złoże częściowo 4 Jabłonowo 41,1 śr. 58,5 śr. 2,0 śr. 6,8 śr. 1,9 śr. 2,2 zawodnione

4,5 – 13,0 0,0 – 4,5 37,1 – 69,8 2,5–5,6 1,85 – 2,00 5 Białuty 8,72 złoże suche śr. 7,43 śr. 1,45 śr. 51,2 śr. 3,9 śr. 1,92 1,0 – 17,1 0,3 – 1,1 6 Białuty (działka 252) 8,29 śr. 61,95 śr. 4,82 śr. 1,92 złoże suche śr. 6,78 śr. 0,51 4,0 – 5,9 0,2 – 1,6 55,0 – 64,2 7,0 – 9,0 1,80 – 1,85 7 Dźwierznia II 0,76 złoże suche śr. 4,7 śr. 0,7 śr. 60,5 śr. 7,8 śr. 1,82 2,1 – 9,3; 0,3 – 2,2 55,3 – 81,3 3,3 – 8,9 złoże częściowo 8 Dźwierznia 2,2 _ śr. 8,3 śr. 0,6 śr. 66,1 śr. 5,7 zawodnione 2,0 – 6,0 44,2 – 51,1 2,4 – 3,1 2,0 – 2,1 9 Uniszki Gumowskie III 0,60 śr. 0,8 złoże suche śr. 4,0 śr. 50,0 śr. 2,6 śr. 2,07

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1,7 – 7,0 0,3 – 0,6 52,8 – 63,4 0,6 – 1,0 1,90 – 2,05 10 Uniszki Gumowskie IV 0,61 złoże suche śr. 4,2 śr. 0,4 śr. 56,2 śr. 0,8 śr. 1,97 2,0 – 12,8 0,3 – 2,0 41,5 – 79,2 0,5 – 5,0 1,67 – 2,05 11 Uniszki Gumowskie V 1,32 złoże suche śr. 5,6 śr. 1,2 śr. 61,0 śr. 1,5 śr. 1,90 2,0 – 5,0 0,2 – 0,7 57,0 – 70,8 0,5 – 1,0 1,85 – 1,95 12 Uniszki Gumowskie VII 1,68 złoże suche śr. 3,2 śr. 0,3 śr. 65,0 śr. 0,6 śr. 1,89 3,7 – 6,0 1,9 – 2,5 32,1 – 49,4 3,1 – 6,0 13 Uniszki VIII 1,31 śr. 1,91 złoże suche śr. 4,3 śr. 2,2 śr. 42,9 śr. 5,4 4,5 – 7,3 0,2 – 1,5 14 Dźwierznia III 1,85 śr. 44,4 śr. 4,8 śr. 1,92 złoże suche śr. 5,7 śr. 0,9 11,8 – 27,0 0,3 – 2,0 56,7 – 85,5 0,3 – 2,6 1,70 – 2,05 złoże częściowo 15 Białuty 2 12,36 śr. 18,6 śr. 0,6 śr. 74,2 śr. 1,3 śr. 1,91 zawodnione 1 8

3,2 –7,6 0,3 – 2,8 64,6 – 98,8 3,3 – 3,9 1,75 – 1,98 16 Uniszki Gumowskie IX 1,99 złoże suche śr. 5,2 śr. 1,06 śr. 78,3 śr. 3,5 śr. 1,88

Złoże piasków i żwirów „Uniszki Gumowskie IX” udokumentowano na powierzchni 1,99 ha (Gołubowski, 2009) w obrębie formy sandrowej stadiału górnego zlodowacenia warty. Miąższość złoża waha się od 3,2 m do 7,6 m; średnio 5,2 m. W nadkładzie występuje gleba i piaski różnoziarniste zapylone, w spągu glina zwałowa. Grubość nadkładu waha się od 0,3 m do 2,8 m; średnio 1,06 m. Występujące tu kruszywo charakteryzuje się następującymi parametrami: zawartość ziaren o  do 2 mm – 64,6–98,8%; średnio 78,3%; zawartość pyłów mineralnych–3,3–3,9%; średnio 3,5%; ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym – 1,75–1,98%; średnio 1,88 T/m3. Złoże jest suche. Kopalina z tego złoża może być wykorzystywana w budownictwie. Wszystkie złoża kruszywa piaszczysto-żwirowego uznano za powszechne, łatwo do- stępne i małokonfliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Narzym, prowadzone jest wydobycie kruszywa piaszczysto- żwirowego z pięciu złóż (Wołkowicz i in., red, 2009): „Kanigowo II”, „Dźwierznia III”, „Bia- łuty”, „Białuty 2” oraz „Uniszki Gumowskie IV”. Powyższe złoża są zagospodarowane i eksploatowane systemem odkrywkowym. Kruszywo ze złóż „Białuty” i „Białuty 2” podlega przeróbce. Eksploatacja kopaliny na złożach „Kanigowo” i „Białuty 2” odbywa się ciągle, na pozostałych złożach natomiast w sposób okresowy. Złoże „Kanigowo II” jest eksploatowane w sposób ciągły na mocy koncesji wydanej przez Starostę Nidzickiego ważnej do 2018 roku. Użytkownikiem złoża jest Przedsiębiorstwo Usługowo-Handlowe Piotr, Rafał Jaworski z Kanigowa. Dla złoża ustanowiono obszar górni- czy o powierzchni 0,71 ha i teren górniczy o powierzchni 1,76 ha. Wyrobisko, o powierzchni około 0,5 ha i wysokości skarp 1–5 m, sąsiaduje ze starym wyrobiskiem tego złoża o powierzchni około 1 ha i wysokości skarp eksploatacyjnych do 13 m. Kopalina po wydobyciu jest wywożona do odbiorcy. Złoże będzie rekultywowane w kierunku leśnym. Złoże „Dźwierznia III” jest eksploatowane w sposób ciągły przez Przedsiębiorstwo Robót Drogowo-Inżynieryjnych S.A. z Mławy na mocy koncesji udzielonej przez Starostę Działdowskiego, ważnej do 2011 roku. Dla złoża ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 0,71 ha obejmujący „pole W”. Powierzchnia ustanowionego terenu górniczego dla złoża wynosi 3,41 ha. Użytkownik złoża nie uzyskał koncesji na wydobywanie kopaliny z „pola E”, ze względu na przeznaczenie tego terenu pod planowane kompleksy leśne. Wydobycie na tym polu było jednak prowadzone nielegalnie przed złożeniem wniosku, a w wyniku eksploatacji

19 powstało wyrobisko o powierzchni około 0,2 ha i wysokości skarp eksploatacyjnych docho- dzących do 5 m. Skarpy wyrobiska są zarośnięte, a w dnie wyrobiska nie widać śladów po- jazdów mechanicznych. Podobnie na polu W znajduje się wkop o głębokości około 2,5 m i powierzchni około 70 m2. Wyrobisko będzie rekultywowane w kierunku leśnym. Eksploatacja kruszywa ze złoża „Białuty” prowadzona jest od 1998 r. Aktualna konce- sja dla firmy „MORAWSKI” wydana została przez Marszałka Województwa Warmińsko- Mazurskiego we wrześniu 2009 r. i jest ważna do 2019 roku. Dla złoża ustanowiono obszar górniczy w trzech polach o łącznej powierzchni 8,04 ha. Powierzchnia ustanowionego terenu górniczego dla złoża w dwóch polach wynosi 14,23 ha. Urabiany materiał jest transportowany przekaźnikami taśmowymi, a następnie przesiewany sortownikami. Kopalina jest eksploato- wana okresowo. Część wyeksploatowana złoża została z niego wydzielona Dodatkiem nr 2 do dokumentacji… i z tego powodu część wyrobiska znajduje się poza obecnymi granicami zło- ża. Całość wyrobiska zajmuje około 2,3 ha, w tym część ze złoża wyeksploatowana około 1,0 ha, a wysokość jego ścian eksploatacyjnych dochodzi do 5 m. Wyrobisko będzie rekultywowane w kierunku leśnym. Złoże „Białuty 2” jest eksploatowane w sposób ciągły przez firmę „BUDOKRUSZ” Sp. z o.o. na mocy koncesji udzielonej przez Marszałka Województwa Warmińsko-Mazurskiego, ważnej do 2028 roku. Dla złoża ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 12,36 ha. Po- wierzchnia ustanowionego terenu górniczego dla złoża wynosi 20,67 ha. W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko o powierzchni 3 ha i wysokości skarp eksploatacyjnych dochodzą- cych do 20 m. Wydobycie kopaliny prowadzi się częściowo spod wody. Urabiany materiał jest transportowany przekaźnikami taśmowymi, a następnie przesiewany na mokro. Wyrobi- sko będzie rekultywowane w kierunku rolno-wodnym. Złoże „Uniszki Gumowskie IV” jest eksploatowane w sposób okresowy przez firmę Jan Wiśniewski z Uniszek Gumowskich na mocy koncesji udzielonej przez Starostę Mław- skiego ważnej do 2017 roku. Dla złoża ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 0,55 ha i teren górniczy o powierzchni 2,77 ha. W wyniku wyeksploatowania zasobów na zachodnim polu złoża (Pole B) powstało wyrobisko o powierzchni około 0,2 ha i wysokości skarp eksploatacyjnych dochodzących do 6 m. Kopalina po wydobyciu jest wywożona do odbiorcy. Złoże będzie rekultywowane w kierunku leśnym. Użytkownik złoża „Uniszki Gumowskie IX” uzyskał koncesję na wydobycie kopaliny ważną do 2018 r. Dla złoża został utworzony obszar górniczy o powierzchni 0,70 ha oraz teren górniczy obejmujący 2,79 ha. Użytkownikiem złoża będzie firma Jan Wiśniewski z Uni- szek Gumowskich. Do chwili obecnej nie podjęto jeszcze eksploatacji.

