DZIENNIK URZĘDOWY WOJEWÓDZTWA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO

Kielce, dnia 12 listopada 2012 r.

Poz. 3056

UCHWAŁA NR XXXIII/210/12 RADY MIEJSKIEJ W POŁAŃCU

z dnia 25 października 2012 r.

w sprawie uchwalenia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami na lata 2013-2016

Na podstawie art. 18 ust.2 pkt 15 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tj. Dz. U z 2001 r. Nr 142 poz. 1591 ze zm.1) ) oraz art. 87 ust. 3 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, 1568, z późn zm.2) ) Rada Miejska w Połańcu uchwala, co następuje: § 1. Przyjmuje się do realizacji „Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2013-2016”, zaopiniowany pozytywnie przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach, stanowiący załącznik do niniejszej uchwały. § 2. Wykonanie uchwały powierza się Burmistrzowi Miasta i Gminy Połaniec. § 3. Uchwała wchodzi w życie z dniem podjęcia i podlega ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Województwa Świętokrzyskiego.

1) Zmiany tekstu jednolitego wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2002r. Nr 23 poz. 220, Nr 62 poz. 558, Nr 113 poz. 984, Nr 153 poz. 1271, Nr 214 poz.1806, z 2003r. Nr 80 poz. 717, Nr 162 poz. 1568, z 2004r. Nr 102 poz. 1055, Nr 116 poz. 1203, Nr 167 poz. 1759, z 2005r. Nr 172 poz. 1441, Nr 175 poz. 1457, z 2006r. Nr 17 poz. 128, Nr 181 poz. 1337, z 2007r. Nr 48 poz. 327, Nr 138 poz. 974, Nr 173 poz. 1218 z 2008r. Nr 180 poz. 1111, Nr 223 poz. 1458, z 2009 r. Nr 52, poz. 420, Nr 157, poz. 1241, z 2010 r. Nr 28, poz. 142 i 146, Nr 40, poz. 230, Nr 106, poz. 675, z 2011 r. Nr 21 poz. 113, Nr 117 poz. 679, Nr 134 poz. 777, 2012r. poz. 567. 2) Zmiany tekstu wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2004r. Nr 96, poz. 959 Nr 238 poz. 2390, z 2006r. Nr 50 poz. 362, Nr 126 poz. 875, z 2007r. Nr 192, poz. 1394, z 2009r. Nr 31 poz. 206, Nr 97, poz. 804.

Przewodniczący Rady Miejskiej

mgr Stanisław Lolo Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 2 – Poz. 3056

Zał ącznik do Uchwały Nr XXXIII/210/12 Rady Miejskiej w Poła ńcu z dnia 25 pa ździernika 2012r

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI NA LATA 2013-2016

Autor opracowania: Mieczysław Machulak

Czerwiec- wrzesie ń 2012r.

SPIS TRE ŚCI

1. WST ĘP. PODSTAWY PRAWNE I GŁÓWNE CELE GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

2. UWARUNKOWANIA ZEWN ĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 2.1. Strategiczne cele pa ństwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 2.1.1. Krajowy program opieki nad zabytkami 2.1.2. Narodowa strategia kultury na lata 2004-2020 2.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu 2.2.1. Gminny program opieki nad zabytkami a Strategia Rozwoju Województwa Świ ętokrzyskiego do 2020 r. 2.2.2. Gminny program opieki nad zabytkami a Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Świ ętokrzyskiego 2.2.3. Program opieki nad zabytkami w województwie świ ętokrzyskim 2007-2011

3. UWARUNKOWANIA WEWN ĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

4. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW I ANALIZA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY POŁANIEC 4.1. Zarys historii obszaru gminy 4.2. Krajobraz kulturowy

5. OCHRONA ZABYTKÓW NA TERENIE GMINY. STAN PRAWNY 5.1. Rejestr zabytków. Zabytki nieruchome 5.2. Gminna Ewidencja Zabytków 5.3. Rejestr zabytków. Zabytki ruchome 5.4. Wykaz zabytków ruchomych istotnych dla krajobrazu kulturowego 5.5. Zabytki archeologiczne 5.6. System ochrony krajobrazu kulturowego gminy w dokumentach prawa miejscowego

6. Ocena szans i zagro Ŝeń dla środowiska kulturowego gminy Połaniec

7. ZAŁO śENIA PROGRAMOWE PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI 7.1. Główne cele polityki gminnej zwi ązane z ochron ą zabytków 7.2. Program działa ń zwi ązanych z ochron ą zabytków le Ŝą cych na terenie gminy 7.2.1. Działania w zakresie planowania przestrzennego oraz gospodarce nieruchomo ściami 7.2.2. Działania informacyjne, popularyzacyjne i edukacyjne zwi ązane z ochron ą zabytków gminy i walorów krajobrazu kulturowego

8. Aneks 1. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 3 – Poz. 3056

1. WST ĘP. PODSTAWY PRAWNE I GŁÓWNE CELE GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Program opieki nad zabytkami gminy Połaniec 2012-2015 stanowi instrument koordynacyjny do działa ń samorz ądowych zwi ązanych z ochron ą dziedzictwa kulturowego. Podstaw ę prawn ą gminnego programu opieki nad zabytkami stanowi ą nast ępuj ące przepisy ustawowe: a. art. 87 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003r. Nr 162, poz. 1568), w my śl, którego burmistrz sporz ądza na okres 4 lat gminny program opieki nad zabytkami podlegaj ący uchwaleniu przez rad ę gminy po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Gminny program opieki nad zabytkami ogłaszany jest w wojewódzkim dzienniku urz ędowym, a z jego realizacji burmistrz sporz ądza, co 2 lata sprawozdanie, które przedstawia radzie gminy, b. art. 7, ust. 1, pkt. 9 Ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591, z pó źniejszymi zmianami) zgodnie z którym wykonywanie zada ń w zakresie kultury i ochrony zabytków jest ustawowym zadaniem samorz ądów. W szczególno ści zadania te obejmuj ą sprawy m.in. ładu przestrzennego, kultury, oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

