Słowa kluczowe: przekształcenia terenów przez Krzyżaków. Istotny krajobrazu, inwentaryzacja, Ostróda wpływ na obecny wygląd przestrzeni miały kolejne wojny, w tym I wojna światowa. Duże zmiany dokonały Wprowadzenie się podczas rewolucji przemysłowej wiejska Ostróda po- (zagęszczenie ciągów komunikacyj- łożona jest we wschodniej części nych), znaczący rozwój zabudowy województwa warmińsko-mazur- nastąpił w okresie międzywojennym. skiego, w powiecie ostródzkim. Wyraźne zmiany w krajobrazie wy- Teren opracowania charakteryzuje wołały niszczenia II wojny światowej się zróżnicowanym krajobrazem, i transformacje związane z okresem objętym wielorakimi formami ochro- powojennym (PRL). Współcześnie ny. Gmina znajduje się w zachodniej mamy do czynienia z jednym z naj- części Mazur, w dogodnym poło- większych okresów przekształceń żeniu komunikacyjnym pomiędzy w historii Polski – porównywalnym Gdańskiem, Warszawą, Olsztynem nawet ze zniszczeniami II wojny i Toruniem. Teren opracowania, światowej. Logiczne jest, że formy tak jak i obszar większości ziem przeszłościowe są jednym z podsta- polskich, podlegał silnym przekształ- wowych wzorców inspiracyjnych ceniom antropogenicznym od setek, dla przyszłości [Górnisiewicz 1999]. a nawet tysięcy lat. Pierwotne układy Współcześnie jednak duża część osadnicze lokowane były w najatrak- społeczeństwa uważa, że działania cyjniejszych miejscach, związanych zmierzające do czerpania takowych m.in. z obronnością oraz dostępem wzorców muszą zmierzać do tworze- do wody. Informacje o tych układach nia tzw. skansenu. przestrzennych oraz ich przekształce- niach są szczątkowe. Nowe wzmian- ki pochodzą najczęściej z badań Cel i zakres archeologicznych, które są organi- opracowania

Przekształcenia Przekształcenia gminy krajobrazów Ostróda wiejskiej Mariusz Antolak zowane współcześnie praktycznie wyłącznie na placach budów. Ważne Celem pracy była analiza aktu- przekształcenia krajobrazu wiązały alnych i prognozowanych przekształ- Transformation się z zasiedlaniem tych obszarów ceń krajobrazów gminy wiejskiej w VI i V wieku p.n.e. przez plemiona Ostróda. Na przykładzie gminy of the Landscape bałtyjskie i germańskie. Polegały one wiejskiej opisano zjawisko, które głównie na wylesieniach terenów można uznać za typowe dla prze- in the Rural oraz przeznaczaniem części z nich kształceń krajobrazu Polski północ- pod rozwój rolnictwa. Kluczowym no-wschodniej. Zakres przestrzenny 2 Community okresem przekształceń był okres opracowania objął obszar 401 km . średniowiecza i najazd tutejszych Zakres czasowy prac objął analizę of Ostróda materiałów archiwalnych oraz doku-

78 3/2013 Key words: landscape cantly impacted the landscape and cartographic materials, municipal transformations, inventory, Ostróda how it looks today. The industrial planning documents, and a detailed revolution brought with it intensive inventory of the research area. changes, for example, with a denser Introduction network of roads. The interwar years The rural municipality of Ostró- witnessed a considerable increase in Methodology da lies in the eastern part of the Prov- building and development. Substan- of the research ince of Warmia and Mazury, in the tial changes in the landscape were County of Ostróda. The area under caused by the devastation of World The materials used for spatial research has a variety of landscapes War Two and post-war changes dur- analyses were mostly obtained from and different forms of landscape con- ing the Polish People’s Republic. At the Council of the Municipality of Os- servation. Ostróda is in the western present, is experiencing one tróda. The primary documents were part of Mazury, conveniently located of the biggest periods of landscape the studies of conditions and direc- between Gdańsk, Warsaw, transformation in its history – com- tions in spatial management and local and Toruń. The studied area, like parable even to the damage brought spatial management plans – binding, most of Poland, has been subjected to about by World War Two. It would planned and historic documents. In strong anthropogenic transformations seem to be logical that past forms 2011–2012, a detailed inventory of for hundreds or even thousands of would be used as the starting point for the research area was made. The years. Prehistoric settlements looked models of future development. Cur- main purpose of the field observa- for the best locations with regard rently, a large proportion of society tions was to document the ongoing to defensive attributes or access to believes that any effort to draw on transformation of the landscape. water. Unfortunately, there is little traditional models is only trying to Based on an analysis of the gathered historic information on the earliest produce a form of open air museum. materials, the current and foreseeable human settlements or changes to the changes to the landscape were out- landscape. New facts have been dis- lined in the form of descriptions and covered during archeological excava- Objective and scope maps. This paper is part of a larger tions, which nowadays are usually of research research project entitled Landscape only carried out at construction sites. transformation and protection: a case Important changes in the landscape The objective of this study was study of the rural counties and munic- around Ostróda occurred in the 6th to analyze the current and predicted ipalities of Ostróda [Antolak 2013a]. and 5th centuries BC with the settle- changes to the landscape in the ment of Baltic and Germanic tribes. rural municipality of Ostróda. The Current landscape This involved clearing trees and set- examples from this area were used ting aside some of the cleared land to generalize the current trends that modifications have been impacting the landscape for agriculture. Another important The following types of changes time of changes to the landscape in northeast Poland. The studied area 2 were identified in the studied area. was the Medieval Period, when the encompassed 401 km . The time peri- whole region was conquered by the od covered archived documents from Teutonic Knights. Subsequent wars, the past and planning documents especially World War One, signifi- filed for the future. The scope of the research consisted of an analysis of