20 Eksploatacja na złożu „Zaborowo” była prowadzona w latach 1981–1991 i została zaniechana z powodu braku zapotrzebowania na surowiec ze strony Urzędu Gminy w Kozłowie. Na obszarze poeksploatacyjnym powstało wyrobisko o powierzchni około 0,2 ha, które zosta- ło wypełnione gruzem i śmieciami, a obecnie jest zarośnięte. Planowana jest rekultywacja złoża w kierunku rolnym. Zasoby złoża nie zostały rozliczone. Eksploatacja kruszywa ze złoża „Kanigowo” była prowadzona w latach 1979–1986 i została zaniechana w wyniku wyeksploatowania większości zasobów. Wyrobisko obejmują- ce część złożową oraz teren do złoża przyległy zajmuje powierzchnię około 2 ha, a wysokość jego ścian eksploatacyjnych dochodzi do 7 m. Planowana jest rekultywacja złoża w kierunku leśnym. Zasoby złoża nie zostały rozliczone. Eksploatacja kruszywa ze złoża „Dźwierznia II” była prowadzona w latach 1998–2002 i została zaniechana w wyniku nieopłacalności produkcji. Istniejące na Polu B (pole połu- dniowe) wyrobisko zajmuje powierzchnię około 0,6 ha, a wysokość jego ścian eksploatacyjnych dochodzi do 10 m. Wyrobisko zostało częściowo zrekultywowane poprzez złagodzenie skarp oraz zalesienie. Wyrobisko na Polu A (pole północne) zostało zrekultywowane w kierunku rolnym. Zasoby złoża zostały rozliczone. Eksploatacja piasków i żwirów ze złoża „Dźwierznia” była prowadzona w latach 1987–1990 i została zaniechana z powodu braku zapotrzebowania na surowiec ze strony użytkownika. Istniejące wyrobisko zajmuje powierzchnię około 0,6 ha, a wysokość jego ścian eksploatacyjnych dochodzi do 5 m. Zasoby złoża nie zostały rozliczone. Nie określono rów- nież kierunku rekultywacji powstałej odkrywki. Eksploatacja kruszywa ze złoża „Jabłonowo” była prowadzona w latach 1996–1999 i została zaniechana z powodu nieopłacalności produkcji. Wyrobisko obejmuje południową część złoża o powierzchni około 1,4 ha, a wysokość jego ścian eksploatacyjnych dochodzi do 14 m. Proponowanym kierunkiem rekultywacji jest zalesienie. Obecnie wyrobisko ulega czę- ściowej samorekultywacji poprzez zarastanie roślinnością. W pobliżu złoża występują dwie hałdy nagromadzenia kopaliny piaszczystej położone na gruntach prywatnych. Zasoby złoża nie zostały rozliczone. Eksploatacja piasków i żwirów ze złoża „Uniszki Gumowskie III” była prowadzona w latach 1995–1999, w granicach działek nr 19 i 20. Eksploatację prowadzono na podstawie dwóch koncesji uzyskanych przez dwóch różnych użytkowników złoża, będących właścicie- lami działek. Wyrobisko złoża o powierzchni około 0,7 ha i wysokości ścian eksploatacyjnych około 6 m zostało zrekultywowane poprzez złagodzenie skarp i zalesienie. Zasoby złoża

21 w granicach działki nr19 zostały rozliczone w związku z podjęciem starań o nową koncesję. Planowany jest leśny kierunek rekultywacji wyrobiska. Eksploatacja kruszywa ze złoża „Uniszki Gumowskie V” była prowadzona w latach 1997–2005 w obrębie dwóch pól. W wyniku eksploatacji powstały wyrobiska o powierzchni około 1,3 ha i wysokości ścian eksploatacyjnych do 6 m. Wyrobisko w polu wschodnim jest częściowo zawodnione. Zasoby złoża nie zostały rozliczone. Planowany jest leśny kierunek rekultywacji. Eksploatacja piasków i żwirów ze złoża „Uniszki Gumowskie VII” była prowadzona w latach 1998–2007 na powierzchni zaledwie około 0,1 ha. W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko o wysokości ścian eksploatacyjnych dochodzących do 4 m. Zasoby złoża zostały rozliczone. Planowany jest leśny kierunek rekultywacji odkrywki. Eksploatacja kruszywa ze złoża „Uniszki Gumowskie VIII” była prowadzona w latach 2001–2006 na powierzchni około 0,6 ha. W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko o wyso- kości ścian eksploatacyjnych dochodzących do 7 m, obecnie pozostające poza aktualnymi granicami złoża. Zasoby złoża zostały rozliczone. Planowany jest leśny kierunek rekultywacji wyrobiska. Złoża „Uniszki Gumowskie”, „Uniszki Gumowskie II” i „Uniszki Gumowskie VI” wykreślono z Bilansu zasobów kopalin. Wyrobisko po eksploatacji kruszywa ze złoża „Uniszki Gumowskie” oraz z obszaru do niego przyległego zajmuje powierzchnię około 8 ha, a wysokość jego ścian eksploatacyjnych dochodzi do 10 m. Wyrobisko ulega samorekultywacji oraz jest systematycznie wypeł- niane gruzem i śmieciami. W jego obrębie występuje kilka punktów nielegalnej eksploatacji kopaliny piaszczysto-żwirowej. Wyrobisko po eksploatacji piasków i żwirów ze złoża „Uniszki Gumowskie II” zajmuje obszar około 2 ha i jest częściowo wypełnione wodą. Wyrobisko poeksploatacyjne złoża „Uniszki Gumowskie VI”, zostało zrekultywowane poprzez złagodzenie skarp i przemieszczenie hałd nadkładu do wewnątrz oraz zalesienie. Dla zaspokojenia własnych potrzeb, ludność miejscowa wydobywa kruszywo piaszczyste z niewielkich dzikich wyrobisk. Obecnie jest czynnych kilka wyrobisk w okolicach: Zalesia, Zakrzewa, Ważyn oraz Uniszek Gumowskich. Pod rekreację jest przekształcane dawne wyrobisko w miejscowości Kulany. W przeszłości na obszarze omawianego arkusza lokalnie wydobywano torf. Wyrobisko potorfowe, obecnie wypełnione wodą, znajduje się na południowy wschód od Niedanowa. Wy- dobycie torfu było też prowadzone kiedyś na terenie obecnego rezerwatu „Świńskie Bagno”.

22 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Obszar arkusza Narzym wielokrotnie był terenem poszukiwań kruszywa piaszczysto- żwirowego (Domańska, 1965; Jórczak, 1967; Kaczorek, 1969; Liwska, 1975). Prace rozpo- znawcze przeprowadzono: na południe od Pielgrzymowa i zachód od Zaborowa, pomiędzy miejscowościami Kanigowo i Zagrzewo oraz pomiędzy Narzymem i Białutami. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000 arkusz Narzym (Wilanowski, 2004) oraz sprawozdania z badań geologiczno-poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego (Liwska, 1975), wyznaczono trzy obszary perspektywiczne dla udokumento- wania złóż kruszywa piaszczysto-żwirowego. Pierwszy z nich obejmuje część moreny martwego lodu na wschód od Kanigowa, drugi obejmuje część ozu w okolicach Uniszek Gumowskich, a trzeci fragment ozu na zachód od miejscowości Białuty. Na obszarze położonym na wschód od Kanigowa w 12 nawierconych otworach wiertniczych do głębokości od 6,0 m do 20,0 m występują w przeważającej części piaski (Liwska, 1975). Kopalinę stanowi piasek drobno- i różnoziarnisty, miejscami z domieszką lub przewarstwieniami pyłu lub gliny o miąższości 0,6–1,3 m. Sporadycznie występują również przewarstwienia piasku i żwiru grubego z otoczakami o miąższości do 1,5 m. Nadkład stanowi gleba lub gleba i glina o miąższości od 0,2 m do 3,2 m. Glina w nadkładzie miejscami zawiera przewarstwienia piaszczyste z możliwością ich selektywnego wykorzystania. Istnieje praw- dopodobieństwo, że parametry jakościowe kopaliny są zbliżone do złóż piasku Kanigowo i Kanigowo II, pomiędzy którymi obszar perspektywiczny się znajduje. Średni punkt piaskowy dla tych złóż wynosi 83,3%. Na obszarze perspektywicznym znajdującym się w okolicach Uniszek Gumowskich, biorąc pod uwagę złoża już udokumentowane, kopalina piaszczysto-żwirowa znajduje się pod nadkładem 0,2–2,5 m i osiąga miąższość dochodzącą 12 m (złoże „Uniszki Gumowskie V”). Spodziewany średni punkt piaskowy kopaliny waha się od około 43% do 78%. Charakterystyka kopaliny na obszarze trzeciego obszaru perspektywicznego, w okolicach Białut może być podobna do parametrów najbliżej udokumentowanego złoża „Białuty”. Miąższość kopaliny na tym złożu waha się od 4,5 m do 13,0 m, przy nadkładzie dochodzą- cym do 4,5 m. Średni punkt piaskowy kopaliny wynosi 51,2%. W okolicach Pielgrzymowa i Zaborowa w 19 odwierconych do głębokości od 5 m do 15 m otworach stwierdzono przeważnie piaski zaglinione z przewarstwieniami gliny zwało- wej. Zaledwie w trzech otworach natrafiono na serię piaszczysto-żwirową stanowiącą nagro- madzenie użyteczne kopaliny o miąższości maksymalnie do 2,6 m. W oparciu o dane uzyska-

23 ne z wierceń stwierdzono, że utwory piaszczysto-żwirowe występują jedynie na niewielkich obszarach w kulminacjach wzgórz morenowych w postaci niewielkich gniazd i soczew, co wyklucza możliwość znalezienia na tym obszarze złóż o znaczeniu przemysłowym i obszar ten uznano za negatywny (Kaczorek, 1969). W okolicach Iłowa i Narzyma badane w ośmiu otworach i odkrywkach utwory wy- kształcone są w postaci serii naprzemianległych warstw piasku, piasku ze żwirem oraz żwiru. Miąższość tych warstw jest bardzo mała i waha się w granicach 0,3–0,4 m. Miąższość całej badanej serii waha się w granicach 0,8–1,8 m, a jej podłożem są gliny zwałowe (Domańska, 1965). Nie stanowi ona bilansowego nagromadzenia kopaliny. Na północny zachód od miejscowości Białuty, w wyniku odwiercenia dwóch otworów do głębokości 6,0 m stwierdzono jedynie występowanie piasków o miąższości 2,2–3,6 m pod zmiennym nadkładem od 2,4 m do 3,8 m, składającym się przeważnie z gliny zwałowej i pia- sków zaglinionych (Jórczak, 1967). Obszar ten uznano za nieperspektywiczny dla udokumen- towania złóż kruszywa piaszczysto-żwirowego. Niewielkie wychodnie iłów, mułków i piasków, najczęściej pokrytych osadami delu- wialnymi, występują w zboczach dolin Nidy i Szkotówki, w okolicach Krokowa i na południe od Sarnowa. Są to osady o zmiennej miąższości, prawdopodobnie zaburzone glacitektonicznie. Słabe rozpoznanie litologii tych osadów przy jednoczesnym braku badań jakościowych nie pozwala na wyznaczanie obszarów perspektywicznych kopalin ilastych. Torfy i namuły torfiaste prawie w całości pokrywają doliny rzek: Nidy, Szkotówki i Mławki oraz niewielkie zagłębienia bezodpływowe. Miąższość torfów i namułów wynosi od 1 m do 3 m, w rejonie Grzebska. Torfowiska zlokalizowane są w granicach Zieluńsko- Rzęgnowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny rzeki Nidy i Szkotówki. Torfowiska były w przeszłości często meliorowane i przekształ- cane w cenne tereny rolnicze. Po uwzględnieniu wymogów ochrony środowiska i kryteriów bi- lansowości (Ostrzyżek, Dembek, 1996) stwierdzono, że żadne torfowisko nie spełnia wymo- gów stawianych obszarom potencjalnej bazy surowcowej.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Przez obszar arkusza Narzym przebiega granica działu wodnego trzeciego rzędu między dorzeczami rzek Nidy (Wkry) (około 80% powierzchni arkusza) oraz Orzyca. Główną rzeką na omawianym obszarze jest Nida z jej prawobrzeżnym dopływem Szko- tówką i lewobrzeżnym dopływem Mławką. Nida bierze początek w zmeliorowanych bagnach

