EAGRAN 5 FEABHRA 1999 £1.50
_r J - ' r r
( Time to go back to the drawing board?
'MISF. DARA AN AS BAIi t í.y \IR AN BÉAL BEO EAGAH'í '••JUA DO CHUISLEi CODLADH NA Q\ Sports kit is easy to dean, isn't it?
A\Really? And how many have you washed recently?
New Persil Performance Tablets. CUISLE San eagrán seo
UAIR NA CINNIÚNA DON AN CHUACH SA NEAD f GHAELTACHT Beidh ionadaí ón Roinn Airgeadais ^■iSíilllUB SSbí: Tuairisc speisialta ar chreimeadh ar bhord Údarás na Gaeltachta na teanga, le léarscáileanna agus feasta, má leantar le plean an ■'llil'ilifji anailís le Donncha Ó hÉallaithe 13 Rialtais. Tuairisc le Uinsionn Mac Tmie to tjo had Dubhghaill 13 lo.lhe ílmvvmi) CAMCHUAIRT CHONAMARA Iwanl? Buaileann Tim Robinson isteach Tigh Mhaidhcó 13
CUISLE AN BÉAL BEO An tEastát Tionsdaíochta, Antaine Ó Faracháin ar Amhrán Casla, Co na Gaillimhe Teil: 091 572077 na hEascainne 13 Facs: 091 572076 Ríomhphost: [email protected] IDIR TÚ AGUS CODLADH NA Eagarthóir: hOÍCHE Uinsionn Mac Dubhghaill Ní fhaigheann muid ár ndóthain Riarthóir: de, a deir Dearbhla Ní Lúbaigh Mary Ellen Ní Chualáin Tuairisceoir: CUISLE AN GHRÁ Diarmuid Johnson Bainisteoir Fógraíochta: Véarsaí Vailintín ónár léitheoirí RUA SA TEACH Veronica Ní Ghríofa rómánsúla 13 SOLAIS Dearadh le: Labhrann an Caomhán Ó Scolaí IVIVA LOS CUBANOS! leon mantach Chaith Darach Ó Tuairisg saoire Clóchur: le Sinéad Kilkenny People na Nollag i gCúba. Tháinig sé Chúlabúla 13 Grianghraf clúdaigh: abhaile is meangadh mór ar a Kevin Clancy bhéal 13 CUISLE SLADMHARGADH! TRÍ EAGRÁN IN AISCE! Cuirfidh muid trí eagrán de Cuisie chugat saor in aisce, má ghlacann tú síntiús bliana linn. Is é sin le rá, má chuireann tú do íocaíocht chugainn in am d'eagrán na Márta, gheobhaidh tú gach eagrán den iris go dtí Bealtaine 2000, an ceann sin san áireamh. Ní gá ach an fhoirm thíos a líonadh agus a chur sa phost le do sheic.
Ainm / name ...... Sloinne / surname
Seoladh / addness...... Arna fhoilsiú ag Foilseacháin an Phobail Teo, Casla, Co na Gaillimhe.
DEIS FREAGARTHA Teil / tel...... Ríomhphost / em ail...... Is é polasaí na hirise seo deis freagartha a thabhairt d'aon Síniú / signature ...... :...... Dáta / date...... duine nó d'aon eagraíocht a éilíonn a leithéid, má tá siad RÁTAÍ (postas san áireamh) míshásta faoin méid a scríobh- Éire agus an Bhreatain £25 adh fúthu i gCuisle. Téigh i Mór-Roinn na hEorpa 40 euro* • An chuid eile den domhan US $80* dteagmháil leis an Eagarthóir, Cuisle, Casla, Co na Gaillimhe, *nó a chomhionann in airgead áitiúil nó cuir ríomhphost chuig cuisle@tínet.ie faoin scéal. CUISLE AR AN IDIRLÍON http://homepage.tinet.ie/~cuisle1 -
FEA BHfl A 199 9 C U I S LE 3 UU' ! "■Mpi' it . í
Bhí tuiscint riamh in Eirinn ar an Saol Fó Thoinn agus is e John Philip Holland as Lios Ceannúir i gCo. an Chláir a cheap an chéad fhomhuireán ón saol seo a chonaic Manannán.
Bhí dearcadh ar leith ag Holland, a dhearcadh féin, dearcadh an Éireannaigh. Is dream ar feith muintir na hÉireann agus is stáisiún leithleasach teilifíse TnaG. Stáisiún ar aon mheon linn féin, stáisiún a bhfuil an dearcadh ar leith sin aige * an dearcadh Éireannach.
TnaG. Briseann an dúchas,
Website-http:// www.tnag.ie EAGARFHOCAL Cuisle, An tEastát Tionsclaíochta, Casla, Co na Gaillimhe. Teil: 091 572077. Facs: 091 572 076. Ríomhphost: cuí[email protected] Cuir siar an toghchán, a Eamoin I LÉACHl’ a thug Seán O Tuama i thuigfeá sin. laghad ai bith. spreagfadh sé 1993 ar Raidió a hAón, dúirt sé: San eagrán seo de Cuisle bristear díospóireacht náisiúnta faoina bhfuil i "The first thing that has to be faced comhcheilg seo an chiiinais ina ndán don Ghaeltacht. up to by leaders of opinion, and in smidiríní, le fianaise chrua ó bhéal na * * * pardcular by leaders of Irish revival ndaoine iad féin. Ní gá ach sracfhéachaint. a thabhairt ar na organisations, is that the Gaeltacht is CÚPLA pointe is cóir a lua faoin léarscáileanna ar Ieathanaigh 10-13 le slowly but surely dying away. That bhfianaise a fhoilsítear san eagrán seo. go dtuigfí go bhfuil uair na cinniúna fact is incontrovertible, but many refuse to accept it, comforting themselves with the thought that they have heaid all this before - and the Gaeltacht still lives on. “'l'his is an example of the kind of antírintellectual optimism which may be the worst enemy now of the restúration of Irish. It condones the lacfc of new strategies on the part of GovernmenL It def lates the probability of urgent action ” R’fbíor don T uamach an t-am sin, agus ti. an scéal ag dul ín olcas ó shin, Comhcheilg an chiúnaís atá i réim, cé go bhfuil glórtha aonair anseo is ansiúd a labhrann amach go misniúil faoin rud is léir don dall. Ní mian leis na heagraiochtaí Garilge an iomarca a rá faoi, ar ndóigh, ar fhaitíos go dtabharfar lón cogaidh Ar an gcéad dul síos, tá na figiúirí buailte hnn i ndáiríre. do naímhde na teanga, nó ar fhaitíos bunaithe ar mhionanailís atá déanta ag Sa chomhthéacs sin, is ait Unn go go gcuirfear lagmhisneach ar dhaoine an léachtóir matamaitice Donncha Ó bhfuil athbhreithniú ar siúl sa Roinn ar rile. hÉallaithe ar thorthaí an daonáiriinh a theorainneacha na Gaeltachta, ach go Ní mian le htJdarás na Gaeltachta rinneadh siar i 1996. bhfuil sé i gceist ag an am céanna an iomarca a rá faoi ach an oiread, ar Níor foilsíodh Imleabhar a Naoi den leanacht ar aghaidh le toghchán don fhaitíos go gcuirfear an cheist shimplí daonáireamh, an t-imleabhar a Ghaeltacht oifigiúil atá anois ann. seo: cén uair a gcuirfimís deireadh leis bhaineann léis an teanga, ach go gairid Ba chóir an toghchán a chur siar ar an Údarás, ó tharla nach fada eile a roimh Nollaig 1998. Ó shin i leith tá feadh bliana, agus limistéirí níos bheas Gaeltacht ann dó? mioneolas breise faoi gach réadúla a oibriú amach don Ghaeltacht. Ní maith leis na polaiteoirí an chaint toghcheantar áitiúil sa Ghaeltacht á idir an dá linn. Éagóir ar mhuintir seo ach an oiread, ar fhaitíos go scrúdú aige. Tá muid buíoch den Ghaeltacht na Gaillimhe - agus ar mbeidh orthu aghaidh a thabhairt ar Phríomhoifig Staidrimh a chuir an lucht labhartha na teanga i theip fhollasach a bpolasaithe i leith na mioneolas breise seo ar fáil dúinn. nGaeltachtaí eile - a bheas ann má teanga. Agus thar aon dream eile, ní Foilsítear anseo é don chéad uair, agus leantar ar aghaidh leis an toghchán faoi ruian leis an Roinn AÍrgeadais aon rud is é ár ndeaxthóir Caomhán Ó Scolaí a na teorainneacha atá anois ann. a chloisteáil faoi, ar fhaitíos go mbeidh chuir na léarscáileanna le chéile. Toghchán ar leathmhaing a bheadh ina éilimh nua ar chaiteachas an stáit. Baineann an anailís seo le leithéid, nó toghchán leath- Eisceachtaí cróga is ea cathaoirleach ceisteanna a cuireadh trí bliana ó shin, Ghaeltachta, agus tionchar ollmhór ag reatha an Cdaxáis, Gearóid Ó i 1996. Má lean an pátrún traidisiúnta Béaiióirí aonteangacha ar an toradh. liiathaigh; agus an tAire Stáit sa Roinn ó shin - agus níl aon fhíanaise axm nár Tuigeann Éamon Ó Cuív an méid Ealaíon, Oidhreachta, Gaeltachta agus lean - tá an scéal imithe in olcas ó shin. sin. An mbeidh sé de mhisneach aige Oileán, Éamon Ó Cuív. Agus is fiú a chur san áireamh go an rud ceart a dhéanarnh - rud nach Tuigeann an bheirt acu go maith na bhfuil na torthaí bunaithe ar fhreagraí raibh sé de rnhisneach ag aon a thug daoine mar gheall ar a gcumas fadhbatma atá ann, agus tríd is tríd pholaiteoir eile a dhéanamh ó 1956 i féin sa teanga. Bíonn a bheagán nó a ■ bíonn siad sásta labhairt amach go leith - agus tabhairt faoin bhfadhb mhórán den áibhéil i gceist sna hoscailte fáthu. Bíonn an t-ollamh níos chasta seo ar deireadh thiar thall? Ar a oscailte ná an polaiteoir, scaitl, ach cásanna-sin. •
FEABHRA 1999 C U I S L E 5 Áras Mháirtín 0 Uí Chadhain Dntiíochr: An Cheathrú Rua, Co. na Gaillimhe Fón: (091) 595101/595038 ChoRca Dhuibhne Facs: (091) 595041 ríomhphost: [email protected] Cúrsaí Gaeilge do Dhaoine Fásta /Irish Courses for Adults. CÚRSAÍ GAEILGE 1999 Baile an Fheirtéaraigh, Co. Chiarraí Gach leibhéal 5-10 Aibreán: Caighdeáin Éagsúla 5-17 lúil: Tosnaitheoirí/Beginners Daoine Fásta 19-24 lúil: Daoine ar bheagán Gaeilge/Post Beginners 19-24 lúil: An Ghaeilge agus an Oidhreacht/ Eachtrannaigh Irish language and Heritage Mic Léinn Tnú Leibhéal, 9-14 Lúnasa: Caighdeáin Éagsúla/Various leveis. Sainchúrsaí do Chomhlachtaí Gach Eolas: Oidhreacht Chorca Dhuibhne Baile an Fheirtéaraigh, An chéad chúrsa eile: Trá Lí, 5-10 Aibreán 1999 Co. Chiarraí Fón: 066-56100 Faics: 066-56348 Ríomh-phost: [email protected]
6 c u I s l E F E A B H R A 19 9 9 \Na trí rudaí is gcirc amuaíouáin amadáin,nó súilmn i áigfl an ChúU 'Chwngailte tú síoda is saitin dom, H td a M Í ? - caílcíí brbga arda, ts ghtall tútaraéis sin go laanfá tríd an tsnámh mé. gach nóin agus gach maidin Nífetar N( mar sin atá mé agféachaint tí m’athar. da lassajifea Etan; ce a ach 'mo sceach i mhéal hearna acht rofetar Etan Bán níconfhifea a hoenurán,
I do not knoiv who Etan will sleep with, hut I do know ■■ that Blonde Etan will not sleep alone. (Leagan Béarla le Greene/O' Connor)
Mo ghrá go daingean tú Lá dá bhfaca tú Ag ceann tí an mhargaidh Thug mo shúil aire duit Thug mo chroí taitneamh duit D ’éalaíos ó m’athair leat I bhfad ó bhaile leat . . .
Caoineadh Airt Uí Laoghaire
8 C U I S L E FEA8HRA 1998 Cuisle an Ghrá '&D
Cémi sL'in lciil, it Mluiirc, u chciul i>liri’t nio chroi, h nic ’hí oo cniifc , uíoltla 's "*íartau.*A {>o cciisfo id' ilhiiiiiih, Ainoctil hrcisc iiuois i hPurllnis, () cfc^. folÚS llcítlitcll itnsco thios — O scioh ,in hós lcis, ím t>«o Aa." iiio lí'nn t’cor, ni\tonV.tilinrin. S*o . ....iVliflii'jl (.■) r>uil)lu.'.iiin.ii”h U“ ViaC ( n.i Suiuv. (. !n 'l hiul'uui Ar.uui 3* leAJHvltciT iuaíu liuiá, oo.t' aifCiAf í&c#. toítv <^.1, duiU.. H'tÍM.Vfcl. a-4. G-VuitUV^ Ni Ihiinliíiin gnr tú nto \>lmi d. o n .'W ’S rb t'íi lc hlionlit JíuIo ^ltrílv (U'í-S. A ch ino chtiro is fctirr iir tlomluin — Is hi nio ‘diiiimc/nmi m+T»*- & JlMo) ...iVl.iiiv Si.iNoi J. ( i ullmili
D \tiinsios rihv £rinii\>c or in'iothtr nr nniiilin tigus snnioinios oriso, o /m í.
3 íat-4 <£>^e -/R téls/\ Mo I hilintin Ansco thiinn s,i lihioLwii, snitc trasitii on hhoini %
— Si, u> (> Mull.iin, ( ill AoHh.i. (!»/. I’lmrt í..iir;gc LITIRPHOST
An raibh tú ar an gCarraig? A stór, ,i s/ór, .ii\i ( > l 'lurri.irr.i Buiochas le chuíle dhuine a chuir iarratais chugainn. Faraor, ní raibh an spás Ih .iI a I >aiii'_',iii. (Sn n.i ( I.iilliiiilu* againn chuile cheann a fhoilsiú. Tá muid buíoch de An Post freisin as urraíocht a dhéanamh ar an gcomórtas. Urriiilhc ag an PO St
F E A B H H A 1 9 9 8 CUISLE 9 It's official - Irish is disappearing fast from many of its former stronghatós k tta Donncha Ó hÉallaithe presents previously unpublished information in an an<
1 Tamhnaigh na Groighe 22 Garmna 1 2 Partraí 23 An Crampán ] 3 Baile Odhbha 24 Cill Chuimin (Gai!) 4 An Ceapach Dubh 25 Cill Aithninn 5 Baile an Chaiaidn 26 Sailearna 6 Abhainn Brain 27 An Spidéal 7 An Ros 28 Sliabh an Aonaigh fl Leitir Breacáin 29 Na Forbacha G A ILU M H : An scéal is suntasaí faoi 9 An Fháirche 30 Tulach Aodháin Ghaeltacht na Gaillimhe ná go bhfuil an 10 Conga 31 Maigh Cuilinn teanga á creimeadh siar ón Spidéal, 11 An Chorr 32 Bearna beagnach chomh fada le ceannáras TnaG. 12 Ma hUillear.naí 33 Gaillimh (Tuath) ^ 42 13 Beann Corr 34 Gaillimh Cé go bhfuil líon ard cainteoirí sa cheantar 14 Cloch na Rón 35 Eanach Dhúin go fóill, tá an teanga faoí bhrú anois ann. 15 An Cnoc Buidhe 36 BaíleChláirna Gaillimhe Is minic daoine ag clamhsán faoin gcuid 16 Scainnimh 37 Ceathrú Bhrún sin de chathair na Gaillimhe atá sa Ghael- 17 Abhainn Ghabhla 38 Baile an Teampaill tacht. Cé gur íseal an líon daoine a labhrann 18 AnTurloch 39 An Carn Mór 19 Cill Chuimin (IJacht) 40 Lisín an Bhaile an Ghaeilge go laethúil ann — 481 as 6,000 20 Camus 41 An Leac Bheag duine fásta - tá an Ifon sin níos airde ná an 21 Leitir (i/lóir 42 Inls Mór Achréidh. Tá Bearna agus Maigh Cuilinn faoi bhun 20% chomh maith.
HART AR 21,000 duine fásta os a chuirtear san áireamh iad. Is mó an AN MHÍ: Is beag Gaeilge atá fanta i mBaile cionn 19 bliain d’aois a labhrann difríocht sna ceantair is laige Gaeilge. Mar Ghib. Is cúis iontais é nach bhfuil ach 51% Gaeilge gach lá sa Ghaeltacht. shampla, ar an gCeathrú Rua labhrann den phobal fásta ag labhairt na Gaeilge go Anuas air sin, is Gaeilgeoirí 89% den daonra faoi bhun 19 an Ghaeilge laethúil i Ráth Cairn. laethúla thart ar 50,000 duine go laethúil, agus labhrann 88% de na fásta eilej taobh amuigh den daoine fásta í. Ghaeltacbt. • •; Ach i mBéal a’ Mhuirthid labhrann 32% Is le daoine fásta amháin a bhaineann an den aoisghrúpa scoile í i gcomparáid le 7% cuntas seo a leanas, agus na léarscáileanna den daonra fásta. Im’ thuairimse, bheadh agus na táblaí a ghabhann leis. Is fígiúirí anailís bunaithe ar an daonra iomlán réadúla átá sa gcuntas, agus is ar fhigiúirí lochtach mar go mbeadh an pictiúr sna réadúla ís ceart gach plé a dhéanamh ceantair laga curtha as a riocht ag áireamh maídif le todhchaí na Gaeltachta. na ngasúr scoile. Má chuirtear gasúir scoile san áireamh, Is botún mór a bheadh ann staid na cuirtear an scéal as a riocht, agus bíonn teanga a mheas de réir na bhfigiúirí áibhéil ímn. Is minic go gcuirtear síos ar amháin, áfach. Cé nach labhrann ach 51 % ghasúr scoile mar ‘chainteoir Gaeilge’, fiú de phobal fásta Ráth Caim an Ghaeilge go amháin muoa labhrann sé í ach sa rang laethúil, mar shampla, is cosúil gurb í atá SCGÍJéJ in uachtar in imeachtaí an phobail - sna Bíonn beama idir na céadchodáin do scoileanna, san eaglais, san ionad pobail, dhaoine fásta agus na cinn do ghasúir nuair sa chomharchumann, sa siopa.
