Oudheidkamer Twente 't inschrien tweeëntwintigste jaargang nr. 2, april 1990

kwartaaluitgave van de VERENIGING OUDHEIDKAMER TWENTE ISSN 0166-3984 Oudheidkamer Twente

't inscbrien

Een lnschrien is een vakje in de tuugkist waarin waardevolle zaken werden bewaard.

Copij zenden aan M. Paskamp-van Santen, Vleerhoeksweg 13, 7663 TK Mander. Tel. 05418-470

Redactie: AJ. Brunt, Delden A. Buter, Neede H.H. Hagens, Almelo H.A. Kleerebezem, Borne J.J.H. Meijer, Hengelo A.L.A. Wevers, Enschede M. Paskamp-van Santen, Mander, eindredacteur

Administratie: 't lnschrien, p/a Rijksmuseum Twenthe Lasondersingel 129, 7514 BP Enschede

Postrekening nr. 832196 t.n.v. de penningmeester v.d. Oudheidkamer Twente Bank: Algemene Bank Nederland N.V., Enschede rek. nr. 59.27.45.651

Abonnementsprijs f 15, - per jaar Losse nummers f 5, - (exclusief portokosten).

Uitgave van de Vereniging Oudheidkamer Twente

Overname van de inhoud, in welke vorm dan ook, is niet toegestaan zonder schriftelijke toestemming van de redactie. Oudheidkamer Twente

De jachtpalen van Twickel

Het jachtgebied van de Havezate Twickel recht kunnen staven, alvorens ZiJ hun ge­ bestaat uit vele hectaren akker- en weide· bied mochten afpalen. Deden ZIJ dat niet, grond afgewisseld door grote bosperce­ dan konden ook andere Jachtgerechtig­ len, waar s1nds eeuwen de Jacht wordt Uit· den op hun gebied jagen. geoefend. In 1815 vond de registratie plaats van de Weinigen zullen de grote robuste uit Bent­ eigen jacht van de havezaten Tw1ckel, heimer zandsteen vervaardigde jachtpa­ Dubbeling en Weldam. De toenmalige ei­ len kennen, die na de Franse overheer­ genares van Twickel, M.C. Gravin van sing (1815) werden geplaatst om het Wassenaer Obdam. stelde met haar rent­ jachtgebied af te bakenen. meester W. Meilink een lijst samen van de Van de ruim 180 geplaatste jachtpalen zijn plekken, in de Esch, Azelo, Buren en er maar 24 overgebleven als sti lle getui­ Oele, waar jachtpalen dienden te worden gen van een wat het jachtrecht betreft roe­ geplaatst. De lijst vermeldt 109 palen 2). In rige tijd. 1817 werd het jachtgebled met 62 palen uitgebreid. Aangenomen mag worden dat de vrije wildoccupatie 1n de eerste eeuwen van onze jaartelling overal van toepassing is geweest 1) . Allengs werd de jacht in hoofdzaak beoefend door de welgestel­ den, die vooral gezocht moesten worden onder de grootgrondbezitters. Toen ZIJ probeerden het alleenrecht van de Jacht te verknjgen, stu1tten ziJ op grote tegenstand biJ de burgenJ, d1e ZICh 1n haar rechten beknot zag. Langzamerhand ging het jachtrecht van de grootgrondbeZitters over in een heerlijk recht, een recht van de heer der heerlijk­ heid. Deze jaagde niet alleen op z1jn eigen gronden, doch ook op die van anderen welke binnen zijn machtssfeer lagen. Zo ontstonden rond de vele heerlijkheden en havezaten uitgestrekte wildbanen en waranden, waar de jacht aan anderen dan de heer verboden was.

Vanaf 1795, na de komst van de Fransen. gold in ons land het Jachtrecht als gevolg van grondeigendom. Na het vertrek van de Fransen, in 1815. werden de 'heerlijke jachtrechten' weer in ere hersteld. Alle ei­ genaren van heerliJke rechten. ridder­ hofsteden en havezaten moesten hun Afb. 1. Fier staat de jachtpaal op wacht 17 Oudheidkamer Twente

Uitgangspunt bij het bepalen van de gren­ an den Mors legen, gehoorende by Hoye­ zen van het jachtgebied was de 'Deductie rinck, en zo buiten om de Euller Bracken, van d'aloude reg ten ' van Twickel uit tussen deselve, en Avesten en Vargers er­ 1791 . ven, (dogh die van d'Oidemeule, mogen Deze 'Deductie van d'aloude regten' is de braeken mede bejaegen, maer niet door Adolph Hendrik Baron van Raesfel t, verder westwaerts nae 't Vlier), vorders landdrost van Twente, gedicteerd aan zijn van 't eynde van Vorgerslant gaet het dochter en bewijst dat reeds lang vóór het westwaarts buiten om het Nye lant na de jaar 1681 'de tijdelijke heeren bezitteren sijt van beckum en Bentel an, en daer der riddermatige Havezathe Twickel dat langs de beeke en Ackerhuislant, en so recht van vryeinge of jus exludendi om­ reght op de twee hiligen boomen. an Sae­ trent de jacht' hebben uitgeoefend. tinck, daer nu een toeslach gemakt is, van De bescherming van de aloude kring en li­ daer buiten om Ottenhots maete, het mieten is vastgesteld volgens onderstaan­ Westerholt, en Dashaer heen, op de de ligger 3): Laeck steen by Goor Claes huis, die Del­ 'Van de privatieve jacht tot dit huis beho­ dener en Aeseler marckt scheydet, van rende, is de bepaelinge aldus, van de ley daer langs Dubbelincks lant, door de wey­ of beekien dat teegen 't huis van de Schil­ de landen, scheydende Deldener en As­ te in den graeven van den dyck loop, seler mercke en so op de landt weer, die door het Lusse goor, door de Brughen Delden en Senderen scheyt, en continu­ van Ruell en Hengelier dijcken , en so eert tot an de Schiltdijck, en vervolgens an voort langs de Euller kant, buiten om 't de waeterleydinge, daer eerst is van be­ Morsse goor, en door de leege landen die gonnen'.

Afb. 2. Een aantal opgeslagen jachtpalen bij Twickel 18 Oudheidkamer Twente

Afb. 3. Wildbaan Twickel in de winter, Buijssant 1794 (coll. Huis-archief Twickel.

De Twickelse jachtpalen van zandsteen uit Op de 24 nog in het veld staande jachtpa­ de Bentheimer- en Gildehauser groeven, len moeten we zuinig zijn. Ze staan er als hebben een afmeting van 8 bij 10 duim en kleine monumentjes in het Twickelland­ zijn 12 voet hoog. Ze staan 8 voet boven schap. het maaiveld. Hebben we het in 1959 niet zelf aan de Het transport en later het plaatsen werd Vrouwe van Twickel gevraagd? veelal verzorgd door de pachtboeren van Tw.ickel. Hun loon werd dan in mindering Versta uw historie, gebracht op de pachtsom 4 . Bewaar uw glorie De heerlijke jachtrechten werden met de Delden ontwikkel, jachtwet van 2 juli 1923 afgeschaft. Als ge­ Laat Twickel, Twickel volg hiervan verloren ook de jachtpalen hun functie. In 1974 waren nog 36 palen H.A. Kieerebezem in het jachtveld van Twickel aan te wijzen . Nu, 1990, zijn het er nog maar 24. Veel Noten: palen zijn bij wegverbeteringen argeloos 1) J. Kosters, Enige mededeelingen over Oud- aan de kant geschoven en onder het Nederlandsch Jachtrecht 1910, hoofdstuk 1. 2) Huisarchief Twickel, map Jachtzaken. maaiveld verdwenen. 3) Idem. 4 De laatste jaren worden in de weg staan­ ) Huisarchief Twickel, journalen 1815-1880. de palen tijdig door medewerkers van de Bron: Stichti ng Twickel opgehaald en opgesla­ Het jachtgebied rond huize Twickel in 'Verslagen en gen. Herplaatsing zal nog dit jaar geschie­ Mededelingen Overijsselsch Regt en Geschiede­ den. nis', 1975 p. 135-162. 19 Oudheidkamer Twente