24 na wschód od jeziora Kownatki. W północnej i centralnej części omawianego obszaru rzeka ma charakter uregulowanego cieku naturalnego i płynie wąską zmeliorowaną, zatorfioną doli- ną. W strefie tej uchodzą do niej niewielkie dopływy, zwłaszcza lewostronne. Na obszarze Wzniesień Mławskich (od Krokowa) dolina zmienia swoją rozciągłość z południkowej na równoleżnikową. W dnie doliny występuje gęsta sieć rowów melioracyjnych, a szerokość doliny wzrasta do około 3 km. Fragment rzeki Szkotówki w części zachodniej obszaru arkusza ma całkowicie uregu- lowane koryto rzeczne. Szkotówka podobnie jak Nida wypływa z okolic jeziora Kownatki. Dolina Szkotówki jest zmeliorowana wypełniona osadami akumulacji wodnolodowcowej i miejscami torfem. Na południe od wsi Białuty, z okolic niewielkiego jeziora, swój początek bierze rzeka Mławka. W części południowo-zachodniej, w obszarze stawów Narzymia, bierze początek rzeka Dwukolanka – prawy dopływ rzeki Mławki. Dwukolanka płynie przez Las Iłowski i dalej na południe przez podmokłe (torfowe) tereny gminy Lipowiec Kościelny (poza obszarem arkusza). Państwowe Gospodarstwo Rybackie w Olsztynie pobiera wodę z rzeki Dwuko- lanki w Narzymiu (ujęcie powierzchniowe) do stawu rybnego o powierzchni 19,5 ha. Południowo-wschodnia i wschodnia części znajdują się w zlewni rzeki Orzyc, która w tej części obejmuje obszary źródłowe kilku jego lewobrzeżnych dopływów: Wieczfnianki, Dąbrówki i Janówki. Obszar źródłowy Wieczfnianki położony jest w rejonie wsi Bonisław. Obszarem źródłowym rzeki Dąbrówki jest podmokłe obniżenie na północ od miejscowości Miecznikowo-Gołębie. Rzeka Janówka wypływa z podmokłego obniżenia poniżej i powyżej drogi Gołębie-Janowiec Kościelny (wieś Kołaki). W ramach monitoringu w roku 2008 badania jakości wód Nidy (Wkry) prowadzono w przekroju pomiarowo-kontrolnym Zalesie-Krokowo (224,3 km). Ogólny stan ekologiczny rzeki określono jako umiarkowany. Na podstawie badań elementów biologicznych – chlorofilu „a” (wartość średnia–12,8 µg/l), stan ekologiczny rzeki określono jako bardzo dobry. Spo- śród elementów fizykochemicznych prawie wszystkie odpowiadały I lub II klasie jakości wód z wyjątkiem fosforu ogólnego, który przekraczał dopuszczalne normy (0,48 mg P/l) (Raport, 2009a). Stan ogólny Nidy (Wkry) uznano za zły. W 2002 roku, w miejscowości Kadyki (217,7 km), Nida (Wkra) prowadziła wody po- zaklasowe (Raport, 2003). O dyskwalifikacji wód zadecydował głównie ich stan sanitarny – miano Coli typu kałowego. Obecne badania wód Nidy (Wkry) wskazują na polepszenie ich jakości.

25 Badania jakości wód rzeki Szkotówki w Sarnowie (3,6 km) wskazują na jej dobry stan ekologiczny (Raport, 2009a). Badanie chlorofilu wykazywało jego zawartość na 7,3 µg/l. Wskaźnikami fizykochemicznymi, których wartości w obu jednolitych częściach wód wska- zywały na II klasę jakości były OWO (ogólny węgiel organiczny) (12,0 mb C/l) i azot azota- nowy (3,21 mg N-NO3/l), a dodatkowo fosfor ogólny (0,261 mg P/l) (Raport, 2009a). Stan ogólny rzeki uznano za dobry. Badania jakości wód rzeki Mławki w jej górnym biegu, od Białut do Krupionki (arkusz Mława) wykazało ich zły stan ogólny (Raport, 2009 b).

2. Wody podziemne Obszar arkusza Narzym położony jest w obrębie regionu mazowieckiego, gdzie dominuje czwartorzędowe piętro wodonośne (Paczyński red., 1995). Omawiany obszar charakteryzuje się niezbyt korzystnymi warunkami hydrogeologicznymi, szczególnie na wschodzie, gdzie występuje obszar pozbawiony użytkowej warstwy wodonośnej. Najlepsze warunki hydrogeologiczne stwierdzono w centralnej części, w obszarze występowania struktury hydrogeologicznej o przebiegu północ – południe, wypełnionej osadami czwartorzędowymi o miąż- szości do około 60 m. W obrębie piętra czwartorzędowego wyróżniono dwa poziomy wodonośne (Oficjal- ska, 1998). Główny poziom wodonośny związany jest z osadami zlodowacenia warty (zlodo- waceń środkowopolskich). Lokalnie, w północnej części arkusza, znaczenie użytkowe ma poziom przypowierzchniowy występujący w piaskach moren czołowych stadiału Mławy. Poziom przypowierzchniowy związany jest z występującymi na powierzchni osadami piaszczystymi pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego, z piaskami dolin rzecznych i równin sandrowych. Poziom ten eksploatowany jest studniami kopanymi. Pozostaje on w łączności hydraulicznej z głównym poziomem wodonośnym, dlatego też dane dotyczące poziomu przypowierzchniowego i głównego podawane są łącznie. W części północnej obszaru arkusza poziom przypowierzchniowy może stanowić źródło alimentacji i zagrożeń zanieczyszczeniami dla głębiej położonych poziomów wodonośnych. Piętro trzeciorzędowe jest słabo rozpoznane. Strop osadów trzeciorzędowych wystę- puje na głębokości 80–150 m, a otwory ujmujące wody z tego piętra znane na sąsiednich ar- kuszach, zlokalizowane są w strefach zaburzeń glacitektonicznych. Główny użytkowy poziom wodonośny w osadach czwartorzędowych związany jest z osadami piaszczystymi zlodowacenia warty. Poziom zasilany jest pośrednio przez infiltrację lub bezpośrednio przez opady atmosferyczne. Bazą drenażu dla tego poziomu wodonośnego

26 jest Nida wraz z dopływami, a zwierciadło układa się współkształtnie do morfologii terenu. W południowo-wschodniej części obszaru wody spływają do zlewni rzeki Orzyc. Generalnie zwierciadło wody ma charakter napięty, a lokalnie także swobodny (północna część obszaru arkusza). Poziom wodonośny występuje na głębokościach od kilkunastu do 45 m p.p.t., a na- wet powyżej 50 m p.p.t. w części wschodniej obszaru arkusza. W rejonie dolin Nidy i Szkotówki występuje płycej – od kilku do kilkunastu metrów p.p.t. Miąższość osadów wo- donośnych jest zróżnicowana. W centralnej części omawianego obszaru przekracza ona 40 m, a w części północnej i południowej waha się od 20 do 40 m. Najmniejsze miąższości (10– 20 m, lokalnie, 5–10 m) warstwa wodonośna osiąga w części zachodniej i wschodniej. Głów- ny poziom wodonośny znajduje się w strefie wysokiego zagrożenia zanieczyszczeniami w części północno-zachodniej obszaru arkusza, gdzie stopień izolacji od powierzchni osadami słaboprzepuszczalnymi jest zmienny, a w strefie bardzo wysokiego zagrożenia w rejonie miejscowości Cebulki i Zalesie, pozbawionym izolacji od powierzchni. Pozostałe obszary znajdują się w obrębie niskiego stopnia zagrożenia zanieczyszczeniami (Oficjalska, 1998). Główny użytkowy poziom wodonośny powszechnie eksploatowany jest przez ujęcia jedno- lub dwuotworowe gospodarstw rolnych (dawnych PGR) i wodociągów wiejskich. Największe ujęcie komunalne o wydajności 160 m3/h znajduje się we wsi Kozłowo. Ujęcia wód poziomu czwartorzędowego o wydajności powyżej 50 m3/h zlokalizowane są w: Kanigowie, Zagrzewie, Safronce, Napierkach, Białutach, Narzymiu i Iłowie. Wydajność pozostałych ujęć wynosi powyżej 25 m3/h. Wody poziomu czwartorzędowego na obszarze arkusza są typu wodorowęglanowo- wapniowego. Mineralizacja wód jest niska – nie przekracza 500 mg/dm3. Zasadowość wynosi 2,4–5,2 mval/dm3. Zawartość chlorków na ogół nie przekracza 30 mg/dm3. Siarczany wyka- zują również stężenia poniżej dopuszczalnych dla wód pitnych, w granicach 0,0–60 mg/dm3. W większości są to wody zaliczone do średniej, II klasy jakości, zawierające podwyższone zawartości żelaza (0,5–1,8 mg/dm3) i manganu (0,10–0,20 mg/dm3). Pierwszą klasę jakości posiadają wody w części zachodniej, północno-wschodniej i południowej obszaru arkusza. Na obszarze arkusza (Oficjalska, 1998) stwierdzono kilka stref zanieczyszczenia wód podziemnych poziomu użytkowego: rejon Cebulek i Zalesia (wysoka mineralizacja, ponadnormatywna zawartość azotu azotanowego), rejon Gajówek (ponadnormatywna mineralizacja, azot azo- tanowy i amonowy), rejon Uniszek Gumowskich (ponadnormatywna zawartość azotu amo- nowego).