10 CUISLE 1 Cnec an Daimfí 2 Mnlng na Bó 1 Fs-níld Thisr 3 BiO Dairo Mór 2 Fanád Thualdh 4 Barr RúgccÍ 3 Dliti Glas 5 Gltann nn Muaióhc 4 Ceathramha Chaol 8 Ciwc ira Lobhar 5 CnocEafó 7 Bialan Mbulnbld fi Cfaxmpthort 8 An Geata Móf 111031110 7 Rcs 3-JiH 3 An Geata Mór Thsas 8 An Qrats£h«elacfi 10 Gleann Chaisll 9 Qort sn Chaince 11 NaMuingl 10 Min an Chtaúatgli 12 Suala Mh.ór & 19 Cnoc na RáthA 11 Mtchalre ah.CWocFtalr 14 Acaill 1? T)ím. 'Me : 15 Dumtiach Élgc Í3. ArBflBti? 16 CórrínAcla i 4 inte Mtitc an 15 Áfahm V.hc- ’.I 16 Afl CiCchári tláth . 17 Crdfislthe 1B Míchalre 19 Nb Dufchcharraloh 20 LfiBr Mhlc an walrd 21 Gleann Léithin 22 Bade ne Flnne 23 An Ctechéh ,;; í 24 An 6rtódh . 26 Att na Pétste 26 Na GleanMa 27 Loohlasc 2i BHinBoflhaln».:.. 29 Axd ari Rálha 30 Muhnosóo 31 Giurvi Ghetn Maigh Eo; I dtuaisceart Mhaigh Eo níl ach 32 InisChaol 33 C6I Ghabhteigh ceantar amháin, thart ar Cheathrú 34 Mé'stnn Bheag Thaidhg, is féidir a áireamh ina cheantar 35 Gleaan Chohri CIHe 36 CnóCaorach Gaeltachta. I ndeisceart an chontae, taobh 37 Clll Cr.árthaJgh ó dheas de Thuar Mhic Éidigh, tá greim 38 An Leargart Mór áirithe i gcónaí ag an nGaeilge thart ar Fhionnaithe. Tá a dhóthain Gaeilge fós in Eachléim le gur fiú seans a thabhairt don cheantar. Tá sé ar aon dul le Gaeltacht na Ftínne. Mí labhrann ach duine fásta amháin as gach 14 an teanga go laethúil i mBéal an Dún na nGall: Na ceantair le cósta ó dheas de Anagaire síos Mhuirthid. Tá rian na Gaeilge fós sa Chor- go Ard Rátha, is ar éigean go bhfuil mórán níos mó Gaeilge rán ach tá Acaill go maith faoi bhun 20%. á labhairt iontu ná mar atá ín áit ar bith sa tír. Thart ar Ailt an Chorráin, as 1,000 duine fásta ní raibh ach 56 a dúirt go Corcaigh: Níl aon cheantar mbíonn Gaeilge á labhairt go laethúil acu. An scéal céanna sa Chlochán Liath agus i gCiil Charthaigh, gan ach duine Is dé bhair síordhúthracht na gcinnixí ar féídir Fíor-Ghaeltacht a thabhairt air i gCorcaigh. fásta as gach seachtar ag labhaírt na teanga go laethúil. pobail atá an teanga á coinneáil beo sna Tá ceantar amháín, Gort na Tá creimeadh mór sa Ghaeltacht Láir. Ba dheacair Gaeltaehtaí sin, m amneóin bhrú mill- Tiobratan, a bhfuil roinnt aitheantas Fíor-Ghaeltachta athabhairt d’aon chuid di. teanach an Bhéarla ar gach taobh. Gaeilge á labhairt ann ach San iardheisceart is é Teileann an t-aon cheantar le is lagcheantracha iad an céadchodán os cionn 40%. Tá an toghcheantar ina bhfuil chuid eile. Tá Cill na Martra Gleann Cholmcille sách íseal ag 33%, in ainneoin obair Na Breac-Ghaeltachtaí faoi bhun 20%. Oideas Gael. NÍOR MHÓR scrúdú a dhéanamh ar na ceantair idir 20% agus 40% féachaint cén stádas atá ag an nGaeilge sna hinsdtiúidí pobail - na scoileanna, an eaglais, Corcaigh imeachtaí pobail - le breithiúnas tomhaiste a thabhairt orthu. •;. :'.v;' .'VT/ I measc na gceantair sin, tá Na Forbacha i nGaiIlimh; Corrán Acla i Maigh 1 Sll3bh Ríabhach Eo; Gleann Cholmcille agus Ros Goill i < 20% t 7 2 UflCeannaf 3 Gort na Tiobratan 20- 40% dTír Chonail); agus an Daingean i gCorca • 4 Dolre Flflín 40 - 60% • 5 Ccann Droma Dhuibhnev; j 6 Clll na Marlra Is cinnte nach ceantair Fíor-Ghaeltachta 60 - 80% • > 80% • iad; B’fhéidir go mba chóir go mbeadh rogha le déanamh ag na pobail sin - agus a rá go soiléír, má roghnaíonn siad stádas Gaeltachta, go mbeidh ar scoileanna an cheantair oideachas trí Ghaeilge a chur ar fáil - muna bhfuil sé ar fáil'ann cheana.
Ceantalr dhátheangacha Ar na ceantair idir 40% agus 60% tá Corr na Móna i dtuaisceart na Gaiilimhe; mo. airde acu ach gur mó seans gurb; éiíáft; Angaire agus Teileann i dTír Chonaill; Gael tachtaí faol bhrú Béarla atá in uachtar sna háiteanna atá gar agus Fionn Trá i gCorca Dhuibhne. don 60%. Seo ceantair ar gá cúram ar leith Gaeltachtaí dhátheangacba iad ina bhfuil Sná ceantair idir 60% agus 80% tá an dá a dhéanamh díobh le cínntiú nach n- líon suntasach Gaeilgeoirí laethúla, ach an theanga á labhairt go coitianta. Seans gurb athróidh an teanga jAobail iontu. Béarla in uáchtar sa phobal, den chuid is í an Ghaeilge atá in uachtar sna cinn is San áireamh anseo tá ceantar an Chnoic
F EA B H R A 199,9 C U I S L E 11
V i nGáillÍTnh, Arainn Mhór i dTír nGaeilgcoirí laethúla, is féidir a Chonaill, agujs euid d’iardheis- rá gan amhras ar bíth go bhfuil ceart Chorea Dhuibhne. Xíor an Ghaeilge in uachtar iontu| Is mhór iniúchadh a dhéanamh iad seo a leanas na Gaeltachtaí orthu féachaint cén úsáid a is láidre atá fágtha: Conamara ó , baintear as, an nGaeilge sna Indreabhán siar chomh fadá ;|e seoíleanna, ín imeachtaí pobad Carna; Bun ,, Beag, <■ Gaoth srl le fíorstaid na teanga a Dobhair, Gort an Choirce, mheas. Níor chóir stádas Hor- Machaire an Chloehaii; agus Ghaeltachta a bhronnadh ach ar Dún Dúichd i dTír Chonaill; na ceantair a bhfuil ari Dún Cháoin agus Cuas-óVti chosúlacht air go bhfuil án Ghaeilge in uachtar iontu. ;
- ■!/.':’■'■■•Gaeltachtaí •,!: !.!!':'r •'■..:•/•■■!';'/'•/ láidre ’r ■'■ !' ‘, ! Gá le pleanáil Nai ceantair a bhfuil os cionn Muna gcuirtear leagan amach 80% den daonra fásta ina nua ar an nGaeltaeht, ní léidir ;■, ■■■'■ ■■/■/ /,'■ ■ ■/ Ros Muc tops the list THE Distríct Elecloral Division (DED) of Turlach (Ros IVtuc) is the most strongly lrish-speaking area in the country, according to an analysis of the 1996 census returns (see tables on facing page). A total of 91.9% of adults over 19 years old said they spol
12 CUÍSLE CAINTEOIRÍ LAETHULA GAEILGE SA GHAELTACHT (DAOINE FÁSTA)
NA TOUHCHFANTAIR IN ORU NA TOGHCHEANTAIR IN ORD (ai Uííin) Daoine Fásta > 19 mbl. DED (Toghcheantar) Contae Daonra Gaeilge % Gaeilge Ord > 19 bl. go laethúil go laethúil DED (Toglicheantar) Contae Daonra Gaeilge % Gaeilge Ord > 19 bl. go laethúil go laethúil 69 Doire Finín Corcaígh 154 32 20.8 70 Cró Caorach / . : . Dún na nGall 134 ; 27/ J i 20.1 1 Turlach (Ros Muc) Gaillimh 419 385 91.9 71 Corrán Acla Maigh Eo 492 99 20.1 2 Scainimh(Gill Chlaráin) Gaillimh . . /413." 373 90.3 72 . Ceann Droma (Gandroma)* Corcaigh ; 177 ■'/. ./ ';•• 35 19.8 3 Mín an Chladaigh (Cnoc Fola) Dún na nGall 940 832 88.5 73 : An Clochán (Cloghane) Ciarraí 161 31 19.3 .4 An Crampán (An Cheathrú Rua) Gáillimh 1436 1258 87.6 74 An Baile Dubh (Ballyduff) Clarraí: I 94 i s 19.1 5 Garmna (Garmna & Leitir Mealláin) Gaíllimh 845 737 87.2 Bearna Gaillimh 1342 253 18.9 6 Ca.mus C:, " C C C Gailiimh 258 . 225 87.2 75 ! 76 Cnoc na Cathrach Gaillimh (Cath) ' 55 18.2. 7 Cill Chúáin (Feothanach) Ciarraí 298 256 85.9 77 Carraig Airt Dún na nGall 223 40 17.9 6 Górt an Cholrce Dún na nGall 1101 933 84.7 78 Baile Mhac Airt : ...;/ ' PortLáirge 190 •■ 34 17.9 9 Dún Lúiche Dún na nGall 457 376 82.3 79 Baile Odhbha (Tuar Mhic Chéidigh) Maigh Eo 135 24 17.8 10 Ciil Chuim'n ITuiacn/Rosa Bhíl) Gaillimh : ;: 819 671 •; / '. 81.9 80 ' AcaillfBúh án Chorraigh) Maigh Éo 697 '123' 17.6 11 Leitir Móir Gaillimh 545 446 81.8 81 Muigh-lorras (Sraith Saiach)* Gaillimh 113 19 16.8 12 P0n: Caoin . Ciarral ■ 110 ,. 90 .. . 81.8 82 An Fháirche Gaillimh ': / 738 /• 123 :••: v 16.7 13 Abhainn Ghabhla 83 Leitir Mhic a Bhaird Dún na nGall 490 81 16.5 (Coill Sáile/Doire lorrais) Gaillimh 232 188 81.0 84 Mín an Lábáín Dún na nGaíi .;; ; 3 i " ,5. ■ '■;/ 16.1 14 Machaire an Chlochair (G. Dobhair) Dún na r.Gall i 900 1537 .';■•.•: 80.9 85 Ceanúig# Ciarraí 112 18 16.1 15 An Cnoc Buidhe (Carna) Gaillimh 583 463 79.4 86 An Craosách* Dún na nGall 46 15.2 16 Án Ros (Seanafarachán) Gailllmh 84 . ".. 65 .: ' 77.4 • 7 87 Cili Chárthaigh Dún na nGall 450 68 15.1 17 Sailearna (An Cncc) Gaillimh 736 567 77.0 88 An Clochán Liath Dún na nGall 1259 184 18 Jnis Mór (Oileáin Árann) Gaillimh "/9.17. •■ 598 76.1 •:' 14’6 89 Fanaid Thuaigh Dún na nGall 377 54 14.3 19 Cill Mhaolchéadar(Baíle na nGall) Ciarraí 387 289 74.7 90 Tamhnaigh na Gróighe* MaiflhEo 64 ; 9 14.1 20 Dún Urlann (Dún an Óirj Ciarraf h '.,276 206 •.. •: 74.6 91 Doire lanna (Cnoc na gCapall) Ciarraí 163 ! 22 13.5 21 Cill Ainnín (Na Minna) Gaillimh 556 413 74.3 92 Crannphort* Dún na nGall 200 ;/ /26 13.0 22 Márthain (Balle an Fheirtéirigh) Ciarraí 145 /.' 102 70.3 93 Dubhach Éige Maigh Eo 499 64 12.8 23 Cnoc an Daimh (Ceathrú Thaidhg) Maigh Eo 302 210 69.5 94 Gleann Geis* ’I Oún na nGall 97 12 12.4 24 An Spldéal Gaillimh :. ,1' 774 538 69.5 95 ' Imeall Ghaeltacht Dhún na nGall (2) Dún na nGall 172 21 12.2 25 Cill Cuimín (Gleann Treasna) Gaillimh 85 56 65.9 96 Tulach Aodháin* Gaillimh 574 " ".70 12.2 26 Ábhainn Bran (Ronnaithe) Maigh Eo 219 •:•/' 140. 63.9 97 Maigh Cuilinn Gaillimh 630 76 12.1 27 Cró Beithe Dún na nGall 124 79 63.7 . •• 98 An Gleann larthach Ciarraí 108 12.0 28 Gleann Léithin Dún na nGail , 140 .,;".r 86 6i.4 99 Cill na Martra* Corcaí 218 26 11.9 29 Árainn Mhór Dún na nGall 426 260 61.0 100 3aile an Teampaill (Caisleán Gearr) Gaijlimh 130 ; i s : 11.5 30 Án Grafadh DúnnanGáll 176 * ; 106 60.2 101 An Leargán Mór* Dún na nGall 288 33 11.5 31 Fionn Trá Cíarraí 261 155 59.4 102 Tearman ■' .■ ./v Dún na nGall 124 14 11 3 32 Baile na Finne Dun na nGall 200/ , :•!./ ii4 57.0 103 Baile Bhric# Ciarraí 80 9 11.3 33 Anagaire Dún na nGall 1440 766 53.2 104 Actimieacb ••; 1 . Ciarraí : 230 ./ 25 .■•;••.:•' 10.9 34 Gort na Tiobratan (Cúil Aodha) Corcai , 283 150 ■ •/■ 53.0 105 Tailteann (Baile Ghib)* ’ Mí 210 22 10.5 35 Baíle an Chalaidh (Ballinacalla) Maigh Eo 171 90 52.6 106 Leitir Breacáln* / Gaillimh , 58 :: "■ 6 ’ : :.'• 10.3 36 Rath Mcr (Rath Chairn) : Mf { 204 104 ■; s i:ó 107 Ceathrú Brún Gaillimh 370 37 10.0 37 Conga (Corr na Móna) Gaillímh 379 166 43.8 108 Machalre (Port Nua) Dún ná nGall •*; 480 •••'••47 9.8 38 Gieann Choimcille (Teileann) Dún na nGall 521 225 43.4 109 Ard an Rátha* Dún na nGall 41 " A 9.8 39 An Geata MórTheas(Eachléim) Maigh Eo 649 280 43.1 110 Cnoc na Ráth (Gaoth Sáile) Maigh Eo 559 51 40 Olieán Chtéire* Corcaí :. 105 '43 \ Áii .á 9-1 111 Ard Mhór* Port Láirge 44 4 9.1 41 An Croisbhealach (An Falcharrach) Dún na nGall 1488 608 40.9 112 Doire Fhionáin Ciarraí 133 /'12 ••':.. 9.0 42 An Rinn# , v :í Port Láirge 555 ■ '•'• 222 40.0 113 Gleann Chaisil (Sraith) Maigh Eo 300 27 9.0 43 Ros Guill Dún na nGall 566 226 39.9 114 Donaghpatrick (Baile Gib) Mí ' ; 3i2 . 28 9.0 44 Áit na Pélste Dún na nGall 123 '..49 39.8 115 Tír an larthach* Ciarraí 79 7 8.9 45 An Clochán Dún na nGall 341 130 38.1 116 Cnoc na Lobhar (Póli a’ Thómais) Maigh Eo 557 48 ; 8 . 6 46 Béaf Atha an Ghaorthaigh (1) Ccrcaí 498 188 37.8 117 Baile Chláir na Gaillimhe Gaillimh 690 59 8.6 47 An Dúcharaidh Dún na nGa.ll 62 23 37.1 118 Bearna* Gaillímh (Cath) 2947 243 8.2 48 Na Forbaeha .1. >; Gaillimh .713 264 37.0 119 Cloch na Rón* Gaillimh 74 6 8.1 49 Na hUilleannaí (Bun an Chnoic) Gaillimh 69 24 34.8 120 Mionlach Galllimh (Cath) 2453 183 50 Na Gíeannta / 75 121 An Geata Mór Thuaidh 584 43 7.4 (Comharsanacht an Daingin) Ciarrai 856 ••.. 287 33.5 Maigh Eo 51 Cili Ghabhlaigh (Gleann Cholmchille) Dún na nGall 292 97 33.2 122 Mulmusóg*: Dún na nGall 97" ; , 7 '•';■; 7.2 123 7.2 52 Fanaid Thiár Dún na nGaíl 172 57 . 33.1 Béal a’ Mhuirthid Maigh Eo 1207 87 124 641 7.0 53 Sliabh Riabhach (Baile Mhúirne) Corcaí 505 147 29.1 Caisleán Gearr* GaHlimh (Cath) 45 125 958 64 6.7 54 Cill Bríde Ml ••.-.•••.. :;i.49: ; ;.;:43 28.9 An Carn Mór Gaillimh Í26 6 55 Málainn Beag Dún na nGall 245 68 27.8 Na Gleannta * Dún na nGaJI 93 :• ',: .' 6.5 127 10 6.3 56 Inis Chaol (Leargán na Saortha) Dún nanGali 114. 30 26.3 Bearnchor* Gaillimh 158 128 6 6.1 57 Uileannaí (Cúil an Bhuacaigh) Corcaí 355 93 26.2 Cnoc Eala * ■ ■ Dún na nGall 99 976 56 5.7 58 Mlnn Ard (Minard) Ciarraí 254 , 66 26.0 129 Inis Mhic an Duirn (Ailt an Chorráin) Dún na nGall 59 Claonráth# Corcaí 137 33 24.1 :>ii.i loi|liuhiínnl;i«r siío ;\ lihi ih:;iI.iiI;iii nn ijcoinli.'oiri lonthnln l;ísl;i l;mi iilinn !>% 60 Cinn Ard (Lios Deargáin) Ciarraí / 265 63 23.8 ...... I ni) tn.sii li:is .111 i|i;iMini is :milc) N;i M(iiiH|i, M;ii<|li ín llatiiicli IJIitiin, Cnillimh, 61 114 27 23.7 Cncc Bréanainn (Cuas) Ciarraí Cdii.iiiii ii.i IVIii.ih IIii:, IVI;iii|Ii I o; IVIimsln (ninilhn, Ci;m;ii; C;illi;in Dmnhii;ill. Cimiai, 62 Balle Átha Buí Mi !•"■ ■ .v 30 . .. 7 ■ ,! 23.3 II.iii llir.uni, M.ni|li l,ii, /In I im c .i llhiMti’, (inillniili; lli:al IIcim i IVIoi. M nii|h I n, I cir.li nn 63 Sliabh an Aonaigh (Baile Nua) Gaillimn 381 88 23.1 CIimIh m im . Ih.i i i.h ni|ir; (in.il.i fvlhm * IVI;ih |Ii I o. 64 An Ceapach Dubh Maigh Eo 219 50 22.8 Nótaí: (1) Tá dhá DED curtha san áireamh anseo. Níl ceann acu go hiomlán sa 65 Baile an Sceilg Ciarraí 277 63 22.7 GhaeJtacht. (2) Deich gceantar le daonra beag ar imeall thoir na Gaeltachta Láir. 66 An Corr (Tír na Cllle) Gaillimh 133 29 21.8 (3) San áit a bhfuil * níl an DED iomlán san áireamh, ach an chuid dhó atá sa 67 Muing na Bó (Muingnabo) Maigh Eo 241 51 21.2 Ghaellachl. (4) San áít a bhfuil # 1á an DED san áireamh ina iomláine, cé go bhfuil 68 An Dalngean Ciarraí 1013 213 21.0 cuid dhó sa Ghalltacht.