Opracowanie powstało w zwi ązku z konieczno ści ą spełnienia wymogów ustawowych przez Gmin ę Połaniec. Przyj ęte zało Ŝenia struktury i formy opracowania opieraj ą si ę na wytycznych rekomendowanych przez Krajowy O środek Bada ń i Dokumentacji Zabytków – Gminny program opieki nad zabytkami. Poradnik Metodyczny. Z uwagi na niewielkie zasoby obiektów zabytkowych na terenie gminy Połaniec niniejsze opracowanie wykonano przed zatwierdzeniem aktualnej gminnej ewidencji zabytków, przeprowadzaj ąc jednak wst ępn ą weryfikacj ę istniej ących zasobów. Podstaw ą merytoryczn ą dla warstwy dokumentacyjnej zwi ązanej z histori ą i dziedzictwem kulturowym na terenie gminy Połaniec s ą m. in. prace: B. Chomentowska J. Michalski E. Twarowska, Najstarsze dzieje Poła ńca i jego okolic . Staszów 1985, W. Grde ń, Znakowane szlaki turystyczne województwa tarnobrzeskiego, Tarnobrzeg 1998, Katalog zabytków sztuki w Polsce T. III województwo kieleckie Zeszyt 11 pow. sandomierski F Kiryk, Urbanizacja Małopolski. Województwo Sandomierskie XIII – XVI wiek. Kielce 1994, J. Kondracki, Geografia fizyczna Polski. Warszawa 1978, Kronika gminy Połaniec(1934-1995), (red. M. Machulak), Połaniec 1999, H Lawera, A Bata, M. Machulak, Królewskie miasto Połaniec , Krosno 2001, H. Madej, Połaniec mi ędzy wojnami , Połaniec 2000, K. Mazur, Kapliczki i krzy Ŝe przydro Ŝne Zeszyty Połanieckie nr 3/2003, M. i K Piechotkowie, Bramy Nieba. Bo Ŝnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej, 1996, Połaniec. Zarys dziejów. Praca zbiorowa . Połaniec 1994, Roczniki Echa Elektrowni 1997 – 2011 , Roczniki Merkuriusza Połanieckiego 1991 – 2012, Roczniki Zeszytów Połanieckich 1999-2012, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia ńskich pod red. Sulimierskiego F. Opr. Chlebowski B. 1880-1902, Studium historyczne gminy Połaniec . Pracownia Konserwacji Zabytków Oddział w Lublinie. Pracownia Dokumentacji Etnograficzno – Historycznej. Mps. Lublin 1989, opr. A. Wojciechowski, J. Wi śniewski, Monografie dekanatu sandomierskiego . Radom 1915.

Główne cele gminnego programu opieki nad zabytkami okre śla Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami:

- wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych, wynikaj ących z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, - uwzgl ędnienie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego ł ącznie z uwarunkowaniami wynikaj ącymi z ochrony przyrody i równowagi ekologicznej, - zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, - wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego,

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 4 – Poz. 3056

-podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami, -okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ących sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystaniem zabytków

- podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo Ŝliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami. Szczegółowe uwarunkowania formalno-prawne wynikaj ące z Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zawiera Aneks 1.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 5 – Poz. 3056

2. UWARUNKOWANIA ZEWN ĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

2.1. Strategiczne cele pa ństwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 2.1.1. Krajowy program opieki nad zabytkami

Opracowanie krajowego programu opieki nad zabytkami jest ustawowym obowi ązkiem Ministra Kultury. Program ma okre śli ć cele i kierunki działa ń organów i jednostek administracji publicznej oraz zadania w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, warunki i sposób finansowania planowanych działa ń, a tak Ŝe harmonogram planowanych realizacji. Do czasu zakończenia prac nad Programem opieki nad zabytkami gminy Połaniec nie uko ńczono prac nad programem krajowym, przyjmuj ąc jednak Ŝe poni Ŝej przedstawione zało Ŝenia, które b ędą wchodziły w jego zakres:

1. Sfera ochrony zabytków dotycz ąca post ępowania konserwatorów, pracowników urz ędów, restauratorów dzieł sztuki, architektów, urbanistów, archeologów, wła ścicieli i uŜytkowników obiektów zabytkowych, w której wskazano siedem podstawowych zasad konserwatorskich: • zasady primum non nocere , • zasady maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego warto ści (materialnych i niematerialnych), • zasady minimalnej niezb ędnej ingerencji (powstrzymywania si ę od działa ń niekoniecznych), • zasady, zgodnie z któr ą usuwa ć nale Ŝy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcz ąco, • zasady czytelno ści i odró Ŝnialno ści ingerencji, • zasady odwracalno ści metod i materiałów, • zasady wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepsz ą wiedz ą i na najwy Ŝszym poziomie.

2. Uwarunkowania dotycz ące ochrony i opieki nad zabytkami: • okre ślenie stanu zabytków ruchomych i nieruchomych, zabytków archeologicznych i techniki, a tak Ŝe ocena i stan krajowych zasobów pomników historii i obiektów wpisanych na list ę światowego dziedzictwa, • ocena stanu słu Ŝb zwi ązanych z ochron ą i opiek ą nad zabytkami, stanu uregulowa ń prawnych, organizacyjnych i finansowych.

3. Działania o charakterze systemowym: • powi ązanie ochrony zabytków z polityk ą ekologiczn ą, ochrony przyrody, polityk ą przestrzenn ą, celn ą i polityk ą bezpiecze ństwa pa ństwa, • przygotowanie strategii i głównych zało Ŝeń ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce oraz wprowadzenie jej do polityk sektorowych.

4. System finansowania: • stworzenie sprawnego systemu finansowania ochrony i opieki konserwatorskiej,

5. Dokumentowanie, monitorowanie i standaryzacja metod działania. Ujednolicenie metod działa ń profilaktycznych, konserwatorskich, restauratorskich i ochronnych. 6. Kształcenie i edukacja, kształcenie specjalistyczne, podyplomowe i system uznawalno ści wykształcenia, edukacja społecze ństwa, edukacja wła ścicieli i uŜytkowników.