27 Na obszarze arkusza Narzym wydzielono dwa główne zbiorniki wód podziemnych: GZWP nr 214 „Działdowo” i GZWP nr 215 „Subniecka Warszawska” (Kleczkowski red., 1990, Fig. 3). Oba zbiorniki nie posiadają szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej.

28 Zbiornik Działdowo nr 214 o powierzchni 2330 km2, o zasobach dyspozycyjnych 300 tys. m3/d, posiadający bardzo czyste wody klas Ia, Ib, Ic jest wielowarstwowy: z warstwą użytkową międzymorenową o przewodności najczęściej od 10 do 30 m2/h, i warstwą doliny kopalnej (rzadziej ujmowaną) o przewodności 20–50 m2/h. Woda występuje w ośrodku po- rowym. Średnia głębokość ujęć wynosi około 100 m. W obrębie zbiornika wydzielony został obszar najwyższej ochrony (ONO), zajmujący całą część zbiornika w granicach arkusza. Ob- szar ten wymaga ochrony ze względu na częściowy brak izolacji warstw wodonośnych od powierzchni terenu. Zbiornik trzeciorzędowy Subniecka Warszawska (GZWP nr 215) zajmuje powierzchnię 51 000 km2, z tego część centralna (215 A) obejmuje powierzchnię – 17 500 km2. Subniecka Warszawska zwana też mazowiecką jest największą niecką artezyjską w Polsce, ale stan jej rozpoznania jest słaby. Miąższość utworów przepuszczalnych wynosi około 50 m, przewod- ność 2–10 m2/h, zasoby 250 000 m3/d. W niecce występują wody bardzo czyste klas Ic, Ia, Ib.

VIII. Geochemia środowiska

1.Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi. DzU nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359 (Rozporządzenie, 2002). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla po- szczególnych grup użytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza – Narzym, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali-

29 zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości: arsenu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu i rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do wartości przecięt- nych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wyższą wartość mediany wy- kazuje jedynie zawartość baru (prawie dwukrotnie) i chromu. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

30 Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 289 – dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie Narzym bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra szu 289 – Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Narzym

etale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 – 12 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 16 – 78 55 27 Cr Chrom 50 150 500 3 – 24 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 19 – 43 29 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2 – 5 2 2 Cu Miedź 30 150 600 2 – 6 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 3 – 6 3 3 Pb Ołów 50 100 600 7 – 14 11 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05 - 0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 289 - Narzym 1) grupa A w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 6 szarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 6 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbani- sza 289 – Narzym do poszczególnych grup użytkowania zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

31 2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (Fig. 4.) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wynoszą od 7,3 nGy/h do 41,2 nGy/h. Średnia wartość wynosi 29,8 nGy/h i jest niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma wahają się w przedziale: od 20,5 do 38,7 nGy/h i średnio wynoszą 29,7 nGy/h. Wzdłuż profilu zachodniego pomierzone dawki promieniowania wykazują wyraźne zróżnicowanie. Zdecydowanie wyższymi wartościami promieniowania gamma (30-40 nGy/h) w tym profilu cechują się utwory plejstoceńskie związane ze zlodowaceniem środkowopol- skim – gliny zwałowe, osady wodnolodowcowe (piaski i żwiry) i lodowcowe (piaski, żwiry i głazy), a niższymi (około 10 nGy/h) – holoceńskie torfy. Wartości promieniowania gamma zarejestrowane profilu wschodnim są bardziej wyrównane, gdyż wzdłuż profilu dominuje podobny typ osadów lodowcowych (w tym moren czołowych) – piaski, żwiry i głazy.

289 W PROFIL ZACHODNI 289E PROFIL WSCHODNI

Fig. Zanieczyszczenia 4. Fig. gleb pierwiastkami na obszarzepromieniotwórczymi Wejherowo arkusza (na osi Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5911407 5910738

5909743 5903699

m5907741 m5901721 5897828 5896843 5895977 rzędnych – opis siatki – opis kilometrowejarkusza) rzędnych

5894795 5893795 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 33 33

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5911407 5910738

5909743 5903699

m5907741 m5901721 5897828 5896843 5895977

5894795 5893795 0 2 4 6 8 0 2 4 6 8 10 kBq/m2 kBq/m2

Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż profilu zachodniego wahają się od 0,7 do 6,9 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego – od 1,5 do 9,2 kBq/m2. War- tości te są niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003). W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możli- wością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inży- niersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża, a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrębie POLS:  warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 4 ;  zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

34 Tabela 4 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery Rodzaj składowanych opadów geologicznej Współczynnik Miąższość [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki

K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 x 10-9

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny

Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne do- kumentują obecność warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Narzym Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Oficjalska, 1998). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyzna- czonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izola- cyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych. Informacje zaprezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o środowisku, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska lub mogących pogorszyć jego stan. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze arkusza około 45% powierzchni obejmuje bezwzględny zakaz lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączeniom podlegają:

35  obszary zwartej zabudowy w obrębie miejscowości gminnych: Iłowa-Osady, Wieczfni Kościelnej i Kozłowa oraz wsi Narzym;  tereny bagienne i podmokłe, w tym łąki na glebach pochodzenia organicznego - występu- jące na większych powierzchniach wzdłuż doliny rzek: Nidy i Szkołówki oraz Mławki, a także innych mniejszych cieków wraz ze strefą o szerokości 250 m oraz zespół stawów położonych na południe od Narzymia;  obszary położone w obrębie zagłębień bezodpływowych wypełnionych w znacznym stopniu osadami organicznymi (torfy, namuły) wraz ze strefą 250 m;  tereny występowania utworów deluwialnych pokrywające stoki poniżej krawędzi wysoczyzn morenowych lub wypełniające suche dolinki, z uwagi na możliwość powstawania ruchów geodynamicznych (spłukiwanie, spływanie, spełzywanie);  tereny o nachyleniu powyżej 10° występujące na niewielkich powierzchniach głównie na terenach zalesionych (wzdłuż doliny rzeki Nidy);  kompleksy leśne o powierzchni powyżej 100 ha, występujące głównie we wschodniej oraz południowej części arkusza;  rezerwat przyrody: „Świńskie Bagno” położony w rejonie Białut.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Poza terenami bezwzględnie wyłączonymi lokalizacja składowisk jest dopuszczalna. Preferowane do tego celu są jednak obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 4). W obrębie omawianego obszaru rolę naturalnej bariery izolacyjnej spełniają plejsto- ceńskie gliny zwałowe zlodowacenia warty (zlodowacenie środkowopolskie). Wymienione utwory pokrywają znaczną część wysoczyzn i występują na większości terenu opisywanego arkusza bezpośrednio na powierzchni lub pod cienką pokrywą utworów piaszczystych i piaszczysto-żwirowych pochodzenia lodowcowego lub wodnolodowcowego. Stanowić mogą one warstwę izolacyjną wyłącznie dla bezpośredniej lokalizacji składowisk odpadów obojętnych. Na większych i zwartych powierzchniach wyznaczonych pod obszary POLS gliny te występują w północno-zachodniej, zachodniej oraz południowo-zachodniej części arkusza (pomiędzy Sątopem a Iłowem-Osadą). Są to gliny szarożółte lub żółtobrązowe, lekko piaszczyste w stropie. Jak wynika z analizy mapy geologicznej, przekrojów geologicznych (Wila- nowski, 2004) oraz otworów znajdujących się w obszarze wydzielonych POLS średnia miąż- szość omawianych utworów wynosi około 5 m. W niektórych miejscach gliny te leżą na gli-

36 nach starszych tego samego zlodowacenia, tworząc pakiet o miąższościach dochodzących od 19 m w rejonie Pruska, 26 m koło Sarnowa do 35,7 m w okolicy Zabłocia. Z tego względu można założyć, że miąższość naturalnej bariery izolacyjnej w tych rejonach znacznie przekracza wymagane wartości, co stanowi bardzo dobre zabezpieczenie przed migracją zanieczysz- czeń z powierzchni terenu. Zmienne właściwości izolacyjne wyznaczono ze względu na przykrycie naturalnej bariery geologicznej (gliny zwałowe) utworami o miąższości mniejszej niż 2,5 m wykazującymi zróżnicowanie litologiczne: piaskami i żwirami o genezie lodowcowej, wodnolodowcowej i zwietrzelinowej. Na większych powierzchniach wyznaczonych pod obszary POLS występu- ją one w okolicy: Kozłowa, Zaborowa, Niedanowa, Prusków, Białut oraz Kuklina. Lokaliza- cja składowisk odpadów w tych miejscach będzie wymagała usunięcia warstwy nadkładu piaszczystego na etapie prac przygotowawczych. W wyznaczonych na mapie obszarach pozbawionych naturalnej bariery geologicznej (utworach piaszczysto-żwirowych: wodnolodowcowych, lodowcowych, piaskach i żwirach kemów oraz moren) głównie występujących na większych i zwartych powierzchniach w rejonie Sarnowa, Kanigowa, Krokowa i Soch lokalizacja składowisk jest dopuszczalna pod warunkiem wykonania sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów obojętnych znajduje się czwartorzędowe użytkowe piętro wodonośne (Oficjalska, 1998). Dzieli się ono na dwa poziomy: przypowierzchniowy i międzymorenowy. Poziom przypowierzchniowy budują osady piaszczyste lodowcowe i wodnolodowcowe, a także piaski dolin rzecznych i równin sandrowych, natomiast międzymorenowy - piaski pochodzące z okresu interglacjału wielkiego i transgresji zlodowacenia warty. We wskazanych obszarach POLS występuje głównie użyt- kowy poziom międzymorenowy, który spełnia także rolę głównego poziomu użytkowego. Występuje on przeważnie na głębokości od 15 do 50 m i izolowany jest warstwą glin zwało- wych grubości od kilku do kilkudziesięciu metrów. Jedynie w północno-zachodniej części obszaru (na północny–zachód od Kozłówka) główny użytkowy poziom wodonośny występuje płycej, w przedziale głębokości 5–15 m. Na obszarze wysoczynowym położonym w północ- no-zachodniej części arkusza warunki izolacyjne są słabe (wysoki stopień zagrożenia GPU), lokalnie w okolicach Pielgrzymowa, Cebulek, Zaborowa i Zalesia pozbawiony jest izolacji (bardzo wysoki stopień zagrożenia). Głębokość występowania zwierciadła wód podziemnych jest tam zmienna i waha się od 5 do 50 m p.p.t. W pozostałych rejonach izolacja poziomu wodonośnego jest wystarczająca, o czym świadczy stabilna jakość wód. W związku z tym na terenach położonych na wschód i południe od doliny Nidy stopień zagrożenia GPU określono

