Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

ROMAN BRZEZINA, ANDRZEJ ALBRYCHT, KAZIMIERZ DYJOR

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Polski wschodniej — A. BA£UK

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Pobikry (456) (z 2 tab. i 3 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2004 Autorzy: Roman BRZEZINA, Andrzej ALBRYCHT, Kazimierz DYJOR Przedsiêbiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, Zak³ad w Lublinie ul. Budowlana 26, 20–469 Lublin

Redakcja merytoryczna: Dorota WAJCHT Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Leszek MARKS

ISBN 83-7372-678-0

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 8

III. Budowa geologiczna ...... 10

A. Stratygrafia...... 10

1. Trzeciorzêd ...... 10

a. Paleogen...... 10 Oligocen ...... 10 Miocen ...... 10

b. Neogen ...... 11 Mio-pliocen ...... 11

2. Czwartorzêd ...... 11

a. Plejstocen ...... 12 Preglacja³...... 12 Zlodowacenia najstarsze ...... 12

Zlodowacenie Narwi ...... 12 Interglacja³ augustowski (podlaski) ...... 13 Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 13

Zlodowacenie Nidy ...... 13

Interglacja³ ma³opolski...... 15

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 15

Interglacja³ ferdynandowski ...... 17

Zlodowacenie Sanu 2 (Wilgi) ...... 18 Interglacja³ wielki ...... 19 Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 19

Zlodowacenie Odry ...... 19

Interglacja³ lubelski ...... 23

Zlodowacenie Warty ...... 23

3 Stadia³ dolny ...... 23

Stadia³ œrodkowy ...... 26 Interglacja³ eemski ...... 27 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 28

Zlodowacenie Wis³y ...... 28

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 28

c. Holocen ...... 29

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 30

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 32

IV. Podsumowanie ...... 36

Literatura ...... 37

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

Tablica III — Zestawienie profilów otworów wiertniczych

4 I. WSTÊP

Obszar arkusza Pobikry (456) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 wed³ug fizycznogeograficznej regionalizacji Polski Kondrackiego (2000) prawie w ca³oœci le¿y w obrêbie Wy- soczyzny Drohiczyñskiej (po³udniowa czêœæ Niziny Pó³nocnopodlaskiej). Niewielki fragment w czêœci po³udniowo-wschodniej stanowi Podlaski Prze³om Bugu, bêd¹cy czêœci¹ Niziny Po³udniowopodlaskiej. Ograniczony jest wspó³rzêdnymi geograficznymi: 52°30’–52°45’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej oraz 22°30’–22°45’ d³ugoœci geograficznej wschodniej. Pod wzglêdem administracyjnym obejmuje tereny gmin województwa podlaskiego, nale¿¹ce do dwóch powiatów: siemiatyckiego (gminy: Perleje- wo, Grodzisk i Drohiczyn) i Wysokie Mazowieckie (gmina Ciechanowiec). Niewielka czêœæ z terenu gminy Jab³onna Lacka nale¿y do powiatu Soko³ów Podlaski w województwie mazowieckim. Niniejszy arkusz wykonany zosta³ na podstawie projektu badañ geologicznych opracowanego przez Ma³ek i Wodyk w 1996 r., zatwierdzonego przez Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Natu- ralnych i Leœnictwa w dniu 13.03.1998 r., decyzj¹ numer KOK/8/98. W ramach terenowych prac kartograficznych prowadzonych w latach 1998–2000 na badanym obszarze przeprowadzono obserwacje geologiczne i geomorfologiczne. Wykonano 1334 sondy rêcz- ne o g³êbokoœci od 2,0 do 4,5 m; 289 sond mechanicznych o g³êbokoœci od 4,5 do 15,0 m, opisano rów- nie¿ 19 ods³oniêæ (czêœæ punktów dokumentacyjnych przedstawia tab. 1). Przy opracowaniu arkusza mapy wykorzystano opisy litologiczne sond i otworów wiertniczych archiwalnych: badawczych, hy- drogeologicznych, surowcowych oraz geologiczno-in¿ynierskich. Dla szczegó³owego poznania budowy geologicznej badanego obszaru odwiercono trzy pe³nor- dzeniowe otwory kartograficzne siêgaj¹ce do pod³o¿a czwartorzêdu: Chech³owo 1 (otw. 16 o g³êbo- koœci 111,0 m), Perlejewo 2 (otw. 10 o g³êbokoœci 105,0 m) i Czaje 3 (otw. 1 o g³êbokoœci 109,0 m). Badania geofizyczne, przeprowadzone metod¹ pionowych elektrooporowych sondowañ geoelektrycznych (SGE), wykona³a firma „Geoserwis” z Warszawy. Wykonano 110 sondowañ geoelek-

5 trycznych wzd³u¿ jednego ci¹gu, zgodnego z lini¹ przekroju geologicznego A–B. Wyniki sondowañ geoelektrycznych opracowali Jagodziñska i Kalitiuk (1999). Interpretacji badañ grawimetrycznych dokona³ Kalitiuk (2000).

Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych

Numer punktu Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi punktu (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie na mapie wed³ug dokumenta- dokumentacyjnej geologicznej notatnika cyjnego terenowego

12345 67 8 N-19 31 s-3 (dok. 12-I) sm Grodzisk 155,0 5,0 osady wytopiskowe N-20 9 s-4 (dok. 1-S) sm D¹bczyn 133,5 15,9 osady morenowe i zastoiskowe N-21 10 s-5 (dok. 1-S) sm Tworkowice 125,0 15,0 osady morenowe i zastoiskowe N-22 8 WH-120 sm Czaje-Wólka 146,8 15,0 przekrój geologiczny A–B N-23 7 WH-119 sm Czaje-Wólka 145,4 15,0 przekrój geologiczny A–B N-24 6 WH-118 sm Pobikrowizna-Las 149,0 15,0 przekrój geologiczny A–B N-25 5 WH-116 sm Pobikry 150,5 15,0 przekrój geologiczny A–B N-26 14 WH-113 sm Pobikry 139,2 15,0 przekrój geologiczny A–B N-27 13 WH-112 sm Pobikry 145,8 15,0 przekrój geologiczny A–B N-28 12 WH-110 sm Pobikry 149,4 15,0 przekrój geologiczny A–B N-29 11 WH-109 sm Moczyd³y-Pobikry 149,3 12,0 przekrój geologiczny A–B N-30 22 WH-107 sm Moczyd³y-Pobikry 147,6 15,0 przekrój geologiczny A–B N-31 21 WH-102 sm Moczyd³y 144,2 15,0 przekrój geologiczny A–B N-32 20 WH-101 sm Moczyd³y 147,0 15,0 przekrój geologiczny A–B N-33 19 WH-100 sm Czarkówka Ma³a 148,9 15,0 przekrój geologiczny A–B N-34 18 WH-99 sm Czarkówka Ma³a 145,3 15,0 przekrój geologiczny A–B N-35 17 WH-98 sm Czarkówka Ma³a 142,3 15,0 przekrój geologiczny A–B N-36 29 WH-97 sm Czarkówka Ma³a 146,4 15,0 przekrój geologiczny A–B N-37 28 WH-96 sm Czarkówka Ma³a 138,7 15,0 przekrój geologiczny A–B N-38 27 WH-95 sm Perlejewo 132,6 15,0 przekrój geologiczny A–B N-39 33 WH-92 sm Pieczyski 124,6 15,0 przekrój geologiczny A–B N-40 34 WH-91 sm Pieczyski 129,6 15,0 przekrój geologiczny A–B N-41 35 WH-90 sm Pieczyski 140,3 15,0 przekrój geologiczny A–B N-42 36 WH-72 sm Miodusy-Dworaki 138,8 15,0 przekrój geologiczny A–B N-43 40 WH-42 sm Chech³owo 129,6 15,0 przekrój geologiczny A–B Chech³owo-Arbasy N-44 41 WH-41 sm 116,0 15,0 przekrój geologiczny A–B Ma³e N-45 42 WH-23 sm Œledzianów 118,0 15,0 przekrój geologiczny A–B N-46 43 WH-22 sm Œledzianów 132,8 15,0 przekrój geologiczny A–B N-47 37 WH-61 sm Ostro¿any 147,0 12,0 przekrój geologiczny A–B N-48 24 WH-179 sm ¯ery -Bystre 150,0 12,0 przekrój geologiczny A–B N-49 30 WH-190 sm Makarki 155,0 7,5 przekrój geologiczny A–B N-50 39 WH-197 sm Arbasy-Du¿e 110,5 15,0 przekrój geologiczny A–B N-51 46 WH-214 sm Stadniki 147,0 9,0 przekrój geologiczny A–B N-52 32 WH-81 sm Granne 109,0 4,5 przekrój geologiczny A–B N-53 16 WH-160 sm Leszczka Du¿a 118,0 12,0 piaski rzeczne i wodnolodowcowe

6 cd. tabeli 1

1234 5 67 8 N-54 38 WH-198 sm Osnówka 155,0 5,0 osady wytopiskowe N-55 4 WH-227 sm Sobiechowo 133,5 15,9 osady morenowe i zastoiskowe N-56 25 WH-177 sm ¯ary-Pilaki 125,0 15,0 osady morenowe i zastoiskowe N-57 26 WH-240 sm Mendle 146,8 15,0 przekrój geologiczny A–B N-58 44 WH-194 sm Siekierki 145,4 15,0 przekrój geologiczny A–B N-59 45 WH-49 sm Ostro¿any 149,0 15,0 przekrój geologiczny A–B N-60 1 WH-149 sm Ciechanowczyk 150,5 15,0 przekrój geologiczny A–B N-61 2 WH-142 sm Kolonia Ciechanowczyk 139,2 15,0 przekrój geologiczny A–B N-62 3 WH-146 sm Ciechanowczyk 145,8 15,0 przekrój geologiczny A–B N-63 15 WH-248 sm Stare Sypnie 149,4 15,0 przekrój geologiczny A–B N-64 23 WH-106 sm Moczyd³y-Dubiny 149,3 12,0 przekrój geologiczny A–B O-1 O-1 od Miodusy-Inochy 147,6 15,0 przekrój geologiczny A–B O-2 O-2 od Drochlin 144,2 15,0 przekrój geologiczny A–B O-3 O-3 od Czaje-Wólka 147,0 15,0 przekrój geologiczny A–B O-4 O-4 od Podgajki 148,9 15,0 przekrój geologiczny A–B O-5 O-5 od Ma³yszyn 145,3 15,0 przekrój geologiczny A–B sm — sonda mechaniczna, od — ods³oniêcie

Badania litologiczno-petrograficzne, o charakterze standardowym, przeprowadzono na 157 próbkach pobranych z otworów wiertniczych i ods³oniêæ (Jeleñski, 2000). Zakres badañ obejmowa³ analizy: granulometryczne, uziarnienia, minera³ów ciê¿kich, zawartoœci CaCO3, obtoczenia ziarn kwarcu oraz analizê sk³adu petrograficznego frakcji ¿wirowej glin zwa³owych. Badania palinologiczne utworów czwartorzêdowych wykona³ Biñka (1999), natomiast osadów z pogranicza trzeciorzêdu i czwartorzêdu — S³odkowska (2000). Obszar arkusza Pobikry jest stosunkowo s³abo zbadany pod wzglêdem geologicznym. Istniej¹ jedynie fragmentaryczne, przyczynkowe prace na temat rzeŸby, geologii i stratygrafii utworów czwar- torzêdowych oraz osadów pod³o¿a (trzeciorzêdu). Z prac dotycz¹cych czwartorzêdu wymieniæ nale¿y najstarsze: Wo³³osowicza (1922), który omówi³ zlodowacenia w dorzeczu Bugu, Lencewicza (1927) i Zaborskiego (1927), którzy przedstawili g³ówne formy rze- Ÿby polodowcowej na Podlasiu, a tak¿e Ró¿yckiego (1972). Budowa geologiczna starszego pod³o¿a i tektonika by³a przedmiotem badañ: Po¿aryskiego (1962, 1969), Arenia (1964) i Znosko (1998), natomiast budowê geologiczn¹ pod³o¿a czwartorzêdu przedstawili w swych pracach: Rühle (1967), Nowak (1969, 1972b), Ciuk (1965, 1970) oraz Kosmowska-Ceranowicz (1979). Badania palinologiczne oraz zagadnienia litostratygrafii i paleoge- ografii osadów trzeciorzêdowych opisali Piwocki, Ziembiñska-Tworzyd³o (1995) i Wa¿yñska (1998). Do wa¿niejszych publikacji o charakterze syntez regionalnych poœwiêconych problemom czwarto- rzêdu Ni¿u Polskiego i Podlasia nale¿¹ prace: Straszewskiej (1968), Nowak (1969, 1971, 1972a), Mojskie- go (1972, 1978), Mojskiego i Rühle (1965), Ba³uk (1973a, b, 1991) a tak¿e Baranieckiej i in. (1978).

7 Zasiêgi i rozprzestrzenienie osadów zlodowaceñ œrodkowopolskich na tych terenach omówione s¹ w opra- cowaniach Rühle: (1970), Baranieckiej (1984), Maruszczaka (1992), Krupiñskiego i Marksa (1993) oraz Ba³uk (1995). Niektóre zagadnienia dotycz¹ce badañ litologiczno-petrograficznych osadów czwartorzêdowych, szczególnie glin zwa³owych, zosta³y przedstawione m.in. w pracach: Gronkowskiej, Kenig i Rzechow- skiego (1968) oraz Rzechowskiego (1974). Petrografiê i granulometriê piasków rzecznych doliny Bugu scharakteryzowali Turnau-Morawska (1952) i Rzechowski (1965). Tarasy dolnego Bugu opisa³ Kondrac- ki (1933). Datowania paleobotaniczne osadów interglacjalnych z obszarów s¹siednich przedstawili: Bit- ner (1954), D³u¿ak (1961), Borówko-D³u¿akowa (1973) i Wrotek (1993, 1995). Pierwszym ujêciem geologiczno-kartograficznym obejmuj¹cym obszar arkusza Pobikry Szcze- gó³owej mapy geologicznej Polski by³a Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000, arkusz Bia³a Podlaska, wydania A i B (Zwierz, 1949, 1954). W wiêkszej skali sporz¹dzono Mapê geologiczn¹ Polski w skali 1:200 000, arkusz Siedlce z map¹ podstawow¹ arkusza Pobikry 1:50 000 (Nowak, 1972a). W ramach Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 Wrotek (1997) opracowa³ arkusz mapy Sterdyñ, s¹siaduj¹cy od zachodu z opisywanym arkuszem Pobikry.

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar objêty granicami arkusza Pobikry stanowi silnie zdenudowan¹ powierzchniê o charakterze wysoczyzny morenowej p³askiej,przeciêt¹ dolinami rzek i mniejszych cieków (tabl. I). Na denudacyjny charakter wysoczyzny wskazuj¹ doœæ liczne pokrywy eluwialne. Jej powierzchnia obni¿a siê w kierunku doliny Bugu ze wschodu (160,0–170,0 m n.p.m.) na zachód i po³udniowy za- chód (125,0–130,0 m n.p.m.). Nachylenie powierzchni wzrasta w po³udniowej czêœci obszaru. Wy- ró¿niaj¹c¹ siê form¹ morfologiczn¹ tej strefy s¹ zbocza o charakterze d³ugich stoków. Wyznaczaj¹ je deniwelacje miêdzy dnami obni¿eñ Bugu, Silnej i Pe³chówki a zdenudowan¹ powierzchni¹ wysoczyzny. Wynosz¹ one 20,0–35,0 m. Na powierzchni wysoczyzny morenowej znajduj¹ siê zag³êbienia bezodp³ywowe, o œrednicy oko³o 200–300 m, powsta³e pomartwym lodzie,czêsto zabagnione i podmok³e, niektóre wype³nione wod¹. Najwy¿sze wzniesienie (176,0 m n.p.m.) znajduje siê w rejonie miejscowoœci Morze, we wschodniej czêœci obszaru arkusza. Najni¿ej, bo oko³o 108 m n.p.m. le¿y taras zalewowy Bugu. Mak- symalna ró¿nica wysokoœci wynosi oko³o 68 m. Formy rzeŸby lodowcowej w znacznym stopniu zniwelowane zosta³y wskutek procesów denudacji. Nale¿¹ do nich moreny czo³owe akumulacyjne wrejonie Czajów. Ich wysokoœci wzglêdne nie przekraczaj¹ 5,0 m.