Een dilemma rond het Oldenzaalse cachot

Twee eeuwen geleden was detentie te Ol­ Uit het verslag van het toen besprokene: denzaal in de cellen onder het stadhuis 'De heerede Droste van Twenthe heeft ter niet bevorderlijk voor de gezondheid. vergadering voorgedragen dat de hok­ Daarom mochten de gevangenen af en ken, geschikt tot bewaring der gevange­ toe een luchtje scheppen, doch de on­ nen beneden in het stadhuis te Oldenzaal, dankbaren namen dan wel eens de be­ alsmede de kelders onder hetzelve, door nen. de vogtigheid en gebrek aan versche lugt, Arend van Raesfelt tot Eisen, landdrost in voor de gedetineerden zeer nadelig zij, het kwartier van Twente, bracht het pro­ blijkeiijk bijgevoegd adres van de medici­ bleem ter tafel in de vergadering van Rid­ nae doctor Meijer en, zo zelve dat hij, hee­ derschap en Steden te Zwolle op vrijdag re Droste, bij een langduurige detentie tot 21 oktober 1791 en kwam met een voor­ bewaring van de gezondheid der gedeti­ stel. neerden zig genGoddrongen vind, om van tijd tot tijd de gevangenen op een ander plaats te doen brengen; dat dit niet ge­ schieden kan, dan met gevaar van ontko­ ming, alwaarom hij, heere Droste, zo tot bewaring der gezondheid zijner gedeti­ neerdens als ook uit hoofde van derzelver veiligheid, verzoekt, dat Ridderschap en Steden hem, Heere Droste, mogten quali­ ficeeren, om de hokken, boven vermeld, van boven met lugtgaaten en geassecu­ reerd met ijzeren traliën te doen maken. Waarop gedelibereerd zijnde, is goedge­ vonden den hooggemelden heere Droste te authoriseeren, gelijk geschied bij de­ zen, om in de voormelde hokken van bo­ ven lugtgaten, met ijzer geassecureerd te doen maken'.

J.H.R. Wiefker

Bron: Oudheidkamer 'Twente'. Verslagen landdagen Rid· derschap en Steden. deel 0 7- A21 - 42, folio 13 1 verso.

Het stadhuis van Oldenzaal, vóór 1836

(zie 'Twente te Pronk' H. Hagens en B. Olde Meierink St. Matrijs/Rijksmuseum Twenthe 1986) 20 Oudheidkamer Twente

Ree als relatiegeschenk

Jagers uit Enschede vingen in 1604 'een hadden, souden wij Uw Edele oock bee­ wildt Ree in hun panden(= netten)'. ter versien hebben.

Ze hadden graag een wild zwijn gevan­ Godt bevohlen; Datum Enschede, den 14 gen, maar dat was door de netten héén Februarij Anno 1604 gegaan en hun ontglipt.

Burgemeesters, Schepenen en Raad zon­ Uw Edele ende Hoghwijse veel­ den de wildbuit naar hun collega's in de gunsti ge goede Vrienden: appellant-stad Deventer. Daar werd vaak Burgemeisteren, Schepenen de Landdag gehouden en Deventer had en Raadt der Stad Enschede. er een stem in de vergadering, waar de Enschedeërs op appelleerden. Ze deden er een brief bij. En die bleef langer be­ Geheel zonder baatzucht was dit relatie­ waard dan het gebraad! geschenk natuurlijk niet: Een eeuw later We lazen hem nog eens in 'De Oude Tijd' zet de stad van 'Enschede' in een deduc­ (op blz. 347), door Jan ter Gouw en ande­ tie uiteen, 'dat deselve Stadt tot die Jacht ren, in de bibliotheek van de Oudheid­ berechtiget is, ende daerom van rechts­ kamer 'Twente': wegen daer bij behoort gemaintineerd te worden'.

Den Edelen, Ehrenvesten, Hooghgeleer­ den Hooghwijsen ende seer disereeten Heeren Burgemeistern, Schepenen ende Raadt der stadt Deventer, unsen veel­ gunstigen Appellants Heeren ende goede Vrienden.

Uwe Eedele sullen wij (naest dienstlicke eerbiedinge) onvermelt niet laeten, hoe dat wij gesteren Maandach hebben laeten jaag en. So heeft ons 't gluck een wildt Ree in den panden gekeert hadden gehoopt, wij wol­ len een Wildt swijn bekomen hebben, 't welck uns door de panden héén gegaen is. Dit is het titelvignet van de Deductie, gedrukt tot De· venter bij de Wed. van Enoch de Vries, ordinaris Stadt-drukkersse. 1708 Als schicken wij uw Edele bij tegenwoordi­ (Uil de Bibliotheek van de Oudheidkamer 'Twente ':) gen dat selvige gevangene wild: Vriende­ lick versoeekende Uw Edele dat selvige in D. Taat danck accepteren willen;

Indien wij meerder oft beeter gevangen 21 Oudheidkamer Twente

Over markescheidingen

In onze dagen is practisch iedereen ver­ procedures aanleiding geven, waarvan trouwd met de kadastrale registratie van vele voorbeelden bekend zijn. onroerende goederen. Elk stuk grond, al Een fraai voorbeeld van zo'n markeschei­ dan niet met een opstal erop, heeft een ei­ dingsprocedure betreffende een bepaald gen sectie- en perceelsnummer en de erf, vinden we in het markeboek van grootte, de vorm en ligging zijn door de Woolde en Oele Woolderzijde1). landmeetkundige dienst precies opgeme­ ten en vastgelegd. Het is eigenlijk verwon­ Tijdens de holtink van 10 augustus 1810 derlijk dat pas in de Franse tijd of beter wordt genotuleerd dat er al sedert vele ja­ pas ernà, de kadastrale gegevens voor ren " quastie en dispuut is geweest of de een betere omschrijving gingen zorgen. alhier wonende Albert Feubeler tot de De omschrijvingen van vóór die periode marke Woolde of de marke Oele Woofder­ hebben vaak tot verwarring en misver­ zijde behoort". Er blijkt (weer) een verschil standen geleid, waarvan dan ook vele van mening te bestaan over de aldaar ge­ voorbeelden zijn te vinden in gerichtspro­ legen markescheiding, welk meningsver­ thocollen, markeboeken, aangiften van de schil in der minne diende te worden opge­ 50e penning etc. De omschrijvingen van lost. Er werd besloten dat beide marken een bepaalde locatie werden veelal ont­ bewijsstukken zullen verzamelen, ten ein­ leend aan plaatselijke markante of beken­ de een wettig bewijs te verkrijgen in welke de punten, zoals stenen, palen, bomen, van de twee marken genoemde Albert schoorstenen, akkers, weiden, beken. Feubeler woonde. Ook de vergadering van 16 juni 1810 had datzelfde probleem Toch heeft de beschrijving van een onroe­ reeds aan de orde gesteld, waarbij toen rend goed d.m.v. de locale gesteldheid genoemd werd de "markenkotten Feube­ zich vele eeuwen lang kunnen handha­ ler, nu Bernardus Welberg". ven, wat vermoedelijk mogelijk was omdat Dat de vlam goed in de pan sloeg moeten de bevolkingsdichtheid gering was, er we begrijpen uit de notulen van de holtink een overmaat aan onontgonnen grond van 22 januari 1819 van de marke Oele bestond en het markesysteem slechts Woolderzijde. Daar bleek n.l. dat de rechten toekende aan enkelen. Daarnaast goedsheren en eigengeërfden van de waren de boerenbedrijven veelal klein in marke Woolde, de markecotten Fabeler vergelijking met onze tijd, zodat buren wederrechterlijk zouden hebben verkocht. nauwelijks als concurrent konden worden Kennelijk claimde Woolde een schuld op gezien en nieuw te ontginnen grond (aan­ genoemde kotte, want er was sprake van gravingen) geen wezenlijke bedreiging een publieke verkoop door Woolde van vormde voor andere markegenoten (bin­ 'den Fabeler', aan Oele behorende. nen de grenzen die de markerechten Alle gepaste middelen zullen worden aan­ toestonden). gewend om deze wederrechterlijke aan­ Wel ontstonden er problemen als bepaal­ randing aan de bezittingen van Oele on­ de grond aan iemand of een instantie gedaan te maken. werd toegerekend, terwijl anderen of een In november 1819 gaat dan het verzoek andere instantie daar eveneens rechten uit om tot een gemeenschappelijke verga­ op meende te kunnen doen gelden. Dat dering te komen met vertegenwoordigers kon dan tot ingewikkelde en langdurige van Woolde en Oele. Gevraagd werd om 22 Oudheidkamer Twente

-,------·j·... ·;-.1, .. ',..:,.~, •. ,..,.~., f·''IJ.i .... :,olut;~';/'"" ...,,.,._..#/.~4- ...· ..• • t'uh"' 'c• ~ . _,., _ ... ,~,.,';i":,.. J.: ~... •· ..- L ~~~ .J N" ,; A.,.,...... t:... /'"«/1 .r------=

L o. 1t o (' k (' r __.. .