3/2013 79 mentów planistycznych, które swo- W nowych projektach ozdobny detal imi zapisami wybiegają w przyszłość. Aktualne praktycznie nie występuje, a archi- Zakres merytoryczny pracy objął przekształcenia tektura rzadko kiedy nawiązuje do analizę materiałów kartograficznych tradycji regionu. Największe atuty i dokumentów planistycznych szcze- krajobrazów Mazur znikają w zastraszającym tem- bla gminnego, a także szczegółową Poniżej zaprezentowano wy- pie. Dużym problemem jest ponadto inwentaryzację terenu opracowania. brane grupy przekształceń ziden- brak edukacji estetycznej i krajobra- tyfikowanych na terenie objętym zowej społeczeństwa (mieszkań- badaniami. ców, projektantów i urzędników). Metodyka badań Dobrym przykładem są wyniki zor- Materiały do analiz przestrzen- Architektura i detal ganizowanego przez gminę wiejską nych zostały pozyskane głównie architektoniczny Ostróda konkursu pt. „Estetyczna z Urzędu Gminy Ostróda. Podsta- Wieś 2012”. Celem konkursu było wowymi materiałami był projekt Jednym z podstawowych za- zachęcenie lokalnej społeczności do studium uwarunkowań i kierunków grożeń wsi europejskich jest zatarcie podejmowania działań podnoszą- zagospodarowania przestrzennego specyficznego charakteru kultur re- cych estetkę swoich miejscowości oraz miejscowe plany zagospoda- gionalnych oraz unicestwienie dzie- oraz aktywność na rzecz ochrony rowania przestrzennego (obowią- dzictwa krajobrazowo-architekto- środowiska naturalnego. W kon- zujące, projektowane i archiwalne nicznego [Drożdż-Szczybura 2000]. kursie pierwsze miejsce przyznano dokumenty). W latach 2011–2012 Problem specyfiki architektonicznej miejscowości -Nowe Sie- dokonano ponadto szczegółowej i krajobrazowej mazurskiej wsi ma dlisko, którą można traktować jako inwentaryzacji terenu opracowa- współcześnie ogromne znaczenie satelitarne osiedle miejskie, gdyż nia. Głównym celem wizji tereno- i nie ominął również gminy wiejskiej strukturą zagospodarowania niczym wej była dokumentacja aktualnych Ostróda. Wiele budynków o dużych nie przypomina układu ruralistyczne- przekształceń krajobrazów. Na walorach architektonicznych, które go. Typowe miejscowości wiejskie, podstawie przeanalizowanego ma- pozostają bez opieki, popada w ru- reprezentujące wysokie wartości teriału wyjściowego dokonano ana- inę. Dużym problemem są niewłaści- estetyczne zarówno architektury, lizy aktualnych i prognozowanych wie prowadzone remonty budynków jak i rozplanowania przestrzennego przekształceń krajobrazu w formie mieszkalnych (ryc. 1–2). Towarzyszą – takie jak Reszki, czy Brzy- opisowej i kartograficznej. Niniejsze im niejednokrotnie deformacja otwo- dowo zajęły miejsca zdecydowanie badania stanowią jeden z elementów rów okiennych i drzwiowych oraz niższe lub w konkursie w ogóle szerszego zadania badawczego pn. zmiany w elewacjach. Ocieplanie nie startowały. Na terenie gminy Kształtowanie i ochrona krajobrazów budynków powoduje nie tylko po- podczas prac inwentaryzacyjnych gmin na przykładzie gminy wiejskiej jawianie się obcych materiałów przeprowadzono liczne wywiady i miejskiej Ostróda [Antolak 2013a]. budowlanych, ale i niszczenie ist- swobodne dotyczące m.in. estetyki niejącego cennego detalu architek- architektury. Wyniki tych rozmów są tonicznego [Antolak 2013b]. Dużym niepokojące i potwierdzają tezę, że problemem jest niska świadomość lokalna społeczność jako atrakcyjne społeczeństwa oraz luki w systemie wizualnie odbiera obiekty będące prawnym [Storz 2011] zezwalające w dobrym stanie technicznym. Walo- na te drastyczne przekształcenia. ry architektoniczne (m.in. proporcje,

80 3/2013 Architecture and architectural [Antolak 2013b]. The low level of natural environment. First place was detail awareness among the general public awarded to near the and loopholes in the legal regula- town of Lubawa, which is actually One of the most serious threats tions [Storz 2011], which make such a bedroom community and whose to the European countryside is the drastic alterations possible, have ag- spatial structure in no way resembles blurring of differences in regional gravated the situation. Contemporary a rural layout. Traditional villages, cultures and the disappearance of investment projects are practically which are highly valued for their landscape and architectural heritage devoid of ornamental detailing and architecture and spatial arrangement [Drożdż-Szczybura 2000]. In recent architectural designs rarely draw on like Reszki, Glaznoty or Brzydowo, years, the problem of preserving the regional traditions. The greatest assets either placed lower in the contest unique character of the architecture of the Mazury region are disappearing or did not enter at all. While taking and landscape in the Masurian coun- at an alarming rate. Another serious an inventory of the rural municipal- tryside has become more acute, and problem is the lack of education or ity, many informal interviews were the Ostróda area is no exception. understanding of the value of aes- conducted with residents, which Many buildings of high architectural thetics and the landscape among included questions about the aes- value have been left vacant and are the public and in particular among thetic value of local architecture. The falling into ruin. Another problem is residents, designers and civil servants. responses were greatly discouraging that residential buildings are reno- The results of a contest held by the and underscore the fact that the lo- vated in a haphazard manner (Fig. municipality of Ostróda, called ‘The cal community regards buildings in 1, 2). Windows and doors are often Quaintest Village of 2012’, serve as good physical condition to be visually misshapen and building facades are a good example. The purpose of the attractive. Generally speaking, archi- altered. Insulating buildings leads not contest was to encourage local com- tectural assets, such as proportion, only to the appearance of inconsist- munities to make an effort to improve materials, or detailing, were not taken ent building materials but also to the the appearance of their village and into consideration when making an loss of valuable architectural details undertake activities that protect the assessment.