8 We wschodniej czêœci obszaru wystêpuj¹ niecki wytopiskowe o powierzchni oko³o 1–2 km2. S¹ one pozosta³oœci¹ wytopienia siê bry³ i p³atów martwego lodu. Stanowi¹ obecnie p³askie i podmok³e obni¿enia o nieregularnych kszta³tach. Wystêpuj¹ w okolicy Grodziska, Drochlina, Mo- czyde³, miejscowoœci Sypnie i Czajów. Pojedynczy, zdenudowany k e m wyró¿niono w obrêbie wysoczyzny morenowej na pó³noc od Drochlina. Jego wysokoœæ nie przekracza 5,0 m. W ró¿nych czêœciach obszaru arkusza Pobikry wystêpuj¹ równiny wodnolodowco- w e o niedu¿ej powierzchni. W¹skie szlaki sandrowe biegn¹ z pó³nocnego zachodu na po³udniowy wschód, od Kolonii Ciechanowiec do Stadników i od Pe³cha do Smarklic. Wskazuj¹ drogi odp³ywu wód roztopowych sprzed czo³a topniej¹cego lodowca. Doliny wód roztopowych zosta³y wykorzystane przez wspó³czesne rzeki, m.in. Kukawkê i Pe³chówkê. Wydmy i równiny piasków przewianych wystêpuj¹ w zachodniej i pó³nocnej czêœci opisywanego obszaru. Powstawa³y one na osadach wodnolodowcowych, na piaszczysto-¿wi- rowym pod³o¿u wysoczyzny morenowej oraz na piaskach rzecznych w dolinie Bugu. Pojedyncze wydmy, na niewielkich powierzchniach piasków eolicznych, wystêpuj¹ w Osnówce, Leszczce Du¿ej i Tworkowicach. Maj¹ kszta³t paraboliczny lub pod³u¿ny. Niektóre z nich uleg³y zniszczeniu i prze- obra¿eniu. Osi¹gaj¹ do oko³o 3 m wysokoœci. Równiny piasków przewianych o powierzchni poni¿ej 1km2 znajduj¹ siê w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza w pasie od Ciechanowczyka do Mo- czyde³ i Krynek. Obszarom wystêpowania piasków eolicznych towarzysz¹ zag³êbienia deflacyjne oœrednicy do oko³o 300 m, wype³nione osadami organicznymi. Formy pochodzenia rzecznego zosta³y uformowane przez rzeki, g³ównie Bug i w znacznie mniejszym stopniu Pe³chówkê, Kukawkê i Siln¹ oraz ich dop³ywy. D n a dolin rzecznych od- powiadaj¹ tarasom zalewowym o zró¿nicowanej szerokoœci od oko³o 100 do 400 m. W dobrze rozwi- niêtej dolinie Bugu szerokoœæ dna dochodzi do oko³o 3 km. Na tarasie zalewowym po³o¿onym 108,0–110,0 m n.p.m. wystêpuj¹ liczne starorzecza suche,niektóre z nich s¹ œwie¿e (zawodnione).Taras nadzalewowy s³abo wyró¿nia siê w morfologii tego fragmentu doliny Bugu. Miejscami brak jest wyraŸnej krawêdzi odgraniczaj¹cej go od tarasu zalewowego. Jego powierzchnia wznosi siê od 2,0 do 4,5 m n.p. rzeki. Taras nadzalewowy w obrêbie doliny Pe³chówki o szerokoœci do oko³o 250 m wznosi siê 2,0 m n.p. rzeki. Prze³omowy charakter doliny Bugu podkre- œlakrawêdŸ wysoczyzny pó³nocno-wschodniego zbocza, siêgaj¹ca do oko³o 22 m wysokoœci. Dolinki nie rozdzielone ozró¿nicowanej genezie stanowi¹ rozbudowan¹ sieæ ró¿nej wielkoœci dolin bocznych d³ugoœci do 5,0 km. Najczêœciej pozbawione sta³ego dop³ywu funkcjonuj¹ w okresach ulewnych deszczów i wiosennych roztopów. Nieliczne drobne zag³êbienia o ró¿nej genezie zwi¹zane s¹ ze zdenudowan¹ wyso- czyn¹ morenow¹. Ich œrednica nie przekracza 250,0 m. Wype³niaj¹ je namu³y organiczno-mineralne.

9 Bardzo ma³e powierzchnie na opisywanym obszarze zajmuj¹ tereny zatorfione. Niedu¿a r ó w - nina torfowa,opowierzchni oko³o 200 m2, wystêpuje w dolinie Pe³chówki w rejonie Drochlina. Na ca³ym obszarze wystêpuj¹ wyrobiska niewielkich ¿wirowni, piaskowni i glinianek. Najwiêksze z nich znajduj¹ siê w Œledzianowie, Ostro¿anach, Drochlinie i Czajach. Obszar arkusza Pobikry znajduje siê w dorzeczu Bugu i odwadniany jest w kierunku pó³nocno-za- chodnim. Zwi¹zane jest to z wykorzystaniem przez wspó³czesne rzeki (Bug, Pe³chówkê, Kukawkê) dolin wód roztopowych ze schy³ku zlodowacenia Warty. Niewielki fragment w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru zajmuje prze³omowy odcinek doliny Bugu. Do wiêkszych cieków nale¿y tak¿e rzeka Sil- na jako równole¿nikowo przebiegaj¹cy dop³yw Bugu. Podmok³oœci oraz okresowe niewielkie oczka wodne obserwowane s¹ w obni¿eniach, zw³aszcza w dnach niecek wytopiskowych.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Opracowanie stratygraficzne dotyczy g³ównie osadów czwartorzêdowych, w mniejszym zakre- sie utworów wystêpuj¹cych w ich pod³o¿u (tabl. II). Trzeciorzêdowe osady neogenu rozpoznano w trzech otworach kartograficznych (tabl. III) oraz w szeœciu otworach archiwalnych, z których jeden siêga do pod³o¿a krystalicznego. Jest to otwór badawczo-geologiczny (otw. 18) przewiercaj¹cy utwory czwartorzêdu, trzeciorzêdu, kredy, jury, triasu, dewonu, syluru, ordowiku i kambru, a zakoñczony jest w utworach prekambru na g³êbokoœci 1560,5 m.

1. Trzeciorzêd

a. Paleogen Oligocen

Na obszarze arkusza Pobikry nie osi¹gniêto wierceniami osadów oligoceñskich. Nowak (1969), opisuj¹c rzeŸbê podczwartorzêdow¹ badanego obszaru, zwraca uwagê na g³êbokie obni¿enie prze³omowego odcinka Bugu w rejonie Œledzianowa. Siêga ono poni¿ej 17 m p.p.m. i wcina siê w osady morskie oligocenu, wykszta³cone jako piaski i mu³ki glaukonitowe.

Miocen

Osady zaliczone do miocenu — i³y, mu³ki i piaski kwarcowe, miejscami z py³em wêglowym i lignitem,nawiercono siedmioma otworami usytuowanymi wzd³u¿ linii g³ównego przekroju geologicznego A–B. W ¿adnym z nich nie zosta³y one przebite. Ich powierzchnia

10 stropowa le¿y miêdzy 20,0 i 60,0 m n.p.m. W otworze archiwalnym w Czarkówce (otw. 4) na g³êbo- koœci 93,5–120,5 m nawiercono a¿ oko³o 25 m tych osadów. S¹ to mu³ki ciemnoszare, odcinkami wê- gliste, z przewarstwieniami piasków bardzo drobnoziarnistych, zailonych, py³owatych. W stropie osadów mioceñskich w Pobikrach (otw.:2i3)wystêpuj¹ piaski ciemnoszare z py³em wêglowym i wk³adkami lignitu. Mi¹¿sz¹ seriê osadów (24,3 m) zaliczon¹ do miocenu stwierdzono w otworze kartograficznym w Chech³owie (otw. 16) na g³êbokoœci 86,7–111,0 m. Reprezentuj¹ j¹ osady piaszczysto-ilaste (piaski drobnoziarniste i py³owate z domieszk¹ glaukonitu, i³y czarne i szaro-zielonkawe, zwiêz³e, partiami zlustrowane). Próby wykonania oznaczeñ palinologicznych z tych osadów, jak równie¿ z pozosta³ych dwóch otworów kartograficznych, nie przynios³y rezultatu z powodu nie uzy- skania frakcji organicznej zawieraj¹cej sporomorfy (S³odkowska, 2000). W Czajach (otw. 1) pod utworami czwartorzêdowymi nawiercono i³y i mu³ki ilaste na g³êbokoœci 105,3–108,0 m oraz piaski kwarcowe z py³em wêglowym na g³êbokoœci 108,0–109,0 m. Podobn¹ seriê osadów, o mi¹¿szoœci 14,0 m, opisano w otworze kartograficznym w Perlejewie (otw. 10) na g³êbokoœci 91,2–105,0 m. Tworz¹ j¹ piaski kwarcowe z porwakami i wk³adkami i³ów oraz i³y czarne, zwiêz³e i zlustrowane. Struktury deformacyjne w obrêbie tych osadów (zlustrowania, zafa³dowania i rozerwania lamin) œwiadcz¹ o zaburzeniach glacitektonicznych wystêpuj¹cych w tym rejonie. Osady mioceñskie z otworów kartograficznych z Chech³owa, Perlejewa i Czajów s¹ bezwapniste. Niewielk¹ wapnistoœæ (0,0–1,8%) wykazuj¹ piaski. We frakcji ciê¿kiej (próbek z piasków) dominuj¹ minera³y nieprzezroczyste (Jeleñski, 2000).

b. Neogen Mio-pliocen

Nierozdzielone osady m³odszego neogenu tzw. formacji poznañskiej (Piwocki, Ziembiñska-Two- rzyd³o, 1995) wystêpuj¹ w zachodniej czêœci obszaru i kontynuuj¹ siê na tereny s¹siedniego arkusza Sterdyñ. Znajduj¹ siê one na lekko pochylonej ku zachodowi powierzchni osadów mioceñskich, na wy- sokoœci oko³o 60 m n.p.m. Stwierdzono je w profilu archiwalnej studni (otw. 7) w Perlejewie, na g³êbokoœci 66,5–69,0 m. Bezpoœrednio pod osadami czwartorzêdowymi wystêpuj¹ tu i ³ y pstre barwy czerwono-zielonkawej, przechodz¹ce ku sp¹gowi w mu³ki piaszczyste. Brak tych osadów w pozosta³ych profilach trzeciorzêdowych œwiadczy o intensywnoœci procesów erozji na prze³omie trzecio- i czwartorzêdu oraz w najni¿szym czwartorzêdzie.

2. Czwartorzêd

Osady czwartorzêdowe na obszarze objêtym arkuszem Pobikry le¿¹ zwart¹ pokryw¹ na doœæ zró¿nicowanej morfologicznie powierzchni osadów trzeciorzêdowych, po³o¿onej oko³o 20–65 m

11 n.p.m. Tylko w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru, w strefie doliny Bugu powierzchnia ta obni¿a siê prawdopodobnie do oko³o 25 m p.p.m. i tam te¿ wzrasta mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdowych do ponad 150 m. Na pozosta³ym obszarze wynosi od oko³o 100 do 130 m. Stratygrafiê osadów plejstoceñskich oparto g³ównie na podstawie profilów trzech otworów kartograficznych oraz skorelowanych z nimi profilów otworów archiwalnych. Wykorzystano wyniki badañ palinologicznych, a dla korelacji glin zwa³owych tak¿e wyniki badañ litologiczno-petrograficznych. Najm³odsze osady czwartorzêdowe rozpoznano za pomoc¹ sond kartograficznych, ods³oniêæ oraz ob- serwacji powierzchniowych.

a. Plejstocen Preglacja³

Do najstarszych osadów czwartorzêdowych na omawianym obszarze nale¿¹ piaski i mu³ki jeziorno-rzeczne nawiercone w strefie zaburzeñ glacitektonicznych w Perlejewie (otw. 10) na g³êbokoœci 80,9–91,2 m. W przewa¿aj¹cej czêœci s¹ to piaski drobnoziarniste, jasnoszare, z substancj¹ humusow¹, z porwakami i laminami i³ów o gruboœci do oko³o 3 cm, w czêœci œrodkowej i sp¹gowej py³owato-ilaste, w czêœci œrodkowej z okruchami i wk³adkami o gruboœci do 8,0 cm uwêglonego drewna i lignitu. Osady s¹ glacitektonicznie zaburzone. W stropie piasków wystêpuje wk³adka 0,5 m mu³ków ilasto-piaszczystych. Osady s¹ s³abo i œrednio wysortowane, w zasadzie bezwapniste, ze œla- dami wapnistoœci wynosz¹cej 0,2%. We frakcji ciê¿kiej (jedna próbka) dominuj¹ minera³y nieprzezroczyste, a wœród nielicznych przezroczystych przewa¿aj¹ amfibole, turmaliny i rutyl. Badania palinologiczne piasków pobranych z g³êbokoœci 88,83 m wykaza³y spektrum z bardzo wysokim udzia³em Betula i wysokim Alnus Corylus oraz Carya. Taki obraz zespo³u pozwala stwierdziæ, i¿ s¹ to osady m³odsze od trzeciorzêdu — czwartorzêdowe (S³odkowska, 2000). Wyniki oznaczeñ palinologicznych oraz cechy osadów œwiadcz¹ce o redepozycji materia³u trzeciorzêdowego wskazuj¹, ¿e jego sedymentacja mog³a odbywaæ siê w okresie preglacjalnym.

Zlodowacenia najstarsze Zlodowacenie Narwi

Pierwszy najstarszy poziom glin zwa³owych stwierdzono w obni¿eniu pod³o¿a czwarto- rzêdu w rejonie Œledzianowa. Wed³ug opisu profilu archiwalnego (Nowak, 1969, 1971) mi¹¿szoœæ ich przekracza 14,0 m (utworów tych nie przebito), strop znajduje siê oko³o 3 m p.p.m. Gliny tego poziomu maj¹ barwê br¹zow¹ lub ciemnoszar¹, s¹ zbite, wapniste. Ich powierzchnia stropowa zosta³a silnie rozmyta, o czym œwiadczy warstwa bruku ze ¿wirami i toczeñcami glin.

12 Interglacja³ augustowski (podlaski)

W obni¿eniu w Œledzianowie, bezpoœrednio na glinach zwa³owych osadzi³y siê kilkunastome- trowej mi¹¿szoœci piaski i mu³ki rzeczne.Wsp¹gu przewa¿aj¹ piaski ze ¿wirami pochodz¹cymi z rozmycia najstarszych glin zwa³owych, z domieszk¹ krzemieni oraz otoczaków margli kredowych, œwiadcz¹cych o erodowaniu utworów kredowych. Wy¿ej przechodz¹ w piaski grubo- i œrednioziarniste a¿ do piasków bardzo drobnoziarnistych i mu³ków. W niektórych profilach (poza obszarem opracowania) w osadach tego wieku stwierdzono dwa podobne cykle sedymentacyjne (Nowak, 1969, 1971).

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Utwory zlodowaceñ po³udniowopolskich reprezentowane s¹ przez osady peryglacjalne, zastoiskowe, wodnolodowcowe i lodowcowe oraz osady rzeczne z okresów interglacjalnych.

Zlodowacenie Nidy

Osady zaliczone do zlodowacenia Nidy tworz¹ szeroko rozprzestrzeniony poziom litostratygraficzny o mi¹¿szoœci od 15,0 do 60,0 m, wystêpuj¹cy w interwale wysokoœciowym od 15,0 do 80,0 m n.p.m. W obrêbie przewa¿aj¹cej czêœci obszaru arkusza osady te le¿¹ na utworach trzeciorzêdowych, jedynie w strefie kopalnej doliny w rejonie Œledzianowa na osadach zlodowacenia Narwi i w Perleje- wie na zaburzonych osadach preglacjalnych. W warunkach klimatu peryglacjalnego poprzedzaj¹cego transgresjê lodowca osadzi³y siê p i a - ski, miejscami ¿wiry, rzeczno-peryglacjalne.Stwierdzono je w pó³nocnej czêœci obszaru w otworze kartograficznym w Czajach (otw. 1) na g³êbokoœci 86,6–105,3 m. S¹ to przewa¿nie piaski ró¿noziarniste, jasnoszare i szare, w czêœci œrodkowej szaro-zielonkawe, odcinkami zailone z wk³adkami i porwakami mu³ków szarozielonkawych z glaukonitem. Zawieraj¹ one miejscami nieliczne ¿wiry ska³ pó³nocnych. Dominuj¹ piaski drobno- i œrednioziarniste. W sp¹gu warstwy le¿¹ piaski py³owate, bezwapniste i mu³ki piaszczyste z humusem i kawa³kami uwêglonego drewna. Wysortowanie osadów jest naprzemiennie s³abe i œrednie. Zawartoœæ CaCO3 w piaskach zmienia siê od 1,7 do 10,3%. Obtoczenie ziarn kwarcu jest stosunkowo dobre, R wynosi od 0,24 do 0,40. Obecnoœæ glaukonitu i fragmentów zwêglonego drewna, a tak¿e znaczny udzia³ minera³ów nie- przezroczystych wskazuje na rozmywanie osadów trzeciorzêdowych. Badania palinologiczne próbek osadów pobranych z g³êbokoœci 105,19 m wykaza³y z du¿ym prawdopodobieñstwem, ¿e spektrum py³kowe z ziarnami py³ku Betula, Ulmus, Fagus, Pterocarya, Ca- rya, Salix jest m³odsze od trzeciorzêdu, zapewne czwartorzêdowe (S³odkowska, 2000). Analizy py³kowe z próbek powy¿szych osadów pobranych z g³êbokoœci 90,45; 93,40 i 96,30 m wykaza³y bardzo nisk¹ frekwencjê ziarn py³ku. Wed³ug Biñki (1999) prawdopodobnie ziarna py³ku znajduj¹ siê na wtór- nym z³o¿u, a obecnoœæ próbek pozbawionych ziarn py³ku, a tak¿e oznaczalnych fragmentów tkanek do- wodzi, ¿e osady akumulowane by³y w warunkach l¹dowych, w klimacie o cechach kontynentalnych.