F EA B H R A 1 9 9 9 C U I S L E 13 Cácaí Bocstaí
LAIC litreacha a tharla de France, tá an Ghaeilge ag dul i chugam i rith na míosa ó leimhe, i léithe agus i laige. chuid de na hiarchimí thar Looi sáile. Baineann siad le Béarla na hÉireann scéal na gcácaí Gaeilge (féach Cuisle mhí Eanáir). NÍ TAISE dar ndóigh do Bhéarla na “Is furasta duitse a rá gur cuidhÉireann. Fad is a bhí muintir na G Galltachta dílis don bhocstaí, bhí den stair atá sna cácaí Gaeilge,” arsa an chéad litir, “ach smaoinímse Béarla acu ‘s substratum Gaeilge ‘ Jí: *■ orthu fós gach lá de mo shaoghal. faoi. Fad is a bhí boladh na gcácaí Ní hamháin go ndearna na cácaí bocstaí i gCuiI Mhuine, bhí iarann i CLOCHA BEAGA SCARTHA Gaeilgeoir díom, ach mhúch siad mBéarla na ndaoine, Béarla garg, gach focal Béarla dá raibh tíriúil nach mbeidh a Diarmuid Johnson i mo bhlaosc. Ag cuartú leithéid an's ann. cácaí Béarla atáim ó Is fiú an sliocht seo gurb í féin a dhéanadh na cácaí shin.” (Cóip den leanas as litir an Gaeilge. Deir sí go bhfuil aiféala litir seolta chuig bhocstaí a lua uirthi faoina cuid bácála. I mBéarla an Aire). f r e i s i n . a bhí an litir. “Expectations were Síleann duine “Múchaimís too high. Language change had eile gur chácaí TnG agus fill- already taken place. It was all turn- bocstaí a bhí sna imís ar na cácaí of-the-century romanticism. They cácaí Gaeilge. bocstaí,” a deir were giving out cakes all over the “Bhíodh boladh an t-údar. “Tioc- country while Gaeltacht people na gcácaí ar fud faidh fonn sean- continued to raise their children an champa gach chais agus scéal- through English. Expansion is out maidin leis aíochta orainn of the question if there are fences to an lá,” nuair a be fixed in the back yard. Rome didn’t fall in a day. No m an is an island. Hunger is the best sás . . .” Leanann an litir ar aghaidh, lorg na háibhéile uirthi.
LAS den cheathrú litir fós. “Beatha duine a thoil, ach beatha duine a theanga chomh fada is a bhaineann leis na cácaí Gaeilge. Dá réir sin, áfach, is Iodáilis a bheas in Éirinn go luath, agus i dtíorthaB go leor eile: féach an dúil 'An bhfuil Béarla na hÉlreann agatsa?' atá ag daoine sna pizzas. Agus rud eile, ba cheart Cuisle a bheith sa arsa an dara litir, tagairt clon bheas na cácaí á róstadh ar an seanchló, ní leanann séimhiú an champa géibhinn idir An Caisleán ngrideall, agus tine mhóna ar ár ginideach iolra sa chéad Riabhach agus Áth Luain. dtinteán féin.” díochlaonadh, agus ní ceart na mná “I mo pháiste dom i gCúil Léiríonn an sliocht seo a a ligint sna sagairt,” (ainm agus Mhuine, sin é an boladh a bhíodh éifeachtaí is a bhí na cácaí Gaeilge, seoladh ag an eagarthóir). romham sa mbaile ar m’fhilleadh dul na hathbheochana ar chaint an Má tá tú féin ar lucht déanta nó dom ón scoil: boladh na gcácaí iarchime, an aisling sheanchaite, tír ar lucht ite na gcácaí bocstaí, a bocstaí. na n-óg ar chúl an tí, ‘ciotal bán m ar léitheoir, ba spéis linn do thuairim Arb ionann an cáca Gaeilge agus ghé ann agus trumpa balbh néata’. faoi na cúrsaí seo. Cá bhfios nach an cáca bocstaí más ea? Meath na dtiocfaidh na cácaí i réim athuair? Gaeilge agus meath na gcácaí Hungerthe bestsás Munar tada eile é, b’fhéidir go bocstaí, sin dhá ní a tharla le linn a bhfuil slánú Bhéarla na hÉireann BA DHÍOL spéise an tríú litir a chéile. Agus ó tháinig bia an tsiopa, iontu. Níor bheag sin, is níor mhór fuaireas freisin. Bean a mhaíonn an buih'n bog beadaí agus Cuisine é. N U A C H T A major national initiative is needed to tackle the rapid decline of Irish in the Gaeltacht. But there is no political will to undertake such an ambitious strategy, according to the chairman of Údarás na Gaeltachta, Gearóid Ó Tuathaigh. Uinsionn Mac Dubhghaill reports on an Údarás without authority and its disappearing raison d’etre Uair na cinniúna don Ghaeltacht Ach níl an toil pholaitiúil ann le dul i ngleic le creimeadh na teanga
TA GÁ le plean mór náisiúnta leis an nGaeilge a tharrtháil sa Ghaeltacht, a deir cathaoirleach Údarás na Gaeltachta, Gearóid ó Tuathaigh. Ach ní dóigh leis go bhfuil an toil pholaitiúil ann chun a leithéid de phlean a chur le chéile, gan trácht ar é a chur i gcrích. Ag labhairt dó ag an athbhreithniú bliantúil ar thorthaí an Udaráis, dúirt sé go raibh “ábhar machnaimh agus ábhar imní” Ghaeltachta. Tá ráite linn go mbeidh toradh an phlé sin ar fáil don IJdarás sna figiúirf daonáirimh. Cé go raibh torthaí fónta go luath.” ar a n-iarrachtaí le postanna a chruthú, ba léir nach raibh ag Go ginearálta, tá “beartais i bhfad níos cuimsithí” ag teastáil éirí leo stop a chur le creimeadh na teanga. ná an méicl is féidir leis an Údarás a dhéanamh, dar leis. “Tá sé Bíonn an tÚdarás ag plé le comharchumainn, forbaht ráite agam go minic nach bhfeicimse go bhfuil an toil phobail agus “ar bhonn teoranta” le siamsaíocht agus le cúrsaí pholaitiúil ann. Nílim ag caint ar an Rialtas atá ann faoi láthair, ealaíne. “Tá i bhfad níos mó ná sin ag teastáil má tá aon athrú ach nach raibh an toil pholaitiúil ann le tamall chun práinn na le teacht, má tá an rud le socrú síos fiú amháin,” a dúirt sé. géarchéime a aithint agus chun dul i ngleic leis.” “Ciallaíonn sé sin, cuir i gcás, caiteachas ó thaobh cúrsaí Maidir leis an leasú atá beartaithe ar chomhdhéanamh oideachais de, ón naíonra ar aghaidh. Ciallaíoim sé caiteachas bhord an Údaráis, dúirt Ó Tuathaigh gur tháinig plean an ar imeachtaí óige, ciallaíonn sé bonneagar siamsaíochta agus Rialtais duine ón Roinn Airgeadais a ainmniú “aniar aduaidh” caitheamh aimsire - gur cuid de TnaG, na rudaí atá maoinithe ar fheidhmeannaigh agus ar chomhaltaí an Údaráis. go dtí seo, ach gur cuid mlraith freisin nach bhfuil maoinithe.” “Ba é moladh an Údaráis féin cúpla bliain ó shin, agus arís Lean sé leis. “Tá coiste idir-rannach ag plé conas is fearr le fíordhéanaí, gur Údarás lántofa a bheadh oiriúnach. Údarás sciar ceart d’fháil le caiteachas ar imeachtaí óige sna ceantair lántofa an aighneacht a chuaigh isteach,” a dúirt sé. An seasfaidh Ú Cufv leBéarlóirína Gaillimhe? LEANFAR leis an éagothromaxocht vótála fhóinhair — brathánn sin eu íd mhaith ar cé tionchar nlos mó ag fforphobal ria . • ; idír cathair na Gaillimlie agus an Ghaeltacht chomh luath is is féídir linn na reachtaíocht Gaeltachta ar an toradli uá mar a bhíóim i dtoghchán an Údaiáis, aimieoin gealluintí seo a fháil rite,” a dúift sé. úú;-;. nuair a ritear an toghchán ar an lá céanna le ón Aire Stáit ó Cuív go dtreiseofar ar an Má ritear an toghchán ar an lá céanna leis toghcháin eile - na toghcháin áitiúla agus an daoniathas sa Ghaeltacht .. ■ an gceann Eorpach, beidh sé ag lean-acht • ceann Eorpach, mar shampla. .. San agallamh ar RnaG dúirt sé an méid . . leis an tionchár a bhíonn. ag Béarlóírí ria Sa chás sin, bíonn claonadh ág na Béar- I seór "Beidh vóta ag muintir na Gaeltachtá . cathrach ar an toghchán, in áit cur leis ari lóirí a gcuíd vótaí a chaitheamh de réir a uilig i dtoghchán an Údaráis. Is ceist eíle é daonlathas Gaeltachta. Fadhb leanunach í ndílseachtaí polaitiúla, fiú amháin muna •, an srrúdú a chaithféar a dhéanamh ar theor- sna toghcháin don Údaráís le blianta aouas bhfúil mórán aithne acu ar ria hiarrthóirí do ’ ainneacha na Gaeltachta. Is é an socrú atá go .gcuirtear ar siúl iad aá lá céanna a bhord an Údaráis. Bíonn na páirtithe ann .go mbeidh vóta ag chude dhpínéj' i mbíonn an toghchán Eorpach ar bun. polaitiúla sásta leis an status quo seo, ach muintir na catlu ach san áireamh, i dtogh- ú Tá na mílte Béarlóirí ína gcónai i cuirtear an toghchán as a riocht agus chán an Údaráis.” NxT sé soiléir fós an gcearitracha uírbeacha atá taobh istigh de baintear de ghuth mhuintir na Gaeltachta. reachtálfar an toghchán ar an lá céanna leis Iimistéir oifigiúla na Gaeltachta. Ar an • ■ Inseóidh an aimsir an mar sin a bheas an án toghchán don PhairLimint Eorpach —11. ngnáthshlí, is beag suime a chuireann a scéal arís.i mbliana. Más ea, beidh cruthúnas i Meítheamh. San agallamh céanna, dheimh- bhfórmhór i ngnóthaí an.Údaráis, agus dá againn ar scileanna cumarsáide Uí Chuív - , nigh an tAire Stáit go Tnbeadh sé ar siúl am mbeadh an toghchán don Údarás ar siúl leis gur fear é atá in ann labhairt amach as dhá éigin i mbliana., - * f ! féin gacli seans nach mbácfadh siad le dul thaobh a bhéil ag an am céanna, an . “Ní féidir liomsa a rá ag an bpointe seo amach chun a vótaí a chaitheamh. Cé gur daonlathas Gaeltachta ar thaobh amháin an mbeidh sé ar an lá céaima is a bheidh N réiteách lochtach é sin ar f hadhb na agus vótaí na mBéarlóirí ar an taobh eile. toghchán na hEorpa nó an mbeidh sé san limistém Gaeltachta, ar á laghad bheadh Uiasionn Mac Dubhghailí
F E A 0 H R A 19 9 9 C U I S L E 15 I N U A C H T Cloisfear guth na nGaeltachtaí beaga ar an Údarás feasta, a deir Uinsionn Mac Dubhghaill, ach coinneoidh an státchóras greim dhocht ar an stiúir ‘Neamhspleáchas’ geallta don
neamhspleách ar aon Ghaeltacht faoi leith agus a bheadh ann thar ceann na nGaeltachtaí uilig. Ní bheidh an Údarás cathaoirleach sin mar bhall d’aon choiste réigiúnach,” a dúirt sé. Bhí sé “tábhachtach” go mbeadh Ach cuach sa nead ionadaí ann óna Roinn féin, “le cur leis an gcomhordú idir an Roinn agus an ón Roinn Airgeadais tÚdarás”. Ó thaobh cúrsaí airgeadais de, dúirt DEIR Éamon Ó Cuív, Aire Stáit $a sé gur measadh go raibh sé Roinn Ealaíon, Oidhreachta, Gaeltachta “tábhachtach” go mbeadh ionadaí ón agus Oileán, go dteastaíonn uaidh Roinn Airgeadais aii' freisin, “agus ó “tuilleadh smachta” a thabhairt do tharla gurb é [an tÚdarás] an t-aon mhuintir na Gaeltachta ar a ngnóthaí bhord stáit sa tír a mbeidh beagnach na féin. hionadaithe uile tofa”. Ag an am céanna, deir sé go bhfuil sé Go dtí seo, bhíodh sé de nós ag an “tábhachtach” go mbeadh ionadaí ón Rialtas ionadaí ó f hoireann an Údaráis a Roinn Airgeadais ar bhord Udarás na ainmniú ar an mbord. Ní leanfar leis seo Gaeltachta, faoi mar atá beartaithe ag an an seisear a bhíodh ann. Is iad sin an faoin struchtúr nua. “Ní bheidh deis ball Rialtas. cathaoirleach, duine óna Roinn féin, foirne a ainmniú,” a dúirt sé. In agallamh cuimsitheach le Seán Ó agus duine ón Roinn Airgeadais. Faoin struchtúr íiua, beidh Cuirreáin ar Raidió na Gaeltachta, dúirt “Ó thaobh an chathaoirligh de, toghcheantar amhájin i ngach contae ina sé go n-ainmneodh an Rialtas triúr ceapadh go raibh sé tábhachtach go bhfuil Gaeltacht, Sé an toradh a bheas comhaltaí ar an mbord feasta, seachas mbeadh cathaoirleach ann a bheadh air sin ná go mbeidh ionadaíocht ag cuid de na Gaeltachtaí beaga ar an Údarás don chéad uair. D’admhaigh Ó Guív gur cothromaíocht eisceachtúil a bhí i gceist anseo. Lúb ar lár I bplean an Rlaltals “Tá na Gaeltachtaí sin an-scoite amach ó na Gaeltachtaí eile, ach is Uinsionn Mac Dubhghaill Aire Stáit Éamon Ó Cuív le cinntiú go Gaeltachtaí tábhachtacha iad. Shíl mé — mbeidh guth ag cuid de na Gaeltachtaí TUISCINT neamhghnáthach ar an agus ghlac an Rialtas leis — go raibh sé beaga ar an nibord don chéad uair. daonlathas áitiúil is ea an tuiscint atá fíorthábhachtach go mbeadh ionadaithe Ach tá míshásamh ar mhuintir na ag an Rialtas, i bhfianaise a phleananna ag na Gaeltachtaí seo ar bhord an Gaeltachta i ndeisceart Dhún na nGall chun leasú a dhéanamh ar an Údarás. Údaráis.” nach mbeidh toghcheantar acu féin. Laghdú ón seisear ball ainmnithe go Cé nach mbeidh toghcheantar ar Leanfar den phátrún traidisiúnta sa triúr atá beartaithe, ach is rud nua ar leith ann do na Gaeltachtaí beaga i dTír chontae agus fágfar iad gan ionadaí dá fad é duine ón Roinn Airgeadais a Chonaill, mheas sé go mbeadh deis níos gcuid féin. bheith ar an mbord. Is léir faitíos fearr acu duhie díobh féin a thoghadh Toghcheantar ar leith do gach áirithe ar na státseirbhísigh i mBaile anois, toisc go dtoghfar ceathrar don contae Gaeltachta a bheas ann, le Átha Cliath an iomarca cumhachta a chontae in áit na beirte (móide beirt hionadaíocht mar seo a leanas: ghéilleadh do na réigiúin, gan smacht ainmnithe) a bhí ann do dtí seo. Deir de chineál éigin a choinneáil orthu. G aeltacht Líon eomhaltaí tofa Líon a bhíodh ann Liam Ó Cuinneagáin i nGleann Cholm Ar ndóigh, tá an Rialtas ag iarraidh Dún na nGall 4 2 Cille, agus daoine eile sa cheantar, nach Stádas Sprioc a hAon a choinneáil don Maigh Eo 2 1 (de ghnáth) amhlaidh a bheas an scéal, áfach. iarthar, don iarthuaisceart agus don Galllimh 5 2 (de ghnáth) Beidh deis níos fearr ag iarrthóirí as iardheisceart. An bhfuiltear ag iarraidh An Mhí 1 - ■ iarthar Chonamara. Cúigear a thoghfar a cliur ina luí ar an maorlathas sa Ciarrai 2 1 (de ghnáth) as Co na Gaillimhe feasta, seachas an Bhruiséil gur féidir linn a bheith Corcaigh 1 1 (de ghnáth) bheirt a bhíodh ann (agus duine as chomh réigiúnach le tír ar bith eile san Port Láirge 1 Maigh Eo). Aontas Eorpach - ach an fíorsmacht a “Tabharfaidh sé sin deis i bhfad níos choinneáil sa lár i gcónaí? Réiteach Chomh maith leis sin, cuirfear bonn fearr do na Gaeltachtaí atá i bhfad ón Éireannach ar fhadhb Éireannach? reachtúil faoi choistí réigiúnda an lár — mar shampla, i nGaeltacht na Méadófar hon na gcomhaltaí tofa ar Údaráis. Trí choiste a bheas ann, faoi Gaillimhe, ceantar Carna-Chill bhord an Údaráis ó sheachtar go mar atá anois ann - ceann don Chiaráin, nó b’f héidir ceantar Dhúiche seisear déag. Anuas air sin tá Mhumhan, ceann do Chonnacht/An Sheoigheach, nó na hoileáin, duine a céimeanna stuama á nglacadh ag an Mhí agus ceann do Thír Chonaill thoghadh . . . beidh tionchar nach beag acu ar thoghchán an Údaráis.”