G ,n . 1/) (• (• ll ( (' . l () ·.He 11 ~ {',

de desbetreffende bewijsstukken mede te den Feubeler in der minne moeten wor­ brengen. In februari 1820 werd dit punt den afgedaan. op de agenda genoemd voor de holtink Hoe de procedure werd afgehandeld ver­ van de marke Woolde: " om in te zien de meldt het markeboek niet, maar op 16 bewijsstukken van de marke Oele Wool­ januari 1832 blijkt wel dat men kennelijk derzijde, waardoor zij vermenen eige­ tot een vergelijk is gekomen. De marke­ naars te zijn van het plaatsje Feubeler" . scheiding tussen Waalde en Oele is dan Oele benoemde een eigen commissie op een feit en de landerijen door wijlen Ber­ 8 maart 1820, bestaande uit de heren Put­ nardus Welberg aangegraven en nu door man Cramer, schout van het schoutambt desselfs zoon Jannus Welberg bezeten Delden, dr. G.J. Dikkers te Borne en Jan­ (16 schepel), worden in koop afgestaan, nes Vockink en Hendrik Olink als ingeze­ waardoor de schulden worden gedeeld. tenen en de verwalter Erfmarkenrichter Het bedrag dat Jannus moet betalen à Wilhelm Lahrmann, teneinde met eenzelf­ f 200,- kon hij in tien jaar afbetalen. Uit de commissie uit Waalde in onderhande­ deze mededeling blijkt echter niet hoe de ling te treden. erfscheiding tussen Waalde en Oele liep Op 19 juni 1820 vond een markevergade­ t.a.v. het Feubeler Katte. 2 ring van Woolde plaats, alwaar een Waoi­ In de Grensregeling van Woolde ) worden der commissie werd aangesteld, gevormd echter veel aanvullende gegevens gevon­ door de heren Greeve burgemeester van den over die erfscheiding, waarvan we Enschede, Jan D1jk (de latere opvolger voor de volledigheid h1er delen van de van Lahrmann) en Landman de burge­ tekst laten volgen: meester van Borne. Deze zullen dienen te " .... dat aangezien reeds sedert onheuge­ onderhandelen met de Oeler commissie lijke jaren verschillende gevoelens ten op­ over de markescheiding tussen Waalde zigte dier scheiding hebben bestaan, alzo en Oele. Tevens zal dan het 'dispuut over er geen scheiding door vaste punten is 23 Oudheidkamer Twente

aangewezen of op eniger vaste gronden erve Egberink in de buurschap Oele door gene der partijen is kunnen aange­ Woolderzijde. wezen worden en gene markepalen of 2. In een register van aangemaakte gron­ stenen bestaan die een scheiding tussen den in het gerichte van Delden van 26 au­ Oele en Waalde aanduiden en tot nu toe gustus 17 49 over de periode 1682 tot niet die noodzakelijkheid heeft bestaan die 1749, de Fabelers Katte voorkomt onder scheiding punctueel te bepalen - hebben de boerschap Oele Woolderzijde. ook de gezamelijke markten zulk ene 3. In de registers van vuursteden, hoorn­ scheiding tot nu toe nog niet geëffectu­ beesten e.a. belastingen voor 1795 blijkt eerd. Als hebbende hunne heide en wei­ dat de Fabeler Kotten daarin altijd tot de de tot nu toe door elkander en mandelig marke Oele hebben behoord. gehad en de betaling der grondbelasting 4. De bewijzen die door de marke Woolde na ene zeer onwisse dag onderling ge­ werden ingebracht alle op presumtie (ver­ maakte schikking tot nu toe is geschied. onderstelling) hebben berust, maar geen Maar nu echter alle ongewisheid in deze plausibele gronden bevatten. door de meting van het kadaster moet op­ De gecomilteerden concluderen derhalve houden en alle dommen moeten worden dat de Fabeler Kotten tot de marke Oele bepaald ... '' behoort. Hengelo 7 Februari 1822 De bewijsvoering over de toedeling van de Fabeler hut is exemplarisch voor vele In dezelfde Grensregeling vinden we op 9 geschillen in de tijd van de markeverde­ juli 1830 een aanvulling op de marke­ ling nà de Franse tijd. Daarnaast valt het scheiding tussen Woolde en Oele. " .. .. ten op dat er soms sprake is van hut of cotte, opzichte van de kwestieuze punten tussen maar ook wel cotten, d.w.z. méér dan Oele en Waalde wordt bepaald dat: één. Dat maakt het probleem zeker inge­ Een steen liggende op de grensscheiding wikkelder, temeer als later alle opstallen tussen de gemeente Hengelo en die van Lonneker en wel ten westen van het verdwenen zijn. Overigens is er b.v. in 1746 sprake van de Stroothuis, van welk punt de regte linie is 'beide Fabelers plaetsen'. In dat jaar heeft aangewezen op ene gegraven kuil gele­ lsabella Maria Besse, douairière van Mun­ gen circa 60 ellen van de zuid-oostelijke chausen geboren Sweerts de Landas, hoek van een kamp behorende bij het vrouwe van de Oldemeule (en haar drie erve de Watertort genaamd en wel in ene kinderen George Jacob, Elisabeth Judit zuid-westelijke richting, van dezelve ver­ en Theodora Augusta) een schuld van der in ene rigte liene op een punt bepaald t 7.000,-, waarvoor ze o.a. als onderpand door ene houten marktepaal, staande op stelde een aantal allodiale goederen waar­ de scheiding van de gemeente Ambt Del­ onder de beide Fabeler plaetsen, gelegen den en die van Hengelo in ene zuid­ in de boerschap Oele3) . westelijke richting na het Morsink Goor aan de oostzijde van de Oelerbeek. Verklarende verder dat deze scheiding in Vroeger maakte men zich weinig zorgen geval van onderlinge schikking te allen tij­ over toedeling of het al of niet behoren tot de zal worden erkend. Hengelo 9 Juli een bepaalde marke ( ... tot nu toe die 1930". noodzakelijkheid niet heeft bestaan ... ), In dezelfde scheidingsafspraak komt dan maar zodra het 'behoren bij' geld gaat ook de Fabelen Kotten ter sprake. Op 14 juli 1830 komen de gecomilteerden van Oele en Woolde tot een vergelijk. Ze constateren dat: 1. de Fabelen kotten is gelegen nabij het 24 Oudheidkamer Twente

Aanvulling markegrens van Berghuizen

In de bijdrage van Ir. J.G.M. Oude Nijhuis 'De markegrens van Berghuizen 1/1 1', in 't lnschrien nummers 3/4 van 1989, is abu­ sieveliJk de detailkaart van de markegrens tussen De Lutte en Berghuizen met afge- drukt · Ter oriëntenng hebben we deze grens, tussen de stenen 202224 en 202232, ten opzichte van de marke Berghuizen, als lijn in het overzichtskaartje weergegeven.

Redactie

LONNE\{ER ,,~ " .,. .. a,../ ~ \ ' ...... ,

I:lE LUTTt ' ..1 'PaE~~HUIZJï'N ," - ..."' I ' I

..... , __ ," ,' ':,~.~----.. \ '-\

'\ 1 ,/ ' , \"' __ ,-' ·' Z1e verder blz. 26

kosten aan 'anderen', zijn de poppen aan het dansen. Zoals we zagen kan zo'n procedure tien­ tallen jaren duren. Er is niets nieuws onder de zon.

dr. H Reynders.