Ryc. 1. Przekształcenia zabytkowej zabudowy przy folwarcznej Ryc. 2. Przekształcenia formy architektonicznej, Szafranki, w Pancerzynie, wrzesień 2012 r. sierpień 2010 r. Fig 1. Changes to historic manor buildings in , September 2012 Fig. 2. Changes in architectural form, Szafranki, August 2010

3/2013 81 materiał, detal architektoniczny) nie planów zagospodarowania prze- a architektura prezentuje niezwykłą są praktycznie uwzględniane w tych strzennego. Zapisy te dają olbrzymią różnorodność form i materiałów. ocenach. swobodę inwestycyjną i uzasadniane są konstytucyjnym prawem własno- Intensyfikacja zabudowy Rozproszenie i chaotyczna ści. Krajobraz na takiej swobodzie oraz wprowadzanie nowych różnorodność nowych cierpi najbardziej. Współczesne układów przestrzennych bez układów przestrzennych struktury urbanistyczne znacznie odstają jakością od poniemieckiej zasady dobrej kontynuacji Jest to jeden z podstawowych spuścizny, co jest widoczne m.in. Analizując prognozy demogra- problemów współczesnego systemu w zabudowie Samborowa i Tyrowa. ficzne, trudno doszukiwać się logicz- planowania przestrzennego. Problem Problem chaotycznego rozwoju nego uzasadnienia współczesnego ten w dużej mierze wynika z fak- strefy podmiejskiej jest powszechnie boomu na rynku nieruchomości. tu przeznaczania w miejscowych obserwowaną tendencją ogólnopol- Duży problem stanowi wprowadza- planach zagospodarowania prze- ską. W związku z licznymi barierami nie nowych układów przestrzennych strzennego i studiach uwarunkowań rozwoju przestrzennego występują- bez poszanowania zasady dobrego i kierunków zagospodarowania prze- cymi w sąsiedztwie Ostródy (głównie sąsiedztwa. Mowa tu o licznych strzennego gmin dużych obszarów obecność lasów, jezior i zabagnień) miejscowych planach zagospodaro- rozwoju zabudowy mieszkaniowej. rozwój zabudowy został skutecznie wania przestrzennego, które powstały Jest to główna przyczyna rozpra- ograniczony do okolic Wałdowa, w ostatnich latach na obszarze wiej- szania się zabudowy zarówno na Międzylesia, Lubajn, Szafranek i Kaj- skim (m.in. Durąg, , , terenach wiejskich, jak i w miastach. kowa. Zabudowa podmiejska nie , Stare Jabłonki). Zaprojekto- Problem różnorodności i chaotycz- nawiązuje nawet w najmniejszym wane nowe osiedla w żaden sposób nego zróżnicowania tych układów stopniu do historycznego budownic- nie nawiązują do układu przestrzen- tkwi również w nieprecyzyjnych i la- twa wiejskiego. Poszczególne siedli- nego wsi, stanowiąc odrębne, obce konicznych zapisach miejscowych ska powstają w dużym rozproszeniu, krajobrazowo osiedla (istniejące: Lubajny-Nowe Siedlisko, projekto- wane: Durąg, Tyrowo, Stare Jabłonki, ). Interesującym przykładem jest wieś Tyrowo. W miejscowości zachowała się do dzisiaj duża część zabudowy historycznej, tworzącej czytelny układ przestrzenny. Ze względu na sprzyjające warunki środowiskowe, komunikacyjne i lo- kalizacyjne miejscowość powoli traci swój niewątpliwy urok. Tyrowo leży przy ważnym ciągu komunikacyjnym w niedalekiej odległości od ośrodka miejskiego. Gwałtowny rozwój miej- scowości następuje od strony zachod-

Ryc. 3. Przykład współczesnych deformacji wiejskich układów osadniczych, Tyrowo (oprac. M. Antolak) Fig. 3. Example of the current violation of rural residential patterns, Tyrowo (prepared by M. Antolak)