16 CUISLE F E A B H fl A 19 9 9 N U A C H T Dúirt sé nach mbeadh an iarraidh srian a chur le cumhachtaí an cathaoirleach ná na comlialtaí Údaráis — “an-iontas” air. ainmnithe eile ina mbaill de na coistí “Níl aon eolas agam ar an méid sin. réigiúnacha. “Sílim go gcuirfidh sé sin Níor cuireadh a leithéide sin in iúl go mór le láidreacht dhaonlathach an domsa agus, caithfidh mé a rá, ’sé a Údaráis,” mhalairt ar fad atá i gceist agamsa mar Faoin socrú nua, beidh sé ar chumas Aire Stáit. ’Sé a mhalairt ar fad atá i an Aire a shocrú go mbeidh cead ag gcaithfidh an gceist ag an Aire, agus ’séard a príomlrfheidhmeannach an Údaráis theastaíonn uainn a dhéanamh ná tograí beaga a cheadú. “Sílim féin go tuilleadh cumhachta, tuilleadh smachta gcuirfidh sé sin le héascaíocht ó thaobh agus tuilleadh tionchair a thabhairt do an Údaráis de, i gceadú tograí beaga.” tÚdarás fás ina mhuintir na Gaeltachta ar a ngnóthaí Beidh cead ag an Aire treoir a féin agus, chomh fada is atá sé thabhairt do na coistí réigiúnacha praiticiúil, todhchaí na Gaeltachta a maidir leis an uasmhéid airgid is féidir údarás leathan fhágáil ag pobal na Gaeltachta — i leo a bhronnadlr mar dheontais. “Tríd is gcomhar ar ndóigh leis an Aire nó an tríd, is féidir a rá ó tháinig mé isteach Aire Stáit a bheas ann ag aon am,” mar Aire (sic) gur scaoileadh go leor forbartha. . . sin an Dheimhnigh sé go mbeadh vóta ag cumhachtaí go dtí an tÚdarás.” chuile dhuine fásta sa Ghaeltacht Tá sé i bhfábhar “neamhspleáchas” a oifigiúil sa toghchán. “An f had is go thabhairt don bhord. “Go ginearálta tá fáth go bhfuil muid mbeidh cuid den chathair sa Ghaeltacht mise i bhfábhar go mbeidh beidh vóta acu. Ar ndóigh, is ceist eile é neamhspleáchas nach beag ag an Údarás scrúdú a dhéanamh ar na teorainneacha agus is dóigh liomsa go gcuideoidh sé ag iarraidh bonn Gaeltachta; tá eolas againn nach raibh anois le níos mó neamhspleáchais a riamh cheana [féach an tuairisc ar lch 10). thabhairt don Údarás go bhfuil ionadaí “Don chéad uair tá figiúirí againn ón Roinn agus ionadaí ón Roinn daonlathach don méid daoine a deireann go Airgeadais ar an mbord agus go mbeidh labhraíonn siad an Ghaeilge go laethúil saoirse bhreise ar an mbealach sin ann.” is go seachtainiúil, agus beidh scrúdú á Maidir le cumhachtaí breise a a chur faoi' dhéanamh ag an Roinn ar an gceist sin.” bhronnadh ar an Údarás — ceist a Dúirt sé gur cheart teorainneacha na tháinig anuas go rialta ó bunaíodh é — Gaeltachta a tharraingt de réir “crítéir dúirt sé nach luafaí sin sa reachtaíocht teangeolaíochta”. Thug sé leide go úr. Níor ghá é sin a dhéanamh, dar leis, gcomhthéacs na bhfadhbanna atá le ndéanfaí pé atharraingt a bheadh i toisc go raibh scóp leathan ann sna sonrú ag an nGaeltacht. Tá mé féin i gceist tar éis deis a thabhairt do hAchtanna atá ann cheana féin le breis láthair na huaire ag breathnú ar an cheantair áirithe a ndflseacht don teanga cumhachtaí a thabhairt don Údarás. réimse cumhachtaí is feidhmeannaí ba a léiriú — nó a n-easpa suime. “Creidim féin go gcaithfidh an cheart a bheith ag an Údarás. Ach ní “Rud amháin nach bhfuil ciall leis, go tÚdarás fás ina údarás leathan forbartha fadhb reachtúil é sin. Is fadhb riaracháin bhfadtéarmach, go bhféadfadh sé go agus arís sin an fáth go bhfuil muid ag agus fadhb rialtais é sin, ach ní fadhb bhfuil ceantracha aim nach bhfuil taobh iarraidh bonn daonlathach a chur faoin reachtúil é.” istigh den Ghaeltacht go bhfuil líon níos Údarás mar tá sé fíorthábhachtach gur Dúirt an tAire Stáit gur chuir tuairisc airde cainteoirí laethúla Gaeilge iontu ná mar sin a fheicfear an tÚdarás i ar RnaG — go raibh daoine áirithe ag mar atá i gcuid de na Gaeltachtaí.”
Teora na Gaeltachta á plé 'le blianta'
Uinsionn Mac Dubhghaill faisnéis áirithe bailithe acu. tÚdarás, is dóigh liom gur Gaeltachta.” NÍOR GHÓIR na hathruithe Tá a fhios acu cad iad na fearr é a dhéanamh go luath Maidir leis na ar bhord Údarás na ceisteanna atá le cur.” seachas é a chur siar arís is teorainneacha, dúirt sé gur Gaeltachta a chur siar go dtí Mar sin féin, níor mhaith arís,” a dúirt sé. ghá tabhairt faoin athrú go go ndéanfar teorainneacha stuama agus go cúramach. na Gaeltachta a atharraingt, ‘Níor ghá go dtabharfaí Gaeltacht orthu agus níor ghá go D’fhéadíáí rangú a de réir chathaoirleach an mbeadh na cearta céanna acu ó thaobh tacaíochta de is a thabhairt ar ais, faoi mar a Údaráis, Gearóid Ó bheadh ag Ros Muc’ bhíodh ann i mblianta Tuathaigh. tosaigh an tSaorstáit. An Dúirt sé go raibh roinnt uair sin, bhí ‘Gaeltacht’ oibre déanta ar cheist na leis na hathruithe ar “In aon chóras athraítear oifigiúil ann, chomh maith dteorainneacha cheana féin. chomhdhéanamh an bhoird na toghcheantair i lár téarma le ‘Breac-Ghaeltacht’ "Tá a fhios agam go maith a chur siar ar feadh bliana, go minic. Ní fál go haer é an oifigiúil. go bhfuil an scéal seo á phlé agus na teorainneacha a próiseas eile san, “B’fhéidir rangú a is á mheas i Roinn na atharraingt in am don athmhachnamh iomlán a dhéanamh agus tréimhse 20 Gaeltachta le tamall de toghchán. “Má tá athrú le dhéanamh ar bliain a thabhairt do bhlianta, agus go bhfuil déanamh ar struchtúr an chomhdhéanamh na ► Lch 18
F E A 0 H R A 1 9 9 9 CUISLE 17 N U A C H I Bhí an bhliain ab fhearr riamh ag Údarás na Gaeltachta anuraidh maidir le post- anna nua a chruthú. Ach níor éirigh leis aon dul chun cinn suntasach a dhéanamh Beagnach 1,300 maidír le dhá mhórfhadhb na Gaeltachta - creimeadh na teanga agus an imirce p o stn u a POSTANNA i dtionscnaimh nua ab ea an tríú cuid den 1,295 post Leanann an imirce i ré lánaimseartha a cruthaíodh anur- aicth. Comhlachtaí a bhí ag méadú ba chúis leis an dhá thrian eile. Cruthaíodh thart ar leath na an Tíogair Cheiltigh bpostanna nua sna hearnálacha innealtóireachta, leictreonaice agus seirbhísí - na hearnálacha céanna a D’fhág 6,000 duine an Ghaeltacht le cúig bliana anuas raibh fás mór orthu go náisiúnta. Ba sna hearnálacha teicstílí, rub- air agus plaistigh ba mhó a caill- CRUTHAÍODH 1,295 post seo: eadh postanna. Bhí deacrachtaí ag lánaimseartha nua anuraidh i “Cé nach bhfuil an fhaisnéis againn ar roinnt comhlachtaí teicstíle i rith na gcuideachtaí a fuair cúnamh ón Údarás imirce isteach, thug an suirbhé seo le bliana agus ia dóigh leis an Údarás - an líon is airde riamh. fios go raibh cuid den dream ab fhearr go gcaillfear a thuilleadh postanna Ach cailleadh 975 post sa tréimhse agus ab éii imiúla ag fágáil. Tá mór- san earnáil seo amach anseo. chéanna, rud a fhágann glanmhéadú de impleachtaí polasaí ansin do pholasaithe Leanadh d’iarrachtaí an Údaráis 320 post, nó ráta fáis 4 faoin gcéad. I fostaíochta Údarás na Gaeltachta agus, sna réimsí ilmheáin agus foilsith- 1997 chruthaigh an tÚdarás níos fearr: gan dabht - ag glacadh leis gur eoireachta leictreonaice le bunú bhí glamnhéadú de 415 post ann. cainteoirí dúchais cuid mhór de na CBB Teo sa Spidéal, comhlacht a Cé gur bhliain rathúil a bhí ag an daoine óga seo - tá impleachtaí troma dliéanann bogearraí do thionscal Údarás ó thaobli postanna cle, leanadh cothabhála teanga ann chomh maith.” an cheoil. Tá comhlacht nua bun- den imirce ard amach as an nGaeltacht, Is é an cúram is tábhachtaí atá anois ar aithe i dTír Chonaill, Foinn go háirithe i rneasc céimithe óga. an Údarás, clar leis, ná postanna Chonallacha Teo, le deiseanna D’fhág suas le 6,000 duine an ardchaighdeánacha a chruthú a fostaíochta a bhaineann leis an Ghaeltacht le cúig bliana anuas, de réir choinneoidh daoine le hoideachas maith gceol ansin a f hiosrú. suirbhé a rinne an ESRI. Ciallaíonn sin sa Ghaeltacht. Thit líon na bpostanna páirtaim- gur fhág oibrí amháin as gach ceathrar “Go dtí seo is sna ceantair uirbeacha a seartha agus séasúracha go suntas- an réigiún, nó ráta eisimirce de 25 faoin f haightear de ghnáth na poist sna ach: cailleadh 627 post, ó 4,110 i gcéad. seirbhísí nua-aimseartha. Is mór an 1997 go 3,483 anuraidh. Ba san Bhí cáilíocht tríú leibhéil ag leath na dúshlán é an cineál sin fostaíochta a iascaireacht, san fheinneoireacht ndaoine a d’imigh, agus bhí 40% díobh mhealladh chuig áiteanna iargúlta. Is é éisc agus sa tionscal próiseála éisc faoi bhun 25 bliain d’aois. Agus tús á seo an dúshlán is mó a gcaithfidh an go príomha a tharla na caillteanais chur aige le hathbhreithniú ar thorthaí tÚdarás aghaidh a thabhairt air agus sin. na bliana, dúirt cathaoirleach an sinn ag druidim i dtreo na mílaoise.” Bhí laghdú de 180 post páirtaim- Údaráis, Gearóid Ó Tuathaigh, an méid Uinsionn Mac Dubhghaill seartha san earnáil chlosamhairc.
Teora na Gaeltach ann chun na ceantair atá cathair na Gaillimhe níos ‘Gaeltacht’ orthu agus níor áirithe sa Ghaeltacht a neartú casta mar áitreamh teanga ná ghá go mbeadh na cearta ta á plé 'le blianta' agus na ceantair atá fíorlag mar atá áiteanna eile’. céanna acu ó thaobh amach is amach, fiú amháin “B’fhearr díi iú ar na tacaíochta de is a bheadh ag Lch 1 7 >- má tá tú ag caint ar Chnoc na háiteanna san agus ar Ros Muc.” cheantair áirithe spriocanna Cathrach agus ar Thír áiteanna eile chun plean áirithe a bhaint amach maidir Oileáin. teanga a chur i bhfeidhm. le pátrún iompax teanga. “In áit a bheith á rá, ‘táid Níor ghá gur plean Fáilte go Tirellan Bheinnse féin i bhfábhar a díbrithe ón Luan seo Gaeltachta é. Ach in áit a leithéid. Ní bheinn i bhfábhar chugainn mar is léir don dall bheith ag déanamh rud TA SE bcartaithe ag an Udarás íograi a chrochadh ar a bheith ag gabháil timpeall nach Gaeltachtaí iad’; cigireachta is a bheith ag imeall ini Gaellochta ag cur ag díbirt pobal anseo is b’fhearr liom go ndéarfaí, ‘tá díbii't ceantar, b’fhearr liom íáille roimh chuairteoiri a ansiúd. stádas aisteach ag na go mbeadh an t- thagonn go dli an “Mar atá ráite agam go háiteanna seo faoi láthair sa athbhreithniú san bunaithe Ghaellachl. Ni docho go minic, [dá ndéanfaí mhéid is go bhfuilid áirithe ar choincheap éigin de gcrochfar ceann san easUil amhlaidh] is fíorbheagán mar cheantair Ghaeltachta. phleanáil teanga, a bheadh ag lilhiochlo i dTir Oileain i pócaí a bheadh fanta agat a Ní bheimís ag tabhairt an tógáil ar rudaí atá ann. gcathair na Gaillimhe, aíach. shásódh aon chrítéir maidir aitheantais san dóibh, ní “Agus má tá cuid den de reir Ui Thualhaigh. "Is le hiompar teanga san am i bheimís ag iarraidh a chur tógáil san le bheith ar bhonn fcidii lcat glacodh leis nach láthair. ina luí ar dhaoine gur ionann atá an-lag - bíodh sé, agus bhluil muid ag gabhail ag deanamh rud ar bith ala Tír Oileáin agus Ros Muc - “Mar sin, b’fhearr liom go abair amach é. aiíeiseach," a duirt se. mbeadh plean cuimsitheach ach do bheimís á rá go bhfuil “Níor ghá go dtabharfaí
1B C U I S L E F E A B H R A I 9 9 9 Despite a crushing US blocade for almost forty years, Cuba enjoys almost full literacy and some of the best health services in Latin America. Darach Ó Tuairisg reports on an impoverished island people who still know how to dance
S LÉIR cé a chaitheann an bríste i gCúba. Níl ómós Is cosúil go bhfuil taithí ag na mná ar an saol seo, faoi leith ann do na mná, agus tá a áit féin ag gach agus tá siad an-bhródúil as a gcuid fear. I dteach duinc sa tír. Is iad na mná a dhéanann an amháin a ndcachaigh muid ar cuairt ann, labhair muid chócaireacht, an glanadh agus an obair tí. Amuigh le bean dhá bhliain is fiche, páiste óg aici. Dúirt cara faoin tuath, bíonn orthu go Ieor siúil a dhéanamh sa liom léi nach bhfaca sé le píosa í. Dúirt sise go bródúil teas millteanach ag tarraingt uisce ón tobar. Chuala nár thug a fear céile cead di a bheith amuigh mar gheall mé caint ann faoin éigniú taobh istigh den phósadh . .. nár thaitin sin leis. Tá a leithéid sin coitianta i gCúba.
