Arkusz RACIMIERZ (152)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2009 Autorzy: MAŁGORZATA KAWULAK *, MAREK NIE Ć * MAGDALENA MALESZYK **, KRYSTYNA WODYK **, ANNA PASIECZNA ***, PAWEŁ KWECKO ***, IZABELA BOJAKOWSKA ***, HANNA TOMASSI-MORAWIEC ***

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA *** Redaktor regionalny (plansza A): BOGUSŁAW B ĄK *** Redaktor regionalny (plansza B): ANNA GABRY Ś-GODLEWSKA *** Redaktor tekstu: PRZEMYSŁAW KARCZ ***

* – Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN, ul. Wybickiego 7, 31-261 Kraków ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne Polgeol SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa *** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wstęp (M. Kawulak)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (M. Kawulak)...... 4 III. Budowa geologiczna (M. Nie ć)...... 8 IV. Zło Ŝa kopalin (M. Kawulak) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (M. Kawulak) ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin(M. Nie ć, M. Kawulak)...... 14 VII. Warunki wodne (M. Kawulak)...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Strefa wybrze Ŝa (M. Kawulak)...... 20 IX. Geochemia środowiska...... 20 1. Gleby (A. Pasieczna, T. Gliwicz, P. Kwecko) ...... 20 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 26 X. Składowanie odpadów (M. Maleszyk, K. Wodyk) ...... 28 XI. Warunki podło Ŝa budowlanego (M. Kawulak) ...... 35 XII. Ochrona przyrody i krajobrazu (M. Kawulak) ...... 37 XIII. Zabytki kultury (M. Kawulak)...... 48 XIV. Podsumowanie (M. Kawulak, M. Maleszyk, K. Wodyk) ...... 48 XV. Literatura ...... 50

I. Wst ęp

Arkusz Racimierz Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w 2008 i 2009 roku w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL S.A w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z zało Ŝeniami i wytycznymi „Instrukcji...” (2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Racimierz Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Przedsi ę- biorstwie Robót Geologiczno-Wiertniczych SC w Sławkowie w 1997 roku. (Jendrysik, Wi- śniowski, 1997). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa przedstawia zło Ŝa kopalin oraz stan ich zagospodarowania na tle składników środowiska przyrodniczego oraz zabytków kultury. Uwzgl ędnia równie Ŝ wy- brane elementy: hydrografii, hydrogeologii i geologii in Ŝynierskiej. Składa si ę ona z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, a plansza B – nowe tre ści dotycz ące geochemii środowiska zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, a tak Ŝe w nowych warstwach informacyjnych: składowanie odpadów i system NATURA 2000. Mapa przeznaczona jest przede wszystkim do wspomagania planowania przestrzennego, w szczególno ści w zakresie ochrony i wykorzystania złó Ŝ kopalin. Adresowana jest głównie do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę racjo- nalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedstawione na mapie informacje mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa, w opracowaniach ekofizjograficznych, a tak Ŝe przy wykonywaniu wojewódz- kich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. Do opracowania mapy wykorzystano dost ępne publikacje i opracowania archiwalne pochodz ące przede wszystkim z: Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Zachodniopomorskiego Urzędu Wojewódzkiego w Szczecinie, Urz ędu Marszałkowskiego w Szczecinie, Starostw Powiatowych w Goleniowie i Kamieniu Pomorskim, Urz ędów Gmin, których tereny znajduj ą si ę w granicach arkusza Racimierz, Regionalnego Zarz ądu Gospodarki Wodnej w Szczecinie, Urz ędu Morskiego w Szczecinie,

Nadle śnictw: Rokita i Goleniów, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Szcze- cinie, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach. Dane przedstawione na mapie zostały zweryfikowane w terenie. Szczegółowe dane o zło Ŝach zamieszczone s ą w kartach informacyjnych i komputero- wej bazie danych. Klasyfikacj ę złó Ŝ z punktu widzenia ochrony środowiska przyrodniczego uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Szczecinie.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Arkusz Racimierz poło Ŝony jest pomi ędzy 14 o30', a 14 o45' długo ści geograficznej wschodniej oraz pomi ędzy 53 o40', a 53 o50' szeroko ści geograficznej północnej. L ąd zajmuje dwie trzecie powierzchni arkusza, a jedn ą trzeci ą wody Zalewu Szczeci ńskiego wraz z Dziwn ą. Administracyjnie omawiany teren poło Ŝony jest w cało ści w województwie zachodniopomorskim i obejmuje powiaty: kamie ński, goleniowski i policki. W powiecie kamie ńskim znajduje si ę południowa, l ądowa cz ęść gminy Wolin oraz peryferyjna, niezamieszkała cz ęść miasta Wolina – Półwysep Rów. W powiecie goleniowskim le Ŝy znaczna cz ęść gminy Step- nica i północno-zachodnia cz ęść gminy Przybiernów. Południowo- zachodni fragment mapy obejmuje niewielk ą cz ęść gminy Police. Natomiast wody Zalewu Szczeci ńskiego wraz z cie- śnin ą Dziwny podzielone s ą pomi ędzy gminy: Wolin, Stepnica, Police, za ś północno- zachodni skrawek wód Zalewu nale Ŝy do gminy Mi ędzyzdroje. Siedziby wszystkich gmin znajduj ą si ę poza granicami arkusza. Do gminy Stepnica nale Ŝy niewielka (około 500 m 2) wyspa Chełminek maj ąca du Ŝe znaczenie nawigacyjne. Znajduje si ę na niej stacja nautyczna. Obok wyspy przebiega tor wodny ł ącz ący Szczecin ze Świnouj ściem. Zgodnie z podziałem fizyczno-geograficznym Polski (Kondracki, 2002) obszar arkusza Racimierz znajduje si ę w podprowincji Pobrze Ŝa Południowobałtyckiego, w makroregionie Pobrze Ŝe Szczeci ńskie i obejmuje cz ęś ci mezoregionów: Równina Gryficka (w cz ęś ci pół- nocno – wschodniej terenu arkusza), niewielki fragment mezoregionu Uznam i Wolin na północy, Wybrze Ŝe Trzebiatowskie mi ędzy nimi, oraz Równiny Goleniowska na pozostałej cz ęś ci arkusza (fig. 1). Cz ęść l ądowa arkusza posiada mało urozmaicon ą morfologi ę, utworzon ą w czasie de- glacjacji zlodowacenia północnopolskiego. Znaczn ą rol ę na tym terenie odegrały równie Ŝ procesy eoliczne i torfotwórcze zachodz ące w holocenie. Wyró Ŝni ć tu mo Ŝna dwie zasadnicze jednostki geomorfologiczne, ró Ŝni ące si ę pod wzgl ędem ukształtowania ii budowy geologicz-

4 nej. Jedn ą z nich jest Zalew Szczeci ński wraz z płask ą równin ą torfow ą na wschód od niego, o szeroko ści do 7 km i wysoko ści do 2 m n.p.m. Równiny torfowe powstały w wyniku pod- niesienia si ę wód Zalewu w czasie transgresji i wtórnego zabagnienia zalesionych obszarów lądowych. Na obszarze tym wyst ępuj ą znaczne zło Ŝa torfów, w przeszło ści eksploatowane na potrzeby lokalne. Rozwój melioracji doprowadził do przekształcenia torfowisk w ł ąki na podło Ŝu organicznym.

Fig.1. Poło Ŝenie arkusza Racimierz na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica mezoregionu, 2 – granica pa ństwa

Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski (31) Podprowincja: Pobrze Ŝe Południowobałtyckie (313) Makroregion: Pobrze Ŝe Szczecińskie (313.2–3) Mezoregiony Pobrze Ŝa Szczeci ńskiego: 313.21 – Uznam i Wolin 313.22 – Wybrze Ŝe Trzebiatowskie 313.23 – Równina Wkrza ńska 313.24 – Dolina Dolnej Odry 313.25 – Równina Goleniowska 313.26 – Wzniesienia Szczeci ńskie 313.32 – Równina Nowogardzka 313.33 – Równina Gryficka

5 Drug ą jednostk ę tworz ą słabo nachylone w kierunku Zalewu, płaskie równiny akumulacji rzeczno-rozlewiskowej oraz wodnolodowcowej. Obszar ten wznosi si ę od 2 do 26 m n.p.m. Urozmaicony jest osta ńcami wysoczyzny morenowej o wysoko ści do 44,4 m, wydmami i zagł ębieniami po martwym lodzie. Nale Ŝy on do Równiny Goleniowskiej. W cz ęś ci północno-wschodniej obszaru arkusza znajduje si ę fragment wysoczyzn morenowych Równiny Gryfickiej. Tworz ą j ą w tym rejonie ró Ŝnej wielko ści pagórki o południko- wych osiach, zwi ązane ze stref ą moreny czołowej. Pomi ędzy nimi wyst ępuj ą bezodpływowe dolinki i zagł ębienia po martwym lodzie, zaj ęte przez jeziora lub wypełnione osadami jeziornymi i torfami. Wysoko ść pagórków morenowych dochodzi tu do 33,3 m n.p.m. (Trawna Góra). Pomi ędzy Dziwn ą a Równin ą Gryfick ą znajduje si ę południowy fragment Wybrze Ŝa Trze- biatowskiego, który tworzy płaska, rozległa wysoczyzna o wysoko ściach od około 15,0–22,0 m. Zalew Szczeci ński zbli Ŝony jest charakterem do przepływowego jeziora i zatoki mor- skiej. Przy silnych wiatrach północnych do Zalewu wlewaj ą si ę wody morskie, wskutek czego jest zbiornikiem słonawym. Zasolenie wynosi od 0,4 do 1,7 g/dm3 i wykazuje wahania sezo- nowe oraz du Ŝe zró Ŝnicowanie przestrzenne (Młodzi ńska, 1980). Brzeg Zalewu, w miejscach zagro Ŝonych zalewaniem, chroniony jest 2-metrowej wysoko ści wałem przeciwpowodziowym. Tor wodny, o gł ęboko ści około 10 m, umo Ŝliwia zawija- nie pełnomorskich statków do portu w Szczecinie. Zagospodarowanie terenu ma charakter rolniczo-le śny. U Ŝytki rolne zajmuj ą około 55% powierzchni l ądowej cz ęś ci arkusza i wyst ępuj ą w jego cz ęś ci zachodniej i północnej oraz jako płaty w Puszczy Goleniowskiej. Gleby dobre, o najwi ększej przydatno ści dla rolnictwa, wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci terenu arkusza, oraz wi ększymi kompleksami koło Rzystnowa i śarnowa. Pozostałe grunty orne o klasach bonitacyjnych V–VI nale Ŝą do słabych, cz ęsto kwa śnych, brunatnych wyługowanych lub rdzawych. Wyst ępuj ą one mi ędzy Jarszewkiem a śarnowem po obu stronach szosy, koło Rzystnowa i Miodowic, a tak Ŝe w okolicy Czarnoci- na i Kopic. Lokalnie, na stromych stokach na wschód od Miodowic, wyst ępuje niekorzystne zjawisko erozji gleb. U Ŝytki zielone zajmuj ą zachodni ą cz ęść arkusza mapy, dolin ę Grzybnicy oraz okolice mniejszych cieków na północy. S ą to przewa Ŝnie gleby średnie. Odwadniane s ą gęst ą sieci ą rowów melioracyjnych. Prowadzi si ę tu równie Ŝ hodowl ę trzody chlewnej i bydła. Dominuj ą gospodarstwa in- dywidualne, małe do 15 ha. Du Ŝe gospodarstwa rolne, po dawnych PGR-ach, znajduj ą si ę w Wiejkowie, Rzystnowie, Zabierzewie, Mierz ęcinie, Zagórzu. S ą one prywatyzowane, albo dzierŜawione.

6 Lasy zajmuj ą około 40% powierzchni l ądowej arkusza mapy. W jego cz ęś ci wschodniej jest to rozległy kompleks Puszczy Goleniowskiej, a na pozostałym terenie ró Ŝnej wielko ści, nawet do kilkuset hektarów, odosobnione kompleksy le śne. Powierzchniowo dominuj ą lasy gospodarcze, których podstawow ą funkcj ą jest produkcja drewna. Lasy zarz ądzane s ą przez nadleśnictwa: Goleniów i Rokita. Gospodarka prowadzona jest zgodnie z planem urz ądzenia lasu. Lasy prywatne, stanowi ące niewielki procent, znajduj ą si ę pod nadzorem nadle śnictw. Na terenie obj ętym arkuszem nie ma Ŝadnego przemysłu. Jest tylko drobna wytwórczo ść . W Rzystnowie, Krokorzycach, Zielonczynie, śarnówku i G ąsierzynie znajduj ą si ę czynne stawy rybne. W Miodowicach działa kopalnia piasku. W okolicy Zagórza i Wiejkowa powstały 2 farmy wiatrowe, z 32 wiatrakami. W najbli Ŝszym czasie planowana jest budowa, przez inwe- stora holenderskiego, kolejnej farmy na wzgórzach w cz ęś ci północno-wschodniej arkusza. Coraz wi ększego znaczenia nabiera turystyka i rekreacja. Teren posiada znaczne zasoby predysponuj ące go do rozwoju ró Ŝnych ich form. S ą to: wody Zalewu Szczeci ńskiego, jezioro Ostrowo, kompleksy le śne Puszczy Goleniowskiej, urozmaicony i ciekawy krajobraz oraz walory przyrodnicze. Mo Ŝna tu stworzy ć: ście Ŝki rowerowe, piesze, konne, dydaktyczne. Istnieje ju Ŝ punkt widokowy na Górze Zielonczyn, oraz pla Ŝe w: Czarnocinie, Kopicach, Gąsierzynie i w s ąsiedztwie „Wzgórza Wisielców” na Wolinie. Powstaje mi ędzynarodowa trasa rowerowa dookoła Zalewu Szczeci ńskiego. Utworzono ju Ŝ kilka gospodarstw agrotury- stycznych w: Machowicy, Rzystnowie, Zabierzewie, Kopicach, śarnówku. W Czarnocinie działa O środek Aktywnego Wypoczynku „Frajda” i O środek Wypoczynkowy „Gumi ś”. Brak jest zaplecza gastronomicznego, poza jedn ą restauracj ą w śarnówku. Teren arkusza Racimierz, według regionalizacji klimatycznej, poło Ŝony jest w obr ębie dzielnicy szczeci ńskiej, znajduj ącej si ę w strefie zdecydowanego wpływu morskiego. Średnia roczna temperatura waha si ę od 7,5–8°C. Średnie opady wynosz ą 600–700 mm, a średnia roczna wilgotno ść powietrza 81%. Okres wegetacyjny trwa 217–224 dni w roku. Dominuj ą na tym obszarze w ci ągu roku wiatry z kierunków: południowo-zachodniego i zachodniego. Wi ększa cz ęść terenu, poło Ŝona nisko, charakteryzuje si ę niekorzystnymi warunkami topo- klimatycznymi – du Ŝą wilgotno ści ą powietrza, du Ŝą cz ęstotliwo ści ą wyst ępowania mgieł, przygruntowych przymrozków, nadmiernego przewietrzania. Korzystniejsze warunki topo- klimatyczne panuj ą na wy Ŝej poło Ŝonych terenach. Obszar arkusza jest słabo zaludniony. Osady wiejskie poło Ŝone s ą wzdłu Ŝ dróg na granicy Puszczy Goleniowskiej i Zalewu Szczeci ńskiego, oraz w s ąsiedztwie jeziora Ostrowo. Przez teren arkusza przebiega, z południa na północ, droga powiatowa Stepnica – Wolin.