82 3/2013 Sprawling placement and are scattered far apart from one an- of the land is the best for construct- variety of new spatial designs other, and the architecture represents ing houses. After World War Two, an astonishing array of designs and the first clash in architecture came Low-density and chaotic real materials. from multi-family blocks of flats. At estate development is one of the present, the next stage of real estate dominant problems in contemporary Accelerated real estate development in the village has been spatial planning. This has mainly development and new spatial set out in the binding local spatial originated from the fact that both Lo- designs that lack continuity development plans [Zmiana miejs- cal Spatial Management Plans and cowego planu... 1999, Miejscowy Studies of Conditions and Directions An analysis of demographic plan... 2002]. New housing estates of Spatial Development have allo- forecasts clearly does not yield any were designed that are out of sync cated large areas of land for residen- justification for the existing boom with the existing buildings. If allowed tial housing. The result is suburban in the real estate market. A major to be built, the investment projects sprawl in both towns and rural areas. problem is that new spatial designs will be in complete contrast to the The root cause of this is vague and are introduced without any regard for original value of the village layout overly concise provisions in the Lo- consistency with neighboring areas. (Fig. 3). Unfortunately, such situations cal Spatial Management Plans. The The culprits of this situation are the are becoming increasingly common. provisions give a great deal of free many Local Spatial Management rein to real estate development which Plans that have been made in recent Landscape changes caused is justified by the constitutional right years for rural areas (e.g. Durąg, by farming and forestry to own property. The landscape has Ostrowin, Tyrowo, Kajkowo, Stare suffered the most because of this Jabłonki). New housing estates are In many cases, changes to the lax approach. Contemporary urban not in any way tied into the spatial landscape are temporal and often buildings are of a much inferior quali- design of a given village, but are al- connected with agriculture and for- ty compared to those left behind from lowed to become separate entities estry. This is mainly a result of the the German era. This can be seen in that seem foreign to the landscape, seasonal nature of growing crops, the development of and presently: Lubajny-Nowe Siedlisko; in which the range of view over the Tyrowo. and planned: Durąg, Tyrowo, Stare landscape is obstructed for a time by Chaotic suburban development Jabłonki, Idzbark. An interesting case tall crops like corn or shrub willow. is a common trend currently seen all can be found in Tyrowo. This village Other changes can come from burn- over Poland. Because of the numer- has preserved most of its historic ing stubble, soil erosion from the ous environmental barriers to real es- buildings, and has created a consist- wind, storing different agricultural tate development in Ostróda mainly ent spatial design. Because of the products in the field like manure from forests, lakes and wetlands, favourable environmental conditions, piles, haystacks, or silage bales development has been effectively easy access and good location, the wrapped in plastic. Changes to the limited to areas near the villages of village is gradually losing its un- landscape can also come from the Wałdowo, Miedzylesie, Lubajny, questionable charm. It lies along an legal or illegal clearing of trees or Szafranki and Kajkowo. New subur- important transportation route, not far shrubs (Fig. 4), or from intentional ban houses, however, do not in the from an urban centre. Rapid develop- or unintentional changes in species slightest way correspond to historic ment is already taking place to the diversity. One of the most interest- rural architecture. Housing estates west of the village, where the shape ing examples is the historic Lutheran

3/2013 83 Ryc. 4. Przekształcenia krajobrazu związane z wycinką zadrzewień Ryc. 5. Zabytkowy ewangelicki cmentarz w Brzydowie zamieniony i lasów, okolice miejscowości Rudno, kwiecień 2011 r. na pastwisko, sierpień 2012 r. Fig. 4. Landscape transformation caused by clearing shrubs and trees, Fig. 5. A historic Lutheran cemetery in Brzydowo turned into a pasture, area near Rudno, April 2011 August 2012

niej, gdzie ukształtowanie terenu jest Przekształcenia związane ne są również legalna i nielegalna najbardziej sprzyjające. Po wojnie z rolnictwem i leśnictwem wycinka drzew i krzewów (ryc. 4) we wsi pojawiła się dysharmonijna oraz planowane i spontaniczne zmia- zabudowa wielorodzinna, współcze- Przekształcenia krajobrazu ny w strukturze gatunkowej. Jednym śnie planowany jest kolejny rozwój w wielu przypadkach mają charak- z bardziej interesujących przykładów wsi na mocy obowiązujących miej- ter okresowy i związane są m.in. jest przekształcenie zabytkowego scowych planów zagospodarowania z rolnictwem i leśnictwem. Dotyczą cmentarza ewangelickiego w Brzy- przestrzennego [Zmiana miejscowe- przede wszystkim okresowości za- dowie na pastwisko (ryc. 5). go planu... 1999, Miejscowy plan... siewów oraz wpływają na czasowe 2002]. Nowe osiedla zaprojektowane ograniczenia zasięgów widoczności Grodzenie terenów zostały w oderwaniu od istniejącej – w przypadku uprawy gatunków nadwodnych zabudowy. W przypadku realizacji osiągających dużą wysokość (kuku- zamierzenia projektowego dojdzie rydza, wierzba krzewiasta). Zmiany Przekształcenia krajobrazu do całkowitego zatarcia jego pier- te dotyczą również wypalania traw, mają miejsce często na terenach wotnych wartości (ryc. 3). Niestety, erozji wietrznej gleb, składowania na o dużych w walorach krajobrazo- sytuacje tego typu mają miejsce coraz polach różnego rodzaju elementów wych, w tym wzdłuż linii brzego- częściej. związanych z rolnictwem (m.in. wych zbiorników wodnych. W bez- pryzmy obornika, snopki siana, bele pośrednim sąsiedztwie brzegów z kiszonką owinięte białą folią). Istot- w wielu miejscach pojawiają się

84 3/2013 graveyard in Brzydowo which was e.g. wind damage or seasonal flood- exists in forests, around lakes or on turned into a pasture (Fig. 5). ing in river valleys especially after the estates of historic manors and spring thawing. parks. One of the biggest illegal Fencing of waterfronts landfills was discovered in a gorge hidden between fields in the village Changes to the landscape fre- Filled-in ponds of . quently occur in places which have There are a large number of high scenic value, including lake- small ponds, both natural and man- shores. Barriers or fences that go made, that were identified through- Technical infrastructure right down to the water’s edge have out the study area, including village At present, identified elements appeared in many places to block ponds used as fire water reservoirs. that make up the technical infrastruc- access or the right of passage. This Some of these ponds have been ture in the studied do not materially has mostly been done around lakes: filled in, which significantly lowers detract from the value of the land- Szeląg Wielki Lake, Szeląg Mały Lake landscape value in a particular place. scape. The highest aerial objects are and the Drwęca River (Fig. 6). found around the Main Power Supply Illegal landfills Station Szafranki, south of Ostróda. Natural landscape and dumping sites There are some questionable infra- transformations structure elements like electric power While making an inventory of lines that are located within the sce- Most changes to the landscape the entire municipal area, dozens nic panoramas of lakes and adjacent are directly caused by people, while of illegal dumping sites were noted. forested areas. some occur naturally. In the studied This undoubtedly represents a major region, there are examples of sec- problem for the environment, the Destruction ondary succession (Fig. 7) changes community and the beauty of the caused by the European beaver landscape. Many of these landfills of natural monuments (Castor fiber) in the Drwęca River are immediately adjacent to country Registering trees as natural Valley, and changes caused by the roads and can be seen from long monuments is not a sufficiently effec- natural elements of wind or water, distances (Fig. 9). This problem also tive way of ensuring their protection.