') Markeboek van Woolde etc. Hutsarch•el Twockel 2} Markesche ding 1830 Huisarch•ef Tw.ckel 3 } Prothocollen R•chterambt Delden. R A.O Port. 13 lol. 563. 25 Oudheidkamer Twente

Twentse vrouwen in onze geschiedenis

Vanwege de toenemende belangstelling voor de rol van de vrouw in onze huidige samenleving is er tevens sprake van een groei van de belangstelling voor de rol die de vrouw in het algemeen heeft vervuld in de achter ons liggende eeuwen. De Cursuscommissie van de Oudheidka­ mer 'Twente' wil in de toekomst graag een cursus aan dit onderwerp_g§lan wijd~n . toegespitst op vrouwen uit onze Twentse geschiedenis. Op dit moment bestaat er geen groot in­ zicht in dit onderwerp en willen we succes­ vol een cursus kunnen inrichten, dan zal er van dit onderwerp, van deze vrouwen, eerst studie gemaakt rlJ.oeter:t worden. Om maar enkele voorbeelden te noëmen: de laatste barones van Twiekei en haar in­ vloed op het voortbestaan van dit cultuur­ goed, Aleida LelJrink.en haar invloed als domineesvrouw in de Losserse samenle­ ving, een vrouw uit de textielarbeiderskrin­ gen en haar invloed op verbre ding van de maatschappelijke positie van het arbei­ dersgezin, vrouwen in het Twentse verzet etc, etc. We willen trachten een studiegroepje te in­ stalleren dat, gesteund door faciliteiten van de Oudheidkamer 'Twente', dit on­ derwerp ter hand wil nemen. Belangstellenden kunnen contact leggen . met ondergetekenàe.-_ .

J.J.H. Meijer Olde Meulenweg 2 7554 RL Oele Tel. 074-912851

26 Oudheidkamer Twente

Jaarverslag over 1989 van de Afdeling Archeologie- Oudheidkamer 'Twente'

Schenkingen: Het ene artefact is een fraaie dubbele - van de Heer B. Groenewoudt uit Deven­ schaaf op een brede klingachtige afslag, ter diverse vondstgroepjes uit West­ lengte 71 mm. De andere vondst is een Twente, o.a. scherven van een germaan­ twijfelachtig artefact; het betreft een se nederzetting uit Enter. vorstsplijtstuk van een rolsteen, die aan - van het Drents Museum te Assen (collec­ één zijde mogelijk tot een krabber is bijge­ tie J. v.d. Kley) een complex Mesolithi­ retoucheerd. Beide stukken bezitten kleur­ sche vuursteen uit Herike, gem. Markelo. en glanspatina. Melder: D. Schlüter. - van de heer W. Nijland uit Bentelo een complex kogelpotscherven uit de 11/12e eeuw, gevonden te Holten. - van de ·Archeologische Werkgemeen­ Borne schap Nederland (A.W.N.), afd. Twente 1. Eind 1988 werd een deel van een de vondsten uit een bijzonder interessant inheems-romeinse nederzetting opgegra­ graf van omstreeks 800 A.D., gevonden ven op de Zuidesch. Zie jaarverslag ROB te Borne. 1988, p. 52. Daar werd de vondst van -van de A.W.N., afd. Twente een karolin­ scherven vermeld, die verschraald leken gischhouten emmertje, gevonden in een te zijn met een kalkachtige substantie. In­ waterput te Borne. middels heeft H. Kars van de ROB deze verschraling kunnen determineren als Bruikleen: beengruis. Bovendien bleek na reiniging -van de Heer J. Barink uit Haaksbergen en bestudering van de scherven, dat ca. scherven van een late Bronstijd neder­ 1 procent van het schervenmateriaal op zetting ( + enkele neolithische vondsten), deze wijze verschraald was. Het betrof gevonden te Buurse, gem. Haaksber­ dus geen éénmalige, uitzonderlijke han­ gen, alsmede enkele aanvullingen van deling in deze nederzetting (of elders). In de A.W.N., afd. Twente. Overijssel hebben wij het in Dalfsen één­ maal eerder waargenomen. Het is (op­ Aankopen: tisch) niet vast te stellen, of het fijne been­ - een bronzen kokerbijl uit de late Brons­ gruis van dierlijke of menselijke oorsprong tijd, gevonden te Rijssen. is. Het is wel te verwachten, maar niet aan te tonen, dat de verschraling van reeds verbrand, dus bros been is gemaakt. Het Veldactiviteiten is dus op voorhand niet uit te sluiten, dat (uitgevoerd namens de R.O.B. te Amers­ men menselijke crematie als verschra­ foort door dr. A.D. Verlinde) lingsmiddel heeft gebruikt. 2. In het uiterste noordwesten van Borne Almelo werd het industrie-terrein wederom uitge­ F. Hilgen vond in een grintstort bij de breid ten koste van de Zenderse es. On­ zandwinningsplas in de Leemslagen één der het afgegraven esdek vond bovenge­ of twee middenpaleolithische artefacten. tekende IJzertijdscherfjes, ten dele in kui­ Zij zijn van onbekende diepte opgezogen len. J. van Nuenen vond de volgende dag uit een laag terrein, dat ca 2 km ten oosten iets verderop een groep scherven, waar­ van de stuwwal van Wierden is gelegen. van enkele versierd waren, uit de midden 27 Oudheidkamer Twente

met de kaart van Jacob van Deventer (ca 1560) lag het binnentalud van de Delden­ se gracht 5 m buiten de rooilijn van de NoordwaL De grachtvulling bestond conform de historische gegevens uit vuile grond met wat bouwpuin en 19e eeuwse vondsten, alsmede enkele oudere scherven. In deze 19e eeuwse vullaag was de wijze van opvulling van de gracht nauwelijks waarneembaar. Slechts een zeer klein deel van de grachtvulling bestond uit ou­ dere vrij schone grond, waarin enkele 15e Afb. 1. Borne-Zuides. Inheemse situla uit ger­ eeuwse scherven lagen. De gracht bezat maanse nederzetting. Pothoogte: 9 cm. geen modderlaag op de bodem. De grachtbodem lag op ca 16,5 m NAP. De en late Bronstijd. De vindplaats ligt vlakbij insteek van de gracht was zowel aan de de waarnemingsplek, vermeld in het Jaar­ buiten- als binnenzijde vrij steil. Net als bij verslag ROB 1987, p. 115. de stadsgracht van Goor (het Schild) be· zat de Deldense gracht aan de binnenzij­ Delden de een beschoeiing van aangepunte pa­ Op verzoek van de Stichting Behoud Dei­ len met planken ertussen, aan de buiten­ den verstrekte de gemeente Stad Delden Zijde ontbrak een beschoeiing. Omdat de financiële ruimte voor een ééndaags diverse profielen in de 2 m brede opgra­ onderzoek op een bouwterrein aan de vlngssleuf nogal snel zijn ingestort, heeft NoordwaL De opgraving werd uitgevoerd de bestudering ervan niet overal voldoen· door de R.O.B.. de Stichting Behoud Dei­ de tijd gekregen. den (i.c. dhr. D. Lohuis) en de A.W.N .. afd. De gracht is ingegraven in een kleiige on· Twente op 26-9-1989. A. Weegerink van dergrond. Op 2 m diepte en dieper lag de Coin Hunters assisteerde met een me­ Tertiaire groene zandhoudende klei, erbo­ taaldetector. ven eenzelfde soort kleilaag, maar bruin· De bijna oost-west georiënteerde opgra­ grijs van kleur met vrij veel oer. terwijl de vingsgleuf voor de verkrijging van een bovenste meter een zandige samenstel­ dwarsprofiel werd uitgezet dwars op de ling bezat. De ondergrond van stad Oei­ Noordwal naast nr. 82. De sleuf lag ca 50 den maakt deel uit van de verbrokkelde m ten noorden van de voormalige Goorse middentwentse stuwwal. poort in de Langestraat en wel in het ge­ De gracht rondom Delden zal kort na deelte van de gracht, dat in 1864, waar­ 1300 zijn gegraven. Zoals gewoonlijk is schijnlijk met vuile stadsgrond werd ge­ het uitgraven van de gracht met archeolo· dempt. Het overgrote deel van de stads­ gische middelen niet te dateren. Histori­ gracht is echter pas in 1893 gedempt met sche gegevens vermelden echter, dat in grond van Twickel, dus uit het landelijk ge­ 1322 het 'nye Delden' is gesticht, terwijl bied (informatie H.J. Krooshoop). De de plaats in 1333 stadsrecht verkreeg. Bo· gracht bleek in de opgraving slechts 15 m vendien is te verwachten dat rond Delden, breed te zijn en 3,5 - 4 m diep. De geringe later dan bij Goor (stadsrecht 1263) een breedte van de stadsgracht wekt enige gracht is uitgegraven. verbazing, omdat de 'standaard'­ Het uitgraven van de gracht rond (het doorsnede van de (binnen)grachten om Schild van) Goor kon wel worden geda· de kleine twentse steden ca 20 m bleek te teerd, en wel omstreeks 1275. Tot slot kan zijn, zoals in Enschede en Ootmarsum, worden vermeld dat Delden, net zo min maar 17 m te Goor. In overeenstemming als Enschede en Goor, een stadsmuur 28 Oudheidkamer Twente