7 Pozostałymi drogami ł ącz ące miejscowo ści, są drogi gminne o asfaltowej nawierzchni, oraz gruntowe i le śne. Na terenie arkusza nie ma linii kolejowej.

III. Budowa geologiczna

Poło Ŝenie arkusza Racimierz na tle budowy geologicznej regionu przedstawia fig. 2. Znajduje si ę on na granicy antyklinorium pomorskiego i synklinorium szczeci ńsko-gorzow- skiego (Karnkowski, 2008). Ich granic ę stanowi brzeg obszaru płytkiego wyst ępowania utwo- rów kredowych, interpretowany jako kraw ędź erozyjna, wzdłu Ŝ której utwory te kontaktuj ą z osadami paleogenu. Na powierzchni odsłaniaj ą si ę tylko utwory plejstoce ńskie i holoce ń- skie. Starsze utwory s ą znane jedynie z wierce ń. Najstarszymi, stwierdzonymi wierceniem w Zielonczynie (Goleniów IG 1), na gł ęboko- ści 702,5 m s ą solono śne utwory permu tworz ące wysad solny Goleniowa (sól kamienna została stwierdzona na gł ęboko ści 890–3636 m), oraz nawiercone na gł ęboko ści 1728 m w Recławiu iłowce i piaskowce najwy Ŝszego triasu (retyku). Wy Ŝej le Ŝy kompleks osadów jurajskich: piaskowce, mułowce i iłowce jury dolnej i środkowej oraz: wapienie, mułowce i iłowce jury górnej. Nad nimi pojawiaj ą si ę dolnokredowe mułowce i margle, a wy Ŝej górno- kredowe wapienie margliste, margle i piaskowce. Utwory kredowe przykryte s ą przez osady paleoce ńskie i eoce ńskie: iłowce, mułki, piaski glaukonitowe i kwarcowe z przewarstwieniami węgla brunatnego oraz oligoce ńskie: iłowce i mułowce ilaste. Lokalnie pojawiaj ą si ę mioce ń- skie: iły, mułki i piaski z wkładkami w ęgla brunatnego (Ruszała, 1981). Powierzchnia utwo- rów przed czwartorz ędowych jest urozmaicona. W cz ęś ci zachodniej arkusza poło Ŝona jest ona na wysoko ści od około -140 do -100 m n.p.m., w cz ęś ci wschodniej podnosi si ę wzdłu Ŝ stromej skarpy na gł ęboko ść -20 do +/-0 m n.p.m. W podło Ŝu osadów czwartorz ędowych, w cz ęś ci północno-wschodniej obszaru (w granicach antyklinorium pomorskiego), wyst ępuj ą utwory kredowe i lokalnie jurajskie, w cz ęś ci środkowej i południowej osady neogenu i paleogenu. Utwory czwartorz ędowe maj ą mi ąŜ szo ść zmienn ą, uzale Ŝnion ą od rze źby powierzchni i podło Ŝa, od około 20 m na wysoko poło Ŝonych wychodniach utworów starszych do około 140 m w obni Ŝeniu Zalewu Szczeci ńskiego. S ą to osady plejstoce ńskie akumulacji lodowco- wej i wodnolodowcowej z okresów od najstarszych zlodowace ń południowopolskich, a Ŝ po zlodowacenie północnopolskie fazy pomorskiej i holoce ńskie rzeczne i bagienne.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Racimierz na tle Mapy geologicznej Polski wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006) Czwartorz ęd; holocen: 2 – mułki, piaski i Ŝwiry morskie, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Oligocen: 41 – piaski lokalnie z bursztynem, mułki, iły i w ęgiel brunatny. Jura górna: 57 – wapienie, margle, iłowce i mułowce, 58 – wapienie, margle, iłowce, dolomity, wapienie oolitowe lokalnie z wkładkami margli i iłów, 59 – wapienie, margle, dolomity, wapienie z krzemieniami, mułowce i piaskowce glaukonitowe. Ci ągi drobnych form rze źby: a – ozy, b – drumliny, c – kemy; kry utworów starszych od czwartorz ędu: d – neoge ńskich i paleoge ńskich, e – kredowych, f – jurajskich; g – jeziora, h – sie ć rzeczna, i – granica pa ństwa Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

Osady plejstoce ńskie stanowi kilka poziomów utworów morenowych rozdzielonych przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz piaski, iły i mułki jeziorne. Osady z okresów zlodowace ń południowo- i środkowopolskich znane s ą tylko z wierce ń. W obni Ŝeniach przed plejstoce ńskiego podło Ŝa wyst ępuj ą gliny zwałowe z okresu

9 najstarszych zlodowace ń północnopolskich. Przykryte s ą one przez mułki i piaski jeziorne osadzone w okresie interglacjału mazowieckiego. Z okresu zlodowace ń środkowopolskich pochodzi kilka poziomów glin zwałowych rozdzielonych piaskami, Ŝwirami rezydualnymi i wodnolodowcowymi oraz mułkami zastoiskowymi. Najmłodsze gliny zwałowe z okresu tych zlodowace ń, nieodsłoni ęte na powierzchni, przykrywaj ą osady starsze prawie na całym obszarze obj ętym arkuszem mapy. Wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirem oraz mułki zastoiskowe oddzielaj ą je od glin zwałowych moreny dennej fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Buduj ą one wysoczyzn ę morenow ą poło Ŝon ą w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza. Przykryte s ą cz ęś ciowo piaskami i Ŝwirami lodowcowymi wypełniaj ącymi obni Ŝenia w stropie glin zwałowych. Na obszarze wysoczyzny morenowej wyst ępuj ą te Ŝ miejscami pagórki kemowe, zbudowane z piasków i piasków ze Ŝwirem oraz niewielkie obni Ŝenia wypełnione piaskami i mułkami wytopiskowymi oraz młodszymi, jeziornymi z przewarstwieniami torfu. W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza na kraw ędzi wysoczyzny morenowej wyst ępuje równole Ŝnikowy pas piaszczystych moren czołowych. Na ich za- pleczu i w południowej cz ęś ci wysoczyzny morenowej, na glinach zwałowych, le Ŝą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, tworz ące równin ę sandrow ą. W obr ębie osadów lodowcowych pojawiaj ą si ę lokalnie porwaki margli kredy górnej. Na obrze Ŝeniu południowym i zachodnim wysoczyzny morenowej, w obni Ŝeniu Zalewu Szczeci ńskiego i wzdłu Ŝ jego brzegów w rejonie Czarnocina, wyst ępuj ą rzeczne piaski i piaski ze Ŝwirem górnoplejstoce ńskich tarasów nadzalewowych Odry. Na piaskach i piaskach ze Ŝwirem wodnolodowcowych na wysoczy źnie i rzecznych w obrze Ŝeniu Zalewu Szczeci ńskiego pojawiaj ą si ę lokalnie piaski eoliczne powstałe z przewia- nia materiału podło Ŝa. Tworz ą one wydmy paraboliczne i nieregularne pola wydmowe. Na znacznym obszarze w otoczeniu Zalewu Szczeci ńskiego, na obszarze tarasu zale- wowego, obecne s ą osady holocenu. S ą to piaski i mułki rzeczne i jeziorne z przewarstwieniami namułów i torfów niskich. Torfowiska zajmuj ą wi ększ ą cz ęść tego tarasu o szeroko ści 5-7 km. S ą to torfowiska niskie, przewa Ŝnie turzycowo-bagienne o mi ąŜ szo ści do kilku me- trów (Ilnicki, 2002).

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Racimierz znajduj ą si ę 2 udokumentowane zło Ŝa (Gientka i in., 2008). S ą to: zło Ŝe piasku „Przybiernów” (Piotrowski, 2002) i zło Ŝe torfu „G ąsierzyno” (Pio- trowski, 1996).

10 Charakterystyk ę złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1, a szczegółowe dane zestawiono w kartach informacyjnych złó Ŝ. Zło Ŝe piasków „Przybiernów” znajduje si ę w obr ębie wysoczyzny morenowej i zostało udokumentowane w czwartorz ędowym kompleksie utworów piaszczysto-Ŝwirowych wodnolodowcowych. Buduj ą je piaski drobnoziarniste, pylaste, pod którymi zalegaj ą piaski ró Ŝno- ziarniste z domieszk ą Ŝwiru. Sp ągowa partia warstwy zło Ŝowej zawiera lokalnie przewar- stwienia piasku gliniastego i pyłów. Seria zło Ŝowa jest zmienna pod wzgl ędem mi ąŜ szo ści, rozprzestrzenienia i jako ści (II grupa zmienno ści). Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 2,0 do 19,4 m (średnio 11,6 m). Nadkład o grubo ści 0,3–0,7 ( średnio 0,5 m) tworzy gleba piaszczysta szara. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 4,22 ha. Jest ono suche. Jako ść kopaliny jest zró Ŝnicowana. Punkt piaskowy wynosi 85–99% ( średnio 91,7%) Zawarto ść pyłów jest niska i waha si ę od 1,2 do 10,0% ( średnio 3,1%). Udokumentowane piaski maj ą zastosowanie w drogownictwie. Zło Ŝe torfu „G ąsierzyno” udokumentowane zostało na powierzchni 16,37 ha, w 1996 roku w kategorii C 1, na podstawie wierce ń archiwalnych. Poło Ŝone jest ono w pobli Ŝu Zalewu Szczeci ńskiego na tarasie równiny rzeczno-rozlewiskowej, zbudowanym w cało ści z gruntów organicznych pod ścielonych piaskami. Jest ono zawodnione. Zło Ŝe o mi ąŜ szo ści 0,0–5,5 m, (średnio 2,2 m) buduj ą torfy niskie, wielowarstwowe, bagienno-le śne (turzycowe, drzewno- turzycowe i trzcinowe). Ich wilgotno ść naturalna wynosi 30,0–70,0% ( średnio 42,3%) średni stopie ń rozkładu 36,9%, popielno ść 9,5–34,55% ( średnio 21,05%), a zawarto ść siarki waha si ę od 0,1 do 0,7% ( średnio 0,5%). Zło Ŝe nie ma nadkładu. Pod ścielaj ą go namuły, a lokalnie piaski drobne. Zło Ŝe zaliczono do I grupy zmienno ści ze wzgl ędu na prost ą budow ę geolo- giczn ą. Torfy nadaj ą si ę do celów ogrodniczych i do produkcji nawozów torfowo- mineral- nych. Zło Ŝa poddano klasyfikacji sozologicznej. Zło Ŝe „Przybiernów” z punktu widzenia jego ochrony jest zło Ŝem powszechnym i łatwo dost ępnym. Z punktu widzenia ochrony środowi- ska uznane zostało za małokonfliktowe – mo Ŝliwe do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń. Zajmuje ono obszar gleb o niskiej klasie bonitacyjnej VI i V. Zło Ŝe le Ŝy wprawdzie w obr ębie obszaru specjalnej ochrony ptaków Puszcza Goleniowska, nale Ŝą cym do sieci Natura 2000, ale w jego s ąsiedztwie nie ma Ŝadnych ostoi.