37 jako niski. Wyjątek stanowi obszar o skoncentrowanej zabudowie z licznymi ogniskami za- nieczyszczeń obejmujący okolice Iłowa-Osady i Narzymia (średni stopień zagrożenia). W obrębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) wyróżnione na podstawie ograniczeń lokalizowania składowisk, wynikających z ochrony przyrody, zabudowy mieszkaniowej oraz wód podziemnych. Ograniczenia te nie mają charakteru bezwzględnych zakazów, lecz powinny być rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi służbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej. Ograniczenia warunkowe ze względu na ochronę przyrody wyznaczono w zasięgu dwóch obszarów chronionego krajobrazu: „Doliny Rzeki Nidy i Szkotówki” (w rejonie Za- krzewka i Niedanowa) oraz „Zieluńsko-Rzęgnowskiego” (w okolicy Kuklina i Białut), natomiast ze względu na ochronę zabudowy mieszkaniowej w odległości 1 km od zabudowań miejscowości gminnych: Iłowa-Osady, Kozłowa i Wieczfni Kościelnej. Część północna, zachodnia i południowa położona jest w zasiągu strefy najwyższej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 214 „Działdowo” (ONO), w obrębie której wyznaczono ograniczenie „w”. Dla zbiornika tego nie wykonano szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej. Pozostałe wyznaczone miejsca pod lokalizację składowisk odpadów obojętnych nie po- siadają warunkowych ograniczeń składowania odpadów. Wyznaczone obszary POLS mają duże powierzchnie, co umożliwia wybór miejsca pod ewentualną budowę takiego obiektu jak składowisko odpadów w dogodnej odległości od za- budowań miejscowości.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza wytypowano dwa obszary preferowane pod lokalizację składowiska odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalnych). Występują one na powierzchni opisywanego obszaru w okolicy Sarnowa i Kanigowa, i są to czwartorzędowe mułki ilaste o miąższości dochodzącej do 10 m (Wilanowski, 2004). Jednak ze względu na małe rozpoznanie litologii i rozprzestrzenienia tych utworów wskazano je jako obszary o zmiennych warunkach izolacyjnych podłoża. Poza tym obszar w rejonie Sarnowa położony jest na skło- nie wysoczyzny i w krawędzi doliny Nidy. Znajdują się one w rejonie występowania główne- go użytkowego czwartorzędowego poziomu wodonośnego. Warstwy wodonośne posiadają słabą lecz zazwyczaj wystarczającą izolację, o czym świadczy stabilna jakość wód, a stopień

38 zagrożenia wód podziemnych jest niski (Oficjalska, 1998). Na obszarach tych wyznaczono ograniczenia warunkowe składowania odpadów, z uwagi na położenie ich w zasięgu strefy najwyższej ochrony GZWP nr 214 „Działdowo”. Miąższość mułków ilastych występujących w wymienionych rejonach jest wystarczają- ca i zgodna z wymaganiami dla bariery izolacyjnej pod składowiska odpadów komunalnych, jednak osady te mogą nie spełniać kryterium izolacyjności k <10-9 m/s. Z tego względu przed przystąpieniem do prac w celu lokalizacji składowiska w tych rejonach należy przeprowadzić szczegółowe badania geologiczne (mające na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziome- go i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej), oraz hydrogeologiczne oraz geologiczno- inżynierskie (badania przepuszczalności metodą laboratoryjną w warunkach polowych). W przypadku niespełnienia kryterium izolacyjności, w trakcie budowy składowiska odpadów niezbędne będzie zastosowanie dodatkowej izolacji gruntowej lub syntetycznej dna i ścian składowiska. Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Wśród wydzielonych na mapie obszarów predysponowanych do składowania odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalnych) najkorzystniejszy jest obszar obejmujący miejsce występowania utworów zastoiskowych w okolicy Kanigowa. Miąższość warstwy izolacyjnej wykształconej w postaci mułków ilastych wynosi od kilku do 10 m. Stopień za- grożenia wód podziemnych jest niski, natomiast wyznaczony obszar posiada jedynie ograniczenia warunkowe związane z ochroną wód podziemnych. Korzystne obszary do lokalizacji składowisk odpadów występują również w okolicy Sarnowa, Prusków i Zabłocia, gdzie obszary te spełniają warunki do lokalizacji składowisk wyłącznie odpadów obojętnych. Wpływa na to dużą miąższość kompleksu glin zwałowych od 19 m w rejonie Prusków, 26 m koło Sarnowa i 35,7 m w okolicy Zabłocia. Sprzyjające lokalizowaniu składowisk odpadów są również warunki hydrogeologiczne czwartorzędowego użytkowego poziomu wodonośnego, który charakteryzuje się niskim stop- niem zagrożenia wód podziemnych. Jednak wskazane w tych rejonach obszary POLS posia- dają ograniczenie warunkowe związane ze strefą najwyższej ochrony czwartorzędowego zbiornika wód podziemnych nr 214 „Działdowo”. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobjętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano także odpowiednimi symbolami wyrobiska po eksploatacji kopalin (kruszywa naturalnego), które z racji pozostawienia niezagospodarowanych nisz i zagłębień w morfologii terenu, mo-

39 gą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów pod warunkiem stwo- rzenia sztucznej bariery izolacyjnej. Przestrzenny zasięg tych wyrobisk może ulegać zmianom, stąd zaznaczono je na Planszy B wyłącznie w formie punktowych znaków graficznych. Na obszarze omawianego arkusza występuje trzynaście wyrobisk, które po odpowied- nim przystosowaniu mogą stanowić nisze do składowania odpadów. Są to odkrywki po eksploatacji kruszywa naturalnego (piasków oraz piasków i żwirów). W rejonie Zakrzewa znajduje się punkt po niekoncesjonowanej eksploatacji, natomiast w pobliżu Kanigowa, Zaborowa, Jabłonowa i Białut znajdują się odkrywki eksploatowanych (złoża: „Kanigowo II”, „Białuty” i „Uniszki Gumowskie IV”) oraz zaniechanych złóż kruszywa naturalnego (złoża: „Kanigowo”, „Zaborowo”, „Jabłonowo”, „Dźwierznia II”, „Dźwierznia”, „Uniszki Gumowskie VIII”, „Uniszki Gumowskie VII”, „Uniszki Gumowskie V” „Uniszki Gumowskie III”). Wszystkie opisane wyrobiska zlokalizowane są w obszarach pozbawionych naturalnej izolacji, dlatego ewentualne wykorzystanie tych miejsc pod składowisko odpadów będzie wiązało się z wykonaniem sztucznych zabezpieczeń dna i skarp wyrobiska przy użyciu izolacji syntetycznych lub barier gruntowych. Należy wspomnieć, że przestrzenny zasięg wyrobisk eksploatowanych złóż: :„Kanigowo II”, „Białuty” i „Uniszki Gumowskie IV” może ulegać zmianom, co w efekcie przyczyni się do powiększenia potencjalnej powierzchni niszy do składowania odpadów. Wskazane na mapie wyrobiska posiadają ograniczenia warunkowe wynikające z: ochrony przyrody i obiektów dziedzictwa kulturowego, ochrony złóż, zabudowy mieszkaniowej oraz wód podziemnych. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje, więc zarówno wybrane aspekty odporności na

40 środowisko jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią.

X. Warunki podłoża budowlanego

Warunki podłoża budowlanego na obszarze arkusza Narzym opracowano na podstawie mapy topograficznej i Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 (Wilanow- ski, 2004). Z analizy wyłączono: obszary gleb o wysokich klasach bonitacyjnych (I-IVa), łąki na podłożu organicznym, rezerwat, powierzchnie udokumentowanych złóż kopalin mineralnych, kompleksy leśne oraz obszary zwartej zabudowy (Narzym i Iłowo-Osada). W wyniku oceny geologiczno-inżynierskiej wyróżniono dwa typy obszarów: – o warunkach korzystnych dla budownictwa – o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Omawiany obszar w całości pokrywają utwory czwartorzędowe: głównie gliny zwało- we stadiału Mławy zlodowaceń środkowopolskich, piaski, żwiry i gliny akumulacji czołowo- lodowcowej oraz osady wodnolodowcowe. W dolinach Nidy i jej dopływów oraz w licznych obniżeniach występują utwory holoceńskie: mady i piaski akumulacji rzecznej oraz iły i torfy. O warunkach geologiczno-inżynierskich terenu na analizowanym obszarze decydują: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu i położenie zwierciadła wód gruntowych. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych to przeważające w zachodniej części obszaru arkusza rejony występowania gruntów spoistych stadiału Mławy zlodowaceń środ- kowopolskich (gliny zwałowe zwarte, półzwarte, twardoplastyczne). Te stosunkowo młode utwory należy traktować jako małoskonsolidowane. We wschodniej części obszaru występują prawie wyłącznie grunty niespoiste: średniozagęszczone i zagęszczone (czołowolodowcowe piaski i piaski ze żwirami). Obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa występują w okolicach: Kozłowa, na zachód od Pielgrzymowa, , na południe od Zakrzewka, Bartek i Górowa oraz w południowo-zachodniej części obszaru (między miejscowościami Narzym, Brodowo, Pruski), w okolicach Białut, Uniszek Gumowskich, Kuklina i Piekiełka, a także we wschodniej części obszaru (w rejonie: Zagrzewa, wsi Wiłunie, oraz po obu stronach doliny Wieczfnianki). Niekorzystne warunki geologiczno-inżynierskie związane są z występowaniem gruntów słabonośnych tj. gruntów organicznych (torfy, namuły torfiaste, gytia). Na terenach tych także zwierciadło wód gruntowych znajduje się na głębokości mniejszej niż 2 m p.p.t. Na obszarach tych występować mogą wody gruntowe agresywne w stosunku do betonu i stali. Na obszarze