heeft gehad en vermoedelijk ook geen (tij­ Goor delijke) aarden wal van betekenis, onder Een vrije kunstopdracht van de gemeente meer omdat daarvoor de ruimte ontbrak. Goor aan de kunstenaar S. Bader is in juni van dit jaar uitgevoerd en onthuld. Het kunstwerk is afgeleid van de resultaten Denekamp van de ROB-opgraving op het Schild te 1. Het Scholte Lubberink vond bij Lat­ Goor in 19S3. De begrenzing van het daar trap scherven van een IJzertijd nederzet­ gevonden paraboolduin (op welk duin ting op een akker, alsmede soortgelijke Goor is ontstaan) is zo veel als mogelijk vondsten op twee akkers te Tilligte. aangegeven met ronde metalen plaat­ 2. A. Haarhuis vond een fraai complex jes.die om de 1, 5 meter zijn aange­ van de Federmesser cultuur te Agelo; bracht/ingefreest. In het centrum van deze daaronder Tjonger spitsen, stekers en duinbegrenzing, bij de vertakking van drie krabbers, eveneens een mesolithisch tra­ straten, is heel markant een ca 6 m hoge pezium. reuzenjalon geplaatst. 3. H. Oude Rengerink vond op een ak­ ker te Oud Ootmarsum nederzettings­ scherven uit de S/9e - 11 /12e eeuw, daar­ Haaksbergen onder een wandscherf met rechthoekige 1. Dank zij de toestemming van land­ stempelindrukken. bouwer G. Temmink uit Brammelo kon de 4. in 1620 is even over de grote dene­ ROB met hulp van amateur-archeologen kampse grens, bij Brandlecht onder Nord­ uit Eibergen en Twente een proefopgra­ horn in Duitsland, een Romeinse munt­ ving uitvoeren achter de boerderij van de schat gevonden. Deze ons onbekende heer Temmink . Dat terrein zou namelijk op schatvondst heeft bestaan uit ca 400 zil ve­ korte termijn worden omgezet, terwijl in ren denariï, onder meer van keizer Vespa­ 198S in daar aanwezige persvoerbulten sianus, Domitianus en Hadrianus (tesa­ Vroeg- en Laat Middeleeuwse vondsten men 69- 13S A.D.). Dit gegeven danken waren gedaan door de heren J. Overbeek wij aan mr. A. de Bakker uit Enschede, d1e en A. Temm ink. deze vondst 'beschreven' zag in het De opgraving te Brammelo, gelegen op Stamboek der Schelen, deel 2 uit ca. laag dekzand, leverde slechts onbelangrij­ 1624. ke grondsporen op, zoals greppels, afval­ ku ilen, paalkuilen zonder verband, alsme­ de de rest van een waterput. Het geringe aantal aangetroHen grondsporen was te Enschede wijten aan de diepgaande verstoringen. 1. De heer B. CromhoH meldde om­ De vondsten uit en van voor de opgraving vangrijk grondverzet ter plaatse van de bestonden hoofdzakelijk uit scherven van hof Boekelo. Op 11 mei bleek uit een ver­ 11/12e eeuwse kogelpotten en wat Pings­ kenning, dat er slechts summiere bouw­ dorf. Uit een onvolledig onderzochte wa­ resten in het vrijgelegde vlak aanwezig terput zijn echter afkomstig een Vroeg waren. Middeleeuwse 'kogelpot' met Wackelbo­ 2. Mevr. C. van Heek attendeerde ons dem uit de 7e of Se eeuw en vele scher­ op een landweer in een bosperceel te ven van een vroege reliëfbandamphoor Boekelo. Het restant is nog 200 - 300 m uit ca SOO. Een reliëfbandamphoor in lang, de breedte tussen twee slootjes va­ Twente is zeer opvallend. De vondsten va­ neert van 5 - 10 m en de hoogte bedraagt riëren dus van de Se - 12/13e eeuw, uit max. 1 m. Het meest waarschijnlijk houdt welke periode ook een ijzeren mes met de landweer verband met de naburige hof versierd benen heft moet dateren. te Boekelo en kan uit de 15/16e eeuw da­ 2. iets ten noordoosten van Haaksber­ teren. gen ligt een fraaie heuvel, die uiteraard 29 Oudheidkamer Twente veel gelijkt op een grafheuvel. Diameter: debeek. In en vóór 1938 is dit urnenveld 20 m. Hoogte: 1,5 m. Voor de identificatie slachtoffer geworden van ontginning en van deze heuvel stelde de provinciaal ar­ zandwinning. Omstreeks 1980 werd er cheoloog op 9 maart een onderzoekje in echter nog een urnbodem opgeploegd met de melders, de heren J. Overbeek en door de heer J. Bomkamp. Deze werd A. Temmink . De conclusie is, dat het een doorgegeven aan zijn zwager, de heer J. natuurlijk heuveltje betreft met veel men­ Kamphuis, die hem onlangs aan J. Over· selijke en/of dierlijke verstoringen. beek toonde. Deze meldde de vondst bij 3. A. Weegerink vond ten oosten van de R.O.B. Daarop werd besloten om in Haaksbergen met een detector een com­ october 1989 een proefonderzoekje te pleet bronzen pijlgewicht uit ca 1300. Het doen in dit reeds lang verloren gewaande gewicht bestaat uit 4 bakjes, een pad­ urnenveld. Mede dank zij de toestemmtng destoelvormige stop en een sluitstaafje. tot opgraving van de landbouwer Bom­ Het buitenste bakje is voorzien van verti· kamp en de assistentie van leden van de cale ribben en op de rand staan twee A.W.N ., afdeling Twente kon dit plan vlot doorboorde knoppen in dierenkopvorm, worden uitgevoerd. waar het sluitstaafje doorgestoken kan Het zuidelijkste deel van het urnenveld worden. Elk bakje weegt het dubbele van bleek inderdaad nog ten dele aanwezig, het naastkleinere bakje. Melder pijlge­ wat vooral te danken was aan de ondiepe wicht: H. Hasselt. bouwvoor van 25 cm. Het opgravingsvlak 4. P. Stuit vond in een bouwput te lag in hoofdzaak onderin de oerlaag van Haaksbergen één scherf met radstempel· een verploegde haarpodzoL Op een op· indrukken, zeer waarschijnlijk van een Me­ pervlakte van 30 bij 30 m werden nog rovingische knikpot aangetroffen: 7 kringgreppels en een 5. Bij een wegverlegging en wegverbre­ complex van drie langbedden. Het me­ ding ten westen van Buurse vond J. Over­ rendeel van deze grondsporen was uitslui· beek een plek met IJzertijd scherven en tend te zien dank zij de ijzerinspoeling on­ een plek met 11/ 12e eeuwse kogelpot­ der de reeds veploegde greppels. Hier en scherven. Er zijn door hem geen grond­ daar resteerde nog een rest van de met sporen waargenomen. loodzand gevulde greppels. De binnen· 6. Sedert geruime tijd is de plaats van ur· doorsnede van de ronde tot ovale grep­ nenveld nr. 37 in het Zendvelderveld te pels varieerde 1,5 · 4 m. Eén greppel had Buurse bekend (zie literatuur pag. 55). Het een onderbreking in het zuidoosten. Dit lag op een dekzandhoogte langs de Zod- verschijnsel sluit niet aan op de greppel· onderbrekingen uit zuidelijk Nederland in de vroege IJzertijd, maar op soortgelijke onderbrekingen uit het Kreis Barken in de late Bronstijd (zie literatuur pag. 199). Bijzonder curieus is de groep van drie