11 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Przyczyny Stan Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja konflikto- Numer zagospodarowania Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania [tys. t] kopaliny złó Ŝ wo ści zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa zło Ŝa kopaliny litologiczno- [tys. t] zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2007 r. (Gientka i in., 2008) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Przybiernów p Q 786 C1 G 23 Sd 4 A - 2 Gąsierzyno t Q 212 C1 N - Sr 2 B Gl, Z Rubryka 3: p – piaski, t – torf Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: C1 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych. Rubryka 7: zło Ŝe: N – niezagospodarowane, G – zagospodarowane Rubryka 9: kopaliny skalne: Sd – drogowe, Sr – rolnicze

12 12 Rubryka10: zło Ŝa: 2 – skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa – A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb , Z – konflikt zagospodarowania terenu

Zło Ŝe „G ąsierzyno” zaliczono z punktu widzenia jego ochrony do klasy 2 – złó Ŝ skon- centrowanych w okre ślonym regionie. Z punktu ochrony środowiska uznano go za konfliktowe z uwagi na to, Ŝe pokrywaj ą go u Ŝytki zielone, średnie klasy IV, uznane za chronione, zło Ŝe le Ŝy w obr ębie obszaru chronionego Ł ąki Skoszewskie, wchodz ącego w skład systemu obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, projektowano do jego rekultywacji u Ŝyć refulaty, co było niezgodne z planem zagospodarowania.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Racimierz eksploatowane jest obecnie tylko zło Ŝe piasku „Przy- biernów”, na podstawie koncesji udzielonej do 31.12.2012 roku. Powierzchnia obszaru górni- czego wynosi 4,22 ha, a terenu górniczego 5,39 ha. Eksploatacja prowadzona jest sezonowo w wyrobisku stokowo-wgł ębnym, powy Ŝej zwierciadła wód podziemnych. Po jej zako ńczeniu przewiduje si ę rekultywacj ę le śną. Nadkład składowany jest na obrze Ŝu zło Ŝa. B ędzie on wykorzystany do wypełnienia wyrobiska. Piasek bezpośrednio po wydobyciu, bez przeróbki, dostarczany jest do odbiorców lub składowany w niewielkich hałdach. Eksploatacja spowodu- je przekształcenie pierwotnej rze źby terenu. Do dzi ś wydobyto około 15% zasobów zło Ŝa. Zło Ŝe torfu „G ąsierzyno” posiadało koncesj ę na wydobycie wa Ŝną od 1997 do 2007 roku, oraz wyznaczone: obszar i teren górniczy. Miało by ć eksploatowane metod ą odkrywkow ą spod wody. Celem eksploatacji miała by ć wymiana gruntu dla polepszenia warunków geologiczno-in Ŝynierskich obszaru. Wydobycia nie rozpocz ęto ze wzgl ędu na kontrowersje z powodu zamierzonego sposobu rekultywacji wyrobiska przez składowanie w nim refulatów. W przeszło ści na niewielk ą skal ę, na potrzeby lokalne, prowadzona była nieewidencjo- nowana eksploatacja kruszywa naturalnego i torfu. Dwa najwi ększe, kilkuhektarowe wyrobiska, gdzie eksploatowano piaski ze Ŝwirem z drumlin, znajduj ą si ę w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza. S ą one obecnie miejscem niekoncesjonowanego składowiska odpadów byto- wych. Pierwsze z nich, na wschód od Kolonii Mierz ęcin-Recz, obj ęte zostanie niebawem ferm ą wiatrow ą, a w drugim, na wschód od Trzebianowa proponuje się utworzy ć u Ŝytek ekologiczny. Dla obu wyrobisk sporz ądzono karty informacyjne punktu wyst ępowania kopaliny. Mniejsze, cz ęsto zaro śni ęte ju Ŝ wyrobiska, znajduj ą si ę w okolicy: Skoszewa, Jarszewka, Racimierza, Zielonczyna, Machowicy, G ąsierzyna. Wiele małych wyrobisk znajduje si ę na terenie lasów. Miejsca takie były rejestrowane w trakcie wykonywanej inwentaryzacji dla powiatu goleniowskiego (Dobracki i in., 2003), oraz na mapie geologicznej Polski (Ruszała, 1979), potwierdzone zostały zwiadem terenowym.

13 Torfy podbierano w wielu niewielkich wyrobiskach. Mi ędzy Miodowicami a Machowi- cą do pocz ątku lat 90. XX wieku odbywała si ę eksploatacja torfu na niemal przemysłow ą skal ę (bez dokumentacji i koncesji). Pozostał po niej duŜy zbiornik wodny. Koło śarnówka były pobierane gliny zwałowe wykorzystywane do wylepiania pieców. Podczas prac terenowych nie stwierdzono nowych miejsc eksploatacji. Na mapie zaznaczono wi ększe wyrobiska, które zachowały wyra źne zarysy.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Podstaw ą dla oceny perspektyw wyst ępowania kopalin na terenie arkusza Racimierz jest Mapa geologiczna w skali 1:50 000 (Ruszała, 1981), obserwacje terenowe miejsc dawnej eksploatacji kopalin oraz wyniki prac geologiczno-poszukiwawczych prowadzonych w prze- szło ści, w ograniczonym zakresie, za kruszywem naturalnym piaskowo-Ŝwirowym i piaskami kwarcowymi (Łuciuk, 1975). Obecno ść kier i porwaków margli kredowych w obrębie utworów plejstoce ńskich i ich płytkie wyst ępowanie w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, skłaniało do prognozowania mo Ŝliwo ści stwierdzenia ich złó Ŝ, interesuj ących gospodarczo. Posiadaj ą one wła ściwo ści niskiego surowca cementowego o zawarto ści CaO 30–37%. Znajduj ą si ę pod nadkładem plejstoce ńskich utworów piaszczysto-gliniastych o mi ąŜ szo ści 10–30 m, co wyklucza prak- tycznie mo Ŝliwo ść ich wykorzystania. Wyniki uznano za negatywne (Dobracki i in., 2007). W granicach arkusza, wyst ępuj ą piaski, lokalnie ze Ŝwirem. Na obszarze wysoczyzny morenowej s ą to piaski i Ŝwiry lodowcowe, wodnolodowcowe le Ŝą ce na glinach zwałowych, buduj ące tarasy kemowe, kemy i ozy. Rozmieszczenie ich jest bardzo nieregularne. W miejscach eksploatacji, nieraz rozległej (np. w złoŜu „Przybiernów”), widoczna jest ich du Ŝa zmienno ść , cz ęste ich zaglinienie, wyst ępowanie przewarstwie ń i nieregularnych nagroma- dze ń glin. Na całym obszarze wysoczyzny, w szczególno ści w granicach tarasów kemowych, mog ą wyst ępowa ć niewielkie obszary, w obrębie których piaski i Ŝwiry mog ą si ę kwalifiko- wa ć do eksploatacji na cele lokalne lub jako „masy ziemne” do podbudowy dróg. Du Ŝa zmienno ść warunków wyst ępowania tych piasków i Ŝwirów, cz ęsto niska ich jako ść , nie daj ą podstaw dla wyznaczenia wyra źnych, wyodr ębnionych obszarów perspektywicznych. Za perspektywiczne uznano tylko piaski i Ŝwiry buduj ące kem w Brzozowie, gdzie w przeszło ści była prowadzona eksploatacja oraz Trawn ą Gór ę na południowy wschód od jeziora Ostrowo. W południowej cz ęś ci wysoczyzny występuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe tworz ące równiny sandrowe. Ich mi ąŜ szo ść jest oceniana na kilka metrów (Ruszała, 1981) i mog ą

14 stanowi ć obszar perspektywiczny dla poszukiwa ń i dokumentowania złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego. Wyznaczono trzy obszary ich wyst ępowania w Puszczy Goleniowskiej. Na obrze Ŝeniu Zalewu Szczeci ńskiego i w dolinie Odry piaski, lokalnie ze Ŝwirami, buduj ą taras nadzalewowy. W granicach ich wyst ępowania w rejonie G ąsierzyna i Piasków Małych prowadzono prace poszukiwawcze za piaskami kwarcowymi do betonów (Boche ńska, 1972). Wyniki ich uznane zostały za negatywne z powodu znacznego udziału w piaskach cz ęś ci organicznych i niekiedy przewarstwie ń torfu. Z tego te Ŝ powodu nie s ą one perspektywiczne jako surowiec budowlany. Na utworach plejstoce ńskich wysoczyzny i tarasie nadzalewowym lokalnie pojawiaj ą si ę piaski eoliczne. Tworz ą cz ęsto niewielkie płaty o rozmiarach do kilkuset m 2. Nie stanowi ą istotnych perspektyw zło Ŝowych, co nie wyklucza mo Ŝliwo ści ich lokalnego pozyskiwania na potrzeby miejscowe. Za perspektywiczne uznano wi ększy obszar ich wyst ępowania na pół- nocny wschód od Racimierza, gdzie tworz ą rozległ ą wydm ę paraboliczn ą. Obszar wyst ępo- wania piasków wydmowych mi ędzy Kopicami a Czarnocinem (wzdłu Ŝ brzegu Zalewu Szcze- ci ńskiego) uznano tak Ŝe za perspektywiczny, ale zwróci ć nale Ŝy uwag ę, Ŝe proponowane jest obj ęcie jego cz ęś ci ochron ą rezerwatow ą. Wyznaczone obszary perspektywiczne znajduj ą si ę na terenach le śnych, co ogranicza mo Ŝliwo ść wykorzystania złó Ŝ. Na znacznym obszarze na obrze Ŝu Zalewu Szczeci ńskiego wyst ępuj ą torfy. Maj ą one mi ąŜ szo ść do kilku metrów. Były one wykorzystywane na cele rolnicze (Jasnowski, 1962). Spełniaj ą one wa Ŝną rol ę przyrodnicz ą, która przewy Ŝsza ich znaczenie gospodarcze. (Ostrzy- Ŝek, Dembek, 1996). Niektóre torfy na przykład: w dolinie Gowienicy, basenie czarnoci ńskim, w rejonie Rzystnowa – Miodowic, posiadaj ą cechy, które mog ą wskazywa ć na ich wła ściwo ści leczni- cze (stopie ń rozkładu ponad 30%, zawarto ść cz ęś ci nieorganicznych poni Ŝej 25%). Obecne s ą one obok torfów niespełniaj ących tych wymaga ń i brak jest dostatecznych danych dla wyznaczenia obszarów perspektywicznych ich wyst ępowania.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar obj ęty arkuszem mapy le Ŝy w obr ębie 2 zlewni głównych: Zalewu Szczeci ńskie- go i Dziwny, rozdzielonych działem wodnym I rz ędu.

15 Cz ęść l ądowa posiada bogat ą sie ć hydrograficzn ą, któr ą tworz ą: rzeki, liczne cieki, ka- nały i rowy melioracyjne, jeziora, stawy hodowlane, zbiorniki wodne po eksploatacji torfu oraz liczne śródpolne i śródle śne oczka wodne. Najwi ększ ą rzek ą jest Gowienica, która wraz z dopływami Świdniank ą i Star ą Strug ą, odwadnia południow ą cz ęść arkusza. Cz ęść środkowa odwadniana jest przez Grzybnic ę i Wol ą Strug ę, które wpadaj ą do jeziora Ostrowo. Jest to jezioro rynnowe o powierzchni 378 ha, o długo ści 3,5 km, szeroko ści 1 km, gł ęboko ści do 12 m. Pozostałe jeziora le Ŝą w Puszczy Goleniowskiej. S ą to: Dołgie, kiedy ś jedno z wi ększych, obecnie prawie zaro śni ęte, oraz małe jeziorka wytopiskowe: Zielonczyn (3,8 ha), Trz ęsacz (1,2 ha). Znaczny obszar hydrograficzny stanowi ą: kanały (najwi ększy z nich to Kanał Czarno- ci ński), cieki i rowy bezpo średniego przyrzecza Zalewu Szczeci ńskiego od uj ścia Gowienicy (na s ąsiednim arkuszu) do Dziwny. Układ ten stworzony został do odwodnienia nisko poło Ŝo- nych, cz ęsto depresyjnych, podmokłych terenów torfowiskowych, w celu przekształcenia ich w u Ŝytki zielone. Stawy rybne zało Ŝone zostały: koło Krokorzyc w dolinie Świdnianki, w dolinie Grzyb- nicy – koło Machowa i w Rzystnowie, oraz w śarnówku, Zielonczynie i G ąsierzynie. Najwi ększy zbiornik po eksploatacji torfu, o powierzchni kilkudziesi ęciu hektarów, po- wstał na południe od Miodowic. Zachodni ą cz ęść arkusza mapy zajmuje Zalew Szczeci ński z zatokami: Skoszewsk ą, Ci- ch ą Wod ą, Na Palach, odgrywaj ący decyduj ącą rol ę w hydrografii obszaru. Jest on zbiornikiem po średnim pomi ędzy jeziorem przepływowym a zatok ą morsk ą. Jest to zbiornik płytki, o średniej gł ęboko ści w cz ęś ci polskiej 4 m. Przewa Ŝaj ą gł ęboko ści do 2 m, maksymalnie do 7 m. W Zatoce Skoszewskiej bierze swój pocz ątek Dziwna, maj ąca gł ęboko ść 2–4,2 m. Sta- nowi ona drugie (po Świnie) poł ączenie Zalewu Szczeci ńskiego ziZatok ą Pomorsk ą, poprzez Zalew Kamie ński i Zalew Karpin. Badania wód Zalewu Szczeci ńskiego wykonywane s ą w ramach Pa ństwowego Monito- ringu Środowiska, oraz we współpracy ze stron ą niemieck ą (Raport..., 2006). Badania po stronie polskiej przeprowadza si ę w 6 stałych punktach, co miesi ąc od kwietnia do pa ździer- nika. Wody nie s ą klasyfikowane, sprawdza si ę stopie ń ich eutrofizacji. W punkcie F, znajdu- jącym si ę na terenie arkusza, około 5 km na zachód od Skoszewa, w 2006 roku przekroczona została średnia warto ść st ęŜ enia chlorofilu „a” i warto ści prze źroczysto ści wody. Na stan wód maj ą wpływ zanieczyszczenia: niesione przez rzeki, głównie Odr ę, pochodz ące ze spływów powierzchniowych oraz uwalniane z depozytu znajduj ącego si ę w osadach

16 dennych. Warunki środowiskowe Zalewu uzale Ŝnione s ą od wielko ści odpływu rzecznego w Odrze oraz intensywno ści wlewów wód morskich z Zatoki Pomorskiej. Od 2005 roku zaobserwowano spadek zasolenia wód Zalewu. W jego wodach nadal wyst ępuje nadmierna ilo ść zwi ązków biogennych sprzyjaj ących ich wysokiej eutrofizacji, a dostarczanych głównie przez Odr ę. Od kilku lat utrzymuje si ę korzystna tendencja do obni Ŝania st ęŜ eń fosforanów, natomiast st ęŜ enia azotanów ulegaj ą wahaniom. Zawarto ść arsenu i metali ci ęŜ kich osi ąga niski poziom. Fenole nie stanowi ą obecnie istotnego zanieczyszczenia. Jako ść wód Zalewu systematycznie si ę poprawia. Monitoring rzek i jezior prowadzi WIOŚ w Szczecinie. W 2006 roku badana była Go- wienica, w punkcie pomiarowym koło mostu – gdzie zaczyna si ę uregulowane koryto. Wody wykazywały V klas ę (woda złej jako ści). O gorszej jako ści wody decydowała barwa. Znacznie podwy Ŝszone były wska źniki: ogólny w ęgiel organiczny, liczba bakterii coli typu kałowego. Wody jeziora Ostrowo były badane w 2003 roku w 2 punktach (jeden poza obszarem arkusza). Wykazywały one III klas ę (wg oceny obowi ązuj ącej do 2004 roku). Wyst ępowały tu nadmierne koncentracje w ęgla organicznego oraz zwi ązków organicznych. Jezioro jest zbiornikiem silnie eutroficznym. Jest bardzo podatne na degradacj ę – III kategoria. Planowane jest wykonanie uj ęcia infiltracyjnego z jeziora, które stanowiłoby rezerw ę wody dla u Ŝytkowni- ków pasa nadmorskiego.