Ryc. 6. Tworzenie barier antropogenicznych na obszarach cennych Ryc. 7. Sukcesja wtórna odłogowanych gruntów – przesłanianie otwarć przyrodniczo, rezerwat przyrody „Rzeka Drwęca” w okolicach widokowych, sierpień 2012 r. Samborowa, kwiecień 2011 r. Fig. 7. Secondary succession on fallow land – a scenic view obscured, Fig. 6. Man-made barriers in areas of high natural value, the Drwęca August 2012 River Nature Reserve near Samborowo, April 2011

3/2013 85 bariery w postaci ogrodzeń, unie- galnych składowisk odpadów. Stano- wem pryzmy gleby, która skutecznie możliwiające swobodne przemiesz- wi to niewątpliwie duży problem pod uniemożliwiła drzewu pobieranie czanie się. Problem dotyczy głównie względem środowiskowym, społecz- wody i składników odżywczych. jezior: Szeląg Wielki i Szeląg Mały nym, jak i estetyki krajobrazu. Wiele Mimo wielu zabiegów, mających na oraz rzeki Drwęcy (ryc. 6). z nich znajduje się w bezpośrednim celu przywrócenie drzewa do życia, sąsiedztwie dróg polnych i jest do- okaz obumarł kilka lat temu. Kolej- Naturalne przekształcenia brze widoczna z dużych odległości nym z drastycznych przykładów jest krajobrazu (ryc. 9). Problem dotyczy również wydanie zezwolenia na wycinkę po- terenów leśnych, przyjeziornych mnika przyrody rosnącego w Starych Na większość przekształceń oraz obszarów zabytkowych zało- Jabłonkach. Drzewo zostało uszko- krajobrazu duży wpływ ma dzia- żeń folwarczno-parkowych. Jedno dzone w wyniku niesprzyjających łalność człowieka, pozostałe mają z większych nielegalnych składo- warunków pogodowych, jednakże charakter naturalny. Na terenie wisk zlokalizowano w śródpolnych nie ucierpiało na tyle, by stanowić opracowania można wymienić wśród wąwozie w okolicy miejscowości zagrożenie dla mienia lub ludzi, nich m. in: sukcesję wtórną (ryc. 7), Naprom. a jego żywotność wskazywała, że działalność bobrów europejskich regeneracja ubytków korony nastąpi (Castor fiber) w dolinie Drwęcy, Elementy infrastruktury w ciągu zaledwie kilku lat. aktywność wody i wiatru – okreso- technicznej we podtopienia w dolinach cieków Przekształcenia dokonywane wodnych – głównie po zimowych Elementy infrastruktury tech- roztopach oraz wiatrołomy. nicznej zidentyfikowane na terenie na terenach chronionych opracowania nie powodują zna- Przekształcenia krajobrazu nie Zasypywanie zbiorników czącego obniżenia wartości krajo- omijają również obszarów objętych wodnych brazowych. Największa kumulacja ochroną. Przykładów tego typu napowietrznych obiektów występuje zmian podczas inwentaryzacji na Na terenie opracowania stwier- w okolicy Głównego Punktu Zasila- terenie opracowania zaobserwowano dzono bardzo dużą ilość niewielkich nia (GPZ) Szafranki na południe od dziesiątki. Jednym z nich był remont zbiorników wodnych pochodzenia Ostródy. Problemowe są lokalizacje przepustu pod drogą krajową nr 15, naturalnego i antropogenicznego infrastruktury technicznej w panora- którym przepływa Bałcyna – objęta (np. stawy wiejskie pełniące funkcje mach widokowych jezior oraz zwią- ochroną i będąca trasą migracji zbiorników przeciwpożarowych). zane z nimi przecinki leśne. m.in. troci i minogów. Na czas re- Część z tych zbiorników jest zasy- montu migracja organizmów prze- pywana, co ma znaczny wpływ na Niszczenie pomników mieszczających się tą drogą została obniżenie walorów krajobrazowych przyrody uniemożliwiona. Znacznie bardziej miejscowości. widoczne przekształcenia mają miej- Wpisanie drzew na listę pomni- sce na terenie Parku Krajobrazowego Nielegalne składowiska ków przyrody nie jest wystarczająco Wzgórz Dylewskich. W Glaznotach odpadów skuteczną formą ich ochrony. Działa- przy jednym ze szlaków rowerowych niem doprowadzającym do obumar- działa duża żwirownia. Podczas inwentaryzacji obszaru cia pomnikowego dębu w Szyldaku gminy napotkano na dziesiątki niele- (ryc. 8) było składowanie pod drze-