Afb. 2. Haaksbergen-Brammelo. Scherf van re­ liëfbandamphoor (is geïmporteerde voorraad­ ..." pot) en inheemse kookpot uit een waterput, ca. c ?7 800 A.D. Schaal 1 : 4. 30 Oudheidkamer Twente

0 0 8 0 0 0 0 0) 0 00

Afb. 3. Haaksbergen-Buurse. Deel van het urnenveld, van Se eeuw v. chr. Schaal 1 : 300.

langbedden. Deze groep is ZO · NW geö• fologie ervan meer overeen met vertegen­ riënteerd vanwege de aanpassing aan het woordigers uit de Kreisen Berken en plaatselijke reliëf. Het middelste langbed Recklinghausen dan uit het boven-Eems­ bezit een duidelijke voorhof in het zuid­ gebied bij Münster. oosten en behoort door die voorhof tot de Het langbed van het type Telgte wordt ge­ langbedden van het type Telgte. Het meet flankeerd door twee langbedden zonder binnenwerks en zonder de voorhof 16 bij voorhof, die behoren tot het type Eisen. 2,5 m. Dit langbedtype telt ca 20 bekende Langbedden van het type Telgte zijn tot exemplaren, die alle in Westfalen liggen op heden alleen als losliggende exempla­ (zie literatuur pag. 183). Voor het eerst is ren gevonden. Complexen van langbed­ er nu dus een vertegenwoordiger van het den van het type Eisen zijn daarentegen type in Nederland bekend, maar met de veel bekend uit Zuid-Nederland, minder aantekening dat het Buurser langbed frequent uit Midden-Nederland (tot zuid­ slechts 0,5 km van de duits-nederlandse Overijssel), schaars uit Noord-Nederland grens verwijderd is. Daar ons exemplaar en in het geheel niet uit Overijssel. Dit ver­ geen greppelonderbrekingen toont en schijnsel vormt één van de getuigenissen, geen inwendige structuren, stemt de mor- dat Drenthe meer 'zuidelijke' invloed heeft 31 Oudheidkamer Twente

ondergaan dan Overijssel benoorden de Grondsporen: een achtpalige schuur van Nederrijnse Grafheuvelcultuur. De vier 3 bij 6 m (identiek met een schuur uit Ros· lange zijden van de drie langbedden to­ sum). één of twee vierpalige spiekers, en­ nen merkwaardigerwijze alle 1n het mid­ kele waterputten, een viertal rechthoekige den een binnenwaartse tnbochting. Het is (looi-?) kuilen met verticale planken wan­ daarom ntet waarschijnlijk, dat de noorde­ den en vlakke bodems. allerlei paalkuilen, lijkste lange zijde zo'n tnbochting vertoont maar geen huisplattegronden. Onder de om de naastgelegen kringgreppel te 'ont­ vondsten zijn twee Badortscherven ver­ wijken', die tn dat geval ouder had moeten meldenswaard. zijn dan het langbedcomplex. In het opgegraven urnenveldfragment, Losser dat naar schatting 10 - 20% uitmaakt van H. Scholte Lubbennk vond op een akker het gehele urnenveld, is alleen binnen de bij De Lutte een groepje vuursteen uit het onderbroken kringgreppel nog de sumie­ Mesolithicum of het Neolithicum, alsmede re rest van een crematie-bijzetting met een dertigtal IJzertijdscherven. Te Mekkei­ urnbodem aangetroffen. De oostzijde van horst vond hij 11/12e eeuwse kogelpot­ het grafveld wordt bepaald door het na­ scherven op een akker. tuurlijk reliëf. in casu het dal van de Zod­ debeek. Het westelijk en noordelijk deel van het grafveld is in de jaren dertig verlo­ Markelo ren gegaan. Dat het grafveld uit de (twee­ 1. Te Eisen ontdekte B. Groenewoudt de helft van de) late Bronstijd dateert, kan een inheems-Romeinse nederzetttng tn afgeleid worden utt de aanwezigheid van een persbult. Ter oriëntatie is een waterput een langbed van het type Telgte en van ten dele uitgegraven. De 390 gevonden vier urn(fragmcnt)en. die in Leiden wor­ scherven bestaan, voor Twente opvallend den bewaard {zte literatuur pag. 55). Het genoeg, voor ruim 10% Utt Rometnse im­ urnenveld behoort mogelijk bij de vorig port, vooral terra ntgra(achtig) en gever­ jaar ontdekte late Bronstijdnederzetting bij nist. Ook is een bronzen versierde ·Arm­ de Harmölle, dte hemelsbreed 1350 m brustfibel' aangetroffen. De Rometnse noordoostelijker is gelegen. vondsten zijn in hoofdzaak te dateren in In het urnenveldfragment ziJn verder enke­ de 4e eeuw. hetgeen het hoge percenta­ le kuilen gevonden, dte er waarschijnlijk ge import kan verklaren. niet bij behoren. De ongedateerde kuil 2. J. Noordam van de afdeling Monu­ naast een der kleine kringgreppels bevat­ mentenzorg van de R.O.B. leidde de te door hitte gebarsten steenfragmenten restauratie van een vijftal beschermde (kookstenen ?) en houtskool. Op het per­ grafheuvels op de camping 'Hessen­ ceel zijn verspreid ca. 20 stuks mesolithi­ heem' te Herike, gem. Markelo. De cam­ sche vuursteen gevonden. pagne vond plaats van 24-28 april en van 8-25 mei. Van 13-22 november restaureer­ de J. Noordam twee beschermde graf· Literatuur: heuvels op de camping 'Monte Bello', Vertinde, A.D., 1987: Die Gräber und Grabfunde der späten Bronzezeit und frûhen E1senzeit 1n Over· eveneens te Herike. ijssel. AmersfoorVHeerhugowaard. Oldenzaal Hengelo F. Onland en R.v.d. Kolk vonden met de­ In juni/juli voerde de AWN, afdeling Twen­ tectors een drietal metalen voorwerpjes in te een opgravtng uit bij nieuwbouw in de akkers bij de Oude Weerselose weg ten Roershoek. Het opgravmgsterrein ligt tus­ westen van Oldenzaal. Mogelijk uit de Ro­ sen hoge en lage gronden in, naast de meinse tijd dateert een zware bronzen ge­ voormalige Hasseler es. De grondsporen facetteerde ring met drie groefltjntjes. Dia­ en vondsten dateren uit de 9 · 14e eeuw. meter ring: 32-33 mm; dikte: 8-9 cm. Uit 32 Oudheidkamer Twente de Karolingische tijd dateert een sterk ge­ moet liggen, kon niet waargenomen wor­ corrodeerde bronzen schijffibula. De af­ den door het riool van de Westwal. beelding erop is een kruisvorm, die tegen de rand uitloopt in vier halfboogjes. Dia­ Volgens historische gegevens is de bui­ meter: 20 mm. Een achterom kijkend tengracht in of vanaf 1597 gedempt bronzen hondje/leeuwtje dateert mogelijk (Stroink, p. 272). Volgens onze waarne­ uit de Late Middeleeuwen. Lengte: 36 mingen en scherfvondsten moet de bin­ mm. Het meest opvallend aan het hondje nengracht eveneens vanaf die tijd of iets is de zeer lange staart, die om het lichaam later grotendeels zijn gedempt. De gracht is gewonden (niet los) tot tussen de voor­ is kennelijk alleen van binnenuit gedempt, poten. daar het buitenste deel van de gracht nog omstreeks 1900 open lag blijkens histori­ Ootmarsum sche gegevens en vondsten aldaar (gla­ 1. H. Kouijzer deed allerlei vondsten in zen fle~sen en een mineraalwaterkruik). het stort naast een rioolsleuf door de West­ Een putdeksel bij de opgravingssleuf ligt wal, ter plaatse van de voormalige gracht op 41.50 m NAP. Aan de andere 'lage om Ootmarsum. Naast kilo's scherven uit kant' van de binnenstad ligt het loopvlak de 18/19e eeuw vond hij ook enkele pre­ historische scherfjes, waarschijnlijk van de Klokbekercultuur alsmede enkele vuurste­ nen afslagen .. 2. Binnen het kader van rioolvernieu­ wing konden de provinciaal archeoloog en leden van de St. Heemkunde Ootmar­ sum op 23 maart waarnemingen doen in een rioolsleuf en daardoor aan een dwarsprofiel over de voormalige binnen­ gracht van Ootmarsum. Helaas moesten de waarnemingen beperkt blijven tot 'kij­ ken van bovenaf' en zoeken op het stort, daar de sleuf slechts 1 m breed was en de sleufwanden al snel instortten. De sleuf werd gegraven bij de kruising Parkstraat/Westwal, één der hoogste pun­ ten in het westen van de binnenstad. Zoals verwacht bleek de gracht 20 m breed te zijn. In de grachtvulling is onder meer door de beide bovengenoemde te­ genvallers nauwelijks een gelaagdheid waargenomen en zelfs geen modderlaag op de grachtbodem. De grachtdiepte moet echter ca 4 m zijn geweest. De bo­ venste 1, 5 m van de grachtvulling bestond uit recent vulzand, daaronder lag puinhoudende groene zandige klei met weinig vondsten. De grachtvulling was vrijwel alleen door het puin te onderschei­ den van de vaste ondergrond, zijnde groene (zandige) klei. Het bmnentalud van Afb. 4. Oldenzaal, Bronzen Romeinse gordel­ de gracht was steil, het buitentalud, dat ring en bronzen 9e eeuwse mantelspeld, precies op de kruising Parkstraat/Westwal Schaal 1 : 1. 33 Oudheidkamer Twente