2. Wody podziemne

Na obszarze arkusza wyst ępuj ą cztery pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe, trzeciorz ę- dowe, kredowe i jurajskie (Matkowska, 1997). Głównym u Ŝytkowym pi ętrem wodono śnym jest pi ętro czwartorz ędowe, w obr ębie którego wyró Ŝnia si ę 1-3 poziomy wodonośne. Brak jest tego pi ętra w okolicy Mierz ęcina. Poziomy: trzeciorz ędowy i kredowy maj ą znaczenie podrz ędne, a poziom jurajski prowadzi wody zasolone. Pierwszy – przypowierzchniowy holoce ńsko-plejstoce ński poziom wodono śny, ma najwi ększe rozprzestrzenienie w obr ębie równiny rzeczno-rozlewiskowej. Buduj ą go osady piaszczysto-Ŝwirowe, z wyst ępuj ącymi cz ęsto w stropie przewarstwieniami namułów i torfów. Zwierciadło ma charakter swobodny lub lekko napi ęty pod pokryw ą organiczn ą. Mi ąŜ szo ść tego poziomu wynosi od 10 do 20 m, a w obszarze przyzalewowym do 10 m. Wyst ępuje on przewa Ŝnie na gł ęboko ści poni Ŝej 5 m p.p.t., a w cz ęś ci północnej około 30 m p.p.t. Wydaj- no ść waha si ę od 30 do 50 m 3/h, a przy Zalewie w granicach 10–30 m 3/h. Wody tego poziomu, z uwagi na brak izolacji lub izolacj ę bardzo słab ą, łatwo ulegaj ą degradacji jako ściowej.

17 Na obszarze arkusza w górnej cz ęś ci warstwy wodono śnej obserwuje si ę liczne strefy o zde- gradowanej jako ści wód, cz ęsto ograniczone do obszaru miejscowo ści. Poni Ŝej wyst ępuj ą poziomy mi ędzyglinowe b ędące w kontakcie z poziomem przypowierzchniowym. Charakteryzuj ą si ę one brakiem ci ągło ści, du Ŝą zmienno ści ą uziarnienia i mi ąŜ szo ści, oraz zmienn ą wydajno ści ą. Gł ęboko ść ich wynosi od kilku do kilkunastu me- trów p.p.t. Jedynie w północnej cz ęś ci arkusza, gdzie wyst ępuj ą pod glin ą zlodowacenia północnopolskiego posiada mi ąŜ szo ść powy Ŝej 20 m, a studnie wydajno ść do 50 m3/h, na pozostałym obszarze wydajno ści studni wynosz ą do 10 m 3/h. Inne poziomy śródglinowe, wyst ępuj ące w środkowej i południowej cz ęś ci arkusza na gł ęboko ści 65 – 120 m, nie maj ą znaczenia u Ŝytkowego ze wzgl ędu na mineralizacj ę chlor- kow ą dochodz ącą do 400 mg/dm 3. W Czarnocinie poziom śródglinowy jest silnie zasolony. Poziom trzeciorz ędowy uj ęty jest tylko w jednej studni w Miodowicach. Wyst ępuje tu na gł ęboko ści 56 m p.p.t., w utworach piaszczystych eocenu, których mi ąŜ szo ść 16 m nie została przewiercona. Zwierciadło napi ęte stabilizuje si ę 6,1 m p.p.t., a wydajno ść potencjalna wynosi 30–50 m 3/h. Strop utworów trzeciorz ędowych obni Ŝa si ę w kierunku zachodnim i wyst ępuje przewa Ŝnie na gł ęboko ści ponad 100 m p.p.t., gdzie wody s ą zasolone. Kredowe pi ętro wodono śne składa si ę z 1–2 poziomów wodono śnych. Pierwszy z nich eksploatowany jest w Mierz ęcinie, gdzie wyst ępuje płytko, ju Ŝ na kilku metrach i posiada mi ąŜ szo ści 25 – 34 m. Drugi poziom rozpoznany na gł ęboko ści 69 m p.p.t. ma mi ąŜ szo ści powy Ŝej 30 m , prowadzi jednak wody słone. Przewa Ŝaj ą wody średniej jako ści, wymagaj ące prostego uzdatniania. Sporadycznie, w Widzie ńsku i w studni w Wiejkowie, posiadaj ą wysok ą jako ść (klasy I b). Złej jako ści wody wyst ępuj ą na obszarach przyzalewowych – nisko poło Ŝonych (szczególnie w Czarnoci- 3 nie). Jako ść wody obni Ŝa głównie obecno ść azotanów (20–30 mgNO 3/dm ), siarczanów (510– 3 3 591 mgSO 4/dm ) oraz azotynów (0,13–0,45 mgNO 2/dm ). Wody równiny rzeczno-rozlewiskowej wykazuj ą ponadnormatywn ą ilo ść : Ŝelaza, amoniaku i manganu, z powodu wyst ępo- wania namułów i torfów. Obszary poło Ŝone w cz ęś ci zachodniej i południowej i na północny wschód od Miodo- wic, ze wzgl ędu na brak izolacji, s ą najbardziej nara Ŝone na zanieczyszczenia. Obszary wysoczyzny, w cz ęś ci wschodniej i północnej arkusza, gdzie izolacja jest słaba, nara Ŝone s ą w stopniu średnim. Źródłem zanieczyszcze ń s ą: ścieki komunalne, hodowlane i rolnicze, wody powierzchniowe, a tak Ŝe nieczynne i zdewastowane studnie byłych PGR-ów.

18 Na całym obszarze poziomy le Ŝą ce gł ębiej nara Ŝone s ą na zasolenie zwi ązane z wysadem solnym Goleniowa i przebiegaj ącymi uskokami. Wody te mog ą infiltrowa ć do poziomów u Ŝytkowych w wyniku nadmiernej eksploatacji. Poło Ŝenie arkusza mapy wzgl ędem s ąsiednich GZWP przedstawia fig. 3.

Fig.3. Poło Ŝenie arkusza Racimierz na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2- obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku porowym, 4 – granica pa ństwa

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 101 – Zbiornik wyspy Uznam, czwartorz ęd (Q), 102 – Zbiornik wyspy Wolin, czwartorz ęd (Q), 122 – Dolina kopal- na Szczecin, czwartorz ęd (Q), 123 – Zbiornik m. morenowej Stargard – Goleniów, czwartorz ęd (Q),

Zasoby dyspozycyjne poziomów u Ŝytkowych wynosz ą 985 m3/24h/km2, a odnawialne 1 934 m3/24h/km2 (Matkowska, 1997). Obecnie pobór wód odbywa si ę na uj ęciach, których wydajno ści wynosz ą od 7,6 – 56 m3/h. Na mapie naniesiono uj ęcia o wydajno ści powy Ŝej 15 m3/h. S ą to uj ęcia wiejskie. Najwi ększe z nich znajduje si ę w Miłowie. Pozostałe w: Ł ące, Mierz ęcinie, Miodowicach, Skoszewie, Wiejkowie, Wiejkówku, Widzie ńsku i Zagórzu.

19 Uj ęcie wody w Miłowie posiada wyznaczon ą stref ę ochrony sanitarnej po średniej. Uj ęcie w Gąsierzynie jest obecnie nieczynne z powodu złej jakości wody, a istniej ąca tu wcze śniej strefa ochronna utraciła wa Ŝno ść . Na wschód od miejscowo ści śarnówko wyst ępuje zespół źródeł stałych, których wydajno ść w 2005 roku wynosiła 0,4 dcm 3s-1 (Kostecki, 2006). Przekroczona jest w nich znacznie dopuszczalna ilo ść azotanów –91mg/dm 3 (Jendrysik, Wi śniowski, 1997).

VIII. Strefa wybrze Ŝa

Wody Zalewu Szczeci ńskiego posiadaj ą status wód morskich wewn ętrznych. Na Półwy- spie Rów trwa akumulacja osadów morsko-rzecznych, tworz ąc delt ę wsteczn ą Dziwny. Na mapie zaznaczono izobaty co 5 m. Kilka kilometrów od brzegu gł ęboko ść wody nie przekracza 5 m. Przy brzegu wyst ępuj ą mielizny. Podczas zimy utrzymuje si ę lód, najdłu Ŝej w strefie przybrze Ŝnej, nawet do 70 dni. Tworz ą si ę tu te Ŝ zwały lodowe. W Kopicach, dla zabezpie- czenia brzegu zało Ŝono opask ę faszynowo-kamienn ą z piramidkami Kardisa. Przez Zalew Szczeci ński przebiega tor wodny ł ącz ący Świnouj ście ze Szczecinem, o długo ści około 68 km (w obr ębie arkusza znajduje si ę jego niewielki fragment około 3,5 km). Jego szeroko ść wynosi około 300 m gór ą i około 100 m w dnie. Gł ęboko ść toru waha si ę od 10 do 12 m. Docelowo ma wynosi ć 12,5 m. Tor wodny musi by ć ci ągle pogł ębia- ny. Osady z pogł ębiania (mieszanina wodno-gruntowa) zwane refulatem, składowane s ą na specjalnie do tego przygotowanych polach. Takim polem w obr ębie arkusza jest sztucznie utworzona wyspa Chełminek, o powierzchni 19,50 ha. Pole to, przez jaki ś czas nieu Ŝytkowa- ne, jest w trakcie odbudowy.

IX. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 roku w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 roku, poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup uŜytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 152 – Raci- mierz, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści

20 przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawarto- Warto ść Warto ść przeci ęt- ści w glebach na przeci ętnych nych (median) w arkuszu 152 – (median) w glebach obszarów Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Racimierz glebach na niezabudowanych lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu 152 – Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Racimierz

Metale N=213 N=213 N=6522

Mineralizacja Grupa B 2) Grupa C 3) HCl (1:4) Grupa A 1) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–18 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 2–84 12 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–12 1 4 Zn Cynk 100 300 1000 3–385 15 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–1,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–11 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–21 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–9 1 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–117 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,52 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 152 – Racimierz 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 213 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 213 Prawo wodne, Cr Chrom 213 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 209 3 1 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 212 1 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 213 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Mied ź 213 tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze Ni Nikiel 213 stanu faktycznego, Pb Ołów 209 3 1 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg Rt ęć 212 1 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obsza ru rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, arkusza 152 – Racimierz do poszczególnych grup nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane uŜytkowania (ilo ść próbek) z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 207 4 2 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

21 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1: 2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5 x 5 km oraz „Atlasu geochemicznego aglomeracji szczeci ńskiej w skali 1:200 000, cz ęść I” (Lis, Pasieczna, 1998) − opróbowanie w siatce 1x1 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m). Po- bierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES z ang. Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geopla- sma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS z ang. Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umiesz- czanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2, czy 1 próbka na około 1 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5 x 0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A, B i C (zgodnie z Rozporz ądzeniem...,2002). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała górn ą granic ę warto ści dopuszczalnej w grupie ni Ŝszej.

22 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 roku, jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści analizowanych pierwiastków w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 97% (207 próbek) spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne u Ŝytko- wanie. Do grupy B (standard u Ŝytków rolnych, gruntów le śnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych nieu Ŝytków, a tak Ŝe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych) nale Ŝy 2% (4 próbki) ze wzgl ędu na podwy Ŝszone zawarto ści cynku (punkty 202, 203 i 205) oraz ołowiu (punkty 188 i 202). Do grupy C (standard terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i terenów komunikacyjnych) nale Ŝy mniej ni Ŝ 1% (2 próbki gruntu). Obie próbki gleby za- kwalifikowano z uwagi na zawarto ść ołowiu w punkcie 23 (117 ppm) i cynku w punkcie 131 (385 ppm). Pochodzenie podwy Ŝszonych zawarto ści metali ma charakter antropogeniczny. Wszyst- kie próbki gleb zaliczone do grup B i C, znajduj ą si ę na obszarze doliny Odry. Skałami macie- rzystymi s ą osady aluwialne wzbogacone w cynk i ołów, przetransportowany wraz z wodami i osadami z górnej cz ęś ci zlewni, gdzie znajduj ą si ę główne ogniska zanieczyszczenia wód i osadów Odry (obszar góno śląskich złó Ŝ Pb-Zn, złó Ŝ miedzi LGOM oraz Zagł ębia Karwi ń- sko-Ostrawskiego). Na wzrost zawarto ści metali istotny wpływ maj ą, niedostatecznie oczysz- czone w dolnym biegu rzeki, zanieczyszczenia komunalne i przemysłowe z rejonu aglomeracji szczeci ńskiej. S ą to głównie ścieki bytowo-gospodarcze, sanitarne i przemysłowe wprowa- dzane do Odry na obszarze portu szczeci ńskiego oraz nabrze Ŝa przemysłowo – portowego.

2. Osady

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne

23 mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowie człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego porusze- nia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi, oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 roku w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

24 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspek- tora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wer- sji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Ostrowo (tabela 4). Osady jeziora charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą kadmu, ołowiu i rt ęci w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego. Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych

25 i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Ostrowo Pierwiastek (1997 r.) Arsen (As) <5 Chrom (Cr) 9 Cynk (Zn) 100 Kadm (Cd) 1,4 Mied ź (Cu) 13 Nikiel (Ni) 9 Ołów (Pb) 50 Rt ęć (Hg) 0,17

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników W przypadku arkusza Racimierz dysponowano wynikami tylko z jednego profilu po- miarowego, którego przebieg jest zgodny ze wschodnią kraw ędzi ą arkusza mapy. Wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4). Wykresy słupkowe sporz ądzono dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilu na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ wschodniej granicy opisywanego arkusza. Zachodni ą cz ęść obszaru arkusza Racimierz zajmuj ą wody Zalewu Szczeci ńskiego. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

26 152 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma

5964715

5962843 m 5959615

5957690

5949900

0 10 20 30 40 50 nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5964715

5962843 m 5959615

5957690

5949900

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rz ędnych – opis siatki kilometro- wej arkusza)

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 16 do około 42 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 25 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Ni Ŝsze dawki promieniowania gamma (< 30 nGy/h), zarejestrowane w południowej i środkowej cz ęś ci profilu, s ą zwi ązane z plejstoce ńskimi utworami rzecznymi, wodnolodow-

27 cowymi i lodowcowymi. Gliny zwałowe wyst ępuj ące wzdłu Ŝ północnego kra ńca profilu cechuj ą si ę wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (około 30–40 nGy/h). St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskich w profilu pomiarowym s ą bardzo niskie, cha- rakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wynosz ą od 0,5 do 2,9 kBq/m 2.

X. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ęd- niaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 roku (DzU nr 39, poz. 251 z dnia 05 marca 2007 r. (tekst jednolity) oraz w Rozporz ądzeniu Mini- stra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku, w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowa- ne rozwi ązania w stosunku do aktualnie obowi ązuj ących aktów prawnych, umoŜliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski 1 : 50 000 warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w zale Ŝno ści od wyró Ŝnionych 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć wyró Ŝnionych typów składowisk odpadów, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp wyró Ŝnionych typów potencjalnych składowisk odpadów (tabela 5), − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagaj ące akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb. Uwzgl ędniaj ąc powy Ŝsze kryteria na arkuszu Racimierz wyznaczono:

28 1. obszary bezwzgl ędnego zakazu lokalizowania wszelkich typów składowisk odpadów, 2. obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów ze wzgl ędu na wyst ępowanie na powierzchni terenu lub płytko w podło Ŝu (do gł ęboko ści 2,5 m) gruntów spełniaj ących wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, 3. obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składowisk odpadów jest mo Ŝliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnie ń, 4. wyrobisko zwi ązane z eksploatacj ą kopalin, które mo Ŝe stanowi ć potencjalne miejsce składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich bada ń i zabezpiecze ń. Zwarte rejony wyst ępowania na powierzchni terenu gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści, poło Ŝone w obr ębie okre ślonej jednostki geomorfologicznej, stanowi ą preferowane potencjalne obszary lokalizacji składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wymaganiom dla poszczegól- nych typów składowanych odpadów (tabela 5), − rodzajów przestrzennych ogranicze ń warunkowych wynikaj ących z potrzeby ochrony: b – zabudowy i stref ochronnych zwi ązanych z infrastruktur ą. Lokalizacja przyszłych składowisk odpadów w obr ębie rejonów posiadaj ących ograniczenia warunkowe b ędzie wymagała ustale ń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgod- no ści z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜ szo ść współczynnik filtracji rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 gliny

Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski arkusz Racimierz (Ruszała, 1979) i zgodnie z przyj ętymi kryteriami, wyst ąpienia glin zwałowych stanowi ą rejony o korzystnych warunkach izolacyjnych dla lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych.

29 Mi ąŜ szo ść i litologia warstwy izolacyjnej oraz warunki hydrogeologiczne udokumentowane zostały 1 otworem wiertniczym zamieszczonym na mapie dokumentacyjnej. Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Informacje i oceny zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy o śro- dowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzen- nym. Naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiek- tów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Tło dla przedstawionych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Racimierz Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1 : 50 000 (Matkowska, 1997). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Racimierz około 97% powierzchni l ądowej zajmuj ą tereny o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania wszystkich typów składowisk odpadów. Wy- dzielono je ze wzgl ędu na wyst ępowanie: − obszarów zwartej i g ęstej zabudowy w obr ębie miejscowo ści: Racimierz, Ł ąka i śarnowo; − zwartych kompleksów le śnych o powierzchni powy Ŝej 100 ha, w tym Puszczy Gole- niowskiej, rozci ągaj ących si ę w cz ęś ci północno – wschodniej, wschodniej i południowo – wschodniej;

30 − obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 jako: Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO) − „Zalew Szczeci ński” PLB320009, „Ł ąki Sko- szewskie” PLB320007, „Puszcza Goleniowska” PLB320012 oraz Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk (SOO) − „Uj ście Odry i Zalew Szczeci ński” PLH320018, „Ostoja Goleniowska” PLH320013 oraz „Wolin i Uznam” PLH320019; − obszarów trzech rezerwatów przyrody: torfowiskowego – „Czarnocin”, florystycznego – „Białodrzew Kopicki” oraz le śnego – „Wiejkowski Las”; − powierzchni erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzecznych i rzeczno – rozlewiskowych rzek: Gowienicy i jej dopływu Świdnianki oraz równin wód roztopowych, a tak Ŝe tarasów starszych (plejstoce ńskich) zagro Ŝonych za- lewami powodziowymi; − obszarów rynien subglacjalnych wykorzystywanych przez rzeki, mi ędzy innymi przez Grzybnic ę (północno – wschodnia i wschodnia cz ęść obszaru); − terenów o nachyleniu powy Ŝej 10°; − obszarów poło Ŝonych w s ąsiedztwie rynnowych jezior: Ostrowo, Zielonczyn, jezior poło Ŝonych w pobli Ŝu Wiejkowa, zbiornika powstałego po eksploatacji torfu w Miodowicach oraz zbiorników śródl ądowych (stawy); − terenów podmokłych i bagiennych, w tym chronionych ł ąk na gruntach pochodzenia organicznego (na równinie torfowej na wschód od Zalewu Szczeci ńskiego, w dolinie Grzybnicy – na południowy zachód od jeziora Ostrowo, w dolinie cieku Wola Struga w okolicy Trzebianowa, w dolinach cieków bez nazw koło Kol. Mierz ęcic – Recz oraz od Rzystnowa do Miodowic); − strefy ochrony po średniej uj ęć wód w Miłowie i w Wolinie; − terenów źródliskowych w okolicach śarnówka. Obszary nieobj ęte bezwzgl ędnym zakazem lokalizacji składowisk odpadów stanowią niewielk ą enklaw ę pomi ędzy obszarami chronionymi Natura 2000 („Ł ąki Skoszewskie” oraz „Puszcza Goleniowska”), w zwi ązku z tym ewentualne lokalizowanie na nich składowisk nie jest wskazane.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wisk odpadów oboj ętnych Potencjalne obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono w rejonach wyst ępowania gruntów spoistych, spełniaj ących wymagania izolacyjno ści podło Ŝa

31 okre ślone dla naturalnych barier geologicznych (tabela 5). Wymagania te przewiduj ą wyst ę- powanie co najmniej 1 m warstwy gruntów spoistych o współczynniku przepuszczalno ści ≤1 x 10 -7 m/s bezpo średnio w podło Ŝu składowiska. Na obszarze arkusza Racimierz takie warunki spełniaj ą gliny zwałowe ze stadiału lesz- czy ńsko – pomorskiego zlodowacenia Wisły, zlodowace ń północnopolskich. Płaty gliny wyst ępuj ą na powierzchni terenu w północnej, północno – wschodniej i centralnej cz ęś ci arkusza, zalegaj ąc najcz ęś ciej na starszych utworach wodnolodowcowych piaszczysto – Ŝwi- rowych oraz glinach zwałowych (Ruszała, 1979, 1981). Tworz ą one wysoczyzny morenowe na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru swego wyst ępowania oraz pagórki morenowe w cz ęś ci pół- nocno – wschodniej arkusza. Wy Ŝej wymienione gliny zwałowe cechuj ą si ę znaczn ą piaszczysto ści ą i du Ŝą zawarto- ści ą lokalnych skał kredowych, niekiedy s ą to gliny pyłowate z przewarstwieniami gliny piaszczystej i domieszk ą utworów Ŝwirowo – głazowych, co do ść znacz ąco pogarsza ich potencjalne wła ściwo ści izolacyjne. Ich mi ąŜ szo ść jest zró Ŝnicowana od 2 do 20 m, przewa Ŝ- nie około 10 m. Na północ od miejscowo ści Ł ąka wyznaczono niewielki obszar o zmiennych wła ściwo- ściach izolacyjnych podło Ŝa, gdzie rozpatrywane gliny zwałowe przykryte s ą lodowcowymi piaskami Ŝwirowo-pyłowymi, o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 2,5 m. W środkowej cz ęś ci arkusza, mi ędzy miejscowo ściami: Ł ąka, Racimierz i śarnowo, wyznaczono cztery niewielkie obszary preferowane dla lokalizacji składowisk odpadów obo- jętnych. Poło Ŝone s ą one w niewielkiej odległo ści od siebie, od około 200 do 850 m. Wszyst- kie obszary POLS znajduj ą si ę w obr ębie falistej wysoczyzny morenowej na powierzchni, której zalegaj ą wy Ŝej opisane, niewielkie płaty glin zwałowych, otoczone piaskami i Ŝwirami lodowcowymi. W obr ębie wytypowanych POLS mi ąŜ szo ść glin zwałowych szacowana jest na około 20 m. Na obszarach preferowanych do składowania odpadów oboj ętnych, według Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1 : 50 000 (Matkowska, 1997), wyst ępuje główny u Ŝytkowy poziom wodono śny (mi ędzyglinowy), zwi ązany z piaszczysto-Ŝwirowymi utworami czwartorz ędowymi. Pozostaje on w wi ęzi hydraulicznej z holoce ńsko-plejstoce ńskim przypowierzchniowym poziomem wodono śnym. Na wysoczy źnie morenowej wody podziemne wyst ępuj ą na gł ęboko ści kilku–kilkunastu metrów; w obr ębie POLS w miejscowo ści Ł ąka, gł ęboko ść do zwierciadła wody, rozpoznana wierceniem, wynosi 15 m, a mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej

32 kilka metrów. Charakteryzuje si ę on średnim stopniem zagro Ŝenia ze wzgl ędu na słab ą izolacj ę od zanieczyszcze ń z powierzchni ziemi. Warunkowe ograniczenia lokalizacyjne dla potencjalnych składowisk odpadów oboj ęt- nych na omówionym obszarze, wyznaczone w promieniu 1 km wokół zwartej zabudowy mieszkaniowej miejscowo ści: Ł ąka, Racimierz i śarnowo, obj ęły w cało ści wyznaczone POLS.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych Wykształcenie litologiczne warstwy izoluj ącej w obr ębie wytypowanych obszarów preferowanych do lokalizowania składowisk odpadów sprawia, i Ŝ spełnia ona tylko wymagania dla składowisk odpadów oboj ętnych. Na pozostałym obszarze arkusza równie Ŝ nie stwierdzono utworów, które mogłyby stanowi ć naturalne bariery geologiczne dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych. Obecnie na obszarze arkusza Racimierz nie ma Ŝadnego czynnego składowiska odpa- dów.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Wśród czterech niewielkich wytypowanych obszarów preferowanych do lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych, pomi ędzy miejscowo ściami: Ł ąka, Racimierz i śarnowo, tylko na jednym obszarze – wysuni ętym najbardziej na północ, w Ł ące, wykonano otwór wiertniczy. Stwierdzono w nim glin ę zwałow ą o mi ąŜ szo ści około 15 m, w tym 3 m gliny silnie piaszczystej. Bior ąc pod uwag ę bliskie poło Ŝenie wszystkich wyznaczonych POLS (maksymalnie około 2,5 km), w zbli Ŝonej sytuacji geologiczno-geomorfologicznej (na obszarze wysoczyzny morenowej o niewielkim nachyleniu terenu), mo Ŝna przyj ąć , Ŝe posiadaj ą one podobne cechy izolacyjne jako podło Ŝe dla składowisk odpadów. Warunki hydrogeologiczne we wszystkich wytypowanych POLS s ą podobne, gdy Ŝ wyst ępuje tu mi ędzyglinowy u Ŝytkowy poziom wodono śny, pozostaj ący w wi ęzi hydraulicznej z poziomem przypowierzchniowym, o średnim stopniu zagro Ŝenia. Cech ą wspóln ą wyznaczonych obszarów predysponowanych do lokalizowania składo- wisk odpadów jest tak Ŝe obj ęcie ich warunkowym ograniczeniem lokalizacyjnym, wynikaj ą- cym z bliskiego s ąsiedztwa zwartej zabudowy mieszkaniowej. Bior ąc po uwag ę wy Ŝej wymienione czynniki, wszystkie wytypowane POLS nale Ŝy traktowa ć na równi pod wzgl ędem korzystnych warunków lokalizacji potencjalnych składo- wisk odpadów oboj ętnych.

33 Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych W pobli Ŝu POLS wyznaczonego w miejscowo ści Racimierz, około 300 m na północ, na obszarze pozbawionym naturalnej izolacji podło Ŝa, znajduje si ę stare nieeksploatowane wyrobisko po osadach piaszczystych (obecnie brak śladu kopaliny), o zachowanym wyra źnym zarysie, u Ŝytkowane na potrzeby lokalne. Jego szacunkowa powierzchnia nie przekracza 1 ha. Ewentualne zagospodarowanie tego wyrobiska na składowisko odpadów wymagałoby wyko- nania sztucznych izolacji dna i ścian bocznych. W jego otoczeniu wyst ępuje warunkowe ograniczenie lokalizacyjne ze wzgl ędu na blisko ść zabudowy. Pozostałe stwierdzone na obszarze arkusza dwa du Ŝe wyrobiska – stare i nieeksploatowane, z którego wydobywano piaski ze Ŝwirem z drumlin, znajduj ące si ę przy północno- wschodnim naro Ŝniku arkusza (na wschód od Kolonii Mierz ęcin–Recz oraz na wschód od Trzebianowa), zlokalizowane s ą na obszarze bezwzgl ędnie wył ączonym z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowiska odpadów i jego otoczenia, wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

34 XI. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze obj ętym arkuszem Racimierz przedstawione zostały dla terenów, które nie s ą obj ęte prawn ą ochron ą oraz nie zostały wył ączone z waloryzacji. W analizie pomini ęto wi ęc, zgodnie z Instrukcj ą (Instrukcja ..., 2005): obszary udokumentowanych złó Ŝ kopalin, tereny le śne i rolne (gleby chronione klasy I –iwa oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego), a tak Ŝe rezerwatów. Poniewa Ŝ znaczn ą powierzchni ę omawianego obszaru zajmuj ą zwarte kompleksy le śne, a gleby chronione s ą rozprzestrzenione w cz ęś ci północnej i zachodniej, waloryzacj ą obj ęto około 30% l ądowej powierzchni arkusza mapy. Informacje o warunkach podło Ŝa budowlanego maj ą charakter ogólny. Decyduj ą o nich: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych oraz zjawiska geodynamiczne. Zastosowano dwa wydzielenia: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Podstaw ą do tej oceny s ą mapy topograficzne w skali 1:50 000, 1:25 000, Mapa geologiczna Polski 1:50 000 (Ruszała, 1979), Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000 (Matkow- ska, 1997) oraz obserwacje własne w nawi ązaniu do ogólnych kryteriów waloryzacji podło Ŝa na potrzeby planowania przestrzennego (Dobak, 2005). Za korzystne dla budownictwa uznane zostały obszary wyst ępowania: - gruntów niespoistych: średniozag ęszczonych i zag ęszczonych reprezentowanych przez: piaski, pospółki wodnolodowcowe oraz rzeczne, je śli zwierciadło wody znajduje si ę w nich na gł ęboko ści ponad 2 m; - gruntów spoistych w stanie półzwartym lub twardoplastycznym, mało skonsolidowa- nych i nieskonsolidowanych reprezentowanych przez gliny zwałowe i piaski gliniaste, pod warunkiem, Ŝe nie wyst ępuj ą w nich zaburzenia glacitektoniczne oraz zjawiska geodynamiczne. Terenem korzystnym dla budownictwa jest obszar: wysoczyzny plejstoce ńskiej o powierzchni falistej lub płaskiej, urozmaicony wyst ępowaniem ró Ŝnej wielko ści wzgórz i pagórków, oraz wy Ŝej poło Ŝonych równin rzeczno-rozlewiskowych. Wi ększe takie obszary wyznaczono: na północny-zachód od Koniewa, na północ od Skoszewa, pomi ędzy Jarszewkiem a śarnowem, koło Rzystnowa i Miodowic, koło Miłowa i Gąsierzyna.