13 Piaski py³owate, mu³ki i i³y zastoiskowe,omi¹¿szoœci 30,5 m, wype³niaj¹ obni¿enie w osadach mioceñskich w rejonie Pobikrów (23,5–54,0 m n.p.m.) oraz w rejonie Chech³owa. W Pobikrach (otw. 2) kompleks tych osadów rozpoczynaj¹ i³y warwowe z pojedynczymi ¿wirami i g³azikami, na nich le¿¹ i³y ciemnoszare, zwarte i mu³ki ilaste, w czêœci stropowej piaski py³owate i bardzo drobnoziarniste, barwy szarej. W profilu osadów zastoiskowych zlodowacenia Nidy w otworze kartograficznym w Chech³owie (otw. 16) przewa¿aj¹ mu³ki i i³y piaszczyste, szaro-zielonkawe, laminowane piaskami. Le¿¹ one na i³ach mioceñskich, pod glinami zwa³owymi (56,3–62,2 m n.p.m.) osi¹gaj¹c mi¹¿szoœæ oko³o 6 m. Wysortowanie osadów jest s³abe, wapnistoœæ œrednia, wynosi 4,9%, w sp¹gu œladowa — 0,2%. Nasuniêcie l¹dolodu zlodowacenia Nidy poprzedzi³a akumulacja piasków i ¿wirów wodnolodowcowych,dolnych, o niedu¿ej mi¹¿szoœci: kilka metrów w obni¿eniu w Œledzia- nowie i 2,5 m w Pobikrach (otw. 2). Gliny zwa³owe zlodowacenia Nidy stanowi¹ rozleg³y poziom o zmiennej mi¹¿szoœci, od 0,5 do oko³o 23 m. Le¿¹ na piaskach wodnolodowcowych i rzeczno-peryglacjalnych, osadach zastoiskowych oraz bezpoœrednio na utworach mioceñskich. Po³o¿enie powierzchni stropowej tych osa- dów zmienia siê od oko³o 20 m n.p.m. w obni¿eniu w Œledzianowie do oko³o 70 m n.p.m. w strefie zaburzeñ glacitektonicznych w Perlejewie. Gliny zwa³owe z tego okresu przewiercono otworami kartograficznymi (otw.: 1, 10 i 16) i archiwalnymi (otw.: 2 i 4). S¹ barwy ciemnoszarej i brunatnej, zwarte, ze ¿wirami ska³ krystalicznych i wêglanowych. Gliny zwa³owe z g³êbokoœci 49,0–72,6 m w Perlejewie (otw. 10) zawieraj¹, oprócz ¿wirów, g³aziki o œrednicy do 10,0 cm oraz wk³adki piasków o zaburzonej teksturze i mi¹¿szoœci do 25,0 cm. Wspó³czynniki petrograficzne tych glin zmieniaj¹ siê znacznie w ob- rêbie warstwy (tabl. III), co œwiadczyæ mo¿e o obecnoœci poziomów rozmycia i porwaków starszych osadów lodowcowych. Wapnistoœæ jest bardzo wysoka, wynosi 16,8%. W Czarkówce (otw. 4) gliny zwa³owe, mu³kowate (z g³êbokoœci 89,0–93,5 m) le¿¹ bezpoœrednio na piaskach mioceñskich ze ¿wirami kwarcu mlecznego. P³ytkie obni¿enie w ich stropie wype³niaj¹ tu i³y o mi¹¿szoœci 1,5 m, osadzo- ne w lokalnym zbiorniku wytopiskowym. Gliny piaszczyste w Czajach (otw. 1) z g³êbokoœci 71,4–86,6 m charakteryzuj¹ siê, tak jak w Perlejewie, du¿¹ zmiennoœci¹ sk³adu petrograficznego frakcji ¿wirowej (tabl. III). Uœrednione dla warstwy zawartoœci wynosz¹: ska³y krystaliczne — 32,6%, wapienie pó³nocne — 38%, dolomity — 3,9%, a wspó³czynniki petrograficzne1: O/K — 1,37; K/W — 0,87 i A/B — 0,96. Byæ mo¿e, wyró¿niony w niniejszym opracowaniu kompleks utworów lo-

1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci miêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie

14 dowcowych zlodowacenia Nidy z³o¿ony jest z odrêbnych poziomów glin zwa³owych reprezentuj¹cych dwa nasuniêcia stadialne tego l¹dolodu. Obecnoœæ osadów reprezentuj¹cych dwa odrêbne nasuniêcia w obrêbie zlodowacenia Nidy udokumentowano na obszarze po³o¿onym oko³o 15–20 km na po³udnie: arkusze — £osice (Albrycht, 2000, 2001) oraz Mokobody (Albrycht, Pruœ, 1999). W glinach wystepuj¹ ponadto poziomy rozmycia (Jeleñski, 2000). Utwory wodnolodowcowe zwi¹zane z recesj¹ l¹dolodu zlodowacenia Nidy zachowa³y siê w œrodkowej i pó³nocnej czêœci obszaru w interwale wysokoœciowym 50,0 do 80,0 m n.p.m. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe,górne wype³niaj¹ obni¿enia wyerodowane w osadach preglacjalnych w Perlejewie (otw. 9) na g³êbokoœci 72,0 do 87,0miwglinach zwa³owych w Moczyd³ach (otw. 5) na g³êbokoœci 82,0 do 97,6 m. Piaski œrednioziarniste, jasnoszare z drobnymi ¿wirami przewiercono w Czarkówce (otw. 4) na g³êbokoœci 81,0–87,5 m. Niewielkiej 1,1-metrowej mi¹¿szoœci piaski ró¿noziarniste, szaro-zielonkawe, ze ¿wirami o œrednicy do 3,5 cm, w stropie laminowane i³ami, stwierdzono w otworze kartograficznym (otw. 1) w Czajach na g³êbokoœci 70,7 m. Wysortowanie tych piasków jest s³abe. Dominuje frakcja piasków œrednioziarnistych. WskaŸnik obtoczenia ziarn kwarcu R wynosi 0,46. Wapnistoœæ jest wysoka, wynosi 10,9%.

Interglacja³ ma³opolski

Osady interglacja³u ma³opolskiego — piaski rzeczne,wyró¿niono w strefie zaburzeñ glacitektonicznych w Perlejewie na g³êbokoœci 69,0 do 72,0 m (otw. 9) i na g³êbokoœci 72,6 do 80,9 m (otw. 10). S¹ to piaski drobno- i œrednioziarniste. W otworze kartograficznym (otw. 10) dominuje frakcja piasków œrednioziarnistych. W œrodkowej czêœci tych piasków wystêpuj¹ soczewki i porwaki mu³ków oraz smugi i laminy humusu, równie¿ okruchy uwêglonego drewna. Wysortowanie piasków jest œrednie, w sp¹gu s³abe. Obtoczenie ziarn kwarcu R wynosi 0,26, w stropie 0,38, zawartoœæ CaCO3 wynosi 4,0%, jedynie w stropie 7,5%. Omawiane osady s¹ pochodzenia rzecznego, rzeki rozmy- waj¹cej osady trzeciorzêdowe (Jeleñski, 2000). Tê genezê potwierdza³yby badania palinologiczne (Biñka, 1999) próbek osadów pobranych z g³êbokoœci 75,5 m; 76,6 m i 76,76 m. Przy s³abej frekwencji ziarn py³ku, wykazuj¹ obecnoœæ materia³u trzeciorzêdowego. Próbka pobrana z g³êbokoœci 74,3 m, pozwala przypuszczaæ, ¿e podczas akumulacji nastêpowa³o och³odzenie klimatu, co mog³oby wska- zywaæ na schy³ek okresu interglacjalnego. Naprzemienna redepozycja materia³u czwartorzêdowego i trzeciorzêdowego, stwierdzona w obrêbie omawianej serii, zwi¹zana by³a prawdopodobnie z rozmy- waniem glacitektonicznej elewacji pod³o¿a w rejonie Perlejewa.

Zlodowacenie Sanu 1

Osady zlodowacenia Sanu 1 reprezentowane s¹ przez utwory zastoiskowe, gliny zwa³owe oraz piaski i ¿wiry wodnolodowcowe.

15 Mu³ki i piaski zastoiskowe wyró¿niono w œrodkowej i po³udniowej czêœci obszaru arkusza. W rejonie Perlejewa s¹ to piaski py³owate o mi¹¿szoœci 12,0 m, le¿¹ce wprost na osadach piaszczystych interglacja³u ma³opolskiego (67,0 m n.p.m.). W profilach archiwalnych w Czarkówce (otw. 4) i Moczyd³ach (otw. 5) piaski py³owate i bardzo drobnoziarniste przechodz¹ odcinkami w mu³ki piaszczyste. Mi¹¿szoœæ ich wynosi 19,0 m (otw. 5) i 23,5 m (otw. 4). Le¿¹ na piaskach wodnolodowcowych zlodowacenia Nidy (60,0–70,0 m n.p.m.). Podobnie wykszta³cone osady wystêpuj¹ w po³udniowej czê- œci obszaru. W Chech³owie (otw. 16) bezpoœrednio na glinach zwa³owych zlodowacenia Nidy (62,7 m n.p.m.) le¿¹ piaski py³owate o mi¹¿szoœci 9,2 m, laminowane humusem z przerostami mu³ków piaszczystych o gruboœci do 0,5 m, w czêœci stropowej z wk³adkami glin piaszczystych i mu³kowatych o mi¹¿szo- œci do 0,8 m. Barwa osadów jest zmienna od ciemnoszarej do szaro-zielonej, wysortowanie jest œrednie lub s³abe, zawartoœæ CaCO3 wynosi: w piaskach — 3,2%, w mu³kach — 6,4%. Wk³adka piasków ró¿noziarnistych z nielicznymi ¿wirkami (g³êbokoœæ 74,6–75,1 m) wskazuje na okresowy przep³yw wód. S³abe obtoczenie ziarn kwarcu (R — 0,63) œwiadczy o krótkim transporcie materia³u. Badania palinologiczne próbek osadów pobranych z g³êbokoœci 75,8 m i 76,0 m wykaza³y bardzo nisk¹ frekwencjê ziarn py³ku. Spektrum py³kowe wskazuje z pewnym prawdopodobieñstwem, ¿e by³ to okres ca³kowicie bez- leœny i suchy (Biñka, 1999). Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 1 wystêpuj¹ powszechnie na opisywanym obszarze. Stanowi¹ wyraŸny, miejscami erozyjnie rozciêty poziom. Ich mi¹¿szoœæ wynosi od 8,0 m (otw. 1) do 17,0 m (otw. 16). Le¿¹ na osadach zastoiskowych, tylko w czêœci pó³nocnej na piaskach wodnolodowcowych zlodowacenia Nidy. Powierzchnia sp¹gowa tych glin po³o¿ona jest na wysokoœci oko³o 80 m n.p.m. i opada ³agodnie w czêœci po³udniowo-zachodniej do oko³o 60 m n.p.m. W Chech³owie (otw. 16) osady morenowe na g³êbokoœci 54,0–71,1 m reprezentowane s¹ przez gliny piaszczyste, partiami py³owate, barwy szarej i szaro-zielonkawej z licznymi ¿wirami. Przewar- stwione s¹ piaskami ¿wirowatymi, z glinami i piaskami py³owato-ilastymi. W czêœci sp¹gowej poja- wiaj¹ siê porwaki piasków glaukonitowych. Gliny te cechuje bardzo s³abe wysortowanie materia³u, zawartoœæ CaCO3 wynosi 6,2–10,9%. Wœród ¿wirów ska³ skandynawskich przewa¿aj¹ ska³y krystaliczne (38,6%) nad wapieniami paleozoicznymi (32,1%), znaczna jest zawartoœæ dolomitów — 5,5% (tabl. III). Œrednie dla warstwy wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: O/K — 0,98; K/W — 1,18 i A/B — 0,57 i s¹ charakterystyczne dla glin stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1. Wy- niki badañ frakcji ¿wirowej dla próbki pobranej z g³êbokoœci 61,5–62,5 m: O/K — 1,42; K/W — 0,86 i A/B = 0,93 s¹ natomiast charakterystyczne dla glin zlodowacenia Nidy i wskazuj¹ na obecnoœæ po- rwaka gliny tego zlodowacenia. Podobnie wykszta³cone osady zwa³owe wystêpuj¹ w Czajach (otw. 1) na g³êbokoœci 60,8–69,6 m. S¹ to gliny py³owato-ilaste, odcinkami piaszczyste, ciemnoszare z odcie-

16 niem br¹zowym, z licznymi ¿wirkami, w czêœci sp¹gowej z porwakami i³ów. Cechuje je bardzo s³abe wysortowanie, zawartoœæ CaCO3 wzrasta od 4,5% w dolnej czêœci warstwy do 10,6% w jej czêœci górnej. Dla dolnej czêœci glin (g³êbokoœæ 65,5–69,6 m) wyniki badañ litologicznych s¹ orientacyjne z powodu niskiej frekwencji ¿wirów w próbce. Wœród ¿wirów ska³ skandynawskich wapienie pó³nocne przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi, a zawartoœæ dolomitów pó³nocnych jest niska (tabl. III). Wspó³czynniki petrograficzne O/K — 1,32; K/W — 0,86 i A/B — 0,96 mog³yby charakteryzowaæ porwaki glin zwa³owych ze zlodowacenia Nidy. Natomiast w górnej czêœci tej warstwy (g³êbokoœæ 60,8–65,5 m) ska³y krystaliczne przewa¿aj¹ nad wapieniami pó³nocnymi przy doœæ wysokiej zawartoœci dolomitów. Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹ œrednio: O/K — 0,86; K/W — 1,37 i A/B = 0,65 i s¹ porównywalne z parametrami glin zwa³owych zaliczanych do stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1. Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 1 wyró¿niono równie¿ w profilach otworów archiwalnych w Moczyd³ach (otw. 5) na g³êbokoœci 52,0–63,0 m i Pobikrach (otw. 2) na g³êbokoœci 44,6–58,0 m. W Pobikrach s¹ to gliny brunatne, zwarte ze ¿wirami i g³azikami ska³ pó³nocnych; w Moczyd³ach natomiast gliny piaszczyste, szare ze ¿wirami. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wype³niaj¹ obni¿enia wyerodowane w osadach zastoiskowych i glinach zwa³owych ze zlodowacenia Sanu 1. Mi¹¿szoœæ ich jest zró¿nicowana, od 0,6 m w Pobikrach (otw. 2) do 20,0 m w Czarkówce (otw. 4). Stwierdzono je tak¿e w rejonie Perlejewa (otw.: 8, 9 i 10), Moczyde³ (otw. 5), Czajów (otw. 1) i Grodziska (otw. 11). W Pobikrach s¹ to zwarte piaski szare ró¿nych frakcji, od drobnoziarnistych do gruboziarnistych z licznymi ¿wirami ska³ pó³nocnych. Badania litologiczne tych piasków z otworu kartograficznego z Perlejewa (otw. 10) z g³êbo- koœci 45,6–49,0 m wykazuj¹ s³abe wysortowanie i obtoczenie. WskaŸnik obtoczenia ziarn kwarcu R wynosi 0,67. Wapnistoœæ jest wysoka, wynosi 13,2%. Cechy te wskazuj¹ na wodnolodowcowe pochodzenie osadów. W otworze kartograficznym w Czajach (otw. 1) na g³êbokoœci 51,0–60,8 m przewiercono piaski ró¿noziarniste, laminowane piaskami gruboziarnistymi ze ¿wirkami o œrednicy do 4,0 mm. Cechuje je s³abe, odcinkami œrednie wysortowanie i obtoczenie (R — 0,57). Liczba ziarn obtoczonych (45,4%) przewa¿a nad liczb¹ ziarn czêœciowo obtoczonych (36,6%), przy bardzo wysokim udziale ziarn kanciastych (18,0%). Zawartoœæ CaCO3 roœnie ku stropowi od 5,4 do 10,9%. Stopieñ obtoczenia ziarn kwarcu oraz wysoka wapnistoœæ wskazuje na wodnolodowcowe pochodzenie osadów.

Interglacja³ ferdynandowski

Osady tego wieku wype³niaj¹ obni¿enie w glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 1 w rejonie Œledzianowa. S¹ to piaski i ¿wiry rzeczne omi¹¿szoœci 17,0 m usytuowane miêdzy dwoma kompleksami glin zwa³owych w interwale 75,0 do 92,0 m n.p.m. (Nowak, 1972a).