7. Współpraca mi ędzynarodowa. 2.1.2. Narodowa Strategia Kultury na lata 2004-2020 Przyj ęta w 2004 roku Narodowa Strategia Kultury na lata 2004-2013, a nast ępnie jej przedłu Ŝenie zawarte w dokumencie Uzupełnienie Narodowej Strategii Kultury na lata 2004-2020 stanowi ą rz ądowe dokumenty tworzące ogólne ramy dla polityki kulturalnej pa ństwa funkcjonuj ącej w warunkach rynkowych, której głównym celem jest działanie na rzecz zrównowa Ŝonego rozwoju kulturalnego regionów w Polsce. Dokumentem wdro Ŝeniowym w sferze dziedzictwa materialnego jest Narodowy Program Kultury – Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego. W jego ramach przyj ęto nast ępuj ące priorytety oraz działania: • Priorytet I . Aktywne zarz ądzanie zasobem stanowi ącym materialne dziedzictwo kulturowe. Działanie 1.1. Budowa nowoczesnych rozwi ąza ń organizacyjno-finansowych w sferze ochrony zabytków. W ramach działania zostan ą zaproponowane zmiany instytucjonalne, prawne i funkcjonalne w sferze dokumentacji i ochrony zabytków oraz procesu oferowania zabytków na rynku.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 6 – Poz. 3056

Działanie 1.2. Kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne. Realizowane projekty musz ą posiada ć znacz ący wpływ ekonomiczny na rozwój regionalny przyczyniaj ąc si ę do wzrostu dochodów i zwi ększania ilo ści miejsc pracy. Działanie 1.3 . Zwi ększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczo ści przez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych. (działanie obejmuje obecnie pi ęć miast o najwi ększej mo Ŝliwo ści na europejskim rynku turystyki kulturowej). • Priorytet II . Edukacja i administracja na rzecz dziedzictwa kulturowego Działanie 2.1. Rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomo ści społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego

Działanie 2.2. Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego przed nielegalnym wywozem i przewozem za granic ę. 2.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu 2.2.1. Gminny program opieki nad zabytkami a Strategia Rozwoju Województwa Świ ętokrzyskiego do 2020 r.

W Strategii Rozwoju Województw Świ ętokrzyskiego do 2020 r. przyj ętej Uchwał ą Nr LII/508/06 Sejmiku Województwa Świ ętokrzyskiego z dn. 26 pa ździernika 2006 r. za główn ą misj ę uznano podniesienie poziomu i jako ści Ŝycia mieszka ńców województwa świ ętokrzyskiego oparte na zintegrowanym rozwoju w sferze społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Jednym z celów warunkowych tych działa ń jest zawarta w strategii ochrona i racjonalne wykorzystanie zasobów przyrody i dóbr kultury. Wśród priorytetów tych działa ń wyró Ŝniono ochron ę i udost ępnienie dziedzictwa kulturowego jako istotny element wpływaj ący na pozytywny wizerunek regionu oraz podstaw ę jego oferty turystycznej. Wskazuje jednocze śnie, Ŝe udost ępnienie obiektów zabytkowych oraz ich promocja przyczyni si ę zarówno do stworzenia nowych miejsc pracy jak równie Ŝ pozwoli na pozyskanie dodatkowych środków na ich renowacj ę. Podkre ślono równie Ŝ konieczno ść kultywowania tradycji i zasobów kultury niematerialnej poł ączonej z tworzeniem regionalnych i lokalnych produktów turystycznych.

2.2.2. Gminny program opieki nad zabytkami a Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Świ ętokrzyskiego. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Świ ętokrzyskiego przyj ęty Uchwał ą Nr XXIX/399/02 z dn. 26 kwietnia 2002 r. wskazuje na własn ą, ukształtowan ą na przestrzeni dziejów specyfik ę kulturow ą regionu świ ętokrzyskiego o istotnym potencjale turystycznym, jednak Ŝe nie jest on w pełni wykreowany i wykorzystywany. Podstawow ą słabo ści ą turystyki jest niedoinwestowanie oraz mało skuteczny marketing i promocja regionu, wąski zakres proponowanych usług oraz zbyt niski ich poziom. Autorzy planu zwracaj ą jednocze śnie uwag ę na ci ągle jeszcze tkwi ące w zasobach kultury rezerwy w dotychczas nie w pełni przebadany pod k ątem zachowanych walorów tradycyjnej zabudowy podmiejskiej, wiejskiej i małej architektury kultowej, warto ściowych układów ruralistycznych, komponowanego krajobrazu zabytkowego i harmonijnego krajobrazu kulturowego, pozostało ści zabytków techniki, stanowisk archeologicznych, historycznych pól bitewnych, miejsc pami ątkowych zwi ązanych z Ŝyciem i działalno ści ą postaci historycznych itp. Rozpoznanie to znacznie poszerzyłoby wiedz ę o zabytkach i w konsekwencji dotychczasowy ich zasób zwi ększaj ąc atrakcyjno ść kulturow ą i turystyczn ą kolejnych gmin. Głównym celem polityki przestrzennej w zakresie zagospodarowania zasobów dziedzictwa kulturowego powinna by ć skuteczniejsza ochrona i rewaloryzacja tych zasobów oraz racjonalne ich udost ępnienie z my ślą o poszerzaniu wiedzy, zwłaszcza młodego pokolenia, świadomo ści historycznej obywateli, a tak Ŝe wykorzystaniu jako czynnika rozwoju gospodarczego i promocji. Istotnym zadaniem b ędzie tak Ŝe wykorzystanie dziedzictwa kulturowego w procesie pobudzania i utrwalania to Ŝsamo ści regionalnej ogółu mieszka ńców przy jednoczesnym zachowaniu i kultywowaniu specyfiki lokalnej i subregionalnej.