35 Nale Ŝy jednak mie ć na uwadze, Ŝe na obszarach wyst ępowania glin zwałowych warunki podło Ŝa budowlanego s ą zmienne, wyst ępuj ąc w s ąsiedztwie piasków wodnolodowcowych. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo, zwi ązane s ą z wyst ępowaniem: - gruntów słabono śnych – organicznych i mi ękoplastycznych (torfów, gytii, namułów organicznych) na terenach podmokłych i zabagnionych; - piasków i piasków ze Ŝwirem, gdzie zwierciadło wody gruntowej znajduje się pły- cej ni Ŝ 2 m p.p.t.; - terenów, gdzie nachylenie powierzchni przekracza 12%. Warunki takie wyst ępuj ą: - na równinie torfowej, na wschód od Zalewu Szczeci ńskiego, w dolinie Grzybnicy i dolinach mniejszych cieków, zaj ętych przez torfy, - bezodpływowych obni Ŝeniach wypełnionych najcz ęś ciej torfami; - na równinach rzeczno-rozlewiskowych i tarasach nadzalewowych, które wyst ępuj ą na zachód od drogi Wolin – Stepnica i wzdłu Ŝ brzegu Zalewu Szczeci ńskiego; - w obr ębie piasków i mułków rzecznych den dolinnych Gowienicy i cieków na po- łudniowy zachód od jeziora Ostrowo oraz tarasów zalewowych na wschód od Za- lewu Szczeci ńskiego, - na stromych brzegach wzgórz morenowych (znajduj ących si ę głównie na obszarach le śnych, a wi ęc nie obj ętych waloryzacj ą). W rejonach, gdzie panuj ą warunki niekorzystne dla budownictwa, lub mo Ŝliwe jest du Ŝe zró Ŝnicowanie tych warunków (na obszarach zaburzonego wyst ępowania glin zwałowych, gdzie wyst ępuj ą potencjalne mo Ŝliwo ści glacitektoniczne) przed podj ęciem budowy powinny by ć sporz ądzone dokumentacje in Ŝyniersko-geologiczne. W obr ębie brzegów Zalewu Szczeci ńskiego wyst ępuje strefa abrazji, głównie w obr ębie klifowego brzegu Kopice – Czarnocin i w Zatoce Skoszewskiej. W czasie sztormów przery- wane s ą wały ochronne i woda zalewa przybrze Ŝne tereny. Linia brzegowa ulega ci ągłym zmianom. Natomiast na Półwyspie Śmi ęć ma miejsce akumulacja – przyrost l ądu, który te Ŝ ulega zalewaniu. Na terenach oddziaływa ń geodynamicznych w strefie brzegowej Zalewu, przedsi ęwzi ęcia budowlane powinny by ć poprzedzone wykonaniem dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich.

36 XII. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na terenie obj ętym arkuszem Racimierz ochronie podlegaj ą: grunty rolne o klasie bonitacyjnej I–IV a, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, lasy, zieleń urz ądzona, rezerwaty, pomniki przyrody, u Ŝytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Około 98% powierzchni arkusza obj ęta jest sieci ą ekologiczn ą obszarów Natura 2000. Gleby chronione mineralne zajmuj ą około 15% powierzchni l ądowej arkusza. Wyst ępu- ją one wi ększymi, zwartymi płatami w północnej cz ęś ci arkusza: wzdłu Ŝ Dziwny do kraw ędzi Puszczy Goleniowskiej, mi ędzy Brzozowem a Mierz ęcinem oraz na północny zachód od Rzystnowa i na południe od śarnowa. S ą to gleby od II do IV a klasy bonitacyjnej. Gleby te nale Ŝą do kompleksów: Ŝytniego bardzo dobrego i Ŝytniego dobrego, a sporadycznie do pszennego dobrego. S ą to gleby brunatne wyługowane, wykształcone z piasków gliniastych mocnych lub lekkich na glinach. Gleby chronione organiczne zajmuj ą około 15% l ądowej powierzchni arkusza. Wyst ę- puj ą one w jego zachodniej cz ęś ci, w dolinie Grzybnicy, koło Kolonii Mierz ęcin i Trzebiano- wa, mi ędzy Miodowicami a Zabierzewem, na Półwyspie Rów. S ą to gleby torfowe, mułowo- torfowe lub murszowo-mineralne. W śród u Ŝytków zielonych dominuje kompleks 2z – gleby średnie. Lasy zajmuj ą około 40% l ądowej powierzchni terenu arkusza. W jego cz ęś ci wschodniej stanowi ą północn ą cz ęść rozległego kompleksu le śnego Puszczy Goleniowskiej. Pozosta- łe lasy to mniejsze, zwarte kompleksy w pobli Ŝu Zalewu Szczeci ńskiego. Lasy wyst ępuj ące na arkuszu w wi ększej cz ęś ci s ą lasami gospodarczymi. Lasy ochronne stanowi ą tylko niewielkie enklawy w śród nich. S ą to lasy wodochronne i ostoje zwierz ąt w Puszczy Goleniowskiej, a w kompleksie le śnym na północ od Kopic – lasy glebochronne. Nadle śnictwa przewiduj ą powi ększenie ilo ści lasów ochronnych. Najwi ększ ą powierzchni ę zajmuj ą siedliska borowe, zwłaszcza bór mieszany świe Ŝy i bór świe Ŝy. Panuj ącym gatunkiem jest sosna z udziałem d ębu i buka. Znajduj ące si ę na arkuszu parki podworskie o powierzchni powy Ŝej 5 ha (w Wiejkowie, Wiejkówku, Mierz ęcinie i Trzebianowie) zaznaczone zostały na mapie symbolem i kolorem jako ziele ń urz ądzona. Teren obj ęty arkuszem jest bardzo bogaty przyrodniczo i krajobrazowo, dlatego powsta- ło tu wiele form ochrony, a jeszcze wi ęcej jest projektowanych.

37 Na omawianym obszarze utworzono 3 rezerwaty przyrody: „Czarnocin”, „Białodrzew Kopicki” i „Wiejkowski Las”. Rezerwat torfowiskowy „Czarnocin” znajduj ący si ę w gminie Stepnica powołany został w 1974 roku i miał wtedy powierzchni ę 9,4 ha. W 2004 roku został powi ększony do 419,4 ha. Celem jego utworzenia jest zachowanie fragmentu torfowiska przej ściowego oraz olsu olszo- wo-brzozowego z licznymi skupiskami paproci długosza królewskiego, woskownicy europejskiej i wiciokrzewu pomorskiego. „Białodrzew Kopicki” to rezerwat florystyczny utworzony w 1985 roku, obejmuj ący obszar odcinka wybrze Ŝa Zalewu Szczeci ńskiego o powierzchni 10,5 ha. Celem ochrony jest zachowanie wodnej strefy litoralu i aluwialnej terasy z rzadk ą ro ślinno ści ą wodn ą, szuwarow ą i ziołoro ślow ą oraz fragmentu lasu ł ęgowego. W 2008 roku w Nadle śnictwie Rokita, na południe od jeziora Ostrowo, powstał rezerwat le śny „Wiejkowski Las” o powierzchni 130,09 ha. Celem ochrony jest zachowanie borów i lasów bagiennych, torfowisk wysokich, śródle śnych jezior eutroficznych oraz bogatej popu- lacji woskownicy europejskiej i cisa pospolitego. Teren stanowi naturalny matecznik dzikiej zwierzyny. Jest on bardzo urozmaicony krajobrazowo. W opracowaniach planistycznych gminy Stepnica znajduj ą si ę propozycje utworzenia kolejnych rezerwatów: „Krzewina” i „Jezioro Dołgie”. Pierwszy z nich – krajobrazowy obejmuje kompleks wydm szarych, ci ągn ących si ę wzdłu Ŝ Zalewu Szczeci ńskiego na północ od Kopic, z charakterystycznymi zbiorowiskami ro ślinnymi (mi ędzy innymi kosodrzewina, wiciokrzew pomorski) oraz lasu d ębowo-sosnowego. „Jezioro Dołgie” – rezerwat torfowiskowy obejmuje mis ę zarastaj ącego le śnego jeziora z charakterystyczn ą seri ą sukcesji ro ślin. Na terenie obj ętym arkuszem Racimierz znajduje si ę wiele drzew o wymiarach pomnikowych. Zatwierdzono zaledwie 3 z nich. Drzewa rosnące w parkach w Wiejkowie i Wiejkówku miały status pomników przyrody do 1999 roku, kiedy to na podstawie rozporz ą- dzenia wojewody zachodniopomorskiego straciły moc akty prawa miejscowego ustanawiaj ące powy Ŝsz ą form ę ochrony przed 1986 rokiem. Potraktowano je wi ęc jako projektowane pomniki przyrody. Pozostałe obiekty s ą proponowane do ochrony w waloryzacjach przyrodniczych, opracowaniach ekofizjograficznych i programach ochrony przyrody nadle śnictw. Wśród drzew pomnikowych zdecydowanie przewa Ŝaj ą d ęby, ale sporo te Ŝ jest cisów. Drzewa te rosn ą głównie w parkach podworskich (Wiejkowo, Wiejkówko, Trzebianowo), w lasach, na cmentarzach ( śarnowo), przy drogach. Proponuje si ę te Ŝ uzna ć za pomniki kilka alej: dwie w Wiejkowie, Trzebianowie, Rzystnowie, śarnowie.

38 Rada Gminy w Stepnicy zatwierdziła w 2005 roku stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej „Góra Zielonczyn” o powierzchni 1,32 ha, zlokalizowane w oddziale 85 m le śnictwa Zielonczyn. Jest to nieczynne wyrobisko z widocznym odsłoni ęciem piasków ze Ŝwirem moren czołowych i kemów fluwioglacjalnych stadiału pomorskiego zlodowacenia bałtyckiego. We wschodniej cz ęś ci Półwyspu Rów, nale Ŝą cego administracyjnie do miasta Wolin, utworzono w 1998 roku u Ŝytek ekologiczny o tej samej nazwie, o powierzchni 80,59 ha. Ten naturalny cypel, wcinaj ący si ę w gł ąb Zalewu Szczeci ńskiego, jest miejscem wyst ępowania cennych gatunków ro ślin, mi ędzy innymi storczyków i słonolubnych a tak Ŝe gniazdowania i odpoczynku ptaków. Proponuje si ę utworzenie kilkunastu mniejszych u Ŝytków ekologicznych w lasach Pusz- czy Goleniowskiej, które chroniłyby cenne przyrodniczo: śródle śne oczka wodne, bagna, jeziorka i torfowiska a tak Ŝe wi ększy u Ŝytek nad Zatok ą Skoszewsk ą. Proponuje si ę, aby utworzy ć u Ŝytek w starej Ŝwirowni w północno-zachodniej cz ęś ci gminy Przybiernów, gdzie w oczkach wodnych zagnie ździły si ę liczne gatunki płazów i gadów. Na terenie lasów, w s ąsiedztwie jeziora Ostrowo, powołano w roku 2009 Zespół Przy- rodniczo-Krajobrazowy „Mierz ęci ński Las” o powierzchni 273,07 ha, w celu zachowania fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego Puszczy Goleniowskiej. Zespół ten utworzono cz ęś ciowo w granicach istniej ącego tu od 1996 roku i odwołanego ZP-K o nazwie „Las Wiejkowski”. Na terenie obj ętym arkuszem Racimierz proponuje si ę utworzenie 5 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, dla ochrony cennych fragmentów krajobrazu naturalnego, ekosyste- mów wodno-le śnych oraz torfowiskowych w Puszczy Goleniowskiej i nad Zalewem Szcze- ci ńskim. „Dolina Gowienicy i Świdnianki” (cz ęść zachodnia w granicach arkusza) obejmuje całą dolin ę Świdnianki oraz silnie meandruj ący odcinek Gowienicy z licznymi rozlewiskami. „Jelenie Wzgórza” obejmuj ą pasmo wzgórz moreny czołowej, rozci ągaj ące si ę równo- le Ŝnikowo w śród borów Puszczy Goleniowskiej. „Torfowisko Machowica” obejmuje torfowisko wysokie wraz z otaczaj ącymi go zró Ŝni- cowanymi ekosystemami i stanowiskami ro ślin chronionych. „Jezioro Zielonczyn i Góra z Wie Ŝą ” obejmuje pagór moreny czołowej otoczony równi- ną tarasow ą oraz zarastaj ące jeziorko wytopiskowe. Pagór porasta buczyna, a na szczycie

39 znajduje si ę punkt widokowy. Nieczynne wyrobisko piasku na stoku wzgórza zatwierdzono jako stanowisko przyrody nieo Ŝywionej. „Kopice” obejmuje rozległy, zalesiony obszar wydm parabolicznych, wałowych i barchanów podci ętych przez klif. Cały kompleks le śny, poro śni ęty przez bór sosnowy z dębem i topol ą, zaliczono do lasów glebochronnych. Wymieniony zespół stanowiłby otulin ę dla proponowanego rezerwatu przyrody „Krzewina’ Wykaz obiektów chronionych zamieszczono w tabeli 6.