86 3/2013 A historic oak in (Fig. 8), for River flows. The river is legally pro- be one of the highlights of its region; example, died because of a dirt pile tected because it is a migration route however, modern commercial silos lying nearby which impeded the up- for brown trout and lampreys. While obstruct and detract from the view take of water and minerals for years. the area was under construction, the and make it impossible to obtain the Despite many attempts to save the migration of these water creatures proper perspective of the overall his- tree, it died a few years ago. Another was disrupted. Visibly drastic changes toric compositional setting (Fig. 10). drastic example is a permit that was have taken place in the Dylewskie This is not an isolated case – another issued to cut down a historic tree in Hills Landscape Park. In Glaznoty, startling example is in Grabin where Stare Jabłonki. Although the tree had for example, there is a large gravel pit a tin utility building was erected been damaged by inclement weather, near one of the bicycle paths. in front of an old manor and park. it had not been damaged so much as Problems are also created when his- to be a threat to human property or Changes to historic sites toric buildings are not renovated in health, and its condition seemed to accordance with recommendations Some of the most significant indicate that the crown would have made by the appropriate Historic changes in the rural community of regenerated itself within a few years. Preservation Officer. Ostróda are those to historic buildings Landscape changes in legally and sites. Examples can be seen in the ongoing deterioration of valuable Predicted future protected areas architectural works (Fig. 11), mainly Changes to the landscape can manors and manorial farm buildings. changes to the take place in areas under legal pro- Another common situation is that the landscape tection. Numerous cases were noted vantage points which would give the The studied area has been con- while the inventory of the studied best scenic views of a given historic stantly subjected to various landscape area was being conducted. One ex- site are often inadequately devel- changes, mainly due to its convenient ample was the renovation of a weir oped. The manor in Pancerzyn is an location and the scenic value of the on State Road 15 where the Bałcyna example of a building which should area surrounding Ostróda.

Ryc. 8. Zniszczona aleja prowadząca do cmentarza rodowego w Szyldaku, Ryc. 9. Zaśmiecanie pasa drogowego, okolice miejscowości Pietrzwałd, wrzesień 2012 r. Park Krajobrazowy Wzgórz Dylewskich, kwiecień 2011 r. Fig 8. Damaged tree-lined road leading to a family graveyard in Szyldak, Fig. 9. Dumping waste along a road, near Pietrzwałd, the Dylweskie September 2012 Hills Landscape Park, April 2011

3/2013 87 Przekształcenia obiektów blaszanym budynkiem usługowym. wyłożony do publicznego wglądu zabytkowych Duży problem stanowią remonty w 2011 r.) zakładała możliwość obiektów zabytkowych odbiegające rozwoju elektrowni wiatrowych na Jednym z ważniejszych prze- od ustaleń konserwatorskich. terenach o wyjątkowych walorach kształceń, jakie mają miejsce współ- krajobrazowych, które nie zostały cześnie na terenie badanej gminy Prognozowane objęte powierzchniowymi formami są zmiany związane z obiektami przekształcenia ochrony przyrody (krajobrazu). Ze zabytkowymi. Istotnym problemem względu na specyfikę ukształtowania jest podupadanie cennych obiektów krajobrazów terenu byłyby one widoczne z du- architektonicznych (ryc. 11), głównie Analizowany teren podlega żych odległości – głównie z terenu obiektów folwarcznych. Problemem ciągłym przekształceniom, głównie Wzgórz Dylewskich. W aktualnej jest również niewłaściwe gospoda- ze względu na atrakcyjne położenie wersji projektu Studium [Projekt stu- rowanie przedpolem widokowym komunikacyjne oraz wysokie walory dium… 2012] zrezygnowano z tego obiektów zabytkowych. W sąsiedz- krajobrazowe okolicy. typu zainwestowania na terenie twie obiektów, które powinny pełnić gminy. rolę dominant krajobrazowych (np. Projektowane układy Istotne przekształcenia krajo- dwór w Pancerzynie) pojawiają się infrastruktury technicznej brazu będą wiązały się natomiast współczesne obiekty gospodarcze z zaplanowaną przebudową układu (np. silosy), które uniemożliwiają Jednym z podstawowych kie- komunikacyjnego. W projektach właściwą percepcję całego zabytko- runków przekształceń krajobrazów przewidziano istotne zmiany w prze- wego założenia (ryc. 10). Kolejnym gminy wiejskiej będzie z pewnością biegu dróg krajowych nr 7, 15 i 16. niechlubnym przykładem jest zabudo- gwałtowny rozwój infrastruktu- Zmiany w krajobrazie, związane wanie przedpola widokowego założe- ry technicznej. Pierwotna wersja z tego typu zagospodarowaniem, nia dworsko-parkowego w Grabinie projektu Studium (Projekt Studium będą również znaczące. Konieczna

Ryc. 10. Silosy ustawione przed dworem w Pancerzynie – nowa Ryc. 11. Ruiny dworu w Lubajnach, kwiecień 2011 r. dominanta krajobrazowa, wrzesień 2012 r. Fig. 11. Ruins of a manor in Lubajny, April 2011 Fig. 10. Silos in front of a manor in Pancerzyn that have become the dominating feature in the landscape, September 2012

88 3/2013 Tab. 1. Podział największych miejscowości terenu opracowania pod względem planowanych przekształceń w dokumentach planistycznych (oprac. M. Antolak) Table 1. Degree of changes in the planning documents encompassing the largest villages in the studied area (prepared by M. Antolak)