Bior ąc pod uwag ę powy Ŝsze cele i uwarunkowania samorz ąd województwa ustalił list ę zada ń priorytetowych: • Tworzenie warunków do ochrony krajobrazu kulturowego i pojedynczych zabytków przed zniszczeniem i dewaloryzacj ą — przestrzenne oddalanie lub likwidacja źródeł dewaloryzacji, • Obj ęcie ochron ą prawn ą obszarów o najcenniejszych walorach dziedzictwa kulturowego

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 7 – Poz. 3056

• Tworzenie warunków do udost ępnienia dziedzictwa kulturowego na cele turystyczne i promocyjno- kulturotwórcze, • Wkomponowanie walorów dziedzictwa kulturowego we współczesne struktury funkcjonalno-przestrzenne i środowiskowe, • Utrzymanie i restytucja specyfiki kulturowej województwa głównego elementu to Ŝsamo ści regionalnej i wyró Ŝnika regionu w procesie integracji z UE. Gmina Połaniec wg wskaza ń Planu usytuowana jest w Obszarze doliny Wisły „G”. Wydzielenie obszaru doliny Wisły jako odr ębnej jednostki funkcjonalnej podyktowane zostało specyfik ą problemów przestrzennych, których rozwi ązanie wymaga współpracy mi ędzygminnej i mi ędzywojewódzkiej, a tak Ŝe uznaniem tego obszaru w „Koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju” za podstawowy element struktury przestrzennej Polski. Jego zadaniem b ędzie zapobieganie pogł ębianiu si ę historycznie ukształtowanych dysproporcji mi ędzy zachodni ą i wschodni ą cz ęś ci ą kraju. Na obszarze doliny Wisły, obok rolnictwa ekologicznego oraz nieuci ąŜ liwych funkcji przemysłowych, rozwijanych, zwłaszcza w pasie Połaniec — Osiek, przewodnim motywem zagospodarowania b ędzie turystyka bazuj ąca na bogatych zasobach dziedzictwa kulturowego miast nadwi śla ńskich oraz unikalnych walorach przyrodniczo-krajobrazowych doliny Wisły. Główn ą o ś gospodarcz ą obszaru stanowi ć b ędzie przebiegaj ący wzdłu Ŝ Wisły ci ąg drogi nr 79.

Preferowane kierunki działa ń: • intensyfikacja zagospodarowania turystycznego dawnych miast historycznych i miasteczek poło Ŝonych przy trasie „nadwi śla ńskiej” jak: Opatowiec, Nowy Korczyn, Szczucin, Pacanów, Połaniec, Osiek, Koprzywnica, Sandomierz, Dwikozy i Zawichost; • adaptowanie zespołów staromiejskich do pełnienia funkcji turystycznych i rekreacyjnych; • wyeksponowanie i udost ępnienie atrakcyjnych turystycznie obiektów i terenów; •ograniczanie dalszej obudowy trasy nadwi śla ńskiej z jednoczesn ą popraw ą estetyki i stanu sanitarnego zabudowy; • wykorzystanie rolnicze wysokiej jako ści gleb (mady nadwi śla ńskie) z uwzgl ędnieniem aspektów ekologicznych; • „uodpornienie” rolnictwa na zagro Ŝenie powodziowe (sukcesywne wycofywanie zainwestowania trwałego z obszarów najbardziej zagro Ŝonych); • modernizacja i rozbudowa systemu zabezpieczenia przed powodzi ą; • usprawnienie komunikacji drogowej przez Wisł ę (mosty, przeprawy promowe).

Wymagania środowiskowe: • zachowanie i wzmocnienie funkcji ekologicznych doliny Wisły (korytarz i w ęzeł ekologiczny o randze mi ędzynarodowej); • kompleksowe uporz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej w zlewniach lewostronnych dopływów Wisły, • uwzgl ędnienie linii zalewów w planach zagospodarowania przestrzennego wraz z odpowiedni ą weryfikacj ą terenów budowlanych; • maksymalne ograniczenia emisji przemysłowych zanieczyszcze ń do środowiska; • wzbogacenie przestrzeni rolniczej o zadrzewienia i zakrzewienia ochronne.

2.2.3. Program opieki nad zabytkami w województwie świ ętokrzyskim na lata 2007-2011

Program opieki nad zabytkami w województwie świ ętokrzyskim na lata 2007-2011 przyj ęty został przez Sejmik Województwa Świ ętokrzyskiego Uchwał ą Nr VIII/149/07 z dn. 2 lipca 2007 r. Program okre śla nast ępuj ące cele strategiczne: I. Wie ś i miasteczko – wła ściwe ukierunkowanie prac planistycznych i ich realizacji dąŜą cych do zachowania starych układów ruralistycznych oraz walorów tradycyjnych wsi jako wyró Ŝniki to Ŝsamo ści regionu. II. Krajobraz kulturowy w powi ązaniu z układami urbanistycznymi – na terenach posiadaj ących szczególne warto ści przyrodniczo-kulturowy (np. Ch ęciny, Wi ślica) jednostki osiedle ńcze powinny otrzyma ć atrakcyjn ą szat ę architektoniczn ą, a jej inspiracj ą powinny by ć warto ści kulturowe. III. Dziedzictwo Ŝywe – dokumentowanie, popularyzacja, promocja i edukacja zwi ązana z dziedzictwem kulturowym. Utrzymanie walorów krajobrazu kulturowego b ędące podstaw ą lokalnej to Ŝsamo ści opiera ć si ę musi na wzro ście świadomo ści, co do jej charakteru i warto ści aby proces ochrony nie był wymuszony nakazami administracyjnymi, a stał si ę procesem naturalnym i przez to było wielokrotnie bardziej skuteczne

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 8 – Poz. 3056

3. UWARUNKOWANIA WEWN ĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO. RELACJE PROGRAMU OPIEKI Z DOKUMENTAMI WYKONANYMI NA POZIOMIE GMINY

Program opieki nad zabytkami gminy Połaniec jest zgodny z dokumentem o charakterze strategicznym z Planem Rozwoju Lokalnego Gminy Połaniec na lata 2007-2013 oraz planami zagospodarowania przestrzennego. W sferze dziedzictwa materialnego i kulturowego gminy podkre ślona została przede wszystkim Ŝywotno ść i atrakcyjno ść lokalnej tradycji zwi ązanej z rzemiosłem działaniem lokalnych twórców ludowych. Wskazano równie Ŝ najistotniejsze na terenie gminy obiekty zabytkowe oraz miejsca pami ęci. Zwrócona została równie Ŝ uwaga na niedostateczn ą ochron ę oraz brak środków finansowych na utrzymanie nielicznych na terenie gminy obiektów zabytkowych, a tak Ŝe warto ściowych budynków zwi ązanych z tradycyjn ą zabudową wiejsk ą. Dokumentami wyznaczaj ącymi kierunki polityki przestrzennej gminy wraz z uwzgl ędnieniem ochrony dóbr kultury s ą:

Obowi ązuj ące plany i studium 1. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego wsi Ruszcza, Ruszcza K ępa. Rybitwy (uchwała Nr XIX/98/2000 Rady Miejskiej w Poła ńcu z dnia 6 kwietnia 2000r.) Dz. Urz. Woj. Świ ętokrzyskiego z dnia 29 wrze śnia 2000r. Nr 53, poz. 478. Powierzchnia terenu obj ęta planem 1206 ha. 2. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego wsi Ma śnik (uchwała Nr XIX/99/2000 Rady Miejskiej w Poła ńcu z dnia 6 kwietnia 2000 r.) Dz. Urz. Woj. Świ ętokrzyskiego z dnia 29 wrze śnia 2000r. Nr 53, poz. 480. Powierzchnia terenu obj ęta planem 289 ha 3. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego wsi Winnica (uchwała Nr XXIV/149/2000 Rady Miejskiej w Poła ńcu z dnia 28 wrze śnia 2000r.) Dz. Urz. Woj. Świ ętokrzyskiego z dnia 13 listopada 2000r. Nr 64, poz.598. Powierzchnia terenu obj ęta planem 137 ha. 4. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego obszarów wsi: Brzozowa, Luszyca, Łęg, Tursko Małe, Tursko Małe Kolonia i Zawada w gminie Połaniec (uchwała Nr XXVIII/193/05 Rady Miejskiej w Poła ńcu z dnia 30 marca 2005 r. wraz ze zmianami uchwała Nr LI/299/10 z dnia 22 kwietnia 2010r.) Dz. Urz. Woj. Świ ętokrzyskiego z dnia 23 czerwca 2005r Nr 135, poz. 1702. Powierzchnia terenu obj ęta planem 1494 ha. 5. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego miasta Poła ńca (cz ęść I obejmuj ąca północn ą cz ęść miasta Poła ńca do rzeki Czarnej uchwała Nr XXXII/231 /05 Rady Miejskiej w Poła ńcu z dnia 29 czerwca 2005r.) Dz. Urz. Woj. Świ ętokrzyskiego z dnia 23 czerwca 2005r. Nr 201, poz. 2379 Powierzchnia terenu obj ęta planem 556 ha. 6. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego miasta Poła ńca — cz ęść II obejmuj ąca zachodni ą cz ęść miasta (uchwała Nr XXI/118/08 Rady Miejskiej w Połańcu z dnia 24 kwietnia 2008r.) Dz. Urz. Woj. Świ ętokrzyskiego z dnia 10 lipca 2008r. Nr 137, poz. 1906. Powierzchnia terenu obj ęta planem 709 ha. 7. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego w Poła ńcu osiedla Południe w Poła ńcu (uchwała Nr IV/5/10 z dnia 28 grudnia 2010r. Dz. Urz. Woj. Świ ęt. z 2011 Nr 43 poz. 560). Powierzchnia terenu obj ęta planem 40 ha. Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Połaniec uchwalone uchwał ą Nr XII/57/99 Rady Miejskiej w Poła ńcu z dnia 12 sierpnia 1999r. - zmiany uchwalone Uchwał ą Nr XXVI/146/05 Rady Miejskiej w Poła ńcu z dnia 31 stycznia 2005r. i Uchwał ą Nr XXIII/124/08 Rady Miejskiej w Poła ńcu z dnia 26 maja z 2008r. Wyznaczone w studium kierunki i zasady ochrony środowiska kulturowego obejmuj ą: -waloryzacj ę istniej ących i wprowadzenie nowych stref ochrony konserwatorskiej i ochrony archeologicznej -wprowadzenie jako jeden z priorytetów rozwoju ochron ę warto ści kulturowych, w tym reliktów zabytkowej architektury, zabytków archeologicznych, miejsc tradycji.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 9 – Poz. 3056

W chwili obecnej oba wzmiankowane dokumenty s ą w trakcie aktualizacji, co umo Ŝliwi wprowadzenie do ich zapisów równie Ŝ ustale ń wynikaj ące z programu opieki nad zabytkami (weryfikacja obszarów ochrony konserwatorskiej, opracowanie gminnej ewidencji zabytków).

4. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW I ANALIZA STANU DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO GMINY POŁANIEC