41 arkusza są to tereny z gęstą siecią hydrograficzną, tereny podmokłe i zabagnione, związane głównie z dolinami Nidy i jej dopływów. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa występują głównie we wschodniej części obszaru, w okolicach: Kamionki, Górowa, Jabłonowa oraz w dolinie Wieczfnianki i jej dopływów. Niekorzystne warunki występują również w nielicznych miejscach o spadku terenu po- wyżej 12 % (okolice wsi Wola i Dźwierznia). W strefie krawędziowej doliny Nidy występują również obszary predysponowane do występowania ruchów masowych (Grabowski, red, 2007a, b) częściowo pokryte lasami. Na obszarze objętym arkuszem Narzym istnieje możliwość występowania zaburzeń glacitektonicznych w okolicach moren czołowych, martwego lodu oraz form ozowych. Zabu- rzenia glacitektoniczne stwierdzono również w osadach podpowierzchniowych w północno- wschodniej części arkusza w okolicach: Kanigowa, Sarnowa i Kozłowa (Wilanowski, 2004; Ber, 2006). Z tego powodu istnieje konieczność sporządzania dokumentacji geologiczno- inżynierskich przed podjęciem prac budowlanych na tych obszarach.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Narzym charakteryzuje się znacznym udziałem gleb chronionych, łąk i lasów. Gleby wysokich klas bonitacyjnych pokrywają znaczne powierzchnie w północno- zachodniej części obszaru arkusza, w rejonie Sarnowa i Kozłowa. Na pozostałym obszarze rozprzestrzenienie ich jest znacznie mniejsze. Gleby te są przeważnie średnio i słabo urodzaj- ne, przeważają brunatnoziemne (gleby brunatne, płowe i brunatne wyługowane) wytworzone głównie z glin morenowych i piasków różnej genezy, a w dolinach rzek i zagłębieniach terenu – gleby aluwialno-łąkowe i bagienne. Pod względem przydatności, gleby obszaru arkusza Narzym należą do kompleksów żytnich: bardzo dobrego i dobrego (Zawadzki red., 1999). W dnach dolin Nidy i Szkotówki znajdują się łąki chronione utworzone na glebach pochodzenia organicznego. Lasy zajmują około 15% powierzchni arkusza Narzym, głównie we wschodniej, centralnej (w rejonie miejscowości Pruski-Białuty) i południowo–zachodniej części (Narzym- Iłowo). Część z nich jest usytuowana na obszarze uznanym za „Zielone Płuca Polski”. Oma- wiane kompleksy leśne to historyczne pozostałości Puszczy Mławskiej, a wcześniej Puszczy Wkrzańskiej. Obecnie, w części wschodniej, dominują lasy na siedliskach boru mieszanego świeżego, lasu mieszanego oraz boru świeżego ze zdecydowaną przewagą sosny, w różnych

42 klasach wiekowych. W części centralnej i południowej największe powierzchnie zajmują lasy położone w siedlisku boru mieszanego świeżego i boru świeżego. Najważniejszymi gatunka- mi lasotwórczymi są: sosna występująca na większości siedlisk (79%), olcha (8%), brzoza (7%) i dąb (4%). Pozostałe gatunki, takie jak: modrzew, świerk, jesion, grab, lipa, buk, topola i osika – stanowią razem 2%. Gatunki te najczęściej pełnią rolę domieszkową. Rezerwat fitocenotyczny „Świńskie Bagno”, o powierzchni 16,1 ha, utworzono w 1994 roku. Rezerwat jest pozostałością torfowiska niskiego i przejściowego (Tabela 5). Przed kil- kudziesięciu laty torfowisko było eksploatowane i nie stanowi dużej indywidualnej wartości w skali kraju, jednak ma duże znaczenie jako element ochrony różnorodności biologicznej. Głównym przedmiotem ochrony są ekosystemy torfowiskowe i leśne. Na niewielkim obszarze zanotowano obecność 30 gatunków ptaków: m. in. pierwiosnka, piecuszka, zięby, świer- gotka drzewnego, trznadla, żurawia, kani czarnej. Na obszarze arkusza Narzym znajduje się niewiele pomników przyrody żywej (tabela 5). Tabela 5 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość na mapie ochrony powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Iłowo T, L „Świńskie Bagno” 1 R Białuty 1994 Działdowo (16,10) Zagrzewo Nidzica 2 P 1984 Pż – klon (w parku podworskim) Nidzica Zakrzów-Sarnowo Kozłowo 3 P 1984 Pż – 4 lipy (w parku podworskim) Nidzica Wschodnia granica Iłowo Pż – aleja drzew pomnikowych, 4 P rezerwatu „Świńskie 1994 Działdowo 112 lip drobnolistnych Bagno” Narzym Iłowo-Osada 5 P 2007 Pż – klon srebrzysty Działdowo Narzym Iłowo-Osada 6 P 2007 Pż – klon srebrzysty Działdowo Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: T – torfowiskowy; L – leśny; – rodzaj pomnika: Pż – przyrody żywej

Walory przyrodnicze rezerwatu „Świńskie Bagno” podwyższa fakt, że jest miejscem pierzenia i przelotów kaczek. Wzdłuż wschodniej granicy rezerwatu, przy drodze z Białut do Woli, biegnie aleja drzew pomnikowych składająca się ze 112 lip drobnolistnych, o obwodzie pni na wysokości 1,30 m, od 155 cm do 547 cm. W 2002 r. rozporządzeniem nr 61, z dnia 24 lipca Wojewoda Mazowiecki utworzył Zie- luńsko-Rzęgnowski Obszar Chronionego Krajobrazu na powierzchni 38495,4 ha, w którym ochronie podlega nie tylko naturalny krajobraz leśny, ale też stanowiska rzadkich roślin, ta-

43 kich jak: pełnik europejski, orlik pospolity, wawrzynek wilczełyko, arnika górska, lilia złoto- głów. Liczne zwierzęta (łoś, jeleń, sarna, dzik, kuna, gronostaj, łasica) znajdują tu bezpieczne miejsce do bytowania. Obszar chronionego krajobrazu to miejsca gniazdowania ptaków chronionych: bielika, orlika krzykliwego i bociana czarnego. W rejonie dolin rzeki Nidy i Szkotówki występują obszary łąk i torfowisk, całkowicie lub częściowo zmeliorowanych. Podmokłe łąki występują też w obniżeniach lewobrzeżnych dopływów Orzyca: Wieczfnianki, Dąbrówki i Janówki (we wschodniej części) oraz w rejonie doliny Mławki (w części południowej). W celu zachowania naturalnego krajobrazu i ochrony stosunków wodnych bagien położonych wzdłuż rzeki Nidy i jej dopływu Szkotówki rozpo- rządzeniem Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 14 kwietnia 2003r. – został powołany Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Rzeki Nidy i Szkotówki. Powierzchnia całego obszaru wynosi 8391,9 ha. Występuje tu typowa roślinność dolin rzecznych: trzcina pospolita, turzyca brzegowa, turzyca lisia, sit, barszcz zwyczajny oraz drzewa: klon zwyczajny, jawor, wierzba biała, grab zwyczajny, topola osika, olsza czarna. Fauna w ciekach wodnych – płoć, karaś, koza, kiełb, szczupak, minóg rzeczny. Parki podworskie zachowały się we wsiach: Kozłowo, Zagrzewo, Zakrzów-Sarnowo. Krajowa sieć ekologiczna ECONET (Liro red., 1998) jest wieloprzestrzennym systemem obszarów węzłowych najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i reprezen- tatywnych dla różnych regionów przyrodniczych kraju. Powiązane są one ze sobą korytarzami ekologicznymi, zapewniającymi ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie systemu. Na obszarze arkusza Narzym znajduje się krajowy korytarz ekologiczny (20k) Górnej Wkry (Fig. 5). Program NATURA 2000 ma na celu wytypowanie ostoi przyrodniczych o znaczeniu europejskim, sporządzenie spójnego opisu bogactwa przyrodniczego w Polsce oraz ocenę adekwatności sieci obszarów prawnie chronionych i rozmieszczenia najcenniejszych ostoi przyrodniczych. Na terenie objętym arkuszem Narzym nie znajdują się obszary ostoi o znaczeniu europejskim. Przez obszar arkusza Narzym nie przechodzą znane szlaki turystyczne. W Iłowie-Osada zorganizowano leśną ścieżkę dydaktyczną „Czym szumi las”, o długo- ści 3,5 km. Przystąpiono do wytyczania (powiat nidzicki) tras rowerowych w tym rejonie. Jedna z tras, „Kurhanów” będzie prowadzić przez miejscowości w północnej części obszaru: Kozłowo, Niedanowo, Zaborowo. Trasa rowerowa „Wokół gminy Nidzica” prowadzi przez wsie: Kanigowo, Siemiątki, Zagrzewo. Tuż za południową granicą omawianego obszaru przebiega pieszy szlak Walk Wrześniowych, prowadzący wzdłuż militarnej linii obrony z kampanii wrześniowej 1939 r.

XII. Zabytki kultury

Począwszy już od okresu lateńskiego (II w. p. n. e.) po wczesny okres wędrówki ludów (około połowy V w. n. e.), na ziemiach objętych arkuszem Narzym ukształtowała się kultura przeworska, która wytworzyła się na bazie kultury pomorskiej i kultury grobów podkloszo- wych. Ślady pierwotnego osadnictwa zachowały się miejscowościach: Zaborowo oraz Piel- grzymowo. Osadnictwo koncentrowało się w dolinach rzek, wzdłuż których przeważnie bie- gły też szlaki handlowe. Cmentarzysko kultury przeworskiej znaleziono w Pepłowie. Z okresu