Kategoria Miejscowości Category Villages Kategoria I. Brak lub niewielkie, harmonijne przekształcenia struktury przestrzennej, powiększenie istniejącej struktury Smykówko, Lipowo, przestrzennej od 0 do 50% , Szyldak Category I. Little or no changes to the consistency of the spatial structure, expansion of the existing spatial structure from 0 to 50% Kategoria II. Umiarkowane przekształcenia struktury przestrzennej, Samborowo, Turznica, powiększenie istniejącej struktury przestrzennej od 50 do 100% Planned development Bałcyny, Pietrzwałd, Category II. Moderate level of changes to spatial structure, Brzydowo, Stare Jabłonki of technical infrastructure expansion of existing spatial structure from 50 to 100% Kategoria III. Silne przekształcenia struktury przestrzennej, Some of the major changes Durąg, Ostrowin, powiększenie istniejącej struktury przestrzennej od 100 do 200% expected to radically affect the ru- Idzbark, , Category III. Substantial changes to spatial structure, expansion of Ornowo ral landscape are connected with the present spatial structure from 100 to 200% the rapid development of technical Kategoria IV. Wyraźne przekształcenia struktury przestrzennej, infrastructure. The original version nie nawiązujące kształtem i proporcją do istniejącej struktury of a study for a development project przestrzennej miejscowości, powiększenie istniejącej struktury Tyrowo, Kajkowo, submitted for public review in 2011 przestrzennej powyżej 200%. Lubajny, Wałdowo, Category IV. Complete transformation of the spatial structure, Międzylesie proposed constructing wind farms in no association between the shape or size of developments to the areas which had outstanding scenic existing spatial structure, expansion of the present spatial structure value but which had not been legally by over 200% declared as a protected wide area landscape. Because of the shape of rural landscape. These above ground The original rural layouts will un- the local terrain, these wind farms structures can considerably erode the dergo further change, the traditional would have been visible from long value of landscape assets in the area. rural architecture will continue to distances – mainly from the Dylewsk- disappear and new city-style houses ie Hills. The latest version of the study Expansion of suburbs will go up that are inconsistent with the existing buildings. [Projekt stadium… 2012] abandoned As the town of Ostróda has lit- this type of investment project within tle remaining development potential the municipality. within its borders, suburban areas are Expansion of the suburban Significant changes to the land- expected to continue to grow. The economic development zone scape are expected to come about as most extensive changes will likely be Big changes to the landscape a result of the planned development in the villages of Kajkowo, Szafranki, will be caused by the planned devel- of the road network, involving large Międzylesie, Wałdowo and Lubajny. opment of a suburban industrial and scale changes to State Roads 7, 15 The spatial layouts of these villages commercial zone south of Ostróda. and 16. The use of the roads will also have already been considerably al- This area can be negatively impacted have a great impact on the landscape. tered by the construction of new by the clash of opposing functions It will be necessary to partly change single family housing estates. These – tourism and housing versus manu- the shape of the terrain and cut down villages may possibly be incorporated facturing and commercial storage. more trees. Noise barriers, the first into the town of Ostróda as suburban An analysis of planning docu- in the Ostróda area, and raised em- districts. ments made it possible to divide the bankments that will obstruct valuable 20 largest villages in the municipal- landscape views will most probably Expansion of towns and ity into 4 categories of the degree be part of the modernization work of changes expected to follow from on the roads. The planned construc- villages on major roads approved projects in the Local Spatial tion of high voltage (220 kV and 220 The greatest changes to the Management Plans and the Study of kV+400 kV) electric power lines will landscape are likely to occur in and Conditions and Directions of Spatial bring about substantial structural around larger villages that are on state Development (Tab. 1). changes in the eastern part of the roads, e.g. Samborowo and Tyrowo.

3/2013 89 będzie częściowa zmiana ukształto- się przy drogach krajowych (m.in. Główne kierunki przekształceń krajo- wania terenu oraz dalsza wycinka Samborowo i Tyrowo). Przewiduje brazu zaprezentowano na rycinie 12. drzew. Przy nowych ciągach komu- się ponadto dalsze przekształcenia nikacyjnych pojawią się najpraw- ich układów ruralistycznych oraz dopodobniej, pierwsze na terenie niszczenie regionalnej zabudowy Wnioski gminy ekrany akustyczne oraz nasypy wiejskiej i powstawanie nowych Obszar Mazur stał się w ostat- przydrożne, przesłaniające interesu- „miejskich” obiektów, swoim cha- nich latach cenioną marką, głów- jące widoki. Kolejną istotną zmianą rakterem nie pasujących do lokalnej nie dzięki kampanii „Mazury Cud infrastrukturalną w krajobrazie gminy zabudowy. Natury” i jest chętnie odwiedzany są projektowane we wschodniej czę- przez turystów, przede wszystkim ze ści gminy wiejskiej linie elektroener- Rozbudowa podmiejskiej względu na wyjątkowe w skali świata getyczne wysokiego napięcia (220 strefy rozwoju walory krajobrazowe. Należą do kV i 220 kV+400 kV). Nadziemne gospodarczego nich przede wszystkim urozmaicone konstrukcje mogą znacząco obniżyć ukształtowanie terenu, duża jezior- walory krajobrazowe okolicy. Duże zmiany w krajobrazie ność i lesistość oraz harmonijny, pociągnie za sobą rozbudowa pod- wiejski krajobraz rolniczy. Atrakcyjne Rozbudowa podmiejskich miejskiej strefy gospodarczej zapro- położenie oraz wysokie walory kra- układów osadniczych jektowanej na południe od Ostródy. jobrazowe pociągają za sobą liczne Negatywne przekształcenia w tym przekształcenia. W związku z niewielkimi moż- rejonie mogą dotyczyć kolizji funkcji Na analizowanym obszarze liwościami rozwojowymi obszaru planistycznych (turystyczna i miesz- rozbudowie podlega system ko- miejskiego przewiduje się dalszą kalna sprzeczne z produkcyjną munikacyjny (trzy drogi krajowe, rozbudowę podmiejskich układów i składową). linie elektroenergetyczne wysokiego osadniczych. Największe przekształ- W wyniku analizy dokumentów napięcia, duże składowisko od- cenia prognozuje się dla miejscowo- planistycznych dokonano podziału padów itp.), zaplanowana została ści takich jak: Kajkowo, Szafranki, 20 największych miejscowości po- podmiejska strefa ekonomiczna oraz Międzylesie, Wałdowo i Lubajny, łożonych w gminie na 4 kategorie. stale rozbudowuje się infrastruktura których układy przestrzenne znie- Podziału dokonano na podstawie turystyczna. W dokumentach plani- kształciła nowa zabudowa jednoro- planowanego przekształcenia, wy- stycznych pod zabudowę przezna- dzinna. Możliwe jest również włą- nikającego z obowiązujących miej- czono 5,4% powierzchni gminy, czenie części z tych miejscowości scowych planów zagospodarowa- co nie pokrywa się z rzeczywistym w granice administracyjne Ostródy. nia przestrzennego oraz z projektu zapotrzebowaniem i prognozami studium uwarunkowań i kierunków demograficznymi. Problem ten doty- Rozbudowa miejscowości zagospodarowania przestrzennego czy większości gmin, a skutkuje nad- znajdujących się przy (tab. 1). miernym rozproszeniem zabudowy. głównych ciągach Łącznie pod zabudowę na Wyraźne zmiany w krajobrazie mogą komunikacyjnych terenie gminy wiejskiej przewidzia- doprowadzić do zatracenia jego naj- no 2166 ha, co stanowi 5,4% po- ważniejszych atutów i spowodować, Największe przekształcenia wierzchni gminy. Największy udział że stanie się on mniej atrakcyjny dla w krajobrazie przewiduje się dla ma w tym zestawieniu zabudowa turysty. dużych miejscowości, znajdujących mieszkaniowa i usługowa – 1500 ha.