4.1. Zarys historii obszaru gminy

Lokalizacja i ogólny charakter gminy

Pod wzgl ędem geograficznym Miasto i Gmina Połaniec le Ŝy w Małopolsce na lewym brzegu Wisły. Od wschodu jej granic ę stanowi rzeka Wisła, za ś od północy i zachodu kompleks Lasów Golejowskich. Prowincja Wy Ŝyny Małopolskiej, podprowincja Środkowomałopolska, makroregion Niecki Nidzia ńskiej, mezzoregion Niecki Połanieckiej, za ś wschodnia cz ęść gminy nale Ŝy do kotliny Sandomierskiej i mezzoregionu Niziny Nadwi śla ńskiej. Gmina znajduje si ę we wschodniej cz ęś ci Niecki Połanieckiej. Krajobraz miejscowy ukształtował lodowiec. Pofałdowany teren rozcinaj ą doliny Wisły, Czarnej, Wschodniej, Śmierdzi ąkwi i Kanału- Strumie ń; miejscami wyst ępuj ą okresowo wody powierzchniowe zwi ązane z niewielkimi obszarami bezodpływowymi. Na terenie Gminy znajduj ą si ę du Ŝe obszary wyst ępowania wód płytkich. Wyst ępuj ą liczne i rozległe tereny podmokłe. W dolinach, na tarasach zalewowych wyst ępuj ą liczne starorzecza. Ponad 100 hektarów to stawy rybne (m.in. Sieragi). Budowa geologiczna to warstwy iłów krakowieckich stanowi ące podło Ŝe. Wy Ŝej le Ŝy glina zwałowa z okresu zlodowacenia południowo - polskiego. Warunki klimatyczne s ą spowodowane poło Ŝeniem w nidzia ńskiej poddzielnicy le śnoklimatycznej /dzielnica cz ęstochowsko-kielecka/. Średnia temperatura od kwietnia do wrze śnia przekracza tu + 14,5˚C, a średnia suma opadów w tym okresie wynosi nieco poni Ŝej 400 mm za ś roczna niespełna 600 mm. Podstawowe zasoby kopalin to zasobne zło Ŝa surowców skalnych: piaski budowlane i drogowe, pospółki, Ŝwiry, glina zwałowa, mady, niektóre partie iłów krakowieckich. Przewa Ŝaj ą gleby o niskiej bonitacji. Wyst ępuj ą tu gleby wykształcone z utworów glacjalnych oraz fluwioglacjalnych (gleby lekkie), oraz mady piaszczyste i piaski rzeczne. Znajduj ą si ę tu równie Ŝ gleby bielicowe wytworzone z piasków i Ŝwirów lu źnych, słabo gliniastych i gliniastych. Grunty orne stanowi ą połow ę powierzchni gminy, ł ąki i pastwiska 15 % Prawie 19% powierzchni gminy zajmuj ą lasy, z przewag ą drzewostanu sosnowego. Lasy w gminie rozmieszczone s ą nieregularnie, zajmuj ą tereny o najni Ŝszych klasach bonitacyjnych, ogółem ich powierzchnia wynosi 1417 ha, Przewa Ŝaj ą lasy li ściaste i mieszane. Średni wiek drzewostanów 30-60 lat. Świat zwierz ęcy: rolnictwo i słabe zalesienie powoduj ą, i Ŝ nie ma ró Ŝnorodno ści pogłowia zwierzyny płowej. W lasach wyst ępuj ą sarny i dziki, spotyka si ę łosie, w 1988 roku znaleziono ślady wilków. Ponadto wyst ępuj ą zaj ące, kuropatwy, przepiórki i ba Ŝanty. Lasy zamieszkiwane s ą przez owado Ŝerne ptaki śpiewaj ące (szpaki, drozdy), krukowate (gawrony, kawki, wrony), ponadto sroki i bociany. Nad rzekami Ŝyj ą kaczki i czajki. W 1999 roku zaobserwowano powrót bobrów (przy uj ściu Czarnej do Wisły). Niecka Połaniecka opada 30-metrowym stopniem w kierunku wschodnim, za ś w okolicy Poła ńca i Winnicy Wisła tworzy malowniczy przełom. Cała jednostka administracyjna zajmuje 7 492 hektary, za ś na miasto przypada 1 741 ha. Zamieszkuje tu 12 200 osób, a w samym Poła ńcu 8 200 osób. W skład miasta i gminy wchodz ą: miasto Połaniec i 17 wsi sołeckich (Brzozowa, Kamieniec, Kra śnik, Ł ęg-Zawada, Ma śnik, Okr ągła-Luszyca, Rudniki, Ruszcza, Ruszcza Kępa, Rybitwy, Tursko Małe, Tursko Małe Kolonia, Winnica, Wymysłów, Zdzieci Nowe, Zdzieci Stare, Zr ębin). Połaniec znajduje si ę obecnie w województwie świ ętokrzyskim, w powiecie staszowskim. Od wschodu gmina graniczy z gminami Gawłuszowice i Borowa z powiatu mieleckiego, województwa podkarpackiego. Od północy z gmin ą Osiek, od zachodu z gmin ą Rytwiany, od południa z gmin ą Łubnice, wszystkie wchodz ące w skład powiatu staszowskiego.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 10 – Poz. 3056

Zarys historyczny

Pradzieje Ziemia nadwi śla ńska była terenem osadnictwa ju Ŝ w starszej epoce kamienia (paleolicie). Decydowały o tym głównie sprzyjaj ące warunki naturalne (rzeka zasobna w ryby, dostarczaj ąca Ŝyciodajnej wody, chroni ąca przed wrogiem, blisko ść obfituj ącej w zwierzyn ę puszczy, stosunkowo łagodny klimat, mnogo ść miejsc na piaszczystych wydmach, nadaj ących si ę do zakładania osad). Ale pierwsi ludzie, którzy pojawili si ę na tym terenie, nie prowadzili osiadłego trybu Ŝycia. Rejon Poła ńca miał szcz ęś cie do bada ń archeologicznych. Podj ęto je, na du Ŝą skalę, w zwi ązku z budow ą elektrowni, a dostarczyły niezwykle bogatego materiału. W ramach tych prac przebadano m.in. wielokulturowe stanowisko w Ł ęgu. Wykopaliska podj ęto po raz drugi w 1991 roku, przy okazji budowy oczyszczalni ścieków. Najstarsza faza osadnicza wi ąŜ e si ę z mezolityczn ą kultur ą janisławsk ą. Po okresie w ędrówek ludów (IV VII wiek n.e.), bardzo słabo udokumentowanych znaleziskami, wkraczamy we wczesne średniowiecze, a wi ęc w czasy, gdy nad Wisł ą, w okolicach dzisiejszego Poła ńca, pojawiła si ę pierwsza, starosłowia ńska osada.