17 Zlodowacenie Sanu 2 (Wilgi)

Na opisywanym obszarze zlodowacenie to reprezentowane jest przez osady zastoiskowe, wodnolodowcowe i lodowcowe. Mu³ki i piaski py³owate zastoiskowe wystêpuj¹ lokalnie na piaskach wodnolodowcowych i glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 1, bezpoœrednio pod glinami zwa³owymi zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi). Wyró¿niono je w profilach studziennych w Grodzisku (otw. 11) na g³êbokoœci 40,8–58,0 m i w Ostro¿anach (otw. 17) na g³êbokoœci 46,5–53,5 m. W otworze kartograficznym w Czajach (otw. 1) s¹ to mu³ki wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 48,3 do 51,0 m, barwy szarej, w sp¹gu ilaste, w stropie piaszczyste, z wk³adk¹ o mi¹¿szoœci 1,1 m glin silnie piaszczystych z warstewkami i laminami mu³ków i i³ów. Wy- sortowanie osadów jest s³abe, wapnistoœæ œrednia — wynosi 6,0%. W stropie osady s¹ odwapnione. Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) stanowi¹ dobrze wykszta³cony poziom litostratygraficzny, rozciêty erozyjnie w rejonie Perlejewa. Stwierdzono je w otworach kartograficznych (otw.: 1 i 16) i archiwalnych (otw.: 2, 4, 5, 11 i 17). Ich mi¹¿szoœæ zmienia siê w granicach od 5,0 do 25,0 m. Powierzchnia sp¹gowa tych glin le¿y na wysokoœci 90,0–105,0 m n.p.m. W Chech³owie (otw. 16) s¹ to gliny piaszczyste z wk³adkami piasków o mi¹¿szoœci do oko³o 30 cm. Wystêpuj¹ na g³êbokoœci 35,1–54,0 m, maj¹ barwê szarozielonkaw¹. W ich obrêbie wyró¿niæ mo¿na dwie warstwy ró¿ni¹ce siê nieco sk³adem petrograficznym ¿wirów (tabl. III). Generalnie we frakcji ¿wirowej wapienie pó³nocne przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi, przy znacznym udziale dolomitów. Œrednie wspó³czynniki petrograficzne (6 próbek) wynosz¹: O/K — 1,51; K/W — 0,73 i A/B — 1,19. Wapnistoœæ zmienia siê od 6,2 do 20,6%. Podobnie wykszta³cone osady wystêpuj¹ w Czajach (otw. 1) na g³êbokoœci 38,7–48,3 m i tutaj równie¿ ze wzglêdu na sk³ad petrograficzny frakcji ¿wirowej zazna- cza siê ich dwudzielnoœæ (tabl. III). S¹ to gliny piaszczyste, ciemnoszare z poziomami rozmycia, zawieraj¹ wk³adki piasków zaglinionych o mi¹¿szoœci do oko³o 20 cm, w interwale 39,2–40,5 m liczne ¿wirki o œredni- cy do oko³o 6 cm. W czêœci dolnej s¹ to gliny py³owate, w stropie zaburzone. Uœredniony sk³ad petrograficzny frakcji ¿wirowej charakteryzuje siê dominacj¹ wapieni pó³nocnych (45,1%) nad ska³ami krystalicznymi (33,0%). Œrednie wartoœci wskaŸników petrograficznych s¹ bardzo podobne do tych z Chech³owa i wynosz¹: O/K — 1,49; K/W — 0,74 i A/B — 1,18. Zawartoœæ CaCO3 jest wysoka, wynosi 14,7%. Gliny zwa³owe ze zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) wydzielono w obrêbie doliny Bugu w Osnówce na g³êbokoœci 19,0–24,4 m (otw.: 14 i 15). S¹ to gliny piaszczyste szare i ciemnoszare, ze ¿wirami ska³ pó³nocnych. Ich powierzchnia sp¹gowa le¿y na wysokoœci 85,0 m n.p.m. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zwi¹zane z recesj¹ l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) zachowa³y siê fragmentarycznie w œrodkowej i pó³nocnej czêœci obszaru. Na erozyjnej powierzchni glin zwa³owych w okolicy Czajów (109,0 m n.p.m.) le¿y seria mi¹¿szoœci 5,8 m piasków ze ¿wirami, z poziomem bruku ¿wirowego oraz z wk³adkami mu³ków i i³ów. Wysortowanie materia³u

18 jest s³abe. Badania litologiczne tych piasków pobranych z g³êbokoœci 33,9–35,3 m wykazuj¹ przewa- gê ziarn obtoczonych (44,3%) nad ziarnami czêœciowo obtoczonymi (38,5%) przy wysokim udziale ziarn kanciastych (17,2%). WskaŸnik obtoczenia ziarn kwarcu R wynosi 0,57. Wapnistoœæ jest wysoka, wynosi 10,8%. P³ytkie zag³êbienia w tych piaskach by³y okresowo wype³niane przez osady mu³kowo-ilaste o mi¹¿szoœci nie przekraczaj¹cej 0,6 m. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe o mi¹¿szoœci oko³o 4 m, wystêpuj¹ na glinach ze zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) (110,0–130,0 m n.p.m.) w okolicy Czarkówki (otw. 4) i Grodziska (otw. 11).

Interglacja³ wielki

Osady jeziorno-rzeczne — mu³ki i piaski,interglacja³u wielkiego wystêpuj¹ w rejonie Perlejewa, w po³udniowo-zachodniej czêœci omawianego obszaru. Wype³niaj¹ obni¿enie w powierzchni piasków wodnolodowcowych i glin zlodowaceñ Sanu 1 i Sanu 2 (Wilgi). Ich mi¹¿szoœæ w osi obni¿enia (otw. 9) wynosi 17,0 m. W profilu otworu kartograficznego (otw. 10) stwierdzono je na g³êbokoœci 36,2–45,6 m. S¹ to osady mu³kowo-piaszczyste, poziomo warstwowane, laminowane ciemnoszarym detrytusem roœlinnym, w sp¹gu ilaste. Wysortowanie materia³u jest s³abe i œrednie.

Zawartoœæ CaCO3 zmienia siê od 5,3 do 13,4%. Badania palinologiczne tych osadów z g³êbokoœci 38,2 m wykazuj¹, ¿e spektrum py³kowe reprezentuje flora doœæ ciep³olubna o charakterze interglacjalnym z jod³¹, œwierkiem, olch¹ i sosn¹. Wed³ug Biñki (1999) jest to prawdopodobnie druga po³owa interglacja³u. Odmiennie wykszta³cone litofacjalnie osady tego interglacja³u wystêpuj¹ w rejonie Œledzianowa. Bezpoœrednio na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) le¿¹ torfy i mu³ki jezior- n e o mi¹¿szoœci oko³o 3,0 m (103,0 m n.p.m.). D³u¿ak (1961) okreœla ich wiek na interglacja³ wielki.

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Na erozyjnej powierzchni œcinaj¹cej osady zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) i lokalnie interglacja³u wielkiego le¿y kompleks osadów zlodowaceñ œrodkowopolskich, o ci¹g³ym rozprzestrzenieniu i zmiennej mi¹¿szoœci od kilku do 35,0 m. Tworz¹ go osady zlodowacenia Odry, interglacja³u lubelskiego i zlodowacenia Warty. Powierzchnia sp¹gowa tych zró¿nicowanych litologicznie osadów le¿y na wysokoœci 105,0–120,0 m n.p.m.

Zlodowacenie Odry

Zlodowacenie to jest reprezentowane przez utwory zastoiskowe, gliny zwa³owe oraz piaski i ¿wiry wodnolodowcowe. Czêœciowo ods³aniaj¹ siê one na powierzchni w zachodniej czêœci badanego obszaru arkusza. Mi¹¿szoœæ tych osadów dochodzi do 20,0 m, maksymalnie do 30,0 m. Profil osadów tego okresu rozpoczynaj¹ i³y, mu³ki i piaski zastoiskowe.Tworz¹ one dobrze wykszta³cony poziom litostratygraficzny w œrodkowej czêœci obszaru, o mi¹¿szoœci od 2,0

19 do 13,0 m, przewiercony otworami archiwalnymi (otw.: 4, 5, 7, i 9) i otworem kartograficznym w Per- lejewie (otw. 10). Utwory zastoiskowe wystêpuj¹ tu na g³êbokoœci oko³o 20–33 m, na osadach wodnolodowcowych i lodowcowych zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) oraz na piaskach i mu³kach interglacja³u wielkiego. W otworze kartograficznym w Perlejewie profil tych osadów, w interwale 26,5 do 36,2 m, rozpoczynaj¹ piaski szare z detrytusem roœlinnym, z wk³adkami i laminami mu³ków, przechodz¹ce w mu³ki piaszczyste i ilaste. Na nich le¿¹ i³y szare, zwarte i w czêœci stropowej mu³ki piaszczyste z detrytusem roœlinnym, z przewarstwieniami mu³ków ilastych i i³ów. W sp¹gu i w stropie warstwy przewa¿a frakcja 0,01–0,05 mm, w czêœci œrodkowej 0,01–0,005 mm. Wysortowanie materia³u jest s³abe lub œrednie. Œrednia zawartoœæ CaCO3 jest wysoka, wynosi 14,6%. Pochodzenie osadów jest zastoiskowe (Jeleñski, 2000). Badania palinologiczne piasków z g³êbokoœci 35,06 m wykazuj¹, ¿e ziarna py³ku AP s¹ redeponowane albo pochodz¹ z dalekiego transportu. Prawdopodobnie na stanowisku funkcjonowa³ niewielki zbiornik, o czym œwiadczy obecnoœæ Pediastrum, Equisetum i Sparaganium. W spektrum py³kowym z próbki mu³ków (g³êbokoœæ 27,25 m) mo¿na zauwa¿yæ mieszaninê ziarn pochodzenia trzeciorzêdowego i czwartorzêdowego (ziarna py³ku drzew). Bardzo charakterystyczna jest obecnoœæ Pediastrum karvaiski, gatunku gwiazdoszka zasiedlaj¹cego zimne i oligotroficzne zbiorni- ki. Przypuszczaæ mo¿na, ¿e na stanowisku w okresie ch³odnym i bezleœnym funkcjonowa³ niewielki oligotroficzny zbiornik jeziorny (Biñka, 1999). Niewielkiej mi¹¿szoœci seriê piaszczysto-mu³kowych osadów zastoiskowych przewiercono w czêœci pó³nocnej obszaru, w rejonie Czajów (otw. 1), na g³êbokoœci 31,1–33,9 m. S¹ to piaski py³owate, mu³ki piaszczyste i ilaste, laminowane i³ami. Badania litologiczne wykonane dla mu³ków wykazuj¹ s³abe wysortowanie materia³u i wysok¹ wapnistoœæ wynosz¹c¹ 8,0–17,1%. Wk³adka (0,35 m) piasków gruboziarnistych mo¿e œwiadczyæ o okresowym przep³ywie wód. Utwory zastoiskowe ze zlodowacenia Odry wydzielono w dnie doliny Bugu (85,0 do 100,0 m n.p.m.) w okolicy Osnówki. Erozyjne obni¿enie w glinach zwa³owych ze zlodowacenia Sanu 2 (Wil- gi) wype³niaj¹ tu piaski py³owate i i³y (otw.: 14 i 15). Ich mi¹¿szoœæ w osi doliny przekracza 14,0 m (nie przewiercone). Przykryte s¹ osadami aluwialnymi z okresu zlodowaceñ pó³nocnopolskich, a lokalnie, fragmentarycznie zachowanymi utworami organogenicznymi interglacja³u eemskiego. Transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Odry poprzedzi³a akumulacja piasków i ¿wirów wodnolodowcowych, dolnych. Wystêpuj¹ one lokalnie na obszarze badanego arkusza, w czê- œci œrodkowej i pó³nocnej miêdzy osadami zastoiskowymi i glinami zwa³owymi z tego wieku (otw.: 1, 9 i 10), w czêœci po³udniowej wype³niaj¹ niewielkie obni¿enia w glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) i czêœciowo w osadach interglacja³u wielkiego (otw. 16, sondy: 41 i 42). Ich mi¹¿szoœæ wynosi od 0,2 do 9,0 m. S¹ to piaski szare ze ¿wirkami ska³ pó³nocnych o zmiennej frakcji, od bardzo drobnoziarnistej do gruboziarnistej. Przewa¿a frakcja piasków drobnoziarnistych. Wyniki badañ lito-

20 logicznych próbek tych osadów pobranych z otworów kartograficznych w Chech³owie (g³êbokoœæ 34,9–35,1 m) i w Perlejewie (g³êbokoœæ 18,2–26,5 m) wykazuj¹ przewagê ziarn czêœciowo obtoczonych (odpowiednio: 37,4% i 44,2%) nad obtoczonymi (35,4% i 35,7%) przy bardzo wysokiej zawar- toœci ziarn kanciastych (27,2% i 20,1%). WskaŸniki obtoczenia ziarn kwarcu R wynosz¹ odpowiednio 0,85 i 0,74; wapnistoœæ — 14,3% i 5,5%. Ekspertyza palinologiczna z próbek osadów piaszczystych z Perlejewa (przy niskiej i bardzo niskiej frekwencji ziarn py³ku) wykazuje, i¿ spektra py³kowe reprezentuj¹ mieszaninê czwartorzêdowych i trzeciorzêdowych ziarn py³ku, redeponowanych i osadzonych na wtórnym z³o¿u. Piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe wydzielono w otworze kartograficznym w Czajach na g³êbokoœci 28,15–31,10 m. Le¿¹ one miêdzy osadami zastoiskowymi i morenowymi z okresu zlodowacenia Odry. Analizê litologiczn¹ wykonano na podstawie jednej tylko próbki osadów z g³êbokoœci 28,8–29,0 m. WskaŸnik obtoczenia ziarn kwarcu R — 0,29 wskazuje na wyd³u¿on¹ drogê transporto- wanego materia³u. Gliny zwa³owe zlodowacenia Odry stanowi¹ wyraŸny, miejscami erozyjnie rozciêty poziom. Stwierdzono je w otworach kartograficznych (otw.: 1 i 16) i archiwalnych (otw.: 9, 4, 5, 11 i 17) oraz w sondach mechanicznych WH. Mi¹¿szoœæ ich zmienia siê od 2,0 do 15,0 m. Powierzchnia sp¹gowa tych glin le¿y na wysokoœci oko³o 110 do 120 m n.p.m. S¹ barwy ciemnoszarej i br¹zowosza- rej, piaszczyste, odcinkami silnie piaszczyste, obfituj¹ce w materia³ ¿wirowy. W rozciêciu erozyjnym bezimiennego dop³ywu Nurca, miêdzy Pe³chem a Kosiarkami, gliny z tego okresu le¿¹ pod cienk¹ pokryw¹ osadów deluwialnych (oko³o 115 do 119 m n.p.m.). Gliny piaszczyste z licznymi ¿wirami wydzielono w Chech³owie (otw. 16) na g³êbokoœci 19,6–34,9 m. Le¿¹ one na osadach lodowcowych zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi), miejscami rozdzielone cienk¹ warstw¹ piasków wodnolodowcowych. Wapnistoœæ glin jest wysoka, wynosi œrednio 15,6%. We frakcji ¿wirowej wapienie pó³nocne przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi. W stropie glin, przewaga ta jest nieznaczna (43,9% i 40,0%), wyra¿ona wspó³czynnikami petrograficznymi: O/K — 1,35; K/W — 0,83 i A/B — 1,04. W innej próbce, z górnej czêœci warstwy, wapienie pó³nocne dominuj¹ wyraŸnie nad ska³ami krystalicznymi (56,3% i 27,2%) przy œrednim udziale dolomitów (4,6%). Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹ tu: O/K — 1,98; K/W — 0,53 i A/B — 1,70. Równie¿ próbki z dolnej czêœci glin charakteryzuje dominacja wapieni pó³nocnych (48,9%) nad ska³ami krystalicznymi (32,0%) przy zawartoœci dolomitów 4,9%. Œrednie wspó³czynniki petrograficzne dla dolnej partii glin wynosz¹: O/K — 1,73; K/W — 0,66 i A/B — 1,27. Podobn¹ pozycjê oraz podobne wspó³czynniki petrograficzne charakteryzuj¹ gliny zwa³owe z okresu zlodowacenia Odry, wystê- puj¹ce na s¹siaduj¹cym od zachodu obszarze arkusza Sterdyñ (Wrotek, 1997). Do osadów lodowcowych zlodowacenia Odry zaliczono równie¿ silnie zerodowane gliny zwa³owe stwierdzone otworem kartograficznym w Czajach (otw. 1) na g³êbokoœci 26,10–28,15 m. S¹

21 to ciemnoszare gliny piaszczyste, odcinkami silnie piaszczyste z licznymi drobnymi ¿wirkami. Wœród ¿wirów, wyraŸnie dominuj¹ wapienie pó³nocne (60,2%) nad ska³ami krystalicznymi (22,8%), zawar- toœæ dolomitów pó³nocnych jest niska — 3,4%. Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹: O/K — 2,89; K/W — 0,38 i A/B — 2,04. Niewielkie obni¿enie w opisanych wy¿ej glinach zwa³owych w Czajach wype³niaj¹ mu³ki i piaski jeziorno-lodowcowe o mi¹¿szoœci 3,7 m. S¹ one s³abo i œrednio wysortowane.