90 3/2013 Ryc. 12. Prognozowane przekształcenia krajobrazu gminy wiejskiej Ostróda (oprac. M. Antolak) Fig. 12. Predicted landscape changes in the rural municipality of Ostróda (prepared By M. Antolak)

3/2013 91 W artykule zaprezentowano 4. Górnisiewicz B., 1999. Geneza, wyłącznie niektóre przekształcenia rozwój i prognozowanie wiejskich ukła- występujące na terenie gminy. Krajo- dów osadniczych. Wyd. Politechniki braz kulturowy od dawna podlegał na Krakowskiej. 5. Storz K., 2011. Murowany dom tych ziemiach wyraźnym zmianom, wiejski w krajobrazie kulturowym War- jednakże podnosiły one w dużej mie- mii i Mazur. Wyd. Naukowe Scholar, rze jego walory. Czy współcześnie Warszawa. powstająca zabudowa i obiekty infra- struktury technicznej za kilkadziesiąt Materiały źródłowe czy kilkaset lat zostaną uznane za – Source materials zabytki? Czy intensywne przemiany 6. Miejscowy plan zagospodarowa- początku XXI w. będą opisywane nia przestrzennego terenu zabudowy jako okres prosperity, czy okres mieszkalno-usługowej na zachód od wsi degradacji krajobrazów? Czy nie są Tyrowo, gmina Ostróda (Uchwała Nr one aby przypadkiem wprowadzane XLVI/356/02 Rady Gminy w Ostródzie zbyt gwałtownie, pochopnie oraz bez z dnia 6 czerwca 2002 r.). 7. Projekt Studium uwarunkowań i kie- poszanowania historii? runków zagospodarowania przestrzenne- go gminy Ostróda z dnia 20 grudnia 2012 Ryciny wykonał autor. r. pozyskany z Pracowni Projektowej MD Mariusz Antolak Project. Katedra Architektury Krajobrazu 8. Zmiana miejscowego planu zago- i Agroturystyki spodarowania przestrzennego gminy Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa Ostróda w obrębie Tyrowo (Uchwała Nr Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie XVI/158/99 Rady Gminy w Ostródzie z dnia 21 grudnia 1999 r.). Literatura – Literature 1. Antolak M., 2013a. Kształtowanie i ochrona krajobrazów gmin na przykła- dzie gminy wiejskiej i miejskiej Ostróda. Rozprawa doktorska. Promotor: Böhm A., Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, Wydział Architektury, Kraków-Olsztyn. 2. Antolak M., 2013b. Zróżnicowanie oraz przekształcenia detalu architekto- nicznego w wizualnym odbiorze zabu- dowy na przykładzie gminy wiejskiej Ostróda. Acta Scientiarum Polonorum, Administratio Locorum 12(3), 5–13. 3. Drożdż-Szczybura M., 2000. Wy- brane problemy ochrony krajobrazu kulturowego polskiej wsi na przykładzie Markowej w woj. podkarpackim. Wyd. Politechniki Krakowskiej, 9.

92 3/2013 In total, 2.166 ha accounting a majority of counties in Poland and for 5.4% of the total municipal area leads to a sprawling use of land. The have been set aside for new devel- evident changes to the landscape may opment. Most of this is planned for result in the loss of its most valuable the development of housing and features and make it less attractive services – 1.500 ha. The major types to tourists. This article presents only of changes are presented in Figure 12. a portion of the changes that have impacted the landscape in the stud- ied area. The cultural landscape has Conclusion been undergoing dramatic changes The Mazury region has devel- for some time as well, for the most oped into a valuable brand, aided part taking steps forward. Will the by the promotional campaign called contemporary residential architecture ‘Mazury – a Miracle of Nature’, and and technical infrastructure be rec- today is it eagerly visited by tourists ognized in this century or centuries and holidaymakers drawn to the to come as historical achievement? unique landscape qualities that are Will the intensive changes of the early among the finest the world has to of- 21st century be thought of as an age fer. The Mazury attractions include of prosperity or a time of landscape a variety of land forms, a huge num- degradation? Haven’t these changes ber of picturesque lakes and forests, been allowed to occur too rapidly and the accompanying rural and and without consideration or respect agricultural scenery. The convenient for the legacy of this area? location and highly appreciated land- scape qualities have led to numerous Figures by author. changes. Mariusz Antolak Overdevelopment in the studied Department of Landscape Architecture area has been brought about by the and Agrotourism Faculty of Environmental Management transportation network and infrastruc- and Agriculture ture: three state roads, high voltage University of Warmia and Mazury in Olsztyn electricity lines, a large landfill, etc. Planned investments include a sub- urban economic zone near Ostróda and an ever expanding range of tour- ist facilities. Planning documents show that 5.4% of the municipality has been allocated for development, which is not justified in light of real demand and demographic projec- tions. This situation has occurred in

3/2013 93