boven de gracht op 36.25 m NAP. Het is resteerden. Hierbij werd vooral gehoopt onduidelijk hoe men bij zo'n hoogte­ op nog zichtbare ijzerneerslag ónder voor­ verschil van 5 m de gracht vroeger vol wa­ malige (kring)greppels. Er is in de proef­ ter wist te houden zonder dammen of stu­ opgraving echter geen enkel grondspoor wen. In Enschede was deze problemati ek waargenomen, maar er werd tot onze ver­ overkomelijk, daar het grootste hoogte­ rassing nog één vrijwel complete urnbij­ verschil inde binnenstad beperkt was tot 1 zetting gevonden, die oorspronkelijk diep à 1, 5 m en de gracht in zand was ingegra­ ingegraven moet zijn. De urn is waar­ ven. Een dwarsprofi el over de binnen­ schijnlijk een sterk afgeronde Halsdubbel­ gracht aan de 'lage kant' van Ootmarsum konus met vier oortjes of een Terrine. zou dus zeker interessant zijn, onder an­ De smalle dekzandrug waarop het urnen­ dere voor de bepaling van de NAP­ veld was gelegen, bleek bij de ontginning hoogte van de grachtbodem. Toen daar 'onthoofd' te zijn. De resterende bo­ op 11 april een rioolsleuf uitgegraven demsporen wezen op een voormalige werd, heeft de St. Heemkunde Ootmar­ haarpodsoL Vóór de ontginning bestond sum (met name H. Eweg) daar dan ook het terrein uit een heideveld met een kl oot­ waarnemingen trachten te verrichten. De schietersbaan, oefen-loopgraven en een aard en snelheid van de werkzaamheden wilde ontzandingskuil. Het terrein lag ca. lieten echter geen ruimte voor resultaten. 200 m ten westen van de kruising Huye­ renseweg/Veldweg. Naar schatting van de heer Kampman bedroegen de afmetin­ gen van het urnenveld 60 bij 20 m ( = Tubbergen breedte zandrug), binnen welk areaal de 1. Te Al bergen vond de heer Zonder bijzettingen dicht bijeen lagen. een laat Neolithisch pijlspitsje met vlakke basis en enkele afslagjes op een ri vier­ duintje met een haarpodzoL Weerselo 2. In de gracht om de havezathe He­ 1. T. Hesselink-van der Riet meldde een rinckhave zijn enkele scherven van grijs strijdhamer aan, die J.G. Wesselink ca. aardewerk uit ca. 1400 gevonden. 1930 in secundaire ligging had gevonden 3. Het urnenveld Tubbergen-Hilberts­ op een es te Saasveld. De door recent haar (urnenveld nr. 72 in Overijssel) is in vuur gecorrodeerde hamer behoort tot het 1949/1950, kort vóór de ontginning van type R van Addink-Samplonius. Lengte: het terrein, van de meeste nog resterende 106 mm. De strijdhamer heeft een buiten­ bijzettingen ontdaan door de heren G.J. gewoon groot cylindrisch steelgat van 30 Eshuis en R. Kampman uit Almelo. De mm doorsnede. door hen gedane, goed gedocumenteer­ 2. H. Scholte Lubberink vond te Volthe de vondsten berusten heden alle in de een groepje Mesolithische vuursteen. El­ collectie van de Oudheidkamer 'Twente' ders te Volthe vond hij tientallen scherven te Enschede. De ontgravingsactiviteiten van een nederzetting uit de IJzertijd en/of van de beide amateur-archeologen von­ Romeinse tijd. den plaats vanwege de op handen zijnde ontginni ng en vanwege het feit dat dr. C. Hijszeler er geen opgravingen kon of wil­ Wierden de uitvoeren . 1. H. Folbert vond te Notter in ter plaatse In december 1989 werden er, met uit de Regge afkomstige grond een basis­ toestemming van de landbouwer G. Kem­ bijl uit edelhertgewei. De 'bijl' is vervaar­ perink, door de ROB een viertal proefsleu­ digd uit een afgeworpen stang. ven over het terrein (heden een maisak­ 2. B.J. Hommers vond in laag terrein te ker) uitgezet om na te gaan of er ná de Ypelo een 'Fels Rechteckbeil' van zwarte ontginning nog sporen van het grafveld kwartsiet of lydiet. De zwak gewelfde sne· 34 Oudheidkamer Twente

Tentoonstelling 'Het Paapje'