Œrednia zawartoœæ CaCO3 wynosi 5,6%. S¹ to zapewne osady wytopiskowe, akumulowane w niewielkich, lokalnych zbiornikach w fazie rozpadu czaszy lodowej. Badania palinologiczne próbek tych osa- dów nie da³y pozytywnych rezultatów z powodu braku ziarn py³ku i rozpoznawalnych szcz¹tków organicznych. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe,górne pochodz¹ce z recesji l¹dolodu zlodowacenia Odry wystêpuj¹ g³ównie w œrodkowej i pó³nocnej czêœci badanego obszaru. Ich powierzchnia sp¹gowa le¿y na wysokoœci 120,0–125,0 m n.p.m. Przewiercono je otworami kartograficznymi (otw.: 1 i 10) i archiwalnymi (otw.: 2, 4, 5, 9 i 11) oraz sondami mechanicznymi. Mi¹¿szoœæ piasków jest zró¿nicowana od 2,0 m (otw. 2) do oko³o 15 m (otw. 1). S¹ to piaski szare, ró¿nych frakcji, od drobnoziarnistych do gruboziarnistych, z licznymi ¿wirami ska³ pó³nocnych. W ich sp¹gu wystêpuje bardzo czêsto poziom bruku ¿wirowego, pochodz¹cy z rozmycia stropu glin zwa³owych. Piaski z profilu otworu kartograficznego (otw. 1) w Czajach, z g³êbokoœci 7,5–21,5 m wykazuj¹ s³abe, w stropie bardzo s³abe wysortowanie materia³u. WskaŸnik obtoczenia ziarn kwarcu R wynosi 0,33, w stropie wzrasta do 0,60. Wysoka jest zawartoœæ CaCO3, wynosi 15,5–20,1%, co wskazuje na ich fluwioglacjalne pochodzenie (Jeleñski, 2000). Piaski i ¿wiry z otworu kartograficznego (otw. 10) w Perlejewie z g³êbo- koœci 12,8–18,2 m cechuje œrednie i s³abe wysortowanie, ziarna obtoczone (45,5%) przewa¿aj¹ nad ziarnami czêœciowo obtoczonymi (41,8%), udzia³ ziarn kanciastych jest wysoki — 12,5%. WskaŸnik obtoczenia ziarn kwarcu R wynosi 0,51. Wapnistoœæ jest niska, œrednio w warstwie — 1,6%. Œrednie obtoczenie ziarn oraz niska zawartoœæ CaCO3 to cechy osadu rzecznego, akumulowanego w warunkach klimatu zimnego. Jakkolwiek cechy petrograficzne opisanych piasków s¹ zbli¿one do parame- trów charakterystycznych dla osadów rzeczno-peryglacjalnych, to jednak ich forma wystêpowania, jak i po³o¿enie w profilu wskazuj¹, ¿e s¹ to prawdopodobnie osady doœæ rozleg³ego, dystalnego san- dru, akumulowanego w fazie recesji l¹dolodu zlodowacenia Odry. Piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe z tego okresu ods³aniaj¹ siê w obni¿eniu dolinnym miêdzy Pe³chem a Kosiarkami, w zachodniej czêœci obszaru. Le¿¹ bezpoœrednio na glinach zwa³owych zlodowacenia Odry (oko³o 117 m n.p.m.) osi¹gaj¹c mi¹¿szoœci od 2,0 do 11,0 m. W rejonie Œledzianowa wyodrêbniono niewielkiej mi¹¿szoœci (2,7 m) piaski ze ¿wirami, wodnolodowcowe, po³o¿one miêdzy glinami zwa³owymi (sonda 42) na g³êbokoœci 2,0–4,7 m.

22 Interglacja³ lubelski

Osady interglacja³u lubelskiego — piaski i mu³ki rzeczne,wyró¿niono w kopalnym obni¿eniu w Perlejewie na g³êbokoœci 3,2–4,1 m (sonda 34) i na g³êbokoœci 6,1–11,4 m, gdzie ich nie przewiercono (sonda 33). Le¿¹ one na erozyjnej powierzchni utworów lodowcowych i zastoiskowych zlodowacenia Odry, pod glinami zwa³owymi zlodowacenia Warty, wype³niaj¹c niewielk¹, kopaln¹ formê dolinn¹. S¹ to mu³ki szare i szaro-popielate przechodz¹ce w piaski drobnoziarniste, zailone, w czêœci stropowej ze ¿wirkami. Klasyfikacji genetycznej i stratygraficznej tych osadów dokonano na podstawie ich formy wystêpowania i po³o¿enia w profilu. Nale¿y jednak zaznaczyæ, ¿e kryteria tej klasyfikacji mog³yby spe³niaæ równie¿ osady innej genezy, usytuowane miêdzy poziomami lodowco- wymi zlodowaceñ Odry i Warty np. drobnoziarniste facje recesywnych utworów wodnolodowcowych zlodowacenia Odry.

Zlodowacenie Warty

W okresie zlodowacenia Warty obszar arkusza Pobikry znajdowa³ siê w strefie zasiêgu stadia³u mazowiecko-podlaskiego (stadia³ dolny) oraz na przedpolu stadia³u pó³nocnomazowieckiego (stadia³ œrodkowy). Zlodowacenie Warty reprezentuj¹ zró¿nicowane litologicznie i genetycznie osady. S¹ to piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe, piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe, osady zastoiskowe i wytopiskowe oraz gliny zwa³owe. Procesy geologiczne, trwaj¹ce w czasie tego zlodowacenia, wp³ynê³y w du¿ym stopniu na ukszta³towanie siê g³ównych rysów rzeŸby oraz na tworzenie siê ró¿nych form geomorfo- logicznych. Nale¿¹ do nich wysoczyzny i pagórki morenowe, obni¿enia wytopiskowe, doliny odp³ywu wód roztopowych, sandry i kemy. Mi¹¿szoœci osadów pochodz¹cych ze zlodowacenia War- ty wahaj¹ siê w granicach od kilku do oko³o 20 m. Ich powierzchnia sp¹gowa podnosi siê z po³udnia na pó³noc od 115,0 do 140,0 m n.p.m.

Stadia³ dolny

Najstarszymi osadami zlodowacenia Warty na badanym obszarze s¹ i³y, mu³ki i piaski py³owate zastoiskowe.Wystêpuj¹ w po³udniowej i zachodniej czêœci obszaru arkusza, naj- czêœciej bezpoœrednio pod glinami zwa³owymi z tego okresu stadialnego, miejscami pod cienk¹ warstw¹ piasków wodnolodowcowych lub piasków i mu³ków deluwialnych. Ods³aniaj¹ siê w dolinie Mieœcichówki i jej dop³ywu w rejonie Ciechanowczyka, Tworkowic, Przybyszyna i Kolonii Kosiorki oraz w dolinach bezimiennych dop³ywów Silnej i Pe³chówki w okolicy Smorczewa i Kosek Ma³ych. Nawiercono je wieloma sondami rêcznymi i mechanicznymi oraz otworami w Chech³owie (otw. 16) i Perlejewie (otw.: 9 i 10). Ich mi¹¿szoœæ rzadko przekracza 6,0 m. W dolnej partii tych osadów prze-

23 wa¿aj¹ i³y i mu³ki barwy szarej i ciemnoszarej, niekiedy rytmicznie laminowane jaœniejszymi warstewkami (warwowe). Wy¿ej przechodz¹ w piaski py³owate i bardzo drobnoziarniste szare lub szaro¿ó³te. Seriê z³o¿on¹ z i³ów py³owatych i mu³ków z wk³adkami piasków wodnolodowcowych wyod- rêbniono w Chech³owie (otw. 16) na g³êbokoœci 15,5–19,6 m. Poziomo warstwowane i³y i mu³ki cechuje s³abe wysortowanie ziarn oraz bardzo wysoka wapnistoœæ (20,5–20,9%), która przes¹dza o ich zastoiskowym pochodzeniu. Wk³adki piasków o s³abym obtoczeniu ziarn kwarcu (R — 0,62 i 0,84) i wysokiej zawartoœci CaCO3 (14,2%) wskazuj¹ na okresowe przep³ywy wód, zwi¹zane z nasileniem procesów ablacji w bezpoœrednim kontakcie z czo³em l¹dolodu. Lokalnie, pod glinami zwa³owymi stadia³u dolnego zlodowacenia Warty wystêpuj¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe,dolne, o mi¹¿szoœci nie przekraczaj¹cej kilku metrów, najwiêksz¹ 3,5 m stwierdzono w Czarkówce (sonda 28). W Czajach (sonda 6, otw. 1) piaski te zawieraj¹ liczne ¿wiry, w sp¹gu na g³êbokoœci 7,5 m — otoczaki. Gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Warty zajmuj¹ znaczne powierzchnie obszaru arkusza. Stanowi¹ najm³odszy, silnie zdenudowany poziom lodowcowy. Ich powierzchnia sp¹gowa le¿y na wysokoœci oko³o 120–140 m n.p.m. W przekroju geologicznym od Œledzianowa a¿ do Czajów tworz¹ zwart¹, nieprzerwan¹ pokrywê o zmiennej mi¹¿szoœci od kilku do oko³o 15–20 m (otw.: 4, 5, 10 i 16). Najlepiej rozpoznano je w otworach kartograficznych w Chech³owie (otw. 16) i Perlejewie (otw. 10). Wystêpuj¹ tam do g³êbokoœci oko³o 15 m. W ich profilu przewa¿aj¹ gliny piaszczyste z licznymi ¿wirami o œrednicy do 3,0 cm oraz pojedynczymi g³azikami do 10,0 cm œredni- cy. Barwa ich zmienia siê od ciemnoszarej w dolnej, poprzez szarobrunatn¹ w czêœci œrodkowej, do br¹zowej w partii stropowej. Gliny te cechuje wysoka wapnistoœæ (12,2–20,9%). W glinach zwa³owych z Chech³owa, ¿wiry wapieni pó³nocnych przewa¿aj¹ nad ¿wirami ska³ krystalicznych (tabl. III). Œrednie wspó³czynniki petrograficzne z czêœci dolnej i œrodkowej tych glin wynosz¹: O/K — 1,52; K/W — 0,76 i A/B — 1,04. Podobne wspó³czynniki petrograficzne: O/K — 1,32; K/W — 0,83 i A/B — 1,07, okreœlaj¹ gliny zwa³owe, zaliczone do zlodowacenia Warty, w O³awskim (otw. P-7), wystêpuj¹ce na obszarze s¹siedniego arkusza Sterdyñ (Wrotek, 1997) w interwale wyso- koœciowym 103,4–108,0 m n.p.m. Natomiast œrednie wspó³czynniki petrograficzne z górnej czêœci warstwy wynosz¹: O/K — 1,88; K/W — 0,61 i A/B — 1,31. Podobne wspó³czynniki charakteryzuj¹ œrodkow¹ czêœæ glin z Perlejewa (otw. 10) i wynosz¹ one: O/K — 1,82; K/W — 0,67 i A/B — 1,21. Czêœæ sp¹gowa i stropowa tych glin jest prawdopodobnie rozmyta, co sugeruje zwiêkszony udzia³ ska³ odpornych wœród ¿wirów i znaczne iloœci granatów we frakcji ciê¿kiej (Jeleñski, 2000). Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe stanowi¹ niewysortowany materia³ o bez³adnej na ogó³ teksturze, czêsto gliniasty, miejscami z wk³adkami glin piaszczystych. Wystêpuj¹ na znacz- nych obszarach w formie nieregularnych p³atów o zró¿nicowanej wielkoœci. Przykrywaj¹ najczêœciej

24 gliny zwa³owe warstw¹ na ogó³ nie przekraczaj¹c¹ 2,0 m, a w pasie od Ostro¿an do Klepaczów — osady zastoiskowe zlodowacenia Warty. W niektórych rejonach (£opusze, Stadniki) zastêpuj¹ gliny zwa³owe tworz¹c p³askie i zdenudowane wzniesienia. Ich mi¹¿szoœci w tych rejonach przekraczaj¹ miejscami 6,0 m. Piaski i mu³ki kemów.Napó³nocny wschód od Drochlina wyró¿niono pagórek kemowy o wysokoœci wzglêdnej oko³o 5 m, usytuowany miêdzy dwoma zdenudowanymi p³atami glin zwa³owych. Zbudowany jest w przewa¿aj¹cej czêœci z piasków ró¿noziarnistych, szaro¿ó³tych z drobnymi ¿wirkami ska³ pó³nocnych oraz pojedynczymi ¿wirami o œrednicy do 10,0 cm, miejscami z wk³adkami mu³ków i piasków py³owatych. Tekstura tych osadów jest na przemian równoleg³a, uko- œna, nieci¹g³a falista i pozioma lub bez³adna. Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych próbek pia- sków w ods³oniêciu w Drochlinie (g³êbokoœæ 5,3 m) wykazuj¹ przewagê ziarn czêœciowo obtoczonych (46,2–50,7%) nad ziarnami obtoczonymi (40,3–42,9%) i wysoki udzia³ ziarn kanciastych (13,5%). WskaŸniki obtoczenia ziarn kwarcu R wynosz¹ 0,58 i 0,47. Cechy te potwierdzaj¹ flu- wioglacjaln¹ genezê osadów. Piaski i ¿wiry, miejscami g³azy, moren czo³owych.Wmorfologii pó³nocno-wschodniej czêœci arkusza Pobikry, na po³udnie od Czajów i Ma³yszyna, zaznaczaj¹ siê niezbyt rozleg³e wzgórza morenowe, o wysokoœci wzglêdnej do 8,0 m, utworzone w fazie recesyjnego postoju czo³a l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. Tworz¹ je piaski ró¿noziarniste z domieszk¹ ¿wirów, w partiach stropowych przewa¿aj¹ bez³adnie u³o¿one ¿wiry i otoczaki. Osady te w odkryw- kach w Ma³yszynie (g³êbokoœci do 5,0 m) wykazuj¹ ukoœne warstwowanie, odcinkowe zaglinienie, obecnoœæ ¿wirów i g³azów o œrednicy do oko³o 15 cm i toczeñców glin o œrednicy do oko³o 20 cm. Bezstrukturalne, niewysortowane utwory zwa³owe wydzielono w górnej czêœci ods³oniêcia w Cza- jach, zlokalizowanego u podnó¿a niewielkiej formy czo³owomorenowej. W czasie recesji l¹dolodu stadia³u maksymalnego zlodowacenia Warty wody roztopowe trans- portowa³y i akumulowa³y osady wzd³u¿ szlaków sandrowych, przebiegaj¹cych z pó³nocnego zachodu na po³udniowy wschód. Zgodnie z tym kierunkiem przebiegaj¹ wspó³czesne doliny Pe³chówki i Ku- kawki — dop³ywów Nurca. Niewielkie pokrywy piasków lokalnych sto¿ków sandrowych wystêpuj¹ ponadto w ró¿nych czêœciach opisywanego obszaru. Osady wodnolodowcowe,górne, wymie- nionych form to piaski jasnoszare i szaro¿ó³te ró¿nych frakcji i ¿wiry,poziomo lub ukoœnie warstwowanie. Mi¹¿szoœæ ich na ogó³ przekracza 5,0 m, lokalnie w obrêbie dolin wód roztopowych osi¹gaj¹ kilkanaœcie metrów (Leszczki Du¿e, Podgajki). WskaŸniki obtoczenia ziarn kwarcu R serii piaszczystej ods³oniêtej w Podgajkach wynosz¹ od 0,58 do 0,64 i wskazuj¹ na wodnolodowcowe pochodzenie piasków. Zmienna jest tam zawartoœæ CaCO3, od 0,0 do 12,3%, co spowodowane jest wtór- nym odwapnieniem ich stropowej czêœci.

25 Cienkie pokrywy piasków wodnolodowcowych, o mi¹¿szoœci do 2,0 m le¿¹ w wielu miejscach na glinach zwa³owych, a w obni¿eniach dolin miêdzy Smarklicami a Ostro¿anami i w rejonie Kolonii Gaj na osadach zastoiskowych zlodowacenia Warty. Piaski, mu³ki i gliny wytopiskowe wystêpuj¹ w dnach i na peryferiach niecek wytopiskowych uformowanych w wyniku deglacjacji arealnej u schy³ku zlodowacenia Warty. Ich gene- za zwi¹zana jest z wytapianiem siê bry³ i p³atów martwego lodu. S¹ to osady litologicznie zró¿nicowane. W obni¿eniach ko³o Drochlina przewa¿aj¹ serie piaszczysto-mu³kowe lokalnych za- stoisk, o mi¹¿szoœci nie przekraczaj¹cej oko³o 3 m. Podobne osady — piaski py³owate, miejscami za- glinione i ze ¿wirkami ska³ pó³nocnych, wype³niaj¹ obni¿enia w okolicy miejscowoœci Sypnie. Tam ich maksymalna mi¹¿szoœæ wynosi 4,6 m. Piaszczysto-mu³kowe osady wytopiskowe zawieraj¹ czêsto soczewki i przewarstwienia lodowcowych glin sp³ywowych oraz materia³u ¿wirowego. W rejonie Grodziska i Czajów-Lipek, Moczyde³ i £opusza wœród osadów wytopiskowych przewa¿aj¹ stratyfi- kowane gliny sp³ywowe o mi¹¿szoœci od oko³o 2 do 4 m. Omawiane osady, wype³niaj¹ce rozleg³e obni¿enia, czêsto znajduj¹ siê w zasiêgu sta³ych lub okresowych podmok³oœci.