C II I S L E 19 lucht freastail i bhfad níos mó ná sin sna hóstáin ar tips, lucht tacsaí ar an margadh dubh, agus daoine eile a bhíonn ag plé le turasóirí. Sin é cás na ndochtúirí, ach cén saol atá ag na daoine nach bhfuil in ann obair ar bith a fháil? Níl aon dole ann. Chas ceathrai' lads orainn in Pinar Del Rio, cathair bheag tuairim is céad míle ó Havana. Thug muid isteach i síbín iad le deoch a fháil dóibh. Cuireadh canna beorach amach os a gcomhair agus ní raibh siad in ann é a oscailt. Ní raibh canna acu riamh ina saol, lads idir 17 agus 20 bliain d’aois. Thuig mé bochtanas an tríú domhain an lá sin. Ní fhanann lánúnacha i bhfad le chéile. Is minic a imíonn na fir ó na mná agus iad ag súil leis an gcéad pháiste, gan iad ach 15 bliana b’fhéidir. Is annamh i AN RÉABHLÓID ABÚ gCúba an t-athair agus an mháthair chéanna ag deirfiúr BIA, LEIGHEAS agus éadach, sin iad an trí rud is agus deartháir. tábhachtaí le muintir Chúba. Seo iad na rudaí bunúsacha Ar an taobh eile den scéal, bíonn na fir ag obair go a thugann an rialtas do na crua le dollar a shaothrú le bia agus éadach a sholáthar daoine, ach ní fhaigheann siad a dá gclann. Is rud é sin nach bhfuil éasca. An fear a phioc ndóthain ná baol air. muide suas ag an aerfort, mar shampla, ba tacsaí ar an Burger bun an duine sa ló, margadh dubh a fuair sé le muid a thabhairt chuig an beagán ríse agus pónairí dubha. teach. Dúirt cailín amháin liom go Fernando a bhí air, agus is máinlia speisialta mbíonn ocras uirthi i gcónaí. cúnaimh a bhí ann. Chuir sé ceathrar faoi scian an Tugann an rialtas éadach lá ar bhailigh sé muide ag an aerfort. Bhí sé a trí ar dóibh. Aithneoidh tú na daoine maidin nuair a d’fhág sé ag an teach muid, agus is boichte, mar is é an t-éadach bhí triúr le cur faoi scian aige ag a 7.30 am. céanna a bhíonn orthu ar fad: $12 sa mí an pháigh a shaothraíonn Fernando bróga bána, shorts buí agus t- ón stát. Ba pháigh coicíse dó muide a thabhairt ón léine bhándearg. aerfort chuig an teach. Bhí muide fós ar an leaba an Níl mórán caoi ar na chéad lá eile nuair a tháinig sé le muid a thabhairt háiteacha cónaithe atá timpeall na cathrach ar chupla dollar eile. ag na daoine seo. Tá Seachtain ina dhiaidh sin, siad cosúil leis na chas a bhean linn, dochtúir tenaments i ndrámaí eile, agus d’fhiafraigh mise Sheán 0 ’Casey ag di an dtaitníonn úllaí léi. tús an chéid i Dúirt sí nár ith sí úlla le mBaile Átha Cliath. bliain, go raibh úllaí go Maireann suas le cúigear i seomra 14 troigh faoi hálainn, ach go raibh siad 16. Sa spás seo tá na seomraí codalta, leitlireas, ródhaor, $1 an ceann. agus cistin. B’fhada go mbeadh úlla arís Labhair muid le cailín 18 mbliana d’aois i dteach aici dar léi. amháin. “Cá bhfuil do leaba?” arsa mise is mé i mo Tuairim is $12 sa shuí ag an mbord. “Tá tú i do shuí aige,” ar sí. mí a fhaigheann Bíonn ar dhaoine a gcuid éadach leapan féin a múinteoirí, thabhairt leo chuig an ospidéal, bulb don solas, agus dochtúirí, bia i gcomhair na tréimhse a mbeidh siad istigh. innealtóirí Tá bia, éadach, lóistín agus eile in aisce ag na daoine agus eile. seo, ach ml an saol chomh maith is ba dhóigh leat, cé go Saothraíonn ndéarfadh Fidel Castro a mhalairt. An é go bhfuil na daoine gruama mar sin? Beag an baol! Tá an-ghrá acu don cheol, agus ní fhaca mé damhsóirí chomh maith leo riamh. TURAS Cholumbus i 1492 is tus do nua-stair Chúba, an Is cinnte go t-oileán is mo sa Muir Chaíribeach. 110,000 cm bhfuil oid- cearnach atá ann, agus daonra 11 millíún. ■\ eachas ar na Tá rian an uafáis uirthi mar stair. Rinneadh díothú ar daoine frei- Indiacha dúchais an oifeáín. Tharla stn go forleathan i sin. Is fearr an t-eolas atá acu ar Éirinn ná atá againne orthusan. Metrtceá Theas: i rith na ceithre scor blian i ndiaidh Tá dhá theanga ag go leor acu. theacht Cholumbus, meastar go bhfuair idír 35 agus 45 Tá an-ghrá acu don spóirt, agus milliun Indiach bás le galair agus cos ar bolg, an díothú an-chumas iontu chomh maith. Tháinig siad sa gcúigiú háit cine ba mheasa i stair an domhain. Lean an t-uafás, sna Oljmpics i 1992, agus bhuaigh siad 25 bonn in Atlanta agus cuireadh cinígorma na hAfraice go dti'an domhan ‘96. Deirtear gurb iad na dornálaithe is fearr ar domhan nua. iad, leithéide Théofilio Stevenson a bhuaigh bonn óir sna fs oidhreacht ilchineáif atá sna hoileáin Chairibeacha. hOljmpics i 1972, '76 agus ’80. Níl cead ag Spáinnis a labhraítear i gCúba, Béarla i Jamaca, Fraincis i a gcuid laochra dornálaíochta troid Haiti. Ciní na hAfraice ag íabhairt theangacha na hEorpa go proifisiúnta, áíách, mar gheall ar láimh le mór-roínn Mheiriceá. pholasaí stáit. Nuair a cuireadh deireadh leis an sclábhaíocht sa Tá muintir Chúba an-oscailte faoi naoú haois déag, ba le beagán rachmasóirí an talamh chúrsaí gnéis, agus déanann siad agus an mhaoin sna hoileáin Chairibeacha. I gcás Chúba, chuidigh ínfheistitheoirí Mheiriceá leis an jVIVA CÚLABÚLA!: cairde óga le TnaG tíorántacht nó gur dhíbir na sóisialaigh Fulgencio Batista ina dteach cónaithe i Havana i 1959. Chuir siad rialtas réabhlóideach sóisialach ar bun pic: Darach Ó Tuairisg faoi cheannas Fidel Castro. neart cainte ar an ábhar sin. Bhí Blianta beaga ina dhiaidh sin chuir na Stáit muid sa gcarr lá le hathair agus mac. smachtbhannaí crua i bhfeidhm ar Chúba. Is cuid dá Chonaic an t-athair bean álainn bpolasaí frithchumannach atá sna smachtbhannaí. uaidh. “Meastú an mbeadh sí go Sular thit Aontas na Sóivéide ó chétle i 1991, maith sa leaba?” a deir sé leis an mac. choinníodb sé $6 bhilliún sa mbliain le réimeas Chastro. ó s ag caint ar chúrsaí gnéis é, níor Bhain an tacaíocht sin cuid den dochar as mhór a rá go bhfuil an striapachas an- smachtbhannaí Mheiriceá. Ach ó 1 991 i leith, tá na choitianta ann, cuma cá rachaidh tú. smachtbhannaí céanna ag traochadh na tíre. Tréith láidir eile atá ag na daoine ná chomh groíúil is atá siad le chéile B'éigean gníomh a dhéanamh, agus i 1993, agus le stráinséirí. Thug muid píosa cheadaigh rialtas Fidel Castro dollar Mheiriceá a úsáid. seacláide do lad óg lá, agus thug sé dá dheartháir óg é gan Tá dhá mhilliún Cúbach ar imirce sna stáit, agus is mór fiú smaoineamh air. an faotseamh dá muintir an déirc a chuireann siad Níl mórán de mhaoin an tsaoil ag muintir Chúba, ach tá abhaile. go leor le foghlaim againne uathu. Tá siad in ann a bheith Tá fás bliantúil 20% ar an turasóireacht ó 1990. 1.2 ag ceol, ag gáirí is ag damhsa, is cheapfá scaití ag breathnú milliún turasóirí a chuaigh go Cúba i 1 997. Tá súil le orthu gurb iad na dhá mhilliún sa mbliain 2000. Trácht na dturasóirí agus déirc an deoraí, sin iad a choinníonn an t-anam sa tír. Is é tionscal an tsiúcra an tionscal is mó sa tír, faoi mar ab ea aimsir na sclábhaithe. Ach níl an tionscal sin ar fónamh. I mí Feabhra 1996, chuir arm Chúba dhá eitleán Mheirtceánacha as an spéir. Is sibhialaigh a bhí ar bord.- Chuir marú na ndaoine sin cuthach ar an saol. Chuaigh Castro i mbun taighleoireachta láithreach le dea-mhéin a chothú as an nua. Faoi Shamhain 1996, bhí Castro i láthair an Phápa sa Róimh, agus i mí Eanáir 1998, thug Eoin Pól II cuairt ar Chúba. D'fhógair an t-uachtarán Clinton le deireanas go ndéanfar marbhfháisc na smachtbhannaí a scaoileadh beagán. Beidh cead ag Cúba trealamh leighis a fháil ó na Stáit, mar shampla. Is beag an méid sin, áfach: chomh fada is a bheidh na smachtbhannaí ann, is cruatan atá i ndán don tír. uevarra Dearbhla Ní Lúbaigh saoire, nó dul ag taisteal, ach is ceart comhair na teilifíse sula dtéann tú a á bheith cúramách faoin jet-lag. chodladh, aeh sin nós atá ag go leor 1 CÉN FÁTII nach mbíonn fonn ort Cuireann an t-athru ama idir dhá thír leor daoine. .■■■ rud ar bith a dhéanamh tráthnóna isteach ar rithimí na colainne. Bíonn Mar sin amach libh ag siúlóid faoi Aoine? Cén fáth nach mbíonn spreagadh ionat? An é gur oibrigh tú róchrua i rith na seachtaine? Nó an slaghdán atá ort? B’fhéidir é, go deimhin. Ach is dóichí gur easpa codlata atá ort agus tuirse.
2 De réir taighde ar nósanna codlata sna bailte móra, tá méadú mór le blianta anuas ar fhadhbanna cod- lata. Is é an slaghdán an rud is mó a fheiceann dochtúirí ar dhaoine, ach is iad na fadhbanna codlata an dai a rud. ■ 3 Sna Stáit Aontaithe, már shampla, tá drochfhadhbanna codalta ag os cionn 40 milliún duine. Cosnaíonn an fhadhb seo ar a laghad $100 billiún in aghaidh na bliana. Tar- laíonn timpistí dá bharr. Ní bhíonn an duiné chonih héifeachtach ina chuid Óibré. Bíonn daoine as láthair, agus mar sin de. 4 Bunriachtanas dc chuid na hintinne is ea dóthain codalta. I dtús an chéid seo, naoi nó deich n-uaire '*&HUEL} NC bHCANANN StiC CO DéfiNACH LOCHAR A* &ITH LOMSA.* an chloig a chaitheadh daoine ina gcodtadh ar an meán. Sa lá atá inniu ann, is iomaí duine nach gcodlaíonn an lá ina oíche, agus bíonn idir sholas na gréine, agus a cliodladh ach sé huaire an chloig, Ní leor sin. intinn agus cholainn idir dhá am. libh in am! Más inian le duine a bheith i mbarr a mhaitheasa ó cheann ceann na 7 De ghnáth, ní bhualann jet-lag an seachtaine, tá gá aige le hoiread duine muna mbíonn níos mó na cuig chéanna codalta is a bhí ag duine huaire an chloig san eitilt. Deir na 1 fonn (ar) - to feel like; spreagadh - céad hliain ó shin. : :: saineolaithe go dteastaíórm lá scíthe bounce; easpa codlata; lack of sleep. gach uair a théann duine thar líne 2 taighde - research; nósanna codalta - 5 Seachas dream ar bith eile, is iad ama. sleep habits; fadhbanna codiata - sleep na fir mheánaosta is mó a mbíonn problems. fadhbanna codalta acu. Seo cuid de 8 Tá treoir ami a chabhrós le duine na comharthaí sóirt: srannadh, codladh na hoíche a dhéanamh, agus 3 in aghaidh na bliana - per year, each anáil mhírialta, tuirse i rith an lae. tuiscint a fháil ar chúrsaí codlata. year; timpist(í) - accident(s); éifeachtach - Au feai a mbíonn sin air, seans go Bíónn aer úr ag téastáil Cuireann efficient; as láthair - absent. bhfuil an iomarca meáchain air, easpa aeir isteach ar an duine. Is 4 bunriachtanas - a basic requirement; freagracht mhór air san obair agus minic fadhb chodlata ag an té a intirrn - brain; tús an chéid - the start of sa mbaile. Téann an fhadhb in chaitheann an lá taobh istigh. Bíonn the century; ar an meán - on average; is ainseal uaireanta. Téann na fir ar an an-tionchar ag solas na gréine ar iomaí duine - many people; i mbarr a ól, ligeann siad uathu an t-airgead, rithimí na hintinne freisin. mhaitheasa - in excellent form; ó cheann agus bíonn fadhbanna pósta ann. Teastaíonn solas an lae ón duine ceann na seachtaine - the whole week gach lá. Agus cuirfidh sé as don long; gá - need; oiread chéanna - the duine má bhfonn sé rófhada faoin same amount. SAOIRE solas leictreach. 6 Is maith le gach duine dul ar Ní ceart fanacht rófhada os
22 C U I S L E F E A 0 H R A 19 9 9 SCIORRADH PINN Well hello . Gach mí, foilsíonn Cuisle sliocht próis le scríbhneoir cumasach. Más heag leabhar Gaeilge a léann tú, tá súil againn saothair Beirt ag tógáil claí. Tháinig Yank an bealach. Tou mhaithe a chur ar do shúile dmt. Más mór do dhúil i léamh na guys speak Gaelic?' 'We do/ 'What's the Irish for Gaeilge, ach ganfios agat cén taobh a gcasfaidh iú, tá súil againn gur treoir duit a bheas i rogha Cuisle. Seo é an cúigiú shocht. hello?' Rinne an bheirt machnannh. Arsa an chéad duine: 'Dia duit.' 'No, that's two words/ arsa a LEABHAR NÓRA NÍ ANLUAIN le áAlan Titley leathbhádóir. 'Heileó/ arsa an chéad duine, ag Cló Iar-Chonnachta 1998 freagairt na ceiste arís. 'No, that's English/ arsa an fear eile. Tost. 'Bhuel/ arsa duine acu. 'Pardon?' AN BHEACH LEISCIÚIL arsa an Yank. Bhí an bheirt ar aon fhocal. 'Bhuel, ‘BÍODH an diabhal aige seo that's the Irish for hello.' mar sclábhaíocht,’ arsa an bheach leis féin lá amháin tar éis dó seachtain fhada a chaitheamh ag bailiú is ag cnnasach sa ghort. ‘Cén fáth a mbeadh ormsa mo thamall irdf Í8 ciall le: díth cr gairid a chur isteach ag briseadh mo thóna ar son ge~T’á drinking partner banríona agus a cuid giollaí? H ;no sense Cad is fiú an bheatha seo go : 3 celibacy. * ...... léir mura mbíonn an t-am Jn aisce don chéad fhreagre againn luí siar agus taitneamh '^/peann do chara leat mfLj a bhaint as aoibhneas an ^cbuld f.re< dúlra? Táimse ag éirí as. Slán.’ ‘Gheobhaidh tú bás den ocras/ arsa na beacha eile leis. ‘N ach bhfuil sé ordaithe ó Dhia go gcaithfimid ár mbeatha a thuilleamh le hallas ár n-éadan. Dá ndéanfadh gach duirie é sin conas mar a bheadh an saol? Níl tú ag Buaiteoir na Miosa cur leis an táirgiúlacht choiteann náisiúnta. Déanfar an dól a bhaint díot. Tá dlite dúinn coirceoga níos fearr agus Céard is ciall le: níos mó a thógáil. Tá ceangailte orainn níos mó meala a sholáthar i mbliana. Caithfimid dul ar aghaidh go dtí teaspach an dá scór? nach mbeidh sa saol go léir ach aon chíor mheala ollmhór amháin. COMiHGHAIRDEACHAS le Deasún Ó Cearrúlláin, Bí linn san obair thábhachtach seo. Bí forásach. Gluais Loughton, Essex, a bhuaigh comórtas na míosa le sruth na staire.’ seo caite. Mid-life crisis an freagra a bh» á lorg Ach bhí fuar acu. Níor éist sé leo agus luigh sé siar á againn. Tá síntiús ag Deasún cheana; mar sín, ghrianadh féin. Deirtear go bhfuair sé bás roimh bronnfaidh dheireadh an tsamhraidh. Shíl cúpla duine den saithe gur chuala siad é ag rá gurbh f hearr bás le háilleacht ná bás muid síntiús le hallas sular chrom siad arís os cionn na mbláthanna. 5 seachas - apart from; na fir ar chara leis. mheánaosta - middle-aged men; An dornán beag a tháinig slán go dtí an fómhar níor comharthaí sóirt - symptoms; srannadh - aontaigh siad leis. Ní fios cad a cheap na cinn eile. Tá m uíd snoring; anáil mhírialta - írregular sclábhaíocht - slaverv orainn, our duty buíoch dár breathing; freagracht - responsibility; dul beach - bee coirceoga - beehives in ainseal - to become severe, chronic; léitheoirí uile gort - páirc, gaxraí níos mó meala - more honey ligeann siad uathu an t-airgead - they a chuir gatrid - gearr soláthar - supply squander money. a chur istcach a chaitheamh cíor mhcala - honeycomb giollaí - searbhóntaí, workers ollmhór - gigantic 6 dul ar saoire - to go on holiday; rithimí isteach ar an an bheatha - bia forásach - progressive na colainne - body-rhythms; idir intinn gcoinórtas. aoibhneas an dúlra - the bhí fuar acu - níor éirigh leo agus cholainn - both mind and body. delights of nature saithe - swarm ordaithe - ordered áilleacht - beauty 7 eitilt - f light; na saineolaithe - the Ba é freagra experts; líne ama - a time-zone. tuilleamh - saothrú, earn chrom siad - they applied Dheasuin an éadan - aghaidh themselves 8 treoir - guide-lines; tuiscint - chéad cheann an táirgiúlacht choiteann domán - handful understanding; aer úr - fresh air; náisiúnta - gross national níor aontaigh siad leis - they a piocadh tionchar - influence; ag siúlóid - walking. product (GNP) didn’t agree aníos as hata. dlite dúinn - de dhualgas Ní fios - no-one knows
f E A B H R A 19 9 9 í; ij i s l e 23 Leagan Cainte Ar thaitin sé leo.