45 kultury łużyckiej (1400–300 w. p. n. e.) pochodzi cmentarzysko w rejonie miejscowości Kra- szewo i Bąki. Ludność kultury przeworskiej prowadziła ożywiony handel z ośrodkami celtyc- kimi i italskimi, a w późniejszym okresie z prowincjami rzymskimi i sąsiednimi ludami. Duże znaczenie miał handel bursztynem. Z okresu wpływów rzymskich tzn. kultury wielbarskiej, zachowała się osada we wsi Kulany. Stanowiska archeologiczne wielokulturowe, obejmujące pozostałości od kultury starożytnej, aż do znalezisk datowanych na wczesne średniowiecze i okres nowożytny występują w miejscowościach: Piekiełko i Micznikowo Miąchy (groby skrzynkowe). Ziemię omawianego obszaru zamieszkiwało jedno z plemion ludności staropruskiej – Sasinowie. Bujna historia tego obszaru związana jest z historią ziemi działdowskiej, położo- nej na pograniczu Mazowsza i Prus. W średniowieczu ziemie te należały do państwa Mieszka I. W 1025 r. granica między państwem polskim i Prusami przebiegała na północ od Grzebska i Szreńska. W 1034 Miecław (Masław) cześnik i wasal Mieszka II wykorzystał osłabienie Polski spowodowane napaściami sąsiadów i ogłosił się samodzielnym władcą Mazowsza. W 1041 Jarosław Kijowski rozpoczął walki z Miecławem o ziemie jaćwińskie. W 1043 r. doszło do zawarcia sojuszu między Jarosławem a Kazimierzem Odnowicielem i w 1047 połą- czone siły dwóch władców rozgromiły armię Miecława, który zginął w czasie walk. Po śmierci kolejnego władcy Władysława Hermana, Polska została podzielona między jego sy- nów, Zbigniewa i Bolesława Krzywoustego, a gdy doszło do konfliktu między braćmi, zatarg zakończył się przyznaniem Mazowsza Zbigniewowi, jako lenna uzyskanego z rąk Bolesława Krzywoustego. Po śmierci Bolesława Krzywoustego Mazowsze wraz z Kujawami stanowiło odrębną dzielnicę, przynależną Bolesławowi Kędzierzawemu. W celu zabezpieczenia się od licznych i grabieżczych napadów plemion Pruskich, w roku 1226 Konrad Mazowiecki spro- wadził Krzyżaków i podarował im ziemie chełmińskie. Zakon prowadził akcje przeciw Pru- som, a z ziem nadanych przez Konrada i podbitych wyrosło silne państwo Zakonu Krzyżac- kiego. Od 1341 r. ziemie działdowskie podlegały komturowi ostródzkiemu. W okręgu dział- dowskim Krzyżacy dokonywali lokacji na prawie polskim, mniej korzystnym niż prawo chełmińskie czy magdeburskie. W roku 1375 na ziemie te najechał książę litewski Kiejstut wraz z księciem mazowieckim Ziemowitem. W czasie wojen polsko-krzyżackich ziemie działdowskie były terenem walk, w wyniku których ziemie te przeszły one z rąk polskich w krzyżackie. Na mocy pokoju toruńskiego okolice Działdowa zostały przyznane Prusom Książęcym. Od połowy XV wieku zaczęło się powolne wcielanie Mazowsza do Polski. W 1495 w granicach Rzeczypospolitej znalazła się ziemia zawkrzeńska (Szreńsk, Mława). Po śmierci ostatnich książąt mazowieckich, król Zygmunt Stary zajął Mazowsze jako ziemie

46 lenne, a w 1529 włączył je do Korony, natomiast ziemie działdowskie znalazły się we włada- niu Albrechta Hohenzollera, w granicach Prus Książęcych (dawniej Prusy Zakonne). W wieku XVII w czasie wojen Polski ze Szwecją, w okolicach Mławy miały miejsce liczne potycz- ki. Przemarsze wojsk szwedzkich oraz saskich w pierwszej dekadzie XVIII w. w czasie tzw. wojny północnej oraz walki w 1733 r. w czasie wojny sukcesyjnej po śmierci króla Augusta II Sasa przyniosły pogorszenie sytuacji gospodarczej. Miasta i wsie pogranicza uległy zniszcze- niu, a dodatkowo wyludniały je epidemie i pożary. W wyniku kampanii napoleońskiej przez ziemie działdowskie przeszły wojska kroczące na Moskwę i po klęsce podczas odwrotu. Oko- lice Działdowa nie weszły w skład utworzonego w 1815 r. Królestwa Polskiego. Wiek XIX to nasilenie germanizacji na ziemi działdowskiej, która po rozbiorach znalazła się w zaborze pruskim. Wprowadzono terminy „Mazur” i „język mazurski”. W latach I wojny światowej tereny te były niszczone działaniami państw biorącymi udział w wojnie. Rosjanie zajęli wsie: Białuty, Brodowo, Dźwierznia, Iłowo, Napierki, Narzym, Rywociny i Zakrzewo. Po I wojnie światowej, decyzją traktatu wersalskiego (1919 r.), ziemie działdowskie znalazły się w Polsce. We wrześniu 1939 r., gdy wojska niemieckie wkroczyły do Polski, ziemie dział- dowskie zostały włączone do prowincji Prus Południowo-Wschodnich Rzeszy. Przeprowa- dzono masowe egzekucje, zorganizowano obozy pracy przymusowej, obozy jenieckie (obóz działdowski). W styczniu 1945 doszło do wyzwolenia tych ziem i przystąpiono do likwidacji zniszczeń wojennych. Kozłowo to stara wieś założona w 1348 r., która w dokumentach z lat 1367 i 1387 na- dających wsi przywileje, występuje pod nazwą Koslow. Potem nazwa ta zanika, a w miejsce jej pojawia się nazwa Wildenaw, pochodząca od nazwiska zamożnej rodziny, posiadającej tu liczne dobra. Około 1478 r włości wildenawskie nabył Olbracht Bartnicki. We wsi zachował się barokowy kościół wybudowany w latach 1733–1738, wraz z parkiem ze starodrzewem. Do rejestru zabytków wpisano kościół we wsi Zaborowo, zbudowany w 1740 roku, wraz z przyległym cmentarzem oraz cmentarz wojenny z 1914 roku we wsi Zakrzewko. We wsi Kanigowo znajduje się gotycki kościół zbudowany w XV w., odbudowany w XVIII w., salowy z szachulcową wieżą oraz przykościelny cmentarz. Na początku wieku XX we wsi Zagrzewo wzniesiono dwór w stylu neobarokowym i otoczono go parkiem krajobrazowym, projektowanym przez Ernesta Larassa. W parku wy- stępuje pomnikowy okaz klonu o wyjątkowym pokroju. Założenie dworsko – parkowe wraz z budynkami folwarcznymi wpisane jest w rejestr zabytków.

47 W Sarnowie znajduje się kościół ewangelicki, obecnie rzymsko-katolicki pod wezwaniem św. Antoniego, wraz z cmentarzem przykościelnym z 1911 roku oraz cmentarz wojenny z I wojny światowej. We wsi Gajówki, położonej przy zachodniej granicy arkusza, znajduje się murowany dwór wraz z bezpośrednim otoczeniem, zbudowany na przełomie XIX i XX wieku. Narzym to wieś istniejąca od XIV w., zwana początkowo Mentzeldorf. Właścicielem jej był Mieczysław, który dostał ją w zamian za wystawienie żołnierzy, od mistrza Winryka von Kniprode. Na początku XV wieku pojawiła się obecna nazwa. We wsi znajduje się gotycki kościół pod wezwaniem św. Jakuba, wzniesiony w latach 1400-1410, przebudowany w końcu XVI i rozbudowany na początku XX wieku, salowy z wieżą frontową. Przy kościele znajduje się zabytkowa plebania i cmentarz. Atrakcją turystyczną jest zespół dworski obejmu- jący dwór wraz z przyległym parkiem z lat 1903-1905. Iłowo Osada to dawna wieś szlachecka i pruska stacja nadgraniczna kolei malborsko- mławskiej. Można w niej zwiedzić neogotycki kościół z XIX w., a także parowozownię z przełomu XIX i XX wieku oraz wodociągową wieżę ciśnień z 1905 roku. Do rejestru zabyt- ków wpisana jest willa murowana z 2 połowy XIX w. – wg rejestru – dawny dom modlitwy ewangelicko-augsburski, obecnie budynek mieszkalny. We wsi Kuklin znajduje się kaplica filialna rzymsko-katolicka p.w. św. Anny datowa- na na II połowę XVII wieku, która wraz z otoczeniem należy do obiektów wpisanych do rejestru zabytków. W Białutach znajduje się kościół pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła z 1884 roku. Na polanie leśnej wsi Białuty znajduje się pomnik, ufundowany w 1955 przez ludność War- mii i Mazur, poświęcony 12 tys. Polaków, więźniom obozu w Działdowie, rozstrzelanym w latach 1941–1943 przez hitlerowców.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Narzym nie posiada znaczącej gospodarczo bazy surowcowej. Obec- nie na arkuszu Narzym znajduje się szesnaście złóż kruszywa naturalnego, z czego pięć jest eksploatowanych. Większość złóż kopalin naturalnych występuje w części południowej, w obrębie wzgórz ozu, ciągnącego się od wsi Woli poprzez Białuty do wsi Piekiełko. W tym rejonie wyznaczono dwa obszary perspektywiczne dla rozpoznania złóż kruszywa naturalnego a trzeci w okolicach Kanigowa. Pozostałe niewielkie nagromadzenia kruszywa naturalnego mogą być przedmiotem eksploatacji na potrzeby lokalne. Kruszywo naturalne, za względu na

48 zanieczyszczenia gliniaste i zmienne rozprzestrzenienie pionowe i poziome, jest raczej mało przydatne dla celów budownictwa, a częściej przeznaczane dla drogownictwa. Omawiany obszar pozbawiony znacznych obszarów leśnych i jezior ma charakter typowo rolniczy – dominuje tu uprawa zbóż i ziemniaków. Niewielkie obszary zajmują sady. Oprócz rolnictwa duże znaczenie odgrywa hodowla, drobna wytwórczość, usługi (wytwórnia pasz, przemysł drobiarski, hodowla ryb i ich przetwórstwo w Narzymiu i w Iłowie). Wskaza- ne jest preferowanie na tym obszarze rolnictwa ekologicznego. Kraina Wzniesienia Mławskie położona jest w zasięgu zlodowacenia środkowopol- skiego. Krajobraz jest tu bardzo urozmaicony, pagórkowaty, miejscami z wielowiekowym drzewostanem, przecięty szeroką, z równinami akumulacyjnymi i tarasami zatorfionymi, do- liną Nidy (Wkry). W obrębie dolin Nidy (Wkry) i Szkotówki utworzono obszar chronionego krajobrazu. Drugi szczególnie cenny przyrodniczo rejon Zieluńsko-Rzęgnowski Obszar Chronionego Krajobrazu znajduje się w południowej części arkusza. Większość gleb wytworzona została z osadów akumulacji czołowolodowcowej (glin zwałowych, żwirów, piasków) oraz piasków rzecznych i namułów tarasów akumulacyjnych. Klimat i niezbyt żyzne gleby sprawiają, że najbardziej rozpowszechnione są bory sosnowe. Podstawowe gatunki lasotwórcze to: sosna, dąb, olsza i brzoza. Wody rzeki Szkotówki badane w przekroju pomiarowym w Sarnowie charakteryzują się dobrym stanem ogólnym, a wody Nidy (Wkry) mają stan zły. Główny poziom wodonośny związany jest z czwartorzędowymi osadami zlodowacenia Warty. Poziom ten stanowi główne źródło zaopatrzenia w wodę. W części wschodniej występuje rozległy obszar pozbawiony użytkowej warstwy wodonośnej, a w części zachodniej istnieje strefa o niekorzystnych parametrach hydrogeologicznych. Na obszarze arkusza wyznaczono dwa główne zbiorniki wód podziemnych: zbiornik „Działdowo” nr 214 i GZWP nr 215 „Subniecka Warszawska” (jeszcze nieudokumentowane). W granicach arkusza Narzym wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania składowisk innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalnych) oraz obojętnych. Rejony wydzielone do składowania odpadów komunalnych występują na niewielkich powierzchniach w okolicy Sarnowa i Kanigowa, gdzie naturalną warstwę izolującą stanowią czwartorzędowe mułki ilaste. Obszary preferowane do składowania odpadów obojętnych wskazano w jego północno- zachodniej, zachodniej oraz południowo-zachodniej części. Na powierzchni występują tu gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich.