Stadia³ œrodkowy

L¹dolód stadia³u œrodkowego (Wkry) zlodowacenia Warty w swej maksymalnej fazie rozwoju zatrzyma³ siê kilkanaœcie kilometrów na pó³nocny zachód od obszaru niniejszego opracowania (No- wak, 1972b). W granicach arkusza Pobikry utwory tego wieku s¹ reprezentowane przez osady akumulowane na jego przedpolu. I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty osadza³y siê w obni¿eniach na przedpolu nasuwaj¹cego siê l¹dolodu. Wydzielono je w pó³nocnej czêœci obszaru, w strefie przygranicznej z obszarem arkusza Ciechanowiec. W Kolonii Ciechanowiec osady zastoiskowe o mi¹¿szoœci 5,1 m wype³niaj¹ obni¿enie wyerodowane w glinach zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. S¹ to g³ównie i³y br¹zowo-szare, odcinkami warwowe, podœcielone piaskami bardzo drobnoziarnistymi ze ¿wirkami i otoczakami w sp¹gu, w czêœci stropowej zaœ piaskami py³owatymi szaro¿ó³tymi i mu³kami. Z okresu recesji l¹dolodu stadia³u œrodkowego zachowa³y siê piaski i ¿wiry wodnolodowcowe.Wype³niaj¹ one obni¿enia w pó³nocnej, przygranicznej czêœci obszaru arkusza. S¹ to piaski szaro¿ó³te ró¿nych frakcji ze ¿wirkami. Ich mi¹¿szoœæ jest trudna do ustalenia. Najczêœciej le¿¹ one na podobnie wykszta³conych piaskach wodnolodowcowych ze stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. W takiej sytuacji wystêpuj¹ prawdopodobnie w Sobiechowie (sonda 4), gdzie przewiercono 15,0-metrowy kompleks osadów wodnolodowcowych, reprezentuj¹cych zapewne dwa stadia³y omawianego zlodowacenia.

26 Interglacja³ eemski

W ramach prowadzonych prac geologiczno-kartograficznych zwi¹zanych z opracowaniem arkusza Pobikry udokumentowano paleontologicznie kilka nowych stanowisk interglacja³u eemskiego. Osady tego wieku — torfy, mu³ki i piaski humusowe, jeziorne,wype³niaj¹ obni¿e- nia w utworach z okresu zlodowaceñ œrodkowopolskich. Interglacjalne mu³ki brunatnoszare z humusem nawiercono w dolinie Bugu w Arbasach Du¿ych na g³êbokoœci 10,2–12,7 m (sonda 39). Le¿¹ one na mu³kach ilastych zastoiskowych ze zlodowacenia Odry (100,3 m n.p.m.), przykryte s¹ piaskami rzecznymi z okresu zlodowaceñ pó³nocnopolskich. Bada- nia palinologiczne tych osadów przeprowadzone przez Biñkê (1999) wykaza³y, ¿e dwie analizowane próbki reprezentuj¹ interglacja³ eemski. Próbka sp¹gowa pochodzi ze schy³ku poziomu jod³owego interglacja³u, o czym œwiadczy obecnoœæ jod³y, grabu i innych drzew ciep³olubnych. Próbka stropowa reprezentuje schy³kowy okres sosnowy tego interglacja³u. Seriê kopalnych osadów organicznych napotkano równie¿ w obni¿eniu dolinnym Kukawki w miejscowoœci ¯ery-Bystre na g³êbokoœci 2,0–10,4 m (sonda 24). W czêœci dolnej tych osadów przewa¿aj¹ mu³ki ciemnoszare z roz³o¿on¹ substancj¹ organiczn¹, w czêœci œrodkowej i stropowej wystê- puj¹ na przemian piaski i mu³ki humusowe z warstewk¹ torfów o mi¹¿szoœci 10,0 cm na g³êbokoœci 4,7 m. Osady te le¿¹ na piaskach wodnolodowcowych ze zlodowacenia Warty, a przykrywaj¹ je piaski deluwialne. Z ekspertyzy palinologicznej dla piêciu pobranych próbek wynika, ¿e w profilu tych osa- dów mo¿na wyró¿niæ trzy poziomy florystyczne (Biñka, 1999). Pierwszy poziom reprezentuje zapewne strefê borealn¹ — p³ytki zbiornik oligotroficzny z poryblinem ze strza³k¹, wyw³ócznikiem, z doœæ wysokim AP, w którym przewa¿a sosna z niewielkim dodatkiem brzozy. Drugi poziom cechuje doœæ wysoki poziom NAP — traw, turzyc i bylic przy niewielkim AP (sosna i brzoza). W poziomie trzecim (stropowym) nastêpuje ponowny zwrot w kierunku roœlinnoœci interstadialnej. Jest to roœlinnoœæ poœrednia miêdzy poziomem pierwszym i drugim z pewnym udzia³em roœlinnoœci œwiat³olubnej. Wiek próbek jest trudny do ustalenia. Próbki przypominaj¹ spektra z koñca interglacja³u eemskiego — stadia³ vistulianu i interstadia³ Brörup. Precyzyjne ustalenie wieku nie jest jednak mo¿liwe. Podobne osady piaszczysto-mu³kowe z substancj¹ organiczn¹ z warstw¹ torfów, o mi¹¿szoœci 2,7 m, wystêpuj¹ w Ostro¿anach na g³êbokoœci 1,4–8,4 m (sonda 37). W pod³o¿u tych osadów le¿¹ gliny zwa³owe zlodowacenia Warty. Analiza palinologiczna próbek pobranych w górnej czêœci tych osa- dów (z g³êbokoœci 1,4–4,6 m) wskazuje, ¿e ich akumulacja mog³a odbywaæ siê zarówno w okresie interglacja³u eemskiego, jak i w holocenie. Utwory mineralno-organiczne pochodz¹ce z koñca interglacja³u eemskiego stwierdzono w Stad- nikach na g³êbokoœci 3,1–6,5 m (sonda 46) i w Makarkach na g³êbokoœci 1,2–4,4 m (sonda 30). S¹ to w przewa¿aj¹cej czêœci mu³ki szare i ciemnoszare z substancj¹ organiczn¹, w sondzie w Makarkach

27 z przewarstwieniami piasków humusowych i warstw¹ torfów, o mi¹¿szoœci 1,0 m. Ich wiek jest trudny do ustalenia. Badania palinologiczne próbek osadów z sondy 46 mog¹ wskazywaæ na koniec interglacja³u eemskiego i pocz¹tek vistulianu lub koniec interstadia³u Brörup i pocz¹tek stadia³u. Analiza py³kowa próbek z profilu w Makarkach wykazuje, ¿e osady partii sp¹gowej i œrodkowej akumulowane by³y w poziomie grabowym interglacja³u eemskiego. Próbka stropowa reprezentuje koñcow¹ fazê interglacja³u lub pocz¹tkowy etap vistulianu (Biñka, 1999).

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewowych wystêpuj¹ w dolinie Bugu, gdzie tworz¹ akumulacyjne powierzchnie tarasowe, wzniesione 2,0–4,5 m nad poziom rze- k i , a w osiowych czêœciach doliny podœcielaj¹ rzeczne utwory holocenu, w³o¿one w rozciêt¹ po- wierzchniê tarasow¹. Ich mi¹¿szoœæ waha siê w granicach od 6,0 do 13,0 m (otw.: 14 i 15). W dnie doliny po³o¿onej oko³o 95–100 m n.p.m., le¿¹ na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi), osadach zastoiskowych zlodowacenia Odry oraz na utworach organogenicznych z interglacja³u eemskiego. W czêœci dolnej tych osadów przewa¿aj¹ piaski frakcji grubszych i pospó³ki. W czêœci stropowej dominuj¹ piaski drobno- i œrednioziarniste. Nagromadzenie ¿wirów i otoczaków w sp¹gu niektórych profilów tych osadów ma charakter bruku erozyjnego. Piaski rzeczne z tego okresu wystêpuj¹ w rejonie Arbasów Du¿ych (sonda 39) na g³êbokoœci 2,4–10,2 m. Le¿¹ one bezpoœrednio na paleobotanicznie udokumentowanych mu³kach humusowych z interglacja³u eemskiego. Taras nadzalewowy pó³nocnego zbocza doliny Pe³chówki wznosi siê 2,0 m nad poziom rzeki. W profilu tego tarasu wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirkami, barwy be¿owoszarej, w sp¹gu ze ¿wirami i otoczakami (sonda 16). Ich mi¹¿szoœæ wynosi od 6,6 do 9,3 m. Niewielki fragment tarasu nadzalewowego wydzielono w dolinie Siennicy, na granicy z obszarem arkusza Ciechanowiec. Na opisywanym obszarze arkusza wystêpuj¹ osady jeziorne mog¹ce pochodziæ z okresu zlodo- waceñ pó³nocnopolskich. Sugeruj¹ to wyniki badañ palinologicznych osadów organogenicznych ze Stadników (sonda 46), Makarek (sonda 30) i miejscowoœci ¯ery-Bystre (sonda 24). Ekspertyza palinologiczna próbek z czêœci stropowej tych osadów wykazuje, ¿e mog¹ one reprezentowaæ koniec interglacja³u eemskiego i pocz¹tek vistulianu.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski i gliny py³owate zwietrzelinowe (eluwialne) wystêpuj¹ na powierzchni wysoczyzny morenowej w pó³nocnej i zachodniej czêœci obszaru arkusza. S¹ one produk- tem procesów denudacyjnych, w których du¿¹ rolê odgrywa wietrzenie fizyczne i chemiczne. Ich mi¹¿szoœæ rzadko przekracza 2,0 m. Pokrywy eluwialne tworz¹ w przewa¿aj¹cej czêœci piaski i gliny

28 py³owate lub piaski drobno- i œrednioziarniste z domieszk¹ py³ów z nielicznymi ¿wirkami i pojedynczymi g³azikami. Maja barwê be¿owo¿ó³t¹ i szarobe¿ow¹, s¹ odwapnione, miejscami zorsztynizowa- ne. Podœcielaj¹ce je gliny zwa³owe bywaj¹ czêsto zwietrza³e. Piaski eoliczne i piaski eoliczne w wydmach wystêpuj¹ w pó³nocnej, œrod- kowej i zachodniej czêœci obszaru arkusza. Ich obecnoœæ w rejonie Radziszewa, Podgajek i Skórca zwi¹zana jest g³ównie z pokrywami piasków i ¿wirów wodnolodowcowych i lodowcowych. Niewielkie p³aty piasków przewianych le¿¹ bezpoœrednio na glinach zwa³owych zlodowacenia Warty. Wiêksze ich powierzchnie wydzielono w okolicy Pobikrów, Czarkówki i Osnówki. Piaski eoliczne i niewysokie pa- górki wydmowe wyodrêbniono na tarasach rzecznych w dolinie Bugu oraz w dolinie Mieœcichówki i jej dop³ywu w rejonie Kolonii Kosiorki. Pojedyncze wydmy zlokalizowane s¹ na niewielkich powierzchniach piasków eolicznych w Osnówce, Leszczce Du¿ej, Tworkowicach i Ciechanowczyku. Ich wysokoœæ nie przekracza 3,0 m. Wydmy oraz pokrywy eoliczne zbudowane s¹ z piasków kwarco- wych drobno- i œrednioziarnistych, dobrze obtoczonych i wysortowanych o teksturze bez³adnej, barwy jasno¿ó³tej i ¿ó³tej. Mi¹¿szoœæ piasków przewianych w pokrywach eolicznych wynosi 1,0–3,0 m. Piaski, gliny i mu³ki deluwialne wystêpuj¹ lokalnie na zboczach dolin i u ich pod- nó¿a. Sk³ad petrograficzny, a tak¿e mi¹¿szoœæ tych osadów uzale¿nione s¹ od litologii pod³o¿a oraz od rodzaju i charakteru procesów zboczowych. Przewa¿aj¹ w nich piaski py³owate i gliny piaszczyste ze ¿wirkami. Tekstura ich jest bez³adna lub wykazuje warstwowanie zgodne z nachyleniem stoku. Mi¹¿szoœæ osadów deluwialnych nie przekracza 2,0–3,0 m.

c. Holocen

Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów zalewowych 1,9–3,3 m nad poziom rzeki.Szerokoœæ tarasów zmienia siê od 0,5 km w rejonie Krzemienia do 3,0 km w obszarze ujœcio- wym Silnej do Bugu. Osady aluwialne stanowi¹ tu piaski szare z wk³adkami mu³ków i namu³ów, czê- sto ze zmienn¹ zawartoœci¹ substancji humusowej. W czêœci stropowej przewa¿aj¹ piaski py³owate i drobnoziarniste zailone, ku sp¹gowi zwiêksza siê udzia³ frakcji gruboziarnistej i ¿wirków. W pod³o¿u tych osadów le¿¹ piaski z okresu zlodowaceñ pó³nocnopolskich, dlatego trudno jest jednoznacznie wy- znaczyæ powierzchniê sp¹gow¹ podobnie wykszta³conych osadów holoceñskich. W obrêbie holoce- ñskiego tarasu wystêpuj¹ starorzecza, niektóre zawodnione, oraz doliny dop³ywów Bugu wype³nione piaskami i mu³kami rzecznymi, piaskami humusowymi i namu³ami. Na omawianym odcinku doliny Bugu nie zawsze wystêpuje wyraŸna krawêdŸ erozyjna miêdzy tarasem zalewowym i nadzalewowym, dlatego te¿ ich rozgraniczenie bywa miejscami bardzo utrudnione. Piaski i mu³ki rzeczne tworz¹ tarasy zalewowe w dolinach Kukawki, Pe³chówki i Sil- nej. Piaski s¹ szare i szarobe¿owe, w przewa¿aj¹cej czêœci drobnoziarniste, py³owate, miejscami ze

29 ¿wirkami. Mu³ki zawieraj¹ fragmenty roz³o¿onej flory, niekiedy przykryte s¹ kilkudziesiêciocenty- metrow¹ warstw¹ ciemnoszarych namu³ów organiczno-mineralnych. Mi¹¿szoœæ tych osadów nie przekracza 3,5 m. Do powszechnie wystêpuj¹cych osadów na obszarze arkusza Pobikry nale¿¹ piaski humusowe i namu³y den dolinnych oraz zag³êbieñ okresowo przep³ywowych. Wype³niaj¹ one doliny rzek i mniejszych cieków oraz obni¿enia o ró¿nej genezie, zarówno czynne, jak i okresowo przep³ywowe. Charakteryzuj¹ siê du¿¹ zmiennoœci¹ litologiczn¹, uzale¿nion¹ od lokalnych warunków sedymentacji. Zawieraj¹ znaczn¹ domieszkê czêœci organicznych. W profilu tych osadów przewa¿aj¹ piaski drobnoziarniste i mu³ki humusowe z wk³adkami namu³ów organicznych i organiczno-mineralnych. Ich mi¹¿szoœæ na ogó³ nie przekracza 2,0 m. Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych wype³niaj¹ niewielkie zag³êbienia na wyso- czyŸnie morenowej. Pod wzglêdem litologicznym s¹ to najczêœciej piaski drobnoziarniste, niekiedy œrednioziarniste z domieszk¹ piasków œrednioziarnistych lub py³owatych ze ¿wirkami oraz mu³ki szare, miejscami ciemnoszare, z czêœciami organicznymi, w czêœci stropowej osadów ze zwiêkszon¹ ilo- œci¹ substancji humusowej. Mi¹¿szoœæ namu³ów wynosi od 0,5 do 2,5 m. Namu³y torfiaste stwierdzono na niewielkich obszarach w dolinie Bugu, w rejonie Krze- mienia, gdzie kontynuuj¹ siê na obszar arkusza Sterdyñ oraz w dolinie Kukawki — na granicy z obszarem arkusza Ciechanowiec. Tworz¹ je ciemnoszare osady organogeniczne, w czêœci sp¹gowej i œrodkowej z przewarstwieniami piasków i mu³ków humusowych. Ich mi¹¿szoœæ waha siê od 1,0 do 2,5 m. Torfy zajmuj¹ niewielkie powierzchnie na opisywanym obszarze. Spotykamy je w Grannym, na tarasie holoceñskim doliny Bugu, gdzie zosta³y przewiercone sond¹ 32 na g³êbokoœci 0,7–3,2 m oraz w dolinie Pe³chówki w Drochlinie, tam w stropie osadów aluwialnych le¿y niedu¿ej mi¹¿szoœci (0,8 m) warstwa zailonych torfów. W dolinach Pe³chówki i Kukawki oraz ich dop³ywów odwiercono wiele sond w poszukiwaniu z³ó¿ torfów. Wyniki tych wierceñ okaza³y siê negatywne.