N NGLACFADH foireann Leagan Cainte le: amach suirbhé?’ Ní ghlacfadh. Cheap an fhoireann gur “Cén chaoi a ndeachaigh sé sin síos leo?” ó Thír Chonaill is mó a chloistí an cineál seo abairte: ‘ag (Conas/Goidé mar a chuaigh sé sin síos leo?). iompar amach a gcuid dualgaisí’ etc. Dúirt Eibhlín más ‘Conas a thógadar é?’ atá i ‘Ag comhlíonadh a gcuid dualgaisí’ nó ‘Ag déanamh gceist, ansin gur “Conas a thógadar é?” ba suirbhé’ an bealach lena rá. cheartA a rá. Ach i gcás go dtabharfadh sí deoch do dhuine agus go raibh a fhios aici gur thaitin an deoch Fuair sí tinn, fuair sí fuacht agus leis, go ndéarfadh sí: “Ghuaigh san (sé sin) síos go fuair sí geallta? maith leat”. “Ach sa ghnáthchiall”, arsa Eibhlín, An nglacfadh an fhoireann leo seo: ‘Fuair sí tinn’; ‘Fuair “déarfainn ‘Conas a thógadar é?’ nó ‘Thóg siad é sin sí fuacht’: ‘Fuair sí geallta?’ Maidir leis an gcéad cheann, go maith’”. Dúirt Seosamh Ó Cuaig gur “Cén chaoi ar ‘D’éírigh sí tinn’ a bheadh ag Dónall Ó Baoill, thaitin sé sin leo?” a déarfadh sé, ach go raibh ‘Cén ‘Buaileadh tinn í’ nó ‘Tháinig tinneas uirthi’ a bheadh chaoi ar thóg siad é sin?’ ag Seosamh Ó Cuaig agus coitianta freisin, cé go raibh ‘Tháinig tinneas uirthi’ a amhras air go mb’fhéidir bheadh ag Eibhlín. gur ón mBéarla a tháinig sé. D’aontaigh an fhoireann, mar sin féin, go raibh Céard 'tá tú a ól? difríocht idir ‘D’éirigh sí Tá mé ag ól uisce tinn’ agus ‘Tháinig tinneas An nglacfadh foireann uirthi’. D’fhéadfadh sé gur Leagan Cainte le ‘Céard atá iompú goile ba chúis lena tú ag ól?’; ‘Cad tá(nn) tú ag héirí tinn ach gur rud éigin déanamh?’; ‘Goidé atá tú ag níos tromchúisí a bheadh i ithe?’ gceist le ‘Tháinig tinneas Bhí an fhoireann ar aon uirthi’. Dúirt Dónall Ó fhocal gur ‘Céard ’tá tú a Baoill gur leagan difriúil ar ól?’; ‘Cad tá(nn) tú a fad é ‘Fuair sí fuacht’ agus dhéanamh?’ agus ‘Goidé tá nach bhfaigheadh sé locht tú a ithe?’ an rud ceart le rá ar bith air. D’aontaigh an agus gur ‘a’ seachas ‘ag’ a chuid eile leis. bhíonn i gceisteanna den chineál sin. (Gan amhras Tá Síle geallta ‘Cad tá á dhéanamh agat?’ is Cé nár thaitin an leagan coitianta i gCúige Mumhan). ‘Fuair sí geallta’ go m ór le ‘A’ seachas ‘ag’ ba cheart a haon duine den fhoireann bheith freisin i gclásail mar dúirt Seosamh Ó Cuaig gur seo a leanas: ‘Sin é an carr atá mé a dhíol’; ‘Sin é an fearr é ná an leagan coitianta ‘Fuair sí engaged’ agus nár praghas atá mé a iarraidh ar an gcarr’; nó ‘Céard tá tú cheart a bheith róghéar air mar leagan, b’fhéidir. Mhol a thairiscint dom ar an gcarr?’. ‘Ag’ a scríobhtar nuair Eibhlín an ‘fuair’ a fhágáil amach ar fad agus gan aon a bítear ag freagairt na gceisteanna thuas, mar shampla: rud a rá faoin bpósadh agus rud éigin mar seo a rá: ‘Tá mé ag ól fuisce’; ‘Níl mé ag déanamh tada’, nó ‘Tá ‘Iarratas anseo do Shíle atá geallta ón Aoine seo caite’. mé ag ithe ceapaire’, cé nach gnách an ‘g’ a fhuaimniú nuair a bhíonn consan ina dhiaidh: ‘Níl mé a’ déanamh tada’ a deirtear; fágtar an g ar lár. Ag iompar amach? An nglacfadh an fhoireann le: ‘Bhí siad ag iompar
24 c u i $ 11. F F A R H R A 1 9 9 « í;V^S^::Ámhrán na hEascain
“Cé raibh tú ó mhaidin, a dhearthámn ó? Cé raibh tú ó mhaidin, a phlúr na bhfear óg?” “Ag iascach ’s ag foghlaeracht, cóirigh mo leaba dhom, Tá mé tinn fann, a chroí, agus cailhfidh mé luí ”
“Céard a d’ith tú ar do bhricfeasta, a dheartháirín Céard a d’ith tú ar do bhricfeasta, a phlúr na bhfear “Eascann a raibh lúb uirthi, nimh fuinte bruite uirthi, Tá mé tinnfann, a chroí, agus caithfidh mé lu í”
“Géard afhágfas túagdó dheartháir, a bhuachaillín ó? Céard afhágfas tú ag do dheartháir, a phlúr na bhfear
“Muise, cúig mhíle punt aige, gunna agus cú aige, Tá mé tinn fann, a chroí, agus caiihfidh rrté luí.'>
4 uCéard a fhágfas tú ag do dheirfiúr, a dheartháirín ó Céard a fhágfas tú ag do dheirfiúr, a phlúr na “Caoirigh beaga bána aici, na beithigh le bleán aici, Tá mé tinn fann, a chroi, agus caithfidh mé luí ”
“Céard afhágfas tú ag t’athair, a dheartháirín 6? Céard afhágfas tú ag t’athair, a phlúr na bhfear óg?” “Eochair mo stábla aige, sin agus mo láir aige, Tá mé tinn fann, a ehroí, agus caithfidh mé luí.”
“Céard a fhágfas tú ag do mháithrín, a dheartháirin Ó? Géatd dfhágfas tú ag do mháithrín, a phlúrna bhfear
“Má fhágaim saol go brách aici, fágfad croí cráite aici, Tá mé tinn fann, a chroí, agus caithfidh mé luL“
“Céard a fhágfas tú ag do chuidpáisti a dhearthdirín ó? Céard a fhágfas iú ag do chuid páisti, a phlúr na bhfear óg?” . “Muisefuacht fada ’gus seachrán, oíche ar gach bothán, Tá métinnfann, a chroí, agus caithfidh mé lu í”
“Céard a fhágfas tú ag do bhean phósta, a dheartháirín 6? Céard a fhágfas tú ag do bhean phósta, a phlúr na bhfear óg?” “Ifreann mar dhúiche aici, na Flaithis a bheith dúinte uirthi, Tá mé tinn fann, a chroi, agus bead go deo deo.”
F E A B H R A 19 9 9 C U I S L E 25 Forbairt na Gaeltachta...
Forbairt chultúrtha, shóisialta agus thionsclaíochta na Gaeltachta -
r sin é cúram Udarás na Gaeltachta
Tá páirt duitse san obair thábhachtach seo!
26 c u i s L E F E A 0 H R A I 9 S 9 OIMH NOLLAIG, cheann- huaire an daonra ann ná daonra na dhá scór milliún as aigh na scórtha tuismitheoirí hÉireann, agus í céad uaire níos a gcuid postanna. gluaisteáin beaga Range fairsinge? Tuairim is 270 milliún an Arís ar ais, fuair Rover mar bhréagáin don daonra atá sa tír anois, beagnach 50 formhór na aos óg ar $18,500 an ceann. milliún sa mbreis ar 1980. ndaoine san postanna eile, cuid díobh Tá lucht an airgid ag éirí Tá méadú fós ag teacht ar dhaonra nuachruthaithe, ach iad ar pháigh íseal. níos saibhre fós. Ag na tíre de bharr na himirce, is cuireann Tharla freisin gur éirigh na milliúin deireadh na seachtóidí, ní sin le saibhreas an chórais ina iomláine. as an obair roimh ré an phinsin, ach is raibh ach tuairim is leathdhosaenAch le blianta beaga anuas, tá i bhfad ísle an caighdeán maireachtála a bhí i billiúnaithe anseo sna Stáit. Roimh níos mó daoine bochta ag teacht isteach ndán dóibh ná mar a bhí siad ag tnúth dheireadhR na n-ochtóidí, aimsir Reagan, ná mar a bhíodh. Tá siadsan san leis. bhí os cionn leathchéad díobh ann. iomaíocht leis an dream is boichte a bhí Tá daoine eile fós ann agus iad i Agus i gceann de na hirisí gnó, daoine sa tír rompu. mbun dhá phost. Aon mhilliún déag a nach bhfuil acu ach luach milliun Dá bharr seo agus eíle, tá an líon siúd go hoifigiúil, ach níl siad ar fad dollar, ní áirítear a thuilleadh i measc na bochtanas is an dífhostaíocht le feiceáil san áireamh ná baol air. Is seanf hocal é milliúnaithe iad: tá a leithéidí go forleathan i Meiriceá i láthair na anois gur fearr an saol a bhí ag rófhlúirseach. Milliún a thuilleadh in huaire. I measc na nAfra- teaghlaigh sna seascaidí agus iad ag aghaidh na bliana, sin é an sprioc feasta. Mheiriceánach, tá meánráta na brath ar thuarastal amháin, ná atá ag Tá tuilleadh forbartha ag teacht ar an dífhostaíochta dhá oiread níos airde ná teaghlaigh an lae inniu agus an dara tír. I dtús ’99, bhí an Dow ar an mullach mar atá sa tír go ginearálta. Sa Bhronx tuarastal acu. ab airde fós, faid is a d’fhan an boilsciú Theas, mar a bhfuil daonra 450,000, tá is na rátaí úis sna gleannta, is an an scéal chomh dona is a bhí i nDoire i ud eile a bhfuil tionchar aige dífhostaíocht mar bhroc ag tochailt faoi measc na bhfear an uair ba ghéire an ar chúrsaí fostaíochta is ea go réidh. dífhostaíocht ansiúd. an córas atá i bhfeidhm sna Fear as Tír Chonaill a chuir ceist orm Ach céard faoin meánaicme? Nach Stáit anois, córas atá i bhfad níos oscailte ná mar a bhíodh. De bharr NAFTA Má cheartaítear an meánráta páighe de réir an (North American Free bhoilscithe, is léir gur ag titim atá sé le blianta fada. Trade Agreement), tá a lán monarchana aistrithe go Meicsiceó. De réir na meastúchán, an rachmas ar fad a carnadh Bíodh sin mar atá, tá na céadta míle MeicsiceánaighR ag iarraidh teacht anseo ó 1980 i leith, tá 80% de faighte ag 7 % den daonra. chuig jabanna ar pháigh íseal. Aus tá outsourcing i gceist freisin: faoi na cúrsaí sin ar an subtvay lá. “Nach bhfuil a bhformhór siúd ar muin na earraí nó seirbhísí dá gceannach paidir ag lucht an rachmais go muice? Is céard faoi na ceardchumainn? lasmuigh den tír, páirteanna dá soláthar dteastaíonn méid áirithe dífhostaíochta Briseadh go leor ceardchumann faoi ag an tSeapáin do ghluaisteáin ‘déanta má tá brabach le bheith ann?” B’f héidir pholasaithe Reagan, mar bhí siad frith- anseo’, mar shampla. Mar sin, ní dócha é, is b’fheidir go bhfuil focla nua á gcur rachmasach, míMheiriceánach, dar leis. gurb í an bhrí chéanna atá le ‘ráta leis an phaidir chéanna. Briseadh cuid eile díobh toisc na dífhostaíochta’ a thuilleadh, ó tharla go De réir an seanvihantra san, nuair a ceannairí a bheith ag comhoibriú leis an bhfuil oibrithe eachtrannacha i gceist ar thiteann an ráta dífhostaíochta ró-íseal, Mafia. Faoin am seo, níl ach 14% de na shlite nach mbíodh cheana. ardaítear na tuarastail is tagann hoibrithe sna ceardchumainn, leath an Gan amhras, is tír shaibhir í seo, ach tá borradh faoin mboilsciú. Ansan, oiread a bhí iontu sna seascaidí. Tá a lán angst go forleathan fós agus fios ag cuirtear srian ar an gcóras tré rátaí úis a d’oibrithe na tíre sásta go maith, ar daoine go bhféadfadh a gcuid postanna arclú, cailltear jabanna is laghdaíonn an ndóigh. Tá a lán díobh áfach nach imeacht le cúr na habhann. Agus leis an teas faoin gciteal. A leithéid de bhfuil eagar orthu, agus imní orthu leis bhfás atá ar an daonra, agus na tuilte thimthriail, boilsciú is fuarú, tugtar na blianta dá bharr. airgid ag sceitheadh i Wall St - toisc boom and bust air, nó stagflation. Deineadh atheagrú mór ar chúrsaí na rátaí úis bheith chomh híseal sna Ó tháinig Clinton i réim, áfach, níor gnó le tamall anuas. Má cheartaítear an bainc - bhí go leor caiteachais agus tharla an fuarú seo go fóill. Cén fáth? meánráta páighe de réir an bhoilscithe, infheistíochta ann le tamall anuas le Agus ceist eile: an dtarlóidh sé arís? is léir gur ag titim atá sé le blianta fada. cúrsaí gnó a spreagadh agus le lucht an Más é 4.4% ráta na dífhostaíochta De réir na meastúchán, an rachmas ar airgid a shásamh. Sin mar a bhí, ach anois, níl ann ach figiúr meánach. fad a carnadh ó 1980 i leith, tá 80% de anseo sna Stáit níor braitheadh fós Déarfadh leithéidí iar-oibrithe Fruit of faighte ag 1% den daom'a. Le linn an tionchar iomlán na géarchéime a bhuail the Loom nach leor na staitisticí le ama sin, ar an taobh eile den scéal, cúrsaí gnó sa Domhan Thoir. léargas a thabhairt ar chás na ndaoine. cailleadh 50 milliún postanna. Braithfimid gan mhoill é. Ansan, Agus más amhlaidh do na staitisticí i Is amhlaidh a cuireadh cuid díobh d’ainneoin na bhfocla nua, downsizing, dtír bheag na hÉireann, céard faoi san ar ceal nuair a d’éirigh daoine astu, outsourcing, is New World Order, feicfear Mheiriceá, tír ar líonmhaire seasca ach bíodh sin mar atá, briseadh breis is an ráta dífhostaíochta ag éirí arís eile.
C U IS L E 27 MAIDIR LE DO BUTOÍÍREANN LITIR ... LE hAGHAIDH DO CHUID RIACHTANAISÍ TAISTEAL UILIG: Eagrán N u a • Seirbhís bus cathrach áitiúil agus ar fu d na tíre M A ID IR LE • Supabus go Sasana agus go dtí an Mhór i 1)0 LI I IR Roinn • Seirbhís iompair bheartanna • Sos “Breakaway * • Seirbhís bus scoile • Seirbhís bus hireálta • Seirbhís deireadh seachtaine do mhic léinn.
Le haghaidh tuilleadh eolais glaoigh isteach ag: i
Bus Éireann-Ionad Taisteal, Gaillimh 091 562000 nó 091 563555 Facs 091 565077/566230
Mar threoir do státseirbhísigh a bheadh ag plé i le comhfhreagras i nGaeilge a ceapadh an i leabhrán seo a chéaduair, ach is iontach an áis é fosta don ghnáth-Ghaeilgeoir, bíodh sé ag scríobh chuig aire stáit nó roinn rialtais, chuig i Uachtarán na hEireann, ardeaspag nó oifigeach C o t á i s c e airm, nó ag cur fógraí pearsanta ar nuachtán, ag seoladh cuirí pósta, nó i m bun aon chineál eile (aichcín naopa comhfhreagrais fhoirmiúil. Agus is maith ann iad na hAguisíní don té a bheadh ag cuardach INIS OÍRRr OILiÁIN ÁRANN, Gaeilge ar logainm iasachta, eagraíocht CO. NA OAILLIMHi idirnáisiúnta, údarás áitiúil, nó eile. Buachaillf agus Cailíní 12-18 i Séamas Daltún a réitigh an chéad eagrán den i leabhrán seo sa bhliain 1970.