fen bedrukt met behulp van de zeefdruk­ techniek. Hans Polak bleef tot 1962 aan her bedrijf verbonden. Na de verkoop van de stofdrukafdeling werd dit onderdeel in 1985 te Oldenzaal gevestigd en zelfstan­ dig voortgezet onder de naam "Atelier Paapje Twente". Het. Paapje te Voorschoten vervaardigde In de periode van 8 april t/m 13 mei 1990 geweven gebruiksgoed zoals spreien. zal in het museum 'het Palthe-Huis' te Ol­ divankleden en tafelkleden alsmede inte­ rieurtextiel zoals geweven lopertjes. wand­ denzaal een tentoonstelling worden ge­ wijd aan de (hand)weverij, knoperij en bespanningsstof, vloerkleden en meubel· stof. Ook werden er wandkleden gewe­ stofdrukkerij 'Het Paapje'. De tentoonstelling toont de bedrijfs- en ar­ ven. Deze werden uitsluitend in opdracht tistieke geschiedenis van het Paapje vanaf gemaakt evenals de meeste geknoopte de opnchtrng m Voorschoten in 1930 tot vloerkleden en geknoopte wandkleden. heden. Naar aanleiding van een opdracht van ar­ Er 1s geweven gebruiksgoed (kussen­ chitekt J.J.P. Oud voor het schip 'de slopen, tafelkleden e.d.) te zien en er wor­ Nieuw Amsterdam' begon het Paapje met den geweven en geknoopte wand- en het met de hand bedrukken van stof. De vloerkleden en tal van bedrukte en be­ bedrukte stoffen waren bestemd voor het schilderde stoffen geëxposeerd. Het is Interieur en voor kled1ng. Ook werden er voor het eerst dat een dergelijke over­ bedrukte en beschilderde wandlappen gemaakt. zichtstentoonstelling plaats vindt. Het textiel van het Paapje was modern en Het PaapJe 1s 1n 1930 te Voorschoten op­ artistiek en het bedrijf kreeg dan ook be· gericht door Hans Polak (1884-1969). Het langrijke opdrachten van o.a. de architek· bedrijf begon als een handweverij en ten Granpré Molière voor het raadhuis van -knoperiJ. Smds 1937 werden er ook stof· Zwijndrecht, van G. Fnedhoff voor het raadhuis van Enschede, van W.M. Dudok de 1s n1et aangescherpt en de bijlomtrek is en van J.J.P. Oud. Incidenteel werd ook niet 'polijstvlak'. Waarschijnlijk betreft het samengewerkt met kunstenaars zoals Ka­ een halffabricaat Afmetingen: 81 bij 38 bij rel Appel en Lex Horn. Ook W.H. Gispen 25 mm. Melder: B. Groenewoudt. heeft een ontwerp bij het Paapje laten uit­ 3. B. Groenewoudten J. Andrea van het voeren. Deze tentoonstelling werpt een RAAP deden diverse veldverkenningen in licht op de bijzondere positie die het Paap­ en buiten het toekomstige ruilverkave­ je heeft ingenomen in de Nederlandse lingsgebied 'Rijssen'. Met name in de ge­ textielwereld. meente Wierden deden zij d1verse vondsten op nog onbekende terreinen, Openingstijden onder andere een waarschijnlijk Vroeg­ di t/m vr 10.00-12.00 & 14.00-17.00 uur NeolithiSCh vuursteencomplex bij Rectum. za en zo 14.00-17.00 uur 1e Paasdag en Komnginnedag gesloten dr. A.D. Verlinde 2e Paasdag geopend 14.00-17.00 uur 35 Oudheidkamer Twente

Verschenen Tijdschriften

Na telefonisch overleg te raadplegen in de btblio­ 'n Sliepsteen, Stichting Historische Sociëteit theek van de Oudheidkamer 'Twente'. Enschede-Lonneker, 1989 no. 20. J. Heres. Chnstiaan Janssen liet in 1871 zijn mar· kante woonhuis ontwerpen. p. 3-4. Heemkunde Ambt Delden, 1990, no. 1. L. Nijkamp, Ariëns verenigde 100 jaar geleden de Wie waren er wel eens burgemeester in Ambt of én R.K arbe1ders, p. 4. Stad Oefden , p. 2-3. K.J. Uildriks.. Boerderij 'Oe Mans' Boekelo 200 jaar Jan Hendnk Wegereet op n kuijerstool. p. 4-8. bezit familie Hol/kamp. p. 7-9. G.J. Naafs, Baeckenhagen. deelS, p. 9-12. H.E. Keuken. Joden mochten tijdens de bezettmg G. Mensink-Rensink, Oe joaren 1920-1930, p. eerst nog wekelijks naar badhuis. p. 10. 13-1 4. H.C.J. Wullink, Organist Dick van Wilgenburg stierf B.J.F. Wennekink, Ambt Delden m de vonge eeuw. kwart eeuw geleden, p. 13-15 deel2, p. 15-19. H.J.J. Tanck, Hotel Avion hadal m 1881 een her­ berg als voorloper. p. 17. Heemkunde, Gemeente Weerselo, 1989 no. 32. J.W. Keiser. Aamsveen, boeiend en onvervangbaar J.B. Schildkamp Sprokelwut, p 5-8 (3) Bestemming tot natuurgebted betekende garan­ B. Wolbert, Het K.A.N.-zwemdiploma; Bert Wo!bert, tie tot behoud, 18·19. p. 9-11 . J. Wilmink, Drama roond Saters/a, p. 11-16. Stad en land, Mededelingenblad Twente Aka­ E. Bos-Hermelink, Wijkverpleegster op het platte­ demie, 1989, no. 4. land (10) p. 16·18. A Buter, Regionalisme voor en na 1992 (tekst van H. Engelbertink, Marke Rossum (30), p. 25-28. een toespraak), p. 87-92.

Oald Hengel, 1990, no. 1. Twickel Bulletin, Vereniging Vrienden van R. Scholten. 'Twents Centraal Statton', p. 3-5 Twickel, 1989, no. 3. F.H.J. Berghuis, Hengelo tussen 1920 en 1945, p. J. Craandijk, Hedendaagse Buitenplaatsen (betreft 6. verkorte weergave van een passage over kasteel H. Reynders, Het pachtboek vandekarke Hengelo, Twickel, p. 58-61 . p. 7-9. C. v.d. Struik, In de marke (betreft dageliJkS leven op J.Schwertasek. Oe straat waarin wij wonen, Ge· het platteland), p. 62-70. schiedenis en verklarmg van straatnamen in de ge­ meente Hengelo, p. 11-13. Wiek en Rad, Orgaan van de Stichting De Over­ H.J. Eising, Vinknkeerfs en de gids van VJator, p. 15. ijsselse Molen, 1989, no. 3/4. AG. Kleinjan, Oe molens te Vriezenveen. p. 16-21. Overijssels Contactbericht, 1989, no. 46. Breng onze vaderlandse geschiedenis tot teven, Ad· viezen voor stimulering cultuur-historisch toensme, p. 9·11. TE KOOP lnventansatie amateurfilms!AudiovJsueelarclef ver­ huist/Historie in beeld/Audiovisuele collecties m 7-delige Overijssel, p. 11-25. I. Wormgoor, Museum en publiek/Pub/ie Relations. archeologische encyclopedie p. 26-28 I. Wormgoor, Onderzoek naar vriendenvereniging. Bronnen van onze beschaving p. 29-32. (Eisevier- uitgave) Monumenten, p . 38-41. Boekenmeuws/meuw verschenen boeken. p. 42-48. Vraagprijs f 225,­ (nieuwprijs f 465,-)

G. Scheele, Sanatoriumstraat 1 7413 RC Deventer Tel. 05700-34072

36 Oudheidkamer Twente

Hooidijk 15, 7661 RA Vasse MöSBËEK BIJ DE -EKHUIS HO TE L-RESTAURANT BOEKHANDELS VINDT UEEN INTERESSANTE KOLLEHTIE STREEK­ BOEKEN. Prachtig gelegen aan de rand van hel natuurreservaat "Het Springendal". Or11J ZELf KADO TE BUITEN: een geweldige natuur om le wandelen , fietsen, helemaal om bij Ie komen. GEVEN. BINNEN: de warmte en gezelligheld van een familie· hotel. Alle kamers met modern com lorl. Boekhandel Broekhuis In voor· en naseizoen speciale anangementen. Hengeloo Enschedeststriii 19Ttl 074 910267' _\JII_ Voor inlichtingen AlmeloC•ivPromenodt2 1 Tel 05490 12235 ~~ en reserveringen: Haaksborgen •· Hei jdenlltiOI STel 05427 3456 ~~ CAMPUSBOEKHANOEL Telefoon 05418 · 481 Enschede THT Gebouw Vrtjh OI Tel 053 893839 Oudheidkamer Twente

HUIZE HÖLTERHOF Hölterhofweg 325 7534 PT Enschede Tel. 053 - 611306

Huize Hölterhof, moeilijk te vinden ...... Een openbaring om te ontdekken! Van november tlm april: diners-koffietafels recepties-familiereünies enz. Van mei tlm oktober: 55-plus vakantieweken. Vraagt folder en programma.

A. Bonzet SPECIAAL BOEKBINDERIJ DE OSSENBOER 44 · ENSCHEDE tel. 053·314069

OOK UW BINDWERK IS BIJ ONS WELKOM Wij zijn een niet te grote binderij waar kwaliteit en service nog mogelijk is

Ge.rpeàaliseerde hat~dboekbinderjj l'llor p,wtirulitn- en rjjhopdrarhtm. Lt'N'ring franco door <~ehecl Nt:d<>r/,md Kleine tot grote opl.1gcn •.rpecia le opdrachten.