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Obszar objêty arkuszem Pobikry po³o¿ony jest w obrêbie prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, w strefie obni¿onej czêœci fundamentu krystalicznego o stosunkowo grubej pokrywie osadowej (Znosko, 1998). W ca³oœci nale¿y on do jednostki bretoñskiego piêtra strukturalnego — obni¿enia podlaskiego. Gruboœæ pokrywy osadowej tego obszaru wynosi oko³o 1500 m. Profil stratygraficzno-litologiczny tych osadów rozpoznano w otworze badawczym (otw. 18) w Stadnikach, w po³udniowo-wschodniej czê- œci opisywanego obszaru. Prekambryjskie pod³o¿e krystaliczne zbudowane ze ska³ metamorficznych nawiercono tam na g³êbokoœci 1542,5 m. Wy¿ej zalegaj¹ utwory paleozoiku (kambru, ordowiku, syluru i dewonu); mezozoiku (triasu, jury i kredy) i kenozoiku (trzeciorzêdowe i czwartorzêdowe). Profile tych

30 otworów zawieraj¹ liczne luki stratygraficzne. Pokrywa mezozoiczna ma charakter p³askiej monokliny, s³abo nachylonej ku pó³nocnemu zachodowi, pociêtej uskokami, rozwiniêtymi na planie strukturalnym starszego pod³o¿a, utworzonymi na skutek odm³odzenia starszych dyslokacji w kolejnych fazach orogene- zy alpejskiej. Pionowe ruchy pod³o¿a mia³y zapewne wp³yw równie¿ na charakter sedymentacji w trzecio- rzêdzie, jednak bardzo ograniczona iloœæ danych (dok³adnie opisanych profili wierceñ, bardziej szczegó³owych badañ geofizycznych) uniemo¿liwia przedstawienie obrazu budowy strukturalnej tych osadów. Na szkicu geologicznym odkrytym (tabl. II) oraz na przekroju geologicznym zaznaczono jedynie orientacyjnie przebieg przypuszczalnych uskoków w utworach pod³o¿a. Dyslokacje te znajduj¹ potwierdzenie w obrazie, uzyskanym w wyniku analizy topo- i fotolineamentów (Doktór, Graniczny, Kucharski, 1995) oraz zdjêæ satelitarnych (Ba¿yñski, Daniel-Danielska, 1982). Do kierunku struktur tektonicznych pod³o¿a (SE–NW) nawi¹zuje kopalny i wspó³czesny odcinek doliny Bugu w okolicy Œledzianowa oraz doliny Pe³chówki i Kukawki, bêd¹cy drogami odp³ywu wód roztopowych w czasie ostatniej deglacjacji. Rozpoznane w okolicy Perlejewa i Czarkówki deformacje glacitektoniczne w osadach trzeciorzêdu i starszego czwartorzêdu mog¹ mieæ za³o¿enia tektoniczne (umiejscowienie tych zaburzeñ pokrywa siê z prze- biegiem topo- i fotolineamentu na pó³noc od doliny Pe³chówki). RzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu obszaru arkusza Pobikry jest zró¿nicowana. Formowa³a siê zarów- no wskutek procesów erozyjnych, jak i w wyniku deformacji glacitektonicznych. Deniwelacje powierzchni stropowej osadów trzeciorzêdowych dochodz¹ do 80,0 m. Najni¿sze po³o¿enie powierzchni pod³o¿a (poni¿ej 10,0 m p.p.m.) stwierdzono w rejonie kopalnej doliny Bugu (wiercenie w Œledzianowie oko³o 1,5 km poza granic¹ obszaru arkusza). Najwy¿ej, do ponad 60,0 m powierzchnia osadów trzecio- rzêdu wznosi siê w strefie glacitektonicznych elewacji na miêdzyrzeczu Bugu i Pe³chówki. Wyniki analizy pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego (Kalitiuk, 2000) oraz sondowañ elektrooporowych (Jagodziñska, Kalitiuk, 1999) potwierdzaj¹ obecnoœæ strefy zwiêkszonej mi¹¿szoœci osadów czwartorzêdowych w okolicy Œledzianowa, jak równie¿ istnienie obni¿eñ w pod³o¿u czwarto- rzêdu na po³udnie od Perlejewa oraz w dolinie Kukawki, od Radziszewa do Pobikrów. W pobli¿u pó³nocnej granicy arkusza dodatnie anomalie grawimetryczne usytuowane s¹ równole¿nikowo, co mo¿e byæ zwi¹zane z nachyleniem powierzchni podczwartorzêdowej w kierunku g³êbokiej paleodoliny Wy- szanki–Wojciechy, przebiegaj¹cej prawie równole¿nikowo przez ca³y obszar arkusza Ciechanowiec. Strefy zwiêkszonej mi¹¿szoœci czwartorzêdu zinterpretowano w obrazie anomalii grawimetrycznych równie¿ we wschodniej czêœci badanego obszaru. Mog¹ one wskazywaæ, ¿e równie¿ tam istniej¹ obni¿e- nia w powierzchni osadów trzeciorzêdowych. Wyniki analizy grawimetrycznej potwierdzaj¹ wysokie po³o¿enie powierzchni stropowej osa- dów trzeciorzêdowych w rejonie Perlejewa (70,0 m n.p.m.), spowodowane obecnoœci¹ elewacji glacitektonicznych.

31 C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Ruchy górotwórcze fazy laramijskiej spowodowa³y regresjê morza i wynurzenie siê obszaru. Ostatnia transgresja morska na omawianym obszarze mia³a miejsce w eocenie pozostawiaj¹c piaszczysto-mu³kowe utwory glaukonitowe. Po wycofaniu siê morza w oligocenie dolnym panowa³y ju¿ warunki l¹dowe. Procesy erozji, potêgowane ruchami pionowymi fazy sawskiej spowodowa³y znaczn¹ redukcjê osadów paleogenu. Sedymentacja piaszczysto-mu³kowa utworów miocenu (tab. 2) odbywa³a siê w rozleg³ych œródl¹dowych zbiornikach wodnych, w warunkach ciep³ego klimatu i silnego rozwoju szaty roœlinnej (wk³adki lignitu). W mio-pliocenie po och³odzeniu klimatycznym sedymentowana by³a seria osadów rozleg³ego, dystroficznego zbiornika (i³y pstre i mu³ki formacji poznañskiej). Na prze³omie trzecio- rzêdu i czwartorzêdu wskutek ruchów pionowych fazy walachijskiej, nast¹pi³o podniesienie obszaru, który zosta³ poddany silnej erozji oraz procesom wietrzeniowym. W okresie preglacja³u trwa³a sedymentacja jeziorno-rzeczna. W rozleg³ych rozlewiskach i je- ziorzyskach oraz w obni¿eniach powierzchni trzeciorzêdowych wykorzystanych przez rzeki pregla- cjalne osadza³y siê piaski i mu³ki. L¹dolód najstarszego zlodowacenia pozostawi³ gliny zwa³owe, zachowane jedynie w g³êbokim obni¿eniu w Œledzianowie. Interglacja³ augustowski (podlaski) by³ okresem intensywnej erozji i denudacji. W okresie tym uformowa³a siê sieæ dolin rzecznych skierowanych generalnie ku pó³nocnemu zachodowi. Piaszczyste osady rzeczne tego interglacja³u o mi¹¿szoœci kilkunastu metrów wydzielono w kopalnej dolinie w Œladzianowie. Transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Nidy poprzedzi³a sedymentacja piasków rzeczno-peryglacjalnych, piasków py³owatych, mu³ków i i³ów zastoiskowych oraz w póŸniejszej fazie akumulacja piasków wodnolodowcowych. Omawiany obszar objêty by³ prawdopodobnie dwoma stadialnymi na- suniêciami l¹dolodu (tak, jak tereny po³o¿one bardziej na po³udnie). Transgreduj¹cy lodowiec zlodowacenia Nidy powodowa³ lokalne zaburzenia glacitektoniczne starszych osadów czwartorzêdowych oraz górnych partii trzeciorzêdu (okolice Perlejewa). W czasie deglacjaji obszaru akumulowane by³y piaski i ¿wiry wodnolodowcowe. Procesy erozyjne w interglacjale ma³opolskim pog³êbi³y istniej¹ce obni¿enia, w których lokalnie zachowa³y siê piaski akumulacji rzecznej (okolice Perlejewa), jednak na opisywanym obszarze nie zidentyfikowano wiêkszych form dolinnych z tego okresu. Transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1 poprzedzi³a akumulacja zastoiskowa o znacznym za- siêgu i nasileniu. L¹dolód tego zlodowacenia ponownie zaburzy³ glacitektoniczne osady (w tym gliny zwa³owe zlodowacenia Nidy) w okolicy Perlejewa i Czarkówki. W czasie jego recesji erozyjna dzia³al- noœæ wód roztopowych spowodowa³a miejscami siln¹ redukcjê glin zwa³owych a w powsta³ych obni¿e- niach osadza³y siê piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe, o mi¹¿szoœci do oko³o 20 m (Czarkówka).

32 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne (opis litologiczny) System Oddzia³ Pododdzia³ Piêtro Podpiêtro Torfy — Q th Akumulacja organiczna Namu³y torfiaste — Q Akumulacja organiczno-mineralna nht Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych — Q Akumulacja mineralno-organiczna w nh zag³êbieniach bezodp³ywowych Piaski humusowe i namu³y den dolinnych oraz zag³êbieñ okresowo przep³ywowych — Q phh Akumulacja mineralna i organiczna, rzecz- Piaski i mu³ki rzeczne — f Q na, korytowa, powodziowa oraz zbiorniko- pm h wa Holocen Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów zalewowych 1,9–3,3 m n.p. rzeki — f Q tII p¿ h Piaski, gliny i mu³ki deluwialne — d Q pg Procesy stokowe Piaski eoliczne w wydmach — e w pQ Procesy eoliczne Piaski eoliczne — e Q p Piaski i gliny py³owate zwietrzelinowe (eluwialne) — z Q Wietrzenie, denudacja p Piaski i i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewowych Zlodowacenia Zlodowacenie do 2,0–4,5 m n.p. rzeki — f Q Bt1 Akumulacja rzeczna pó³nocnopolskie Wis³y p¿ p4 Torfy, mu³ki i piaski humusowe, jeziorne Interglacja³ Akumulacja organiczna i mineralna, jezior- — liQ eemski tmph p34– na

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q W2 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa p¿ p3 podczas recesji l¹dolodu b W2

Stadia³ Akumulacja zastoiskowa na przedpolu I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — Q 3 œrodkowy imp p l¹dolodu Piaski, mu³ki i gliny wytopiskowe — b Q W1 Akumulacja w s¹siedztwie bry³ i p³atów pmg p3 martwego lodu lub w nieckach wytopiskowych Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q W1 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa p¿2 p3 podczas recesji l¹dolodu Piaski i ¿wiry, miejscami g³azy, moren czo³owych — gc QW1 Akumulacja przed czo³em lodowca p¿ p3

Piaski i mu³ki kemów — k Q W1 Akumulacja wodnolodowcowa w szczeli- pm p3 nach i przetainach lodowych

Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe — g Q W1 Bezpoœrednia akumulacja morenowa i p¿ p3 wodnomorenowa Stadia³ dolny g W1 Akumulacja lodowcowa Gliny zwa³owe — Q 3 Zlodowacenie Warty gzw p

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fg Q W1 Akumulacja wodnolodowcowa przed p¿1 p3 czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu I³y, mu³ki i piaski py³owate zastoiskowe Akumulacja zastoiskowa przed czo³em b W1 — Q l¹dolodu imppy p3 Interglacja³ f L Piaski i mu³ki rzeczne — Q 3 Erozja i akumulacja rzeczna lubelski pm p Czwartorzêd Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q O Erozja i akumulacja wodnolodowcowa p¿2 p3 podczas recesji l¹dolodu Zlodowacenia œrodkowopolskie Mu³ki i piaski jeziorno-lodowcowe — li-g Q O Akumulacja jeziorno-lodowcowa mp p3

Plejstocen Gliny zwa³owe — g Q O Akumulacja lodowcowa gzw p3 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fg Q O Akumulacja wodnolodowcowa przed p¿1 p3 czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu O Zlodowacenie Odry I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — bQ Akumulacja zastoiskowa na przedpolu imp p3 l¹dolodu

33 cd. tabeli 2

Torfy i mu³ki jeziorne — li Erozja, procesy wietrzeniowe tm Q 23– Interglacja³ p wielki Mu³ki i piaski jeziorno-rzeczne — li-f Q Akumulacja jeziorna mp p23– Akumulacja jeziorno-rzeczna Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QG Erozja i akumulacja wodnolodowcowa p¿ p2 podczas recesji l¹dolodu Gliny zwa³owe — g QG Akumulacja lodowcowa gzw p2

Mu³ki i piaski py³owate zastoiskowe — b QG Akumulacja wodnolodowcowa przed Zlodowacenie Sanu 2 (Wilgi) mppy p2 czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu

Interglacja³ Piaski i ¿wiry rzeczne — f QF Erozja i akumulacja rzeczna ferdynandowski p p2 odnowienie sieci dolin rzecznych

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QS Erozja i akumulacja wodnolodowcowa p¿ p2 podczas recesji l¹dolodu Gliny zwa³owe — g QS Akumulacja lodowcowa gzw p2 Procesy glacitektoniczne Sanu 1 b S Akumulacja zastoiskowa przed czo³em Zlodowacenie Mu³ki i piaski zastoiskowe — Q mp p2 lodowca Interglacja³ f K Piaski rzeczne — Q Erozja i akumulacja rzeczna ma³opolski p p2

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg QN Erozja i akumulacja wodnolodowcowa p¿2 p2 podczas recesji l¹dolodu Gliny zwa³owe — g Q N Procesy glacitektoniczne gzw p2 Akumulacja lodowcowa Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fg QN Erozja i akumulacja wodnolodowcowa w p¿1 p2 pocz¹tkach zlodowacenia i podczas recesji l¹dolodu Piaski py³owate, mu³ki i i³y zastoiskowe Akumulacja zastoiskowa b N Zlodowacenia po³udniowopolskie — Q pmipy p2

Zlodowacenie Nidy Piaski miejscami ¿wiry, rzeczno-peryglacjalne Akumulacja rzeczna o charakterze rozto-

Plejstocen —f-pgQN kowym we wstêpnej fazie zlodowacenia p¿ p2

Interglacja³ f Silna erozja wg³êbna a nastêpnie akumu- augustowski Piaski i mu³ki rzeczne — Q lacja rzeczna, utworzenie sieci dolin pm p12- (podlaski) rzecznych Czwartorzêd Zlodowacenia Zlodowacenie Gliny zwa³owe — g Q A Akumulacja lodowcowa najstarsze Narwi gzw p2 li-f Akumulacja osadów jeziorno-rzecznych Preglacja³ Piaski i mu³ki jeziorno-rzeczne — Q pm p0 I³y pstre i mu³ki — MPl Silna erozja, generowana tektonicznie Mio-pliocen impe Akumulacja jeziorna w zbiorniku œródl¹dowym

Neogen I³y, mu³ki i piaski kwarcowe, miejscami z py³em Akumulacja jeziorna i rzeczno-rozlewi- Miocen skowa w zbiornikach œródl¹dowych wêglowym i lignitem — impQ M Ruchy tektoniczne

Trzeciorzêd Oligocen Piaski i mu³ki glaukonitowe — pmGkOl Sedymentacja morska Paleogen

W interglacjale ferdynandowskim odnowiona zosta³a dolina rzeczna w okolicy Œledzianowa, wype³niona nastêpnie osadami piaszczysto-¿wirowymi o zachowanej mi¹¿szoœci 17,0 m. L¹dolód ze zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) pozostawi³ ci¹g³y poziom glin zwa³owych o znacznej mi¹¿szoœci. Jego transgresjê poprzedzi³a akumulacja mu³ków i piasków zastoiskowych. W interglacjale wielkim w rejonie Perlejewa wytworzy³a siê dolina rzeczna o g³êbokoœci conajmniej 20,0 m. Natomiast nie dosz³o do odnowienia doliny w rejonie Œledzianowa. W lokalnym niewielkim obni¿e- niu zakumulowane zosta³y tam jedynie niewielkiej, 3-metrowej mi¹¿szoœci, biogeniczne utworzy jeziorne.

34 Transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Odry poprzedzi³a sedymentacja i³ów, mu³ków i piasków zastoiskowych oraz w póŸniejszej fazie akumulacja piasków wodnolodowcowych. L¹dolód pozostawi³ seriê glin zwa³owych o zró¿nicowanej mi¹¿szoœci. Redukcja mi¹¿szoœci utworów morenowych zwi¹zana jest z erozyjn¹ dzia³alnoœci¹ wód roztopowych. Lokalnie w p³ytkich zag³êbieniach w powierzchni glin zwa³owych osadza³y siê mu³ki i piaski jeziorno-lodowcowe. Podczas interglacja³u lubelskiego obszar arkusza Pobikry objêty by³ procesami erozji, nie dosz³o jednak do utworzenia siê dojrza³ej sieci dolin rzecznych. Lokalnie sedymentowane by³y piaszczyste osady sto¿ków oraz p³ytkich koryt roztokowych (okolice Perlejewa). W czasie dolnego, maksymalnego stadia³u zlodowacenia Warty l¹dolód po raz ostatni wkroczy³ na opisywany obszar. Poprzedzi³a go akumulacja zastoiskowa i wodnolodowcowa o lokalnym zasiêgu. Ze stadia³em tym zwi¹zana jest obecnoœæ rozleg³ych pokryw glin zwa³owych. Z okresowym, recesyj- nym postojem tego l¹dolodu zwi¹zane by³o utworzenie wzgórz morenowych w rejonie Ma³yszczyna. W lokalnej przetainie akumulowane by³y mu³ki i drobnoziarniste piaski kemów w okolicy Drochlina. Wody roztopowe, kieruj¹c siê ku po³udniowemu wschodowi uformowa³y szereg p³ytkich dolin, w któ- rych akumulowane by³y piaszczysto-¿wirowe osady wodnolodowcowe o mi¹¿szoœci do kilkunastu me- trów. We wschodniej czêœci obszaru, wskutek wytapiania siê bry³ i p³atów martwego lodu, powsta³y zespo³y obni¿eñ wype³nionych osadami wytopiskowymi. L¹dolód stadia³u œrodkowego (Wkry) zlodowacenia Warty w swym maksymalnym zasiêgu zatrzyma³ siê kilkanaœcie kilometrów na pó³nocny wschód od obszaru niniejszego opracowania. Z okresem tym wi¹¿e siê akumulacja i³ów, mu³ków i pia- sków zastoiskowych oraz piasków wodnolodowcowych w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. W okresie interglacja³u eemskiego zaczê³a siê formowaæ wspó³czesna sieæ rzeczna, wykorzy- stuj¹c szlaki odp³ywu wód roztopowych z okresu ostatniej deglacjacji oraz zag³êbienia powytopiskowe. W obni¿eniach polodowcowych odbywa³a siê sedymentacja jeziorna osadów organicznych i organiczno-mineralnych. Stwierdzenie obecnoœci utworów interglacja³u emskiego w dnie wspó³czesnej doliny Bugu, po³o¿onych bezpoœrednio na utworach zastoiskowych zlodowacenia Odry a nawet na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi), w niskim po³o¿eniu hipsometrycznym (90,0–100,0 m n.p.m.) oraz brak utworów morenowych zlodowaceñ œrodkowopolskich œwiadczy o silnej przedeemskiej erozji wg³êbnej. Wiek odcinka doliny Bugu na obszarze arkusza Pobikry nale¿a³oby zatem okreœliæ na interwa³ czasowy miêdzy zlodowaceniem Warty a interglacja³em eemskim. W czasie zlodowacenia pó³nocnopolskiego i w holocenie ukszta³towa³a siê ostatecznie wspó³czesna sieæ rzeczna. W dolinach Bugu i na znacznie mniejsz¹ skalê w dolinie Pe³chówki akumulowane by³y osady piaszczyste, tworz¹ce powierzchnie tarasów nadzalewowych. Procesy wietrzeniowe i denudacyjne na powierzchni i stokach wysoczyzn morenowych powodowa³y tworzenie siê pokryw deluwialnych.

35 Na prze³omie plejstocenu i holocenu rozwija³y siê procesy eoliczne. Procesy erozyjno-denudacyjne o niewielkim natê¿eniu trwaj¹ nadal wspó³czeœnie. S¹ to g³ównie okresowe epizody akumulacji rzeczno-de- luwialnej w obrêbie obni¿eñ oraz procesy sp³ukiwania na stokach w okresach intensywnych, burzowych opadów oraz gwa³townego topnienia œniegu.

IV. PODSUMOWANIE

Kompleksowe prace geologiczno-zdjêciowe prowadzone w latach 1998–2000 na obszarze objê- tym arkuszem Pobikry, Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, wnios³y szereg nowych danych, umo¿liwiaj¹cych dok³adniejsze poznanie budowy geologicznej tego obszaru. Do najwa¿niejszych rezultatów tych prac nale¿¹: — przedstawienie nowego, bardziej szczegó³owego obrazu powierzchniowej budowy geologicznej, opartego na wynikach szczegó³owych prac terenowych i badañ laboratoryjnych; — podzia³ litostratygraficzny osadów czwartorzêdowych; — rozpoznanie i udokumentowanie nowych stanowisk osadów interglacjalnych, w tym interglacja³u eemskiego w dolinie Bugu;

— okreœlenie budowy i genezy form rzeŸby terenu; — przedstawienie budowy geologicznej pod³o¿a czwartorzêdu i ukszta³towania jego powierzchni na podstawie wierceñ i badañ geofizycznych. Do zagadnieñ nierozwi¹zanych, b¹dŸ wymagaj¹cych bardziej szczegó³owych badañ nale¿¹:

— ewentualne potwierdzenie (udokumentowanie paleobotaniczne) wystêpowania osadów interglacja³u lubelskiego;

— bardziej dok³adne okreœlenie stratygrafii utworów zlodowacenia Nidy (ewentualnie udokumentowanie dwóch nasuniêæ stadialnych);

— bardziej szczegó³owe rozpoznanie kopalnej doliny w Œledzianowie; — rozpoznanie pod³o¿a czwartorzêdu we wschodniej czêœci obszaru arkusza; — bardziej dok³adne okreœlenie charakteru, zasiêgu i wieku struktur glacitektonicznych.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Przedsiêbiorstwie Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego POLGEOL SA w Warszawie Zak³ad w Lublinie

Lublin, 2000 r.

36 LITERATURA

Albrycht A., 2000 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. £osice. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Albrycht A., 2001 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. £osice. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Albrycht A., Pruœ G.,1999 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark.Mokobody wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Areñ B., 1964 — Atlas geologiczny Polski. Zagadnienia stratygraficzno-facjalne,. 11. Trzeciorzêd. Inst. Geol., Warszawa. Ba³uk A., 1973a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. £om¿a, wyd.AiB.Inst. Geol., Warszawa. Ba³uk A., 1973b — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. £om¿a. Inst. Geol., Warszawa. Ba³uk A., 1991 — Czwartorzêd dorzecza dolnej Narwi (pó³nocno-wschodnie. Mazowsze). Pr. Pañstw. Inst. Geol., 130. Ba³uk A., 1995 — The Warta cold unit — a part of the Middle Polish Glaciation in the Narew River Basin (NE Poland). Acta Geogr. Lodz., 68. Baraniecka M. D., 1984 — Neoplejstocen i Wy¿yny Œrodkowopolskie, zlodowacenia œrodkowopolskie. W: Budo- wa geologiczna Polski. 1. Stratygrafia. 3b. Wyd. Geol., Warszawa. Baraniecka M. D., Makowska A., Mojski J. E., Nowak J., Samocka Z., Skompski S., 1978 — Stratygrafia osadów czwartorzêdowych Niziny Mazowieckiej oraz jej po³udniowego i zachodniego obrze¿e- nia. Biul. Inst. Geol., 21, 306. Ba¿yñski J., Daniel-Danielska B., 1982 — Mapa geologiczna interpretacji zdjêæ satelitarnych . W: Atlas geologiczny pod³o¿a krystalicznego polskiej czêœci platformy wschodnioeuropejskiej. Inst. Geol., Warszawa. Biñka K., 1999 — Analiza py³kowa prób czwartorzêdowych z rejonu Podlasia. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Bitner K., 1954 — Interglacja³ w Otapach (Sprawozdanie z wykonanych prac w okolicach Brañska). Centr. Arch. Pañstw. Inst.. Geol., Warszawa. Borówko-D³u¿akowa Z., 1973 — Opracowanie stratygraficzne interglacja³u mazowieckiego ze Œledzianowa (wyniki analizy py³kowej) ark. Drohiczyn, pow. Siemiatycze. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Ciuk E., 1965 — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Wyd. Geol., Warszawa. Ciuk E., 1970 — Schematy litostratygraficzne trzeciorzêdu Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol., 14,4. D³u¿ak Z., 1961 — Profil z torfem interglacjalnym z okolic Œledzionowa nad dolnym Bugiem. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Doktór S., Graniczny M., Kucharski R., 1995 — Mapa liniowych elementów strukturalnych na podstawie analizy teledetekcyjno-geofizycznej w skali 1:200 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Gronkowska B., Kenig K., Rzechowski J., 1968 — Petrografia glin zwa³owych Podlasia i Mazowsza. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jagodziñska B., Kalitiuk R., 1999 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych, temat: Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Pobikry (456). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst.. Geol., Warszawa. Jeleñski O., 2000 — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych dla Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Pobikry. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

37 Kalitiuk R., 2000 — Dokumentacja badañ grawimetrycznych, temat: Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Pobikry (456). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst.. Geol., Warszawa. Kondracki J., 1933 — Tarasy dolnego Bugu. Prz. Geogr. 13. Kondracki J., 2000 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk., PWN, Warszawa. Kosmowska-Ceranowicz B., 1979 — Zmiennoœæ litologiczna i pochodzenie okruchowych osadów trzeciorzê- dowych wybranych rejonów pó³nocnej i œrodkowej Polski w œwietle wyników analizy przeŸroczystych minera³ów ciê¿kich. Pr. Muz. Ziemi, 30. Krupiñski K. M., Marks L., 1993 — Pozycja stratygraficzna i paleogeografia zlodowacenia Warty w pó³nocno-wschodniej Polsce. Acta Geogr. Lodz., 65. Lencewicz S., 1927 — Dyluwium i morfologia œrodkowego Powiœla. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 2,2. Ma³ek M., Wodyk K., 1996 — Projekt prac geologicznych dla opracowania arkuszy: Pobikry (456) i Dziadkowice (457) Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Maruszczak H., 1992 — Chronostratygrafia utworów glacjalnych i fluwioglacjalnych stadia³u Wkry zlodowacenia warciañskiego. Spraw. z Bad. Nauk.,9. Mojski J. E., 1972 — Nizina Podlaska. W: Geomorfologia Polski. 2. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Mojski J. E., 1978 — Mezoplejstocen. W: Stratygrafia osadów czwartorzêdowych Niziny Mazowieckiej oraz jej po³udniowego i zachodniego obrze¿enia. Biul. Inst. Geol., 306. Mojski J. E., Rühle E., 1965 — Czwartorzêd. 12. W: Atlas geologiczny Polski. Zagadnienia stratygraficzno-facjalne 1:300 000. Inst. Geol., Warszawa. Nowak J., 1969 — RzeŸba pod³o¿a i stratygrafia osadów czwartorzêdowych Wysoczyzny Siedleckiej i obszarów s¹siednich. Kwart. Geol., 13,2. Nowak J., 1971 — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Siedlce. Inst.. Geol., Warszawa. Nowak J., 1972a — Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Siedlce, wyd.AiB.Inst. Geol., Warszawa. Nowak J., 1972b — Czwartorzêd i jego pod³o¿e w po³udniowo-wschodniej czêœci Niziny Podlaskiej. Kwart. Geol., 16,4. Piwocki M., Ziembiñska-Tworzyd³o M., 1995 — Litostratygrafia i poziomy sporowo-py³kowe neogenu na Ni¿u Polskim. Prz. Geol., 11. Po¿aryski W., 1969 — Podzia³ obszaru Polski na jednostki tektoniczne. Prz. Geol., 17,2. Praca zbiorowa (Po¿aryski W., red.),1962 — Budowa geologiczna Ni¿u Polskiego. Pr. Inst. Geol., Warszawa. Ró¿ycki S. Z., 1972 — Plejstocen Polski œrodkowej na tle przesz³oœci w górnym trzeciorzêdzie. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Rühle E., 1967 — Pod³o¿e czwartorzêdu i jego wp³yw na rozmieszczenie i charakter osadów czwartorzêdowych w Polsce. Czwartorzêd Polski. Warszawa. Rühle E., 1970 — Nowe jednostki stratygraficzne zlodowacenia œrodkowopolskiego na obszarze miêdzy œrodkow¹ Wis³¹ a dolnym Bugiem. Acta Geogr. Lodz., 24. Rzechowski J., 1965 — Facje m³odoczwartorzêdowych aluwiów dorzecza œrodkowego Bugu. Kwart. Geol. 9,1. Rzechowski J., 1974 — O litotypach glin zwa³owych dolnego i œrodkowego plejstocenu na Ni¿u Polskim. Zesz. Nauk. UAM, 10. S³odkowska B., 2000 — Wyniki badañ palinologicznych osadów z profili: Chech³owo 1, Perlejewo 2 i Czaje 3, ark. Pobikry 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst.. Geol., Warszawa. Straszewska K., 1968 — Stratygrafia plejstocenu i paleogeografia regionu dolnego Bugu. Stud. Geol. Pol., 23.

38 Turnau-Morawska M., 1952 — Utwory rzeczne doliny Bugu miêdzy Terespolem a Wyszkowem. Biul. Pañstw. Inst.. Geol., 68. Wa¿yñska H., (red.) 1998 — Palinologia i paleogeografia neogenu Ni¿u Polskiego. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 160. Wo³³osowicz S., 1922 — O zlodowaceniu w dorzeczu Bugu. Sprawozdania PIG, 1, 4-6. Wrotek K., 1993 — Interglacja³ eemski w rejonie Treblinki i propozycje nowego zasiêgu l¹dolodu stadia³u Wkry. Prz. Geol., 41,6. Wrotek K., 1995 — Nowe stanowiska interglacja³u eemskiego w okolicy Szepietowa. Prz. Geol., 43,4. Wrotek K., 1997 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sterdyñ wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Zaborski B., 1927 — Studia nad morfologi¹ dyluwium Podlasia i terenów s¹siednich. Prz. Geogr., 7. Znosko J., 1998 — Atlas tektoniczny Polski 1:500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Zwierz S., 1949 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000, ark. Bia³a Podlaska, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Zwierz S., 1954 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000, ark. Bia³a Podlaska, wyd. B. Pañstw. Inst.. Geol., Warszawa.

39 22o 30' 22o 45' Tablica I o o 52 52 Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 40' 40' Ark. Pobikry (456)

P SZKIC GEOMORFOLOGICZNY

Skala 1:100 000

Formy lodowcowe Formy rzeczne

POBIKRY Przybyszyn Wysoczyzna morenowa p³aska Dna dolin rzecznych

Tarasy akumulacyjne w dolinach rzecznych Moreny czo³owe akumulacyjne II I I — nadzalewowe, II — zalewowe

Niecki wytopiskowe Starorzecza:

K u k a w Formy wodnolodowcowe a) œwie¿e (zawodnione) k

Równiny wodnolodowcowe s b) suche (s)

Kemy Krawêdzie i stoki wysoczyzn Pe³chówka Grodzisk Doliny wód roztopowych Dolinki nierozdzielone

Zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie Formy denudacyjne

Formy eoliczne D³ugie stoki P

Wydmy Drobne zag³êbienia o ró¿nej genezie

Równiny piasków przewianych Formy utworzone przez roœlinnoœæ

Zag³êbienia deflacyjne Równiny torfowe

Bug Formy antropogeniczne

P Piaskownie (P)

Ostro¿any Opracowa³: R. BRZEZINA

Silna 52o 52o 30' 30' 22o 30' 22o 45'

ã Copyright by Ministerstwo Œrodowiska 012345km and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2004 22o 30' 22o 45' Tablica II o 52o B 52 Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 40' 40' Ark. Pobikry (456)

M+42,2 SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY

Skala 1:100 000

Przybyszyn POBIKRY 2 M MPl I³y pstre i mu³ki MIO-PLIOCEN M+23,5 3 I³y, mu³ki i piaski kwarcowe, miejscami z py³em wêglowym i lignitem MIOCEN NEOGEN M M+53,0 PALEOGEN ? Piaski i mu³ki glaukonitowe OLIGOCEN

TRZECIORZÊD Ol M

K u k Granice geologiczne a

+60 Izohipsy stropu utworów podczwartorzêdowych w metrach

5 Uskoki przypuszczalne 4 Q<+48,1 M+49,5 Grodzisk 13 3 Wybrane otwory wiertnicze z numeracj¹ wed³ug mapy geologicznej (symbol oznacza wiek: Q — czwartorzêd, MPl — miopliocen, M — miocen; Q<+85,2 M+53,0 liczba — wysokoœæ stropu utworów starszych od czwartorzêdu lub rzêdn¹ zakoñczenia otworu w osadach czwartorzêdowych w m n.p.m.)

10 MPl B Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej 7 M+50,1 A 9 MPl+63,5 M+43,5

Pe³chówka Opracowa³: R. BRZEZINA

Bug

M 17

16 Q<+91,7

M+56,3 Ostro¿any 18

M+71,0

Silna

Silna 52o Ol? 52o 30' MPl A 30' 22o 30' 22o 45'

ã Copyright by Ministerstwo Œrodowiska 012345km and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2004 Otw. 1 Tablica III m n.p.m. Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Otw. 16 Czaje-3 Ark. Pobikry (456) Otw. 10 Chech³owo-1 147,5 m n.p.m. Perlejewo-2 ZESTAWIENIE PROFILÓW 143,0 m n.p.m. 141,3 m n.p.m. OTWORÓW WIERTNICZYCH

Skala pionowa 1:500

ZNAKI PETROGRAFICZNE: ZNAKI KONWENCJONALNE:

Bruk Drewno

¯wiry Detrytus roœlinny

Piaskih Humus

Mu³ki C Substancja wêglista

I³y Zaburzenia glacitektoniczne

Gliny zwa³owe Granice erozyjne

Namu³y

OZNACZENIA MIEJSC POBRANIA PRÓBEK DO BADAÑ:

litologiczno-petrograficznych

paleontologicznych

[8] % 50 Procentowa zawartoœæ 40 w ¿wirach (o œrednicy 5–10 mm, Wspó³czynniki petrograficzne uzyskanych z glin zwa³owych): 30 (O/K – K/W – A/B) obliczone ska³ krystalicznych (Kr), 20 1 dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, wapieni pó³nocnych (Wp) 10 uzyskanych z glin zwa³owych i dolomitów pó³nocnych (Dp)

Kr Wp Dp 1,32 0,86 0,96 [8] – liczba zbadanych próbek

Opracowali: A. ALBRYCHT, R. BRZEZINA, K. DYJOR

ã Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2004