Cúrsa 1: 7/6/99 - 28/6/99 Tá ár gcuid catalóg lefáil saor in aisce. Cúrsa 2:30/6/99 - 21/7/99 Cuirjios orthu. Cúrsa 3:23/7/99- 13/8/99
Táille £297 AN (iÚM Includes boat fare from i 1 : ' i ■ 1.■ i. .■!• /■.=!,. ' L . 28 CUISLE F E A B H R A 19 9 9 N U A C H T Aistí na hathbheochana BEAGNACH 500 leathanach atá sa leabhar Athbheochan na Gaeilge, Cnuasach Aistí le Donncha Ó Súilleabháin, atá foilsithe ag Conradh na Gaeilge (clúdach bog, £10). Tugann aistí éagsúla ann buneolas faoi f horbairt an Chonartha ó bhunú na heagraíochta in 1893 go 1910, nuair a baineadh bua amach san fheachtas ar son na Gaeilge mar ábhar riachtanach don Mháithreánach. Príomhfheidhmeannach AIB, Tom Mulcahy, Bertie Ahern agus Meta Uí Mháille as Pléaráca Chonamara ag na AIB/Nationwide Better Ireland Awards i gCorcaigh le déanaí Mionbhus do Phléaráca Chonamara MEASTAR go gceannóidh Pléaráca Chonamara mionbhus leis an duais £50,000 a fuair an eagraíocht sna AIB/Nationwide Better Ireland Awards i gCorcaigh an mhí seo caite. Tháinig Pléaráca sa chéad áit ax fad sa chomórtas, aitheantas don obair mhór atá déanta ag an eagraíocht le blianta beaga anuas le scéimeanna ealaíne agus eile a reachtáil i gConamara. Dúirt Meta Uí Mháille ón eagraíocht go raibh rún acu Tá leagan Bascaise den mionbhus a cheannach le phacáiste bogearraí Windows seirbhís taistil do shean- 98 ar an margadh le tamall daoine a chur ar fáil sa anuas. Ba mhaith linn a cheantar. Faoi láthair is ar thuilleadh a rá faoi ach, éigean go bhfuil aon tseirbhís faraor, ba i mBascais amháin phoiblí ar fáil ann: ní thag- a bhí an t-eolas a cuireadh ann Bus Éireann go Ros Muc chugainn. ach faoi dhó sa tseachtain, Ach spreagann sé an cuir i gcás, agus ní théann cheist: cá bhfuil an leagan aon bhus go Camas. Gaeilge den bhogearraí Bíonn ionad lae do céanna? sheandaoine ag Pléaráca i Ros Muc ar an Déardaoin, agus cuireann an tiománaí Pat Consadine dua nach beag Náisiún na mbailte air féin ag dul thart sa charr fearainn go Clll Mhantáln ag bailiú daoine lena aghaidh. Dá mbeadh mion- SA BHLIAIN 1837 d’fhoilsigh seacht lá na seachtalne bhus acu, d’fhéadfaí níos mó Samuel Lewis A Topographical daoine a bhailiú isteach agus 0 Dictionary of Ireland. Cuntas ar Élst I ... bheadh níos mó ama acu le bhailte, sráidbhailte, contaetha caitheamh san ionad, mar a agus paróistí na hÉireann a ‘Rogha Ceoll’ lo Fachtna Ó Drlscooll gcuirtear béile agus bhí ann, agus tá sé as eló le - 8 l.n. D6 Sathalrn comhluadar ar fáil dóibh. fada. Tá na hiontrálacha ar fad Níl sé i gceist acu dul in a bhaineann le cathair agus le ‘Ábhar Chainto’ lo lan O’Reaffe iomaíocht le Bus Éireann go contae Chorcaí bailithe le fóill, áfach: deir Meta nach chéile sa leabhar Lewis' Cork: A -3 l.n. D6 Domhnalgh mbeidh turasanna siopadóir- Topographical Dictionary of the eachta go Gaillimh ar chlár Parishes, Towns and Villages of ‘Bella Clao’ le Tony Klrby an mhionbhus. Tá súil acu an Cork City and County. Is é The tseirbhís do sheandaoine a Collins Press a d’fhoilsigh, - 7 l.n. D6 Málit leathnú amach leis an mion- agus réamhrá le Tim Cadogan bhus, áfach, agus úsáid a ag dul leis. bhaint as ag ócáidí eile. ^ v ; - .... /: - ...... " .... - . - ■ " — Cuairt Rua ar B'FHADA ó bhí Rua ag an bhfiaclóir. Ach níor tháinig an fhiacail nua. "Nár dhúirt sé go gcuirfeadh sé chugam í?" Bhí Máirín ag cur uisce ar na plúiríní sneachta. "Céard?" arsa sí. "An fhiacail nua, meas tú cá bhfuil sí?" Bhí Nua, an caitín beag, ar bharr an couch ag iarraidh breith ar nead damhain alla. "Chuir siad chuig an zú í b'fhéidir," arsa sé. Shocraigh Rua a chuid spéaclóirí. "Caithfidh muid glaoch ar an bhfiaclóir," arsa Máirín. Chuaigh Máirín, Rua agus Nua amach sa halla le glaoch a chur. "Is ea?" arsa an fiaclóir. Mhínigh Máirín an scéal. "Fiacail Rua? Chuir muid fiacail Rua chuig an zú." féin, agus chuir Máirín a cóta le Máirín os íseal. Leag Máirín uaithi an fón. fada gorm uirthi. Bhí Nua ar "Ná bac leo," ar sí. "Chuir siad an fhiacail nós cuma liom. Shuigh Rua Ar aghaidh leis an triúr chuig a zú. agus Nua taobh le chéile ar chomh fada leis an oifig. Bhí "Chuig an zú, chuig an an mbus, agus Máirín sa firín beag ramhar san oifig, zú," arsa Nua agus é ag suíochán ba ghaire dóibh léi caipín speice air, léine agus pocléímneach thart. féin. Amach leo ag an zú. Bhí tie . Bhreathnaigh sé ar Rua. j "Dúirt mé libh é. Huh!" cuid de na daoine ag "Ar tháinig fiacail chuig an Lig Rua osna. breathnú ar Rua. zú le haghaidh leoin nach B'éigean a dhul chuig an "Síleann na daoine gur bhfuil anseo ar chor ar bith?" ii zú. Chuir Rua a hata breá air éalaigh mise ón zú," arsa Rua arsa Máirín go stuama leis an Chaith Nua léim suas ar ghuaille Mháirín. "Tá drochbholadh san áit seo," ar sé. Bhí faitíos ar Rua go raibh daoine ag breathnú air. Nuair a tháinig an firín beag ar ais, bhí beartán aige agus Rua, An Sú, Baile Mór scríofa air. D'oscail siad an beartán. "Tá an fhiacail againn!" arsa Máirín. "Dúirt mé libh, dúirt mé libh," arsa Nua, 's é ag podéimneach thart. Chuir Máirín an beartán síos ina póca, agus chuaigh an triúr abhaile chuig an gclúid. "Tá mé tugtha," arsa Rua, agus shuigh sé cois tine. "Déanfaidh mise bainne te," arsa Máirín, "agus cuirfidh tú ort an fhiacail nua ansin. "Tá go maith," arsa Rua. (Ar lean an mhí seo chugainn) i bhfirín ramhar. "Fiacail fiacail, tá neart Nach gleoite an chrois a rinne fiacla ag na leoin anseo." Aedín Nic Ghiolla Chlaoin dúinn! Agus tá blátha an earraigh ag fás ; Mhínigh Máirín an scéal ina timpeall. Míle buíochas, a arís. Aedín, is tá bronntanas aa dul duit. J "Ar tháinig fiacail anseo le r Cogar, a pháistí! An mbeidh sibh haghaidh leoin nach bhfuil ar an mórshiúl Lá ’le Pádraig? ina chónaí anseo?" Cén éide a bheas oraibh? Clóca fada, bríste stróicthe, cleití buí? "Tuigim, tuigim," arsa an Déanaigí pictiúr den chulaith ba firín ramhar, "fan nóiméad. mhaith libh a chaitheamh agus Beidh mé ar ais." sibh ag siúl Bhaile Átha Cliath Lá ’le Pádraig. FEABH RA 199 9 CUISLE 31 An raibh a fhios agat: • Is í an chispheil an dara cluiché is mó a bhfuil tóir ag déagóirí na tíre uirthi. Sacar an cluiche is mó. • Glacann os cionn 1,200 club páirt go rialta i gcomórtais áitiúla ar fud na tíre. RUA sa TEACH SOLAIS • Is é an Sprite Mational Cup príomhócáid cispheile na tíre seo. CÉAD FÁILTE, a pháistí. Bhí mise sa Teach Solais le deireanas ag caint le • Imríonn os cionn 150,000 duine Sinéad. B'éigean dom dul isteach ann ar bhád. Tá an Teach Solais an- cispheil ag leibhéil éagsúla in Éirinn. ard, agus bíonn an fharraige an-gharbh ann uaireanta. Bhí go leor le rá • Úsáidtear téama na cispheile i m breis ag Sinéad faoin saol atá aici féin agus ag Hiúdaí sa Teach Solais. is 16 fógra teilifíse faoi láthair - do chomhlachtaí móra ar nós Nike, RUA: An gcodlaíonn tú sa Teach Adidas, Mars, BT, «elloggs, Fila, agus Solais, a Shinéid? Nescafé Coffee. Sinéad: Cinnte. Agus tá mo sheomra breá néata. Ní bhíonn faic caite I gComórtas Cispheile Gúlabúla/NBA, timpeall ann, agus bíonn na héadaí sa tá duais iontach le buachaint! chófra. Ach ní i mbarr an teach solais Roghnófar deichniúr buaiteoirí, agus atá na seomraí codalta. Thíos staighre gheobhaidh gach duine acu: atá siad. Tá fuinneoigín beag rounáilte VI Láine NBA i mo sheomra-sa. Cluiche Nintendo NBA Jam ’99 Caipfn NBA R: An gcloiseann tú an ghaoth agus Físeán NBA an fharraige nuair a bhíonn stoirm Liathróid cispheile ann? Féilire NBA S: Cloiseann. Tá sé fíochmhar faoi Conas is féidir cur isteach ar an láthair. Ach tá muid slán sábháilte. chomórtas seo? Bíonn eagla ar Hiudaí roimh an Gach seachtain i rith mhí Feabhra, stoirm, ach ní hgeann sé air - tá sé taispeánfar giota ó chluiche cispheile róbhródúil. NBA a r C úlabúla ar TnaG. Beidh ceist le freagairt faoi gach giota. Bí ag féachaint R: An mhíonn Hiúdaí ag srannadh? aige ach fiacail amháin. Is maith leis ar Cúlabúla gach lá idir 5 pm agus 6 pm S: Bíonn, bíonn sé ag srannadh. Sa bia bog. Ní féidir leis go leor rudaí a chun na giotaí a fheiceáil. Tá na seomra béal dorais atá sé, ach chogaint. Bíonn ormsa a chuid bia a ceisteanna ar fad ar an bhfoirm iarratais cloisimse é. Bíonn sé ag srannadh má ghearradh ina phíosaí dó. Dáiríre, tá thíos. Freagair na ceisteanna arfad, bhíomi cáis ite aige, nó má bhíonn mé tuirseach. Bíonn ormsa gach rud a agus seol an fhoirm isteach chuig: milkshake ólta aige. dhéanamh mar gheall gurb é Hiúdaí Cúlabúla an Rí ar TnaG. An Teach Solais R: An maith le Hiúdaí bainne te? TnaG S: Ní maith. Ní maith leis bainne te ná R: An mbíonn oraibh a dhul isteach Baile na hAbhann fuar ach milkshakes. Milkshakes te is ’s amach ón Teach Solais i mbád? Co na Gaillimhe. ansa leis. Téimse sa microwave dó iad S: Ó bíonn. Is curach atá ann, agus tá Comórtas Cispheile Cúlabúla NBA uaireanta. inneal uirthi. Ach nuair a bhíonn an Sa ghiota a taispeánfar ar Cúlabúla - aimsir an-gharbh, úsáideann muid an R: Cén aois é Hiúdaí? Seachtain 1. heileacaptar. Uaircanta bíonn muid S: Tá Hiúdaí 13. Bhí sé 8 anuraidh. Cén dá fhoireann atá ag imirt - Chicago sáinnithe sa Teach Solais. Ach ní raibh Beidh sé 13 anois go ceann cúpla Bulls agus ... ? muid sáinnithe ann faoi Nollaig, agus bliain. B’fhéidir go mbeadh sé 11 ní raibh muid fuar. Seachtain 2 ansin. Ní féidir a rá cén aois a bhíonn Cé a fuair scór sa chlip seo? ag na Hiúdaís. Ach m bhíonn siad ag R: An raibh Hiúdaí riamh san Seachtain 3 inseacht bréaga an t-am ar fad. Afraic leis na leoin? Cén uimhir atá ar an bhfear a thit síos? S: Bhí sé ag brionglóidí ar na leoin sa Seachtain 4 R: An bhfuil fiacla bréige ag Afraic. Ach is deacair a rá cá raibh Cén uimhir agus mana atá ar gheansaí Hiúdaí? Hiúdaí sular tháinig sé go hÉirinn. Ní Hill? S: Níl, níl fiacla bréige ag Hiúdaí. Níl fios cá raibh sé . . . 32 i: ii i s i i Litreacha chuig an Eagarthóir ■ i Beldh fáflte wmrfi Riomhphost aatóe#tIneUe ? ' b An Daonáireamh go mbeireann an-straein ar an gcuid is goilliúnaí de Francis 0 ’Boyle, Ghaeilgeoirí óga na Little Stretton, Galltachta nuair a Shropshire. bhaineann siad aois na cúirtéireachta amach; agus Eagarthóir, a chara, ansin nuair a Iéimeann Regarding your article on siad an nead den chéad page 13 of the latest uair; agus go háirithe agus edition of Cuisle (Eanáir iad in aois a bpósta. 1999) titled An bhfuil an Tar éis an tsaoil, is sa ghloine leathlán nó réim sin aoise, idir 16 leathfholamht Now, maybe bliana agus 35 bliana it is my (as yet) small d’aois, is géire a thuigeann knowledge of Irish, that has Gaeilgeoirí óga na led me to miss something Galltachta cé chomh out when I read it, but fíorchorr is atá siad féin there seems to be no Tá eagraíocht anseo i dáiríre. Is iomaí sin gealt mention of the six counties Saol Sciotsóideach mBaile Atha Cliath, bhocht Ghaelach ar of the North included in Comliluadar, eagraíocht ag m ’aithne-se. the survey. Ghaeilgeoirí na lánúineacha atá ag iarraidh Níl de rogha dáiríre ag Does this part of Ireland a gclann a thógáil le daoine ach ligean don not count? Are there no Galltachta Gaeilge, más fíor. Ghaeilge bás a f háil mar speakers of Irish there? As Deineadh suhbhé ar bhaill ghnáth-theanga bheo; agus it is in this part of the Séamas de Barra, na heagraíochta le déanaí, creid é nó ná creid, bíonn country that I have my 83, Mulláin Beaufort, agus fuarthas amach nach leisce ai' dhaoine é sin a roots, I have to say that I Ráth Fearnáin, bhfuil ach 20% de na baill dhéanamh chomh maith! feel excluded. I feel that Baile Átha Cliath, 14. ag iarraidh príomhaidhm Ach beir leat gur céim sa study of the Irish language sin na heagraíochta a treo ceart is ea an anailís in Ireland that doesn’t A Eagarthóir, a chara, Go n-éirí le Cuisle\ Is í an bhaint amach! ag Donncha Ó hÉallaithe include the North of Is maith linn go léir, de agus abhcóideacht údar Ireland isn’t an accurate iris Ghaeilge is slachtmhaire dá raibh ann réir dealraimh, ainm na Eadrainn. Leanaigí go léir one and therefore of little Gaeilge agus an ar bhur láimh! use. go dtí seo í, gan aon agó; an iris is slachtmhaire agus Ghaelachais a bheith Up to now I have found orainn. Ach bíonn leisce Cuisle to be very helpful is mó fuaimint ó thaobh Cuisle sa phost scéal na Gaeilge féin. A orainn an teanga féin a and interesting but I am f hoghlaim. Ríonn leisce fhianaise sin ar an anailís Micheál Ó Duibheannaigh very disappointed that you orainn a oiread Gaeilge a ag Donncha Ó hÉallaithe Carraig na Siúire should use an article that labhairt leis an nglúin óg ar thorthaí an daonáirimh, Co. Thiobrad Árann. excludes such a large and chun go m beadh sí go culturally relevant part of agus an méid a bhí le rá ag údar an ailt Eadrainn nádúrtha acu. A chara, Ireland. Is minic a dheineas-sa Is breá liom Cuisle. Tá Is mise etc. (Cuisle, Eanáir 1999, lch 37). Is léir ar An Chlúid iontas de agus mé i gearán beag agam, áfach. Francis, a chara - go rciibh gur mar ghnáth-theanga m’fhear óg go bhfuil sé Ní bhfuair mé cóip na maith agat as do litir. Bhí an bheo a theastaíonn uaibhse níos nádúrtha ag míosa seo trícl an bpost t-alt a dfhoilsigh muid an Ghaeilge a bheith. ‘Gaeilgeoirí dúchais’ na uaibh go dtí inné, 12 bunaithe ar an daonáireamh Ach an chuid is mó de na príomhchatlirach Béarla a Eanáir. Feicim go bhfuil an (census) a rinneadh sa Gaeilgeoirí, sa Ghalltacht labhairt ná Gaeilge, ach in 15 Eanáir mar sprioclá do Phoblacht i 1996. Faraor, níl ach go háirithe, ml sa dhá réimse den saol, chomórtas na véarsaí figiúirí comparáideacha ar Ghaeilge acu ach lingua réimse an chreidimh agus nuachumtha tríd an bpost. fáil maidir le lucht labhartha franca cultúir, cultúr a réimse an chaithimh Ní thugann seo cothrom na Gaeilge i dTuaisceart rachaidh sa chré leo féin. aimsire. na Féinne dóibh siúd a Eireann. Nuair a bheidh siad Saol thar a bheith An fíor gur mó a fhaigheann an iris tríd an arfáil beidh áthas orainn sciotsóideach is ea saol an thagann galar aigne ar bpost. Ach sin scéal thairis: anailis a, dhéanamh orthu. Ghaeilgeora sa Ghalltacht. mhionlaigh ná ar an molaim sibh. Eag. Chuisle. bpobal mór? Ní foláir nó Mise etc. F E A 0 H H A 19 9 9 C U I S L E 33 ______— ------ AN' < .LAIOM I’ S a o ire SOLAIS AN CLAÍOMH SOLAIS sa Ghaeltacht? Scéal Fantaisíochta faoin Déagóirí Teilifís Nua le Maigh Eo, Corcaigh, Dún na nCall, Meitheamh, lúil, Lúnasa. Daoine Fásta Gaoth Dóbhair, Co. Dhún na nGall lúil agus Lúnasa Cach eolas ó: Gael-Linn 26 Cearnóg Mhuirfean, Baile Átha Cliath 2. Teil: (01) 6767283 Faics: (01) 6767030 gael-linn COLÁISTE CHIARÁIN Scéim na REPS GAELTACHT CHONAMARA Seo iad na cuspóirí atá ag Scéim na REPS: Meitheamh - híil - Lúnasa Béim a chur ar an táirgíocht srianta agus ar mhodhanna feirmeoireachta atá ar aon mheon le caomhnú agus le Mic Linn d’aois 10 go 18 mbliana cosaint na tuaithe, dhá ní atá ag dul i dtreis, agus le cúrsaí na timpeallachta trí chéile. CÚRSAÍ SPEISIALTA: Dúiche na n-ainmhithe agus na lusanna fiáine a chosaint, Mic léinn réamh-Ardteistiméireachta. go mórmór ainmhithe agus lusanna atá i mbaol. Cúrsaí réamh-Theastas Sóisearaigh. Cúrsa réamh-Dara Leibhéil (Páistí Bunscoile). Scoth an bhia a tháirgeadh go forleathan ar bhealach nach scriosann an timpeallacht. SPÓRT Is féidir Leabhrán Mioneolais faoin Scéim a fháil ó gach Traenáil speisiaJta trí mheán na Gaeilge: Peil, Farm Development Services (FDS) Offices. Cispheil Leadóg agus snámh. Is féidir le feirmeoirí fios a chur ar cháipéis na Scéime, Eolas: Coláiste Chiaráin, foirm iarratais istigh léi, maraon le liosta na An Cheathrú Rua, Co. na Gaillimhe. n-áisínteachtaí pleanála faofa, ó Farm Development Service Offices. Fón: 091-595186 (i ndiaidh 3 p.m.); 091-595167, 091-595146 (am ar bitb). Ifv l ROINN NA TALMHAÍOCHTA AGUS AN BHÍDH 34 C l) I S L E Continuing our series on Connemara placenames, Tim Robinson visits Turlach Beag ,vv^- v ; Camchuairt Chonamara Leagan Gaeilge íe MAOLRA MAC DONNCHA S AR ÁN mBÓTHAR a théann | locha sna tríochaidí, nuair a thagadh leithinís - An síos trí leithinis Ros Muc atá : na Gaeilgeoirí chuig ■ an gColáiste Ghairfeanach (gairfean, talamh baile beag An Turlaigh Bhig, Samhraidh.. . . .v' gharbh) agus as sin siar tá Ros Cíde, bailc a luaigh mé in alt na míósa Seo í dúiche mhuintir Uí an pointe is faide isteach. seo caite. Ar thaobh na láimhe Chonaire: is mac é Piaras leis an Ág dul isteach don Ghairfean deise tá Tigh Mhaidhcó, siopa scríbhneoir cáiliúil, Pádraic Óg Ó téann an bóthar trí phortach Straidhp águs teach Óstá. Ar a chúl, tá Conaire, a rugadh in 1893 ar an. Tae, ainm a tugadh ar an áit i suíomh an charabháin áit ar bhruach thoir an locha. Bhí gaol aige gcuimhne ar ar óladh de tae ann ’s chraol Saor-Raidió Chonamara donI le Sean'Phádi aic, fear a togadh i daoine a bhaint mhóna ann le cur go chéad uair faoi Cháisc 1969. B’as seo nGairféan, in aice láimhe. hArainn águs Co a’ Chláir ón gcéibh aI d’eascair Raidió na Gaeltachta. Ach oiread le hógánach eile sa in aice láimhe. Tá an chéibh seo ionann is ar an áit is faide ó dheas i leithinis Ros Muc, agus ar mo chéad chuairt ar an áit chualas go raibh siopa anseo, rud a b’ait liom ó tharla an áit a bheith chomh hiargúlta, míchóiriúil. Chinn orm an siopa a aimsiú. Níor mé gur i gclós an Tí Mhóir sa spás faoi na ballaí árda le hais na céibhe a bhí sé. Ina dliiaidh sin thuig mé go mbíodh siopaí móra dheisceart Chonamara ar bhruach ria farraige sa tseanahnsir mar gur sna húicéaraí a thagadh na hearraí as Gaillimh. 1 Bhí bád mór cáiliúil ag Conroys Theach Ghairfean, húicéara a rinne Pádraic Ó Cathasaigh ás Muighnis i 1911. Blianta fada tar éis a cuid trádála, tá an St Patrich athchóirithe L nDún Laoghaire agus í páirteach go rialta sna geallta. Mhair trí ghlúin de ria Conroys i Trasna an bhóthair, tá roinnt tithe, gceantar, bhí tionchar ag Pádraig dTeach Ghairfean, bhí tionchar ag an chomh maith le Scoil Náisiúnta Mac Piarais ar Phádraic Óg, duine de teaghlach ar pholaitíocht na háite, ar Mhuire agus halla an phobail, agus na chéad scoláirí i gColáiste Éámta. chúrsaí dlí - an t-iarbhreitheamh An Chrannóg, iad suite thart ar Loch Chuaigh sé isteach san IRB i 1913. Ar Conroy - agus ar chúrsaí spóirt. an Turlaigh Bliig, loch beag a bhfuil bhunú an tSaorstáit, chaith sé seal ag Thart ar 1893 cuireadh dflleachta críith na huibhe air. Is anseo atá taisteal na tíre ina Thimire Gaeilge, óg anseo as Gaillimh le maireachtáil croílár an bhaile fearainn. Is ann a agus foilsíodh gearrscéalta, píosaí lena uncail. D’fhoghlaim sé Gaeflge scarann na bóithre ó chéile, ceann ag aistriúcháin agus riar úrscéaltá leis. Ros Muc agus nfl fumsa trácht anseo dul siar ó dheas go Gairfean agus Bhuaigh Ceol na nGiolcach, lcabhar ár a shaothar liteartha sa teanga ina ceann soir ó dheas go Ros Muc féin. faoi Chonamara ag tús an chéid, dhiaidh sin. f Bhíodh margadh muc ar an láthair duais nuair a foilsíodh é i 1939, agus Is cuid de bhéaloideas na seo ar an 15ú de mhí Dheireadh tá sé fós i gcló. Foilsíodh Deireadh an hÉireann é Pádraic Ó Conaire agus Fómhair, go dtí tuairim is trí scór. Díomhaointis, léiriú ar Chonamara ar an saól siúlach a chaith sé. Scaip a bliain ó shin, a deir Áine Maria Ní an dole, bliain tar éis a bháis i 1971. cháil i measc na mflte ó cuireadh Chohaire, m eagrán na bhana 19#8 Tá scoth na Gaeilge agus léargas ctxid dá chuid scéalta ar chlár na d’iris an pharóiste Rosc. Tá cuntas ag mion ar shaol na Gaeltachta ina scoile. Go deimhin casadh cuid Piaras Ó Conaire in eagrán na bliana chuid leabhar. mhaith orm atá den bharúil gurb é 1976 den iris fhiúntach chéanna faoi Ar chlé tríd an Turlach Beag tá an M ’Asal Beag Dubh bun agus barr na na rásaí a bhíodh ar siúl timpeall an baile fearáinn is faide ó dheas sa • litríochta. DÚSHLÁN I dtús an fhómhair cuireadh tús le réabhlóid nua i bhfoilsitheoireacht na Gaeilge. Tá croí Cuisle ag preabadh go láidir ó shiny scéalta móra agus beaga á bhfoilsiú inti, le leagan amach tarraingteach agus dearcadh úr. Anois, agus síneadh ar an lá, tá Eagarthóir nua á lorg againn chun an réabhlóid seo a thabhairt céim eile ar aghaidh. An tusa an duine chun an dúshlán seo a chur i gcrích? Iriseoir le taithí fhairsing agus an-tuiscint ar an saol atá de dhíth. Beidh scileanna maithe cumarsáide agus bainistíochta ag an té a cheapfar, fís ar leith aige don iris, agus ardchumas Gaeilge. Más spéis leat teacht ar bord linn seol do CV chugainn, le cur síos gairid ar na spriocanna a bheadh agat agus tú i mbun oibre mar Eagarthóir Cuisíe. Seol d'iarratas chuig: An Rúnaí, Foilseacháin an Phobaii Teo, An tEastát Tionsdaíochta, Casla, Co na Gaillimhe. Nó cuir ar an ríomhphost é chuig: [email protected] Spriocdáta: 26 Feabhra 36 C U I S L E F EA 0 H R A 19 9 9 Eagarthóir ag éirí as LEANFAIDH an t-iriseoir Uinsionn Mac Dubhghaill ag scríobh do Chuisle nuair a éireoidh sé as a phost mar eagarthóir na hiríse ag deireadh mhí Aibreáin. Leanfaidh sé ar aghaidh mar sdúrthóir de chuid Fhoilseacháin an Phobail Teo, an comhlacht a fhoilsíonn Cuisle. Shocraigh Mac Dubhghaill éirí as an eagarthóireacht le déanaí, agus cúram an fhir tí a glalacadh air féin. Sa litir a é Ruaidhrí an scríbhneoir chuir sé chuig an Gaeilge do dhéagóirí is mó díol gcomhlacht, scríobh sé an le deich mbliana anuas. méid seo: Díoladh breis is 40,000 cóip “Cúinsí pearsanta amháin de Aililiú Bop Siúáidí agus bhi is cúis leis an gcinneadh. Ar “éileamh suntasach” ar An an 17 Aibreán beidh mo Tobar agus Imiíhe. chlann mac bliain ar an saol. d’oibrigh chomli dian sin le Is é an rud is tábhachtaí liom preabadh a chui' i gCuisle. Tá sa bhliain seo romhainn ná mé cinnte go n-éireoidh linn An bhfuil Comhluadar uait? an oiread ama is is féidir a tógáil ax an mbunsraith seo chaitheamh leo. Teastaíonn agus an iris á forbairt againn TÁ CLAR imeachtaí don Luan 8 Márta. uaim páirt lárnach a bheith sna míonna agus sna blianta chéad leath de 1999 leagtha Saothar litríochta nua- agam ina saol agus iad ag atá romhainn.” amach ag coiste náisiúnta aimseartha is mó a bheidh sealbhú an chéad teanga a Déantar an folúntas don agus ag gnipaí Chomh- faoi chaibidil ann idir seo bheas acu.” phost a f hógairt ar luadair i gCorcaigh, Baile agus an samhradh. Toghadh Chuir sé in iúl do bhord leathanach 36. Átha Cliath agus Gaillimh. Pádraig Mac Cárthaigh ina stiúrtha na hirise go raibh I rith mhí Eanáir bhí chathaoirleach ar rún daingean air leanacht ar seimineár do thuismitheoirí Chomhluadar Chorcaí ag aghaidh ag tacú le Cuisle TÁ Veronica Ní Ghríofa as an ar siúl i mBaiIe Átha Cliath le cruinniú cinn bliana le amach anseo. gCeathrú Rua ceaptha ina tuairimí a fháil maidir le déanaí. “Dúshlán ar leith é irís Bainisteoir Fógraíochta le tógáil clainne tré Ghaeilge. Tá sé beartaithe go nua a thabhairt ar an saol. Cuisle. Tá taithí margaíochta B’in cuid den obair mbeidli roinnt ocáidí sóisialta Níor cheap mé riamh, agus aici le comhlachtaí éagsúla i thaighde atá ar siúl le ar siúl do lucht Chomh- muicl ag tabhairt faoin gceantar na Gaillimhe. treoirleabhar a chur ar fáil luadair Bhaile Átha Cliath i bhfiontar, go n-éireodh linn Chuaigh sí i mbun oibre i do thuismitheoirí. Tá an gcaifé nua na Comhdhála, ár mbunspriocanna dtús na bliana. obair seo idir lámha ag an nuair a bheidh sé ar oscailt díolacháin agus fógraíochta a saoririseoir Máiréad Ní amach sa bhliain. bhaint amach chomh luath Chinnéide agus beidh toradh Beidh go leor imeachtaí sin,” a dúirt sé. a saothair le léamh laistigh eile ar siúl freisin. Is í “Is comhartha láidir de chúpla mí. Caitríona Ní Fhionnachta ón DÚNMHARÚar an Dart is dóchais é sin don todhchaí, Tá réamhobair ar siúl do Spidéal cathaoirleach teideal d’úrscéal cáiliúil le agus is teist mhaith í ar shuíomh ar an idirhon leis. O Chomhluadar an Iarthair. Ruaidhrí Ó Báille. Cuireadh an dhúthracht na foirne a thús na bliana, thaistil Bunaíodh Comhluadar i déagóirí ó Ghaillimh agus 1993 le lacaíocht a thabhairt Corcaigh go Baile Átha do thuismitheoirí gur mian Cláracha TnaG sa bhFéile Cheilteach Cliath le freastal ar cheard- leo Gaeilge a labhairt lena lann dathú aghaidheanna. gcuid páistí. Muireann Ní BEIDH CÚIG CHLÁR de chuíd TnaG san iomaíocht ag an Bígí ag faire amach do Mhóráin atá ina bhFéile Idirnáisiúnta Cheilteach Scannán agus Teilifíse san aghaidheanna ildaite, cathaoirleach ar an eagras. Oileán Sgiathanach, Albain, ag deireadh na Márta. maisithe Lá Fhéile Pádraig. Is féidir le tmsmitheoirí Tá dliá dhráina ina measc, Lipservice agus Cosa Nite, Cuirfidh baill Chomh- cláni le Comhluadar, cuma agus trí chlár faisnéise, Éalú ó Antartica, Spré Rosie Ryan luadair i gCorcaigh tús le cén áit ina bhfuil said ina agus Bealach Ó Dheas. Is é seo an líon clár is mó de chuid ciorcal léitheoireachta do gcónaí nó cén bofacht atá TnaG a fuair ainmniúcháin don fhéile go dtí seo. dhaoine fásta i dtigh acu. tábhairne na Gables ar an Máiréad Uí Dhomhnaill C U I S L E 37 E A D R A I N N AN BHFUIL lcabhar Gaeilge ar leith á lorg agat? Leagan d’amhrán ar an sean nós? An bhfuil tú ag cuartú anamchara sa Ghaeltacht? Nó cailín deas Gaelach cois na Laoi? TnaG Feabhra An bhfuil ciorcal comhrá nó craiceáilteacht éigin eile le fógairt agat? Beartas nua chun seanteanga na nGael a tharrtháil? Cuir ar an eolas muid! RALLAÍ NA GAILLIMHE An mhí seo, leantar le seirbhís fógraí beaga do léitheoiri Cuisle. Ní gá ach nóta gearr (30 6 agus 7 Feabhra focal ar a méid) a chur chugainn agus foilseoidh muid blúirín eolais bunaithe air SAORIN Is é raílaí idirnáisiúnta Statoil AISCE. Spriocdáta don chéad eagrán eile: an 20ú lá den mhí seo. Seol chugainn d’fhógra chuig: na Gaillimhe an chéad rallaí Cuisle, Casla, Co na Gaillimhe; cuir chugainn ar an bhfacs é chuig 091 572076; nó cuir den séasúr agus beidh 130 chugainn ar ríomhphost é chuig [email protected]. iornaitheoirí ann. Beidli RÁTAÍ TRÁCHTÁLA FÓGRAÍOCHTA: GLAOIGH AR 091 572077 dianchoimhlint idir na hiomaitheoirí ar bhóithre na Gaillimhe agus iad ag cuartú CIORCAL comhrá sa Spidéal. pointí le haghaidh chraobh na Ar mhaith leat páirt a ghlacadh i hÉireann. gciorcal comhrá chun do chuid Gáeilge a chleachtadh is a MICHAEL HARTNETT fheabhsú i dtimpeallacht thait- 7 agus 9 Feabhra neamhach? Beidh ciorcai comhrá Faisnéis ar dhuine de ar siúl Tigh Hughes sa Spidéal mhórfhilí na linne, duine gach oíche Luain ó 8.30 p.m. go den bheagán a scríobhann i 10 p.m. Cuireadh tús leis ar an 1 nGaeilge agus i mBéarla. Is Feabhra. Tá fáilte roimh dhaoine ón gCaisleán Nua Thiar i gCo ar bheagán nó ar mhórán Luimnigh ó dhúchas do Gaeilge. Eolas: 091 593185. Mhichael Hartnett. Bhí roinnt * * * leabhra dánta leis foilsithe faoi 1975 nuair a d’fhógair sé LÉARSCÁIL na hÉireann á lorg in A Farewell to English go leis na logainmneacha i raibh faoi cúl á thabhairt don nGaeilge. Cuir ríomhphost chuig teanga sin agus cloí leis an . Pól Mac Giolla Chearra, Irish- nGaeilge feasta. Tháinig sé ar American Social Club, mhalairt intinne faoin Sacramento, CA. Seoladh mBéarla ina dhiaidh agus tá ríomhphoist: [email protected]. sé ag saothrú sa dá theanga ♦ * * arís le tamall de bhlianta. Power Pictures a léirigh do BRONNADH Scoláireachtaí na TnaG agus is é Pat Collins a nGéabha Fiáme ar cheathrar mac stiúraigh. léinn ar an gcúrsa nua don Ard- Dioplóma san Oideachas trí RAISLEÁN KLAUS Ghaeilge in Ollscoil na 21 Feabhra hEireann, Gaillimh, ar an 3 Dráma grinn suite san iarthar Feabhra. Eolas: 091 524411. é Raislmn Klaus. Tá sé bun- aithe ar eachtraí a tharlaíonn * * * do Khlaus (MiLel Murfi), CÚRSA raidió do dhéagóirí na Gearmánach atá an-gheanúil ngaelscoileanna. Cuirfidh NEAR ar an saol ‘simplf faoin tuath FM. an stáisiún raidió pobail in in Éirinn. Ní thuigeann lucht oirthuaisceart Bhaile Átha cúlchainte an cheantair an rún TABHARFAIDH an stiúideo potadóireachta Hey! doodie, doodie i Cliath, cúrsa ar bun chun atá aige, agus níl nóiméad mBarra an Teampaill, Baile Átha Cliath £1 do Amnesty cláracha raidió a dhéanamh trí nach mbíonn siad ag faire air. Idirnáisiúnta in aghaidh gach muga a dhíoltar ann. Sa stiúideo Ghaeilge. Craolfaidh na déagóirí Ceapann beirt neamhghnáthach seo cuireann páisti péint ar mhugaí nó ar pblátaí a gcláracha féin. Craoltar ceithre sheanbhaitsiléir áitiúla agus déantar iad a bhácáii ar an láthair. Eolas: 01 672 7382. chlár Gaeilge ar NEAR FM - (Máirtín Davy agus Seán sin níos mó na cúig uaire in Leainde) gur aisteoir cáiliúil é SEOMRA caidrimh Gaeilge in aghaidh na seachtaine. Eolas: 01 foireann na hollscoile mar ionad a bhfuil beirt leannán aige UCC. Beidh an seomra seo ar caidrimh. Osclaíodh ar an 4 ' 8485211. chomh maith le bean atá i fáil gach lá ag mic léinn agus ag Feabhra é. Féach an suíomh nua * * * gcathaoir rothaí. idiriíon http://wmv. ucc. ie/ucc/igl/ Is iomaí fadhb ag Klaus atá ag Ionad na Gaeilge bocht. Cheannaigh sé an áit Claisic' TnaG Labhartha. gan dul i gcomhairle lena IS BOCHT an scéal é ag TnaG go bhfuil siad ag cabhrú le * * * bhean Concepta (Ann Marie leathadh an Bhéarla ar leac a teallaigh féin. Scaipeadh Horan). Is beag nach billeoga aonteangacha faoin ‘Charity Pub Table Quiz Déanfar sraith úr gcailltear Concepta nuair a Classic’ atá le craol-adh ar an stáisiún, i dTír na nÓg le ceolchoirmeacha a thaifeadadh f heiceann sí nach bhfuil sa déanaí (nó Tigh Tommy mar is fearr aithne air). Níl an do TnaG.in Ionad Cois Locha, chaisleán draíochta ach teach tábhaime ach cúpla céad slat soir an bóthar ó cheann- Dún Lúiche, Co Dhún na'nGall seanbhallaí lofa. áras TnaG. How to win friends and influence people, an ea? ón 9-12 Feabhra. Má tá ticéad Magma Films a léirigh do uait glaoigh ar 075-32127. TnaG. 38 C U I S L E F E A G H H A 19 9 9 "Id' shuí anseo, ní chreidfeá ariamh gur i lár na hEorpa atá muid." B'iad na comhdhálacha físeáin a thug deis do dhaltaí Ghairmscoile Éinne ar Inis Mór bheith i lár an aonaigh, ag cur na gceisteanna ar TDEanna sa Pharlaimint Eorpach i Strasbourg ag seisiún speisialta Ceisteanna agus Freagraf. N a tio n a l LOTTERY