Dzieje Poła ńca

Pocz ątki Poła ńca si ęgaj ą wczesnego średniowiecza. Podczas bada ń archeologicznych w Ł ęgu, w miejscu gdzie dzi ś znajduje si ę oczyszczalnia ścieków, odkryto osad ę słowia ńsk ą datowan ą na VI - VII wiek. Lu źne znaleziska z tego okresu, głównie ceramika, znane s ą tak Ŝe z kilku innych punktów miasta. Nie ma natomiast Ŝadnych śladów istnienia w tym rejonie osadnictwa w okresie od VII do X wieku. Fakt ten nie stanowi zaskoczenia, gdy Ŝ z podobn ą luk ą w ci ągło ści osadniczej mamy do czynienia na obszarze całej Małopolski. Prawdopodobnie w pocz ątkach XI wieku posadowiono gród w Winnicy, w meandrze Czarnej, przy uj ściu tej rzeki do Wisły. Na podstawie przeprowadzonych bada ń oraz w oparciu o analogie z wczesno średniowiecznymi grodziskami Małopolski, lepiej zachowanymi, mo Ŝna w zarysach odtworzy ć wygl ąd tego obiektu. Otó Ŝ gród był niewielki, o czym przes ądzały warunki terenowe. Średnica mi ędzywala wynosiła około 100 metrów, a wysoko ść ziemnych wałów dochodziła do 10 metrów. W jego obrębie znajdowały si ę obiekty mieszkalne półziemianki kryte słom ą. W cz ęś ci centralnej znajdował si ę „zamek” kasztelana, budowla naziemna, drewniana o solidnej konstrukcji, stanowi ąca w razie sforsowania wałów przez nieprzyjaciela, ostatni punkt oporu obro ńców grodu. Liczne groty strzał, znalezione na majdanie świadcz ą, Ŝe stoczono tu bitw ę, podczas której zapewne doszło do zdobycia i zniszczenia grodu. U stóp wałów powstała niewielka osada o słu Ŝebnym wobec grodu charakterze. Materiał archeologiczny pozwala na ustalenie czasu u Ŝytkowania grodu na XI XIII wiek. Niestety, podczas budowy wałów przeciwpowodziowych w latach mi ędzywojennych, naruszona została stratygrafia warstw kulturowych, co uniemo Ŝliwiło dokładniejsze datowanie obiektu. Jest wysoce prawdopodobne, Ŝe tu wła śnie znajdowała si ę siedziba kasztelana. Nie oznacza to jednak, Ŝe Winnica była najstarszym terenem osadniczym w Poła ńcu. Niespełna kilometr od tego miejsca, na skarpie wi ślanej zwanej Winn ą Gór ą, odsłoni ęto kolejne osady wczesno średniowieczne. Na podstawie materiału ceramicznego, pierwsz ą z nich mo Ŝna datowa ć na X-XI wiek, za ś drug ą (na kulminacji skarpy) na XII-XIII wiek. W obni Ŝeniu terenu, tu Ŝ nad brzegiem Czarnej wyst ępuj ą równie Ŝ relikty osadnictwa wczesno średniowiecznego (XII – XIII wiek). Jak mo Ŝna s ądzi ć z zapisu Jana Długosza: „miasto Połaniec było kiedy ś poło Ŝone na górze, naprzeciwko Wisły…” , miejscem najstarszej lokalizacji Poła ńca była Winna Góra. Po wielkiej powodzi, która zniszczyła ni Ŝej poło Ŝon ą cz ęść miasta, Kazimierz Wielki przeniósł około 1350r. Połaniec na nowe miejsce, w rejon gdzie znajduje się obecnie rynek. Jan Długosz, zapewne w oparciu o dokument z 1191roku dotycz ący po świ ęcenia kolegiaty w Sandomierzu, wspomina te Ŝ o drewnianym ko ściółku pod wezwaniem św. Katarzyny. Powstał on, wraz z pierwszym miastem, na Winnej Górze. Rok 1191 przyjmuje si ę jako umown ą dat ę narodzin Poła ńca. Metryka doprawdy imponuj ąca. Wspomniany ko ściół św. Katarzyny, po przeniesieniu miasta w dolin ę Czarnej, utracił pierwotne znaczenie i był u Ŝytkowany jako kaplica. Ten, najstarszy obiekt w Poła ńcu, dotrwał a Ŝ do 1786 roku, kiedy to ju Ŝ niemal jako ruina, został rozebrany. Kolejna wzmianka, po średnio dotycz ąca Poła ńca, pochodzi z 1224 roku. W dokumencie wystawionym przez ksi ęcia Leszka Białego pojawia si ę nazwisko Mirosława herbu Lubowla, kasztelana połanieckiego.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 11 – Poz. 3056