40 Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieoŜywionej, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych

Miejscowo ść Rok Nr na Forma Gmina Rodzaj obiektu Nadle śnictwo, Le śnictwo, zatwier- mapie ochrony (powierzchnia w ha) oddz. Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 Wolin, Przybiernów Nadl. Rokita L – „Wiejkowski Las” 1 R 2008 Le śn. Wiejkówko, Kamie ń Pomorski, (130,09) Goleniów Nadl. Goleniów Stepnica T – „Czarnocin” 2 R Le śn. Rybitwa, oddz. 885- 2004 Goleniów (419,38) 895 Nadl. Goleniów Stepnica T– „Jezioro Dołgie” 3 R Le śn. Zielonczyn, * Goleniów (32,04) oddz.22Aa, 22Ab Stepnica K – „Krzewina” 4 R Kopice * Goleniów (ok. 20,0) Stepnica Fl – „Białodrzew Kopicki” 5 R Kopice 1985 Goleniów (10,5) Wolin PŜ – aleja kasztanowców 6 P Wiejkowo – Recław * Kamie ń Pomorski (długo ści ok. 4,0 km) Wolin 7 P Wiejkowo * PŜ – 2 klony Kamie ń Pomorski Wolin 8 P Wiejkowo – park * PŜ – 13 cisów pospolitych Kamie ń Pomorski Wolin 9 P Wiejkowo – park * PŜ – d ąb szypułkowy Kamie ń Pomorski Wolin PŜ – buk pospolity odmiany 10 P Wiejkowo – park * Kamie ń Pomorski czerwonej Wiejkówko (przy grobow- Wolin 11 P * PŜ – d ąb szypułkowy cu) Kamie ń Pomorski Wolin PŜ – aleja d ębowa 12 P Wiejkowo – Wiejkówko * Kamie ń Pomorski (długo ści ok. 2,5 km) Wolin PŜ – d ąb szypułkowy z owocuj ą- 13 P Mierz ęcin – przy ko ściele * Kamie ń Pomorski cym bluszczem Wolin 14 P Wejkówko -park * PŜ – platan klonolistny Kamie ń Pomorski Wolin 15 P Wiejkówko – park * PŜ – 5 cisów Kamie ń Pomorski Przybiernów PŜ – aleja lipowo-dębowa i d ębo- 16 P Trzebianowo Spalone * wo-wierzbowo-brzozowa Goleniów (długo ści ok. 1 km) Przybiernów 17 P Trzebianowo Spalone * PŜ – platan kloniasty Goleniów Przybiernów 18 P Trzebianowo Spalone * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Przybiernów 19 P Trzebianowo Spalone * PŜ – grab pospolity Goleniów Przybiernów 20 P Trzebianowo Spalone * PŜ – kasztanowiec biały Goleniów

41 1 2 3 4 5 6 Przybiernów 21 P Trzebianowo Spalone * PŜ – brzoza omszona Goleniów Przybiernów 22 P Trzebianowo Spalone * PŜ – wierzba iwa Goleniów Przybiernów 23 P Trzebianowo Spalone * PŜ – wierzba iwa Goleniów Przybiernów 24 P Trzebianowo Spalone * PŜ – wierzba iwa Goleniów Przybiernów 25 P Trzebianowo Spalone * PŜ – wierzba iwa Goleniów Nadl. Rokita Przybiernów 26 P * PŜ – d ąb szypułkowy L. Zabierzewo oddz.665g Goleniów Przybiernów 27 P Rzystnowo * PŜ – wierzba krucha Goleniów Przybiernów 28 P Rzystnowo * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Przybiernów 29 P Rzystnowo * PŜ – miłorz ąb Goleniów Przybiernów 30 P Rzystnowo * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Przybiernów 31 P Rzystnowo * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów PŜ – aleja drzew: 10 lip, 3 d ęby, 2 Przybiernów topole czarne, 2 kasztanowce 32 P Rzystnowo (droga polna) * zwyczajne Goleniów (długo ści ok. 50 m) Stepnica 33 P Łąka * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Stepnica 34 P Łąka * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Stepnica 35 P śarnowo * PŜ – cis pospolity Goleniów PŜ – aleja drzew: 39 lip drobno- Stepnica listnych, klonów czerwonych, 35 36 P śarnowo – cmentarz * jaw orów Goleniów (długo ści ok. 100 m) Stepnica 37 P śarnowo -cmentarz * PŜ – 7 d ębów szypułkowych Goleniów Stepnica 38 P śarnowo – cmentarz * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Stepnica 39 P Czarnocin 2006 PŜ – d ąb szypułkowy „Paweł” Goleniów Stepnica 40 P Czarnocin * PŜ – cis pospolity Goleniów Stepnica 41 P Kopice * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Stepnica 42 P śarnówko * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Stepnica 43 P śarnówko * PŜ – dąb szypułkowy Goleniów

42 1 2 3 4 5 6 Nadl. Goleniów Stepnica 44 P * PŜ – d ąb szypułkowy L. Zielonczyn, oddz. 42b Goleniów Nadl. Goleniów Stepnica 45 P 2003 PŜ – cis pospolity L. Zielonczyn, oddz. 42d Goleniów Nadl. Goleniów Stepnica 46 P * PŜ – świerk L. Zielonczyn, oddz. 46j Goleniów Nadl. Goleniów Stepnica 47 P * PŜ – d ąb szypułkowy L. Zielonczyn, oddz. 41a Goleniów Nadl. Goleniów Stepnica 48 P 1999 PŜ – d ąb szypułkowy L. Zielonczyn, oddz. 52a Goleniów Nadl. Goleniów Stepnica 49 P * PŜ – d ąb szypułkowy L. Zielonczyn, oddz. 54l Goleniów Nadl. Goleniów Stepnica 50 P * PŜ – d ąb szypułkowy L. Zielonczyn, oddz. 67t Goleniów Przybiernów 51 P Machowica – park * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Przybiernów 52 P Machowica – park * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Przybiernów 53 P Machowica – park * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Przybiernów 54 P Machowica * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Nadl. Goleniów Przybiernów 55 P * PŜ – d ąb szypułkowy L. Zielonczyn, oddz.27h Goleniów Nadl. Goleniów Przybiernów 56 P * PŜ – d ąb szypułkowy L. Zielonczyn, oddz.27h Goleniów Nadl. Rokita Przybiernów 57 P * PŜ – buk zwyczajny L. Przybiernów.oddz. 758 Goleniów Nadl. Rokita Przybiernów 58 P * PŜ – d ąb szypułkowy L. Przybiernów oddz.755j Goleniów Stepnica 59 P Wyspa Chełminek * PŜ – klon zwyczajny Goleniów Stepnica 60 P Świ ętowice * PŜ – wierzba biała Goleniów Nadl. Goleniów Stepnica 61 P * PŜ – 2 buki zwyczajne L. Krokorzyce, oddz.91g Goleniów Nadl. Goleniów Stepnica 62 P * PŜ – sosna zwyczajna L. Krokorzyce, oddz.114a Goleniów Stepnica 63 P Widzie ńsko * PŜ – klon zwyczajny Goleniów Stepnica 64 P Widzie ńsko * PŜ – jedlica Douglasa Goleniów Nadl. Goleniów Stepnica 65 S 2005 Wr – „Góra Zielonczyn” (1.32) L. Zielonczyn, oddz.89m Goleniów Wolin 66 U Wolin 1998 „Półwysep Rów” (80,59) Kamie ń Pomorski Przybiernów 67 U Trzebianowo * „świrownia” (~ 6,0) Goleniów Wolin „Szuwar nad Zatok ą Skoszewsk ą” 68 U Skoszewo * Kamie ń Pomorski (~ 60,0)

43 1 2 3 4 5 6 Nadl. Goleniów Przybiernów „Łozowisko przy Kolonii Rzyst- 69 U L. Zielonczyn, oddz. 13Ah, * nowo” 14h Goleniów (6,14) „ Olszyna bagienna w lasach Nadl. Rokita Przybiernów 70 U * k/Zabierzewa” L. Zabierzewo, oddz.722c Goleniów (1,96) Nadl. Rokita Przybiernów „Mszar przej ściowy w lasach 71 U L. Zabierzewo, oddz.735n * k/Przybiernowa” L. Przybiernów oddz.754a Goleniów (5,45) Nadl. Rokita Przybiernów „Torfowisko mszarne k/O środka 72 U L. Przybiernów, oddz. 75 7d, * My śliwskiego Orlikowo” 756d Goleniów (8,95) Nadl. Goleniów Stepnica, Przybier- „Kompleks bagienno-olesowy 73 U L. Zielonczyn, oddz. 27j, nów * koło Machowicy” 34g Goleniów (41,82) „Śródle śne oczka wodne na N od Nadl. Goleniów Stepnica 74 U * Krokorzyc” L. Krokorzyce, oddz. 63c Goleniów (5,51) Nadl. Goleniów Stepnica „Jeziorko k/Krokorzyc” 75 U L. Krokorzyce, oddz. 62i, * (9,22) 63j, 84d, 85a,c Goleniów „Śródle śne oczka wodne na W od Nadl. Goleniów Stepnica 76 U * Krokorzyc” L. Krokorzyce, oddz. 155 Goleniów (ok. 4,0) Nadl. Goleniów Stepnica „Śródle śne bagno k/Krokorzyc” 77 U * L. Krokorzyce, oddz. 179b Goleniów (1,12) Nadl. Rokita Wolin „Mierz ęci ński Las” 78 Z 2009 L. Wiejkówko Kamie ń Pom., (273,07) Stepnica, Przybier- Nadl. Goleniów „Torfowisko Machowica” 79 Z nów * L. Zielonczyn (ok. 35,0) Goleniów Przybiernów, Step- Nadl. Rokita „Jelenie Wzgórza” 80 Z nica * L. Przybiernów (ok. 90,0) Goleniów Stepnica 81 Z Kopice * „Kopice” (~ 40,0) Goleniów Stepnica, Przybier- Nadl. Goleniów „Dolina Gowienicy i Świdnianki” 82 Z nów * L. Krokorzyce, Widzie ńsko (ok. 300,0) Goleniów „Jezioro Zielonczyn i Góra Nadl. Goleniów Stepnica 83 Z * z Wie Ŝą ” L. Zielonczyn Goleniów (ok. 35,0)

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, S – stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej, U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy; Rubryka 5: * – obiekt projektowany przez słu Ŝby ochrony przyrody lub władze gminne; Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny, K – krajobrazowy, T – torfowiskowy, Fl – florystyczny; rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej; rodzaj obiektu; Wr – wyrobisko

Obszar arkusza jest wa Ŝnym z punktu widzenia ochrony ekosystemów. W koncepcji sieci ekologicznej ECONET-Polska (Liro, 1998) cała cz ęść l ądowa arkusza wchodzi w obr ęb obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym 1M – Obszar Uj ścia Odry (fig.5). Obsza- ry w ęzłowe charakteryzuje du Ŝa ró Ŝnorodno ść gatunkowa, krajobrazowa i siedliskowa, i s ą one wa Ŝnymi ostojami dla gatunków rodzimych i w ędrownych.

Fig.5. Poło Ŝenie arkusza Racimierz na tle systemów ECONET (Liro, 1998) System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 1M – Obszar Uj ścia Odry, 2M – Obszar Wybrze Ŝa Bałtyku, 2 – granica pa ństwa

Prawie cały teren obj ęty arkuszem mapy Racimierz (za wyj ątkiem miejscowo ści: Wo- lin, Wiejkowo, Wiejkówko, Siemiechowo, Ł ąka, Racimierz, śarnowo) zaliczony został do obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Znajduj ą si ę tutaj fragmenty 6 takich obszarów: 3 obszary specjalnej ochrony ptaków OSO – Puszcza Goleniowska, Zalew Szczeci ński, Ł ąki Skoszewskie, i 3 specjalne obszary ochrony siedlisk SOO – Uj ście Odry i Zalew Szczeci ński, Ostoja Goleniowska oraz Wolin i Uznam. OSO i SOO cz ęś ciowo si ę pokrywaj ą. Obszar PLB 320012 Puszcza Goleniowska, obejmuj ący wschodni ą cz ęść arkusza, to du Ŝy kompleks le śny do ść silnie zmieniony przez działalno ść człowieka, lecz o dobrej kondy- cji drzewostanów i du Ŝej warto ści przyrodniczej. Znajduj ą si ę tutaj rozległe torfowiska niskie i obszary poro śni ęte ł ęgami i olsami. Wyst ępuje tu około 30 gatunków ptaków w tym wa Ŝne

45 ostoje l ęgowe: bielika, kani czarnej i rudej, podró Ŝniczka i innych. Istnieje tu rezerwat le śny „Wiejkowski Las” Obszar PLB 320009 Zalew Szczeci ński obejmuje polsk ą cz ęść Zalewu, a na terenie arkusza równie Ŝ zachodni ą cz ęść l ądow ą gminy Wolin. Jest on bardzo wa Ŝną ostoja ptaków wodno-błotnych, głównie bielika. Wyst ępuje tu ponad 30 gatunków ptaków. Obszar PLB 320007 Ł ąki Skoszewskie, to rozległy obszar bagnistych ł ąk z lasami ol- chowo-sosnowymi na wschodnim wybrze Ŝu Zalewu Szczeci ńskiego (prawie w cało ści w obr ębie arkusza). Poci ęty jest licznymi kanałami i rowami. Wyst ępuj ą tu co najmniej 33 gatunki ptaków. Powołano tu 2 rezerwaty przyrody: „Czarnocin” i „Białodrzew Kopicki”. Obszar PLH 320018 Uj ście Odry i Zalew Szczeci ński obejmuje w obr ębie arkusza wody zalewu i cz ęść wybrze Ŝa od Skoszewa do G ąsierzyna. Siedliskami przyrodniczymi, które ma chroni ć są laguny, ł ąki, płytkie uj ścia rzek, starorzecza i inne naturalne zbiorniki wodne, wilgotne zagł ębienia mi ędzywydmowe. Wyst ępuje tu wiele chronionych ro ślin naczyniowych, mchów, torfowców i egzystuje wiele ptaków. Obejmuje on rezerwat „Czarnocin”. Najcenniejsze fragmenty Puszczy Goleniowskiej, zwi ązane z rzekami: Gowienic ą, Stepnic ą, Wołczenic ą i rynnami subglacjalnymi, z licznymi oczkami torfowisk wysokich, obj ęte zostały obszarem PLH 320013 Ostoja Goleniowska. Jest to obszar o du Ŝym zró Ŝnico- waniu siedliskowym, posiadaj ący doskonale wykształcone: starorzecza, eutroficzne zbiorniki wodne i torfowiska oraz du Ŝą populacj ę cisa. Na terenie arkusza znajduje si ę niewielki fragment obszaru PLH 320019 Wolin i Uznam, ograniczaj ący si ę do Półwyspu Rów, gdzie znajduj ą si ę rzadkie siedliska bagienne i wodne oraz wiele gatunków ro ślin chronionych. Obszary Natura 2000 scharakteryzowane zostały w tabeli 7. W 2005 roku otwarty został Park Natury Zalewu Szczeci ńskiego, b ędący jednym z pierwszych w Polsce obszarów wdraŜania sieci Natura 2000 w praktyce. Obejmuje on blisko 4 000 ha nadbrze Ŝnych wilgotnych ł ąk i lasów w gminie Stepnica, Półwysep Rów i wody Zalewu. Zarz ądzany jest przez Stowarzyszenie na Rzecz Wybrze Ŝa wspólnie z Urz ędem Morskim w Szczecinie i Nadle śnictwem Goleniów. Celem powołania Parku, b ędącego spo- łeczn ą form ą ochrony, jest: zachowanie całokształtu warto ści przyrodniczych siedlisk, unika- towej formy torfowisk przej ściowych, utrzymanie krajobrazu kulturowego, edukacja przyrod- nicza i promocja zało Ŝeń i idei Natura 2000, wdra Ŝanie ró Ŝnych form turystyki, przyjaznej dla środowiska oraz podniesienie poziomu Ŝycia lokalnej społeczno ści poprzez promocje form gospodarowania takich jak: rolnictwo, rybołóstwo, rękodzieło.

46 Tabela 7

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obszaru Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Powierzchnia Typ Kod i symbol punktu obszaru w granicach arkusza Lp. obszaru obszaru obszaru oznaczenia na Długo ść geo- Szeroko ść Kod Wojewódz- (ha) Powiat Gmina mapie graficzna geograficzna NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Goleniów PLB Puszcza Goleniow- zachodnio- goleniowski Stepnica 1 F E 14°43’35’’ N 53°41’35’’ 25 039,24 PLOG 1 320012 ska (P) pomorskie kamie ński Przybiernów Wolin PLB Zalew Szczeci ński zachodnio- goleniowski Stepnica 2 J E 14°24’26’’ N 53°42’32’’ 47 194,57 PLOG 1 320009 (P) pomorskie kamie ński Wolin PLB Łąki Skoszewskie zachodnio- 3 J E 14°36’26’’ N 53°43’06’’ 9 083,40 PLOG 1 goleniowski Stepnica 320007 (P) pomorskie

47 47 Uj ście Odry PLH zachodnio- Stepnica 4 K i Zalew E 14°27’15’’ N 53°46’05’’ 52 611,99 PLOG 1 goleniowski 320018 pomorskie Wolin Szczeci ński (S) PLH Ostoja Goleniow- zachodnio- Stepnica 5 K E 14°44’49’’ N 53°40’00’’ 8 453,60 PLOG 1 goleniowski 320013 ska (S) pomorskie Przybiernów PLH zachodnio- 6 G Wolin i Uznam (S) E 14°27’13’’ N 53°54’10’’ 30 454,85 PLOG 1 kamie ński Wolin 320019 pomorskie

Rubryka 2: F – OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO, J – OSO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO, K – SOO, częś ciowo przecinaj ący si ę z OSO, G – SOO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar OSO Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XIII. Zabytki kultury

Teren arkusza Racimierz nie posiada całkowitego pokrycia AZP (Archeologicznym Zdj ęciem Polski). Du Ŝym utrudnieniem dla rozpoznania archeologicznego s ą: du Ŝe zalesienie terenu (Puszcza Goleniowska) oraz liczne bagna, mokradła i torfowiska. Najkorzystniejszym terenem dla osadnictwa pradziejowego był obszar wysoczyzny nad Zalewem Szczeci ńskim. Panował tu dogodny klimat i dobre warunki glebowe. Na omawianym terenie zarejestrowano ponad sto stanowisk archeologicznych, które nie mają jednak du Ŝej warto ści poznawczej. Tylko jedno stanowisko wpisane zostało do rejestru zabytków (Jaskanis, 1998) i naniesione na map ę. Jest to „Wzgórze Wisielców” poło Ŝone w południowej cz ęś ci miasta Wolin. Znajduj ą si ę tutaj wczesno średniowieczne: cmentarzysko kurhanowe, cmentarzysko i osada. Cmenta- rzysko kurhanowe posiada 130 grobów, z których eksponowanych jest niespełna 30. W okresie średniowiecza wzgórze było miejscem strace ń piratów. W ramach projektu „Wolin – Miasto Historii” proponuje si ę utworzenie tutaj Parku Archeologicznego z rezerwatem „Wzgórze Wisielców”. Zamierza si ę równie Ŝ zrekonstruowa ć latarni ę morsk ą. Na terenie arkusza Racimierz nie zachowało si ę zbyt du Ŝo obiektów zabytkowych. Naj- cenniejsze z nich wpisane zostały do rejestru zabytków. S ą to nast ępuj ące obiekty: - XIX wieczny ko ściół pod wezwaniem NMP w Koniewie, - XIX wieczny zespół pałacowo-parkowy w Wiejkowie, - XIX wieczny zespół dworsko-parkowy w Mierz ęcinie, - dawne nadle śnictwo w Widzie ńsku, ze wzgl ędu na architektoniczne zało Ŝenia, - ryglowy budynek mieszkalny nr 28 z XIX wieku w Miłowie, - park dworski w Wiejkówku, - park naturalistyczny w Wiejkowie, W Kopicach znajduje si ę pomnik upami ętniaj ący okres II wojny światowej.

XIV. Podsumowanie

Teren arkusza Racimierz ma charakter rolniczo-le śny. Ponad połow ę powierzchni l ądo- wej terenu zajmuj ą u Ŝytki rolne, których wi ększa cz ęść to u Ŝytki zielone, średnie oraz gleby chronione mineralne klasy bonitacyjnej II-IVa. Naj Ŝyźniejsze gleby wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci arkusza. Około 40% powierzchni l ądowej arkusza zajmuj ą lasy, głównie Puszczy Go- leniowskiej zarz ądzane przez nadle śnictwa: Goleniów i Rokita. S ą to w wi ększo ści lasy gospodarcze.

48 Nie ma tu przemysłu. Działaj ą 2 farmy wiatrowe, istnieje kilka stawów rybnych. Oma- wiany teren posiada du Ŝo cennych przyrodniczo i krajobrazowo rejonów. S ą one obj ęte głów- nie ochron ą rezerwatow ą, a prawie cały arkusz pokryty został sieci ą (cz ęsto nakładaj ących si ę) obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, jako obszary specjalnej ochrony ptaków i siedlisk. Wiele obszarów proponowanych jest do ochrony wformie: rezerwatów, uŜytków ekologicznych, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Panuj ą tutaj doskonałe warunki dla rozwoju ró Ŝnych form turystyki, wypoczynku i rekreacji. Zacz ęła rozwija ć si ę agroturystyka, ale zaplecze gastronomiczne, oprócz jednej restauracji, nie istnieje. Skromn ą baz ę surowcow ą tego regionu tworzy jedynie kruszywo naturalne (piaski i piaski ze Ŝwirem) i torfy. Udokumentowano tu tylko jedno niewielkie zło Ŝe piasków, dla celów drogowych, eksploatowane na podstawie koncesji. Wyznaczono kilka obszarów perspektywicznych dla piasków ze Ŝwirem i piasków wydmowych. Na znacznej powierzchni, głównie w cz ęś ci zachodniej, wyst ępuj ą torfy, które były przedmiotem bada ń. Nie doszło do eksploatacji udokumentowanego zło Ŝa „G ąsierzyno’, ze wzgl ędu na kolizj ę w sposobie zagospodarowania przyszłego wyrobiska. Nie wyznaczono dla torfów obszarów perspektywicznych ze wzgl ędu na ograniczenia: przyrodnicze i rolnicze. Źródłem zaopatrzenia w wod ę jest czwartorz ędowy u Ŝytkowy poziom wodono śny, wyst ępuj ący w piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych, w którym jako ść wód jest średnia. Ich stopie ń zagro Ŝenia zanieczyszczeniami jest na znacznej cz ęś ci obszaru wysoki, albo średni. Wody wykorzystywane s ą do celów komunalnych. Na obszarze arkusza Racimierz wyznaczono obszary predysponowane do lokalizacji wył ącznie składowisk odpadów oboj ętnych. Wi ąŜą si ę one z wyst ępowaniem falistych wysoczyzn morenowych, zbudowanych z silnie piaszczystych glin zwałowych zlodowacenia bał- tyckiego, zalegaj ących najcz ęś ciej na starszych piaskach wodnolodowcowych oraz glinach zwałowych. Korzystne tereny dla lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wyznaczono jedynie w środkowej cz ęś ci arkusza, mi ędzy miejscowo ściami: Ł ąka, Racimierz i śarnowo. Z powodu braku istnienia naturalnej bariery geologicznej, spełniaj ącej wymagania izolacyjno- ści podło Ŝa, odpowiednie dla składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych, nie wytypowano obszarów dla takiego typu składowisk. W obr ębie potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów wyznaczono warunkowe ograniczenia wynikaj ące z s ąsiedztwa zabudowy mieszkaniowej.

49 Wytypowane obszary nale Ŝy bra ć pod uwag ę równie Ŝ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji ni Ŝ składowiska odpadów, gdy Ŝ wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Ocenie warunków pod zabudow ę poddane zostało około 30% cz ęś ci l ądowej arkusza. Niekorzystne warunki panuj ą głównie na równinach torfowych, rzeczno-rozlewiskowych, tarasach zalewowych w cz ęś ci zachodniej terenu arkusza oraz w dolinach rzek i cieków, bezodpływowych obni Ŝeniach. Szans ą rozwoju dla całego regionu, któr ą dostrzegły ju Ŝ władze lokalne, jest turystyka i rekreacja. Stanowi on te Ŝ bezpo średnie zaplecze w produkcji płodów rolnych dla pasa nadmorskiego, głównie w sezonie letnim. Warto byłoby wi ęc zainwestowa ć tu w upraw ę warzyw i owoców sezonowych.

XV. Literatura

BOCHE ŃSKA M., 1972 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝami piasków do betonów komórkowych w powiecie Goleniów. Arch. Urz ędu Marszał- kowskiego. Szczecin. DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych. Warszawa. DOBRACKI K., HOC R., PIOTROWSKI A.,2003 – Inwentaryzacja złó Ŝ i wyrobisk kopalin stałych oraz składowisk odpadów mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska na obszarze powiatu goleniowskiego, woj. zachodniopomorskie. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Oddział Pomorski. Szczecin. DOBRACKI K., SCHIEWE M.,DOBRACKI R., 2007 – Inwentaryzacja złó Ŝ i wyrobisk kopalin stałych oraz składowisk odpadów mineralnych z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska na obszarze powiatu kamie ńskiego, woj. zachodniopomorskie. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Oddział Pomorski. Szczecin. GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J., red., 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ILNICKI P., 2002 –Torfowisko i torf. Wyd. AR. Poznań. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 – 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

50 JASKANIS D., 1998 – Katalog stanowisk archeologicznych obj ętych rejestrem zabytków nieruchomych w Polsce (stan na 31.12.1993). Wydaw. Stowarzysz. Naukowego Ar- cheologów Polskich – Oddz. Warszawski, Warszawa. JASNOWSKI M., 1962 – Budowa i ro ślinno ść torfowisk Pomorza Szczeci ńskiego. Szczeci ń- ski Roczn. Nauk.. Wydz. Nauk Przyr.- Roln. 10.1 JENDRYSIK E., WI ŚNIOWSKI Z., 1997 – Mapa geologiczno-gospodarcza w skali 1 : 50 000 wraz z obja śnieniami arkusz Racimierz. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KARNKOWSKI P.H., 2008 – Regionalizacja tektoniczna Polski – Ni Ŝ Polski. Przegl. Geol.t. 56, nr 10, s. 895 – 903. KLECZKOWSKI A. S., red., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, 1:500 000. AGH, Kra- ków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOSTECKI M., 2006 – Mapa hydrograficzna Ark. Racimierz w skali 1: 50 000. GUGiK. Warszawa. LIRO A., red., 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej, ECONET-Polska, 1995 – Wyd. Fund. IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1998 – Atlas geochemiczny aglomeracji szczeci ńskiej 1: 200 000, cz ęść I. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŁUCIUK J., 1975 – Rejestr złó Ŝ surowców budowlanych (okruchowych i ilastych) występuj ą- cych w obr ębie województwa szczeci ńskiego w rejonie Goleniowa. Arch. Urz ędu Marszałkowskiego. Szczecin. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATKOWSKA Z., 1997 – Mapa i obja śnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000. Arkusz Racimierz. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MŁODZI ŃSKA Z., 1980 – Hydrochemia. Zalew Szczeci ński. WKŁ. Warszawa.

51 OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U Ŝytków Zielonych. Falenty. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

PIOTROWSKI A., 1996 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa torfu w kat.C 1 „G ąsierzyno”. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego w Szczecinie, Szczecin.

PIOTROWSKI A., 2002 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Przybiernów”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w latach 2004 – 2005, 2006 – Biblioteka Monitoringu Środowiska. W.I.O. Ś. Szczecin. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 roku w sprawie standar- dów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359 z dnia 4 pa ździernika 2002 roku. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz.

549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.,. RUSZAŁA M., 1979 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, Arkusz Racimierz (152). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RUSZAŁA M., 1981 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, Arkusz Racimierz (152). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. USTAWA z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. (tekst jednolity).