49 Najkorzystniejsze warunki dla składowania odpadów komunalnych wytypowano w rejonie Kanigowa, w obrębie występowania mułków ilastych, natomiast dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych są to obszary w okolicy Prusków, Sarnowa i Zabłocia. Warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk wynikające z ochrony przyrody, bli- skości zabudowy mieszkaniowej i wód podziemnych obejmują większość wyznaczonych wydzielonych obszarów POLS w północnej, zachodniej oraz południowej części opisywanego arkusza . Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna być poprzedzo- na szczegółowymi badaniami geologiczno-inżynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwo- lą na dokładne rozpoznanie parametrów określających właściwości izolacyjne glin i iłów, ich miąższości, rozprzestrzenienie, jak i potencjalną możliwość skażenia wód poziomu użytko- wego przez składowisko. Obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa występują najliczniej w zachodniej części obszaru arkusza – w okolicach: Pielgrzymowa, Kozłowa, Zakrzewka oraz między miejscowościami: Narzym, Brodowo, Pruski. W części centralnej są to okolice: Białut, Uni- szek Gumowskich, Kuklina i Piekiełka. We wschodniej części obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa występują w rejonie Zagrzewa, wsi Wiłunie, Napierek oraz po obu stronach doliny Wieczfnianki. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa występują głównie we wschodniej części obszaru, w okolicach: Kamionki, Górowa, Jabłonowa oraz w dolinie Wieczfnianki i jej dopływów, jak również w nielicznych miejscach o spadku terenu powyżej 12 % (okolice wsi Wola i Dźwierznia). Na obszarze objętym arkuszem Narzym znajdują się ślady pobytu ludności już w epoce neolitu. W szeregu miejscach znajdują się cmentarzyska i osady, świadczące o ciągłości osadniczej od neolitu, poprzez epokę brązu, epokę żelaza, okres rzymski, średniowiecze, aż do czasów nowożytnych. Na omawianym obszarze nie ma zbyt wielu cennych zabytków architektonicznych. Szczególnej ochronie powinny podlegać nieliczne zespoły dworsko- parkowe wraz z pozostałościami dawnych parków. Ślady osadnictwa starożytnego oraz walory przyrodniczo-krajobrazowe znajdujące się na terenie gmin Kozłowo, Janowiec Kościelny, są szansą do ich rozwoju turystycznego. Na rzekach: Nidzie (Sarnowo-Brodowo) i Mławce (Białuty-Ratowo) znajdują się ogólnodo- stępne łowiska ryb (płoć, karaś, szczupak, leszcz, okoń, karp, amur, koza, jaź, sandacz). Opisywany obszar dotąd nie był postrzegany jako atrakcyjny turystycznie, nie posiada znanych miejscowości wypoczynkowych, ani znanych szlaków turystycznych, ale posiada

50 cenne walory turystyczno-krajobrazowe, a zwłaszcza zachowane naturalne krajobrazy i zabytki archeologiczne. Perspektyw rozwoju gospodarczego regionu należy upatrywać w two- rzeniu małych ośrodków wypoczynkowych i gospodarstw agroturystycznych.

XIV. Literatura

ANDRZEJAK Z., 1985 — Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego w rejonie Uniszki Gumowskie II. Arch. Mazowieckiego Urzędu Marszałkowskiego. Warszawa ANDRZEJAK Z., 1986 — Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Dźwierznia”, gmina Iłowo, województwo Ciechanowskie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. AUTOWICZ Z., 1979 — Karta rejestracyjna złoża piasków budowlanych w rejonie Kanigo- wo. Arch. Urzędu Marszałkowskiego Woj. Warmińsko-Mazurskiego. Olsztyn BARTOSZEWICZ I. 1995 — Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Uniszki Gumowskie III”. Arch. Mazowieckiego Urzędu Marszałkowskiego Woj. Mazowieckiego, Delegatura w Ciechanowie. BARTOSZEWICZ I., 1997 a — Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Uniszki Gumowskie VI”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. War- szawa. BARTOSZEWICZ I., 1997 b — Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Uniszki Gumowskie VII” uzupełniona „Dodatkiem nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej złoża kruszywa naturalnego Uniszki Gumowskie VII”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. BARTOSZEWICZ I., 1998 — Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Dźwierznia II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. BARTOSZEWICZ I., TULSKA, 1997 — Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża „Białuty”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. BER A., 2006 — Mapa Glacitektoniczna Polski w skali 1: 1 000 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. CIUK E., 1972 — Syntetyczny profil stratygraficzny utworów trzeciorzędowych rejonu olsz- tyńskiego. Kwart. Geol. 16, 4. DOMAŃSKA Z., 1965 — Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za złożami kruszywa naturalnego w rejonie Iłowa. Arch. Urzędu Marszałkowskiego Woj. Warmiń- sko-Mazurskiego. Olsztyn.

51 GOŁUBOWSKI P., 2008 — Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża kruszywa na-

turalnego "UNISZKI GUMOWSKIE IV" w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. GOŁUBOWSKI P., 2009 — Dokumentacja geologiczna (uproszczona) złoża kruszywa naturalnego „UNISZKI GUMOWSKIE IX”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. War- szawa. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007a — Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w woje- wództwie warmińsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007b — Mapa osuwisk i ob- szarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie mazowieckim. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski 1:50 000, 2005 — Państw. Inst. Geol. Warszawa. JANICKI T., 2007a — Dodatek nr 1 do (uproszczonej) dokumentacji geologicznej złoża kru-

szywa naturalnego "Białuty" w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. War- szawa. JANICKI T., 2007b — Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Białuty 2”

w kat. C1. Zakład Usług Geologicznych i Ochrony Środowiska. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. JÓRCZAK W., 1967 — Sprawozdanie z badań geologicznych złoża kruszywa naturalnego w Białutach. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KACZOREK M., 1969 — Orzeczenie geologiczne o występowaniu złoża kruszywa naturalnego w rejonie miejscowości Pielgrzymowo, powiat Nidzica. Centr. Arch. Geol. Pań- stw. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 — Objaśnienia do Mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony 1: 500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. Inż. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 — Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa.

KUCZYŃSKI 2003 — Dokumentacja geologiczna w kat. C1 (uproszczona) złoża kruszywa naturalnego „Białuty”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 — Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fundacji IUCN Poland. Warszawa.

52 LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIWSKA H., 1975 — Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego w rejonie Rączki, Kanigowo, Magdalenie, Olsztyn; Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K.(red.), 2006 — Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MASŁOWSKA M., MICHAŁOWSKA M., ZALESZKIEWICZ L., 2004 — Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1 : 50 000, arkusz Narzym. Państw. Inst. Geol. Warszawa. OFICJALSKA H., 1998 — Mapa hydrogeologiczna Polski wraz z objaśnieniami w skali 1:50 000, arkusz Narzym. Arch. Państw. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZYŻEK S., DEMBEK W. (red.) 1996 — Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfo- wych w Polsce, spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej, z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska, Inst. Melior. i Upraw Zielonych. Falenty. PACZYŃSKI B. (red), 1995 — Atlas hydrogeologiczny Polski cz. II, skala 1: 500 000, Pań- stw. Inst. Geol. Warszawa. PALCZUK B., 1996 a — Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Uniszki Gumowskie IV”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PALCZUK B., 1996 b — Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalne-

go „Uniszki Gumowskie V” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. War- szawa.

PRZYBYLSKI G., 2001 — Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego „Uniszki VIII”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warsza- wa. PRZYBYLSKI G., 2003 — Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej złoża kruszywa naturalnego "UNISZKI GUMOWSKIE VII". Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PRZYBYLSKI G., 2004 — Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej (uproszczonej)

w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego "DŹWIERZNIA II" w granicach działki gruntu nr 19. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

53 PRZYBYLSKI G., 2005 a — Dodatek nr 2 do uproszczonej dokumentacji geologicznej złoża kruszywa naturalnego "UNISZKI GUMOWSKIE VII". Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

PRZYBYLSKI G., 2005 b — Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 złoża kruszywa naturalnego "UNISZKI VIII". Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. War- szawa.

PRZYBYLSKI G., 2006 — Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego „Dźwierznia III”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PRZYBYLSKI G., 2008 — Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoża kruszywa natu-

ralnego (piasku ze żwirem) "Białuty"w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

PRZYBYLSKI G., 2009 — Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego (piasków ze żwirem) "UNISZKI GUMOWSKIE III" w granicach działki gruntu nr 19. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. Raport, 2002 — Raport o stanie środowiska województwa mazowieckiego w 2001 roku. WIOŚ, Warszawa. Raport 2003 — Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2002 roku. WIOŚ, Olsztyn. Raport, 2009 a — Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2008 roku. WIOŚ, Olsztyn. Raport, 2009 b — Raport o stanie środowiska województwa mazowieckiego w 2008 roku. WIOŚ, Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. DzU z 2002 r nr 165, poz. 1359 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. DzU z 2003 r nr 61, poz. 549. STACHY J. (red), 1987 — Atlas hydrologiczny Polski tom I., IMGW, Wyd. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stężenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

54 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZYMAŃSKA H., 1962 — Karta rejestracyjna złoża pospółki w Uniszkach Gumowskich. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r (tekst jednolity, z późniejszymi zmianami). DzU. z 2003 r nr 39, poz. 251. WILANOWSKI S., 2004 — Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Narzym. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. WOŁKOWICZ S., (red.), 2009 — Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2008. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ZAPRZELSKA M., ZAPRZELSKI Z., 1981 — Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego dla budownictwa gminnego „Zaborowo” oraz sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za złożami kruszywa naturalnego na terenie gminy Kozłowo. Olsztyn; Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ZAPRZELSKI Z., 1992 — Dokumentacja geologiczna - uproszczona złoża kruszywa naturalnego „Kanigowo II”. Arch. Urzędu Marszałkowskiego Woj. Warmińsko- Mazurskiego. Olsztyn. ZAPRZELSKI Z., 2008 — Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej (uproszczonej)

w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego "KANIGOWO II". Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ZAWADZKI S., (red.), 1999 — Gleboznawstwo. Państw. Wyd. Rol. i Leśne. Warszawa. ZEMBRZYCKA D., SAMOCKA H., 1988 — Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa

naturalnego „Jabłonowo” w kat.C1 z rozpoznaniem jakości surowca w kat. B. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.