W 1241 roku Połaniec złupili i spalili Tatarzy. W pobli Ŝu miasta na terenie dzisiejszej wsi Tursko Wielkie, doszło do krwawej i niesłychanie dramatycznej bitwy rycerstwa polskiego z Tatarami. Według Długosza, Polacy zdobyli obóz tatarski, zadali najeźdźcom ci ęŜ kie straty i zmusili ich do ucieczki. Zamiast jednak ściga ć nieprzyjaciela i zwyci ęsko zako ńczy ć bitw ę, zaj ęli si ę grabieniem łupów w taborach. Tatarzy uporz ądkowali szyki i przyst ąpili do kontrataku. Wygrana bitwa zmieniła si ę w kl ęsk ę, ale mocno przetrzebione zagony tatarskie, po kolejnej bitwie, pod Chmielnikiem wycofały si ę na Ru ś Kijowsk ą. W 1246 roku kasztelanem połanieckim był Dzier Ŝysław herbu Rawita. Źródła podaj ą nazwiska kilkudziesi ęciu kasztelanów, m.in. Marka Markowica herbu Świeboda, Andrzeja T ęczy ńskiego herbu Topór, Krzysztofa Głow ę (zało Ŝyciela renesansowego miasta Głogów koło Rzeszowa), Stanisława Zaklik ę herbu Topór, Jana Skotnickiego herbu Bogoria. Jan Zamojski, kanclerz i hetman, Ŝyj ąc z Janem Kochanowskim przyja źni, chciał go widzie ć na wysokim stanowisku, i u króla wystarał dla niego kasztelani ą połanieck ą. Kochanowski odrzucił propozycj ę, mówi ąc Ŝartobliwie, Ŝe nie chce, aby kasztelan roztrwonił to, co Kochanowski zapracuje. Ostatnim kasztelanem połanieckim i jednocze śnie senatorem Królestwa Polskiego był Pius Kici ński (zm. w1828r). Z 1264 roku pochodzi dokument, datowany na 18 lipca, wydany przez Bolesława Wstydliwego, dotycz ący nadania w dziedziczenie wójtostwa w mie ście Poła ńcu Mikołajowi synowi Bartłomieja. To jedyne, zachowane w źródłach, potwierdzenie lokacji miasta. Dokumentu tego nie mo Ŝna jednak uto Ŝsamia ć z przywilejem lokacyjnym, a jedynie z „przypomnieniem” faktu, który miał miejsce kilkana ście (?) lat wcze śniej. Mo Ŝliwe, Ŝe dzieło organizowania miasta powierzono wójtowi Bartłomiejowi, ale nie zdołał on doprowadzi ć go do ko ńca, gdy Ŝ przeszkodziły temu najazdy tatarskie. Zaszła zatem konieczno ść powtórnej lokacji. Tego rodzaju przypadki nie były w Małopolsce odosobnione. Zdarzało si ę zakładanie miast „na raty”, dwu lub nawet trzykrotne, b ądź z powodu zniszcze ń wojennych, b ądź te Ŝ braku odpowiednich środków. Z tego te Ŝ wzgl ędu rok 1264 przyjmowa ć nale Ŝy wył ącznie jako umown ą dat ę lokacji Poła ńca, maj ąc jednak świadomo ść , Ŝe miasto jest starsze. Oto fragment, wydanego w Osieku przywileju: „W imi ę Pana amen. Poci ąga wszystko za sob ą i unosi przemijaj ący (volubile) czas i dlatego, aby wszyscy tak obecnie Ŝyj ący jak i potomni ogl ądaj ący ten przywilej wiedzieli i oznajmujemy nim, Ŝe my Bolesław z Bo Ŝej Łaski ksi ąŜę Krakowa i Sandomierza widz ąc i oceniaj ąc bardzo liczne dowody wierno ści i wiernej słu Ŝby Mikołaja syna Bartka, niegdy ś wójta z Poła ńca, które nam wy świadczał bezinteresownie (gratuite), chlubnie cz ęsto i wielokrotnie dajemy i ofiarujemy jemu i wszystkim jego potomnym wymienione wójtostwo, tak jak je dotychczas posiadał ojciec, to jest aby posiadał je na mocy prawa dziedziczenia wieczy ście, ze wszystkimi równie Ŝ korzy ściami i przynale Ŝno ściami, które odnosz ą si ę do rzecznego miasta Polaniecz a to z łąkami, pastwiskami, pasiekami, lasami, wodami, z całym prawem polowania na bobry a na zgodnie z prawem noworynkowego miasta tym obecnym przywilejem, wznawiaj ąc jednak go w ten sposób, aby z ka Ŝdego łanu była płacony dla nas co roku jeden ferton w srebrnej monecie obiegowej na świ ęto Świ ętego Marcina; ze stołów za ś piekarzy, od jatek mi ęsnych, od stołów szewców, od dworów aby płacono połow ę skojca corocznie w tym samym czasie i do tego podatku Mikołaj nasz wójt i jego potomni spadkobiercy powinien otrzymywa ć zawsze jedn ą trzeci ą. Dla tego Ŝ wójta Mikołaja wydzielamy cztery łany wolne, które ten Ŝe nasz wójt i jego potomstwo b ędzie posiadał na mocy prawa dziedzicznego wolno (bez opłat), w spokojnym posiadaniu. Dajemy tak Ŝe i darujemy rzeczonemu naszemu wójtowi i jego potomnym nieograniczon ą mo Ŝno ść budowania, urz ądzenia i konstruowania młyna na rzece zwanej pospolicie Czarna i w liczbie takiej w jakiej by mógł i chciał, tak ą b ędzie miał zawsze mo Ŝno ść i z takim warunkiem naszej darowizny którego nikomu innemu nie udost ępniamy, to znaczy, Ŝe nikt inny przeciw niemu i jego woli nie ma prawa o śmieli ć si ę stawia ć i budowa ć drugiego innego młyna, poniewa Ŝ byłoby to działaniem na jego szkod ę. Pozwalamy tak Ŝe i wieczy ście nadajemy wymienionemu wiernemu wójtowi naszemu i jego potomnym na mocy tego naszego zezwolenia wolno ść budowania zapór (clausulas) na rzece Wi śle, która przepływa przy wymienionym mie ście w takiej ilo ści w jakiejby tylko zechciał i mógł, ma prawo łowienia w tej Ŝe rzece Wi śle sieci ą (sagena) w takim zasi ęgu, jakim nale Ŝy do terenu tego miasta. W wykonaniu tych wszystkich czynno ści nasz wójt b ędzie miał nieograniczon ą wolno ść . Wymienionemu naszemu wójtowi i jego współobywatelom dodajem tak Ŝe nasz las na Szczece (in Szczeka) dla pastwisk i tam Ŝe bór dla budowy domów. Równie Ŝ dajemy i darowywuemy wójtowi naszemu i jego potomnym i innym obywatelom tego naszego miasta wy Ŝej wymienionego, tak ą wolno ść im wszystkim, na mocy tej naszej łaski, ze sprzedaj ący ze swoimi towarami ilekro ć b ędą przeje ŜdŜali przez całe nasze dziedzictwo tak jak jest rozległe i przez całe terytorium naszego ksi ęstwa i nie tylko przez teren ziemi lecz przez wod ę na statkach, z sol ą lub z jakimkolwiek innymi towarami poni Ŝej biegu rzeki przechodz ąc tych wszystkich czynimy wieczy ście wolny i od płacenia podatków (telonearia) i od podatków wodnych (aquataria).

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 12 – Poz. 3056

Z naszej wyj ątkowej łaski jeszcze to im dajemy, Ŝe je śli by wypadła im konieczno ść lub potrzeba i ść w kierunku Rusi z materiałami (cum pannis = sukno) moŜe z towarami lub z jakimkolwiek tego rodzaju towarami mog ą i ść drog ą tak ą, która wydawałaby si ę im prostsza z naszego miasta Polanyecz bez przeszkód i bez płacenia opłat na nasz ą korzy ść i zupełnie b ędą mogli przej ść bezpiecznie. Postanawiamy ponadto i chcemy, aby to było przestrzegane, ze gdyby z jakiego ś przypadku w tym Ŝe mie ście po zabiciu człowieka kto ś uciekł od r ąk obywateli, je śliby chciał przebłaga ć za win ę powinno by ć wzi ęte od niego zado ść uczynienie w wysoko ści 10 grzywien srebra monety obiegowej. Je śliby za ś został schwytany głowa za głow ę winna by ć wzi ęta (wzi ęta = tollatur), lub je śli byłaby taka wola ksi ęcia i obywateli mo Ŝe by ć wzi ęta opłata w wysoko ści odpowiedniej za ści ęcie. Z wszystkich tych dochodów nasz wójt ma prawo pobierania jednej trzeciej cz ęś ci, zachowuj ąc w cało ści dla nas dwie trzecie. Aby za ś temu naszemu nadaniu nikt pó źniej nie mógł si ę lekkomy ślnie sprzeciwia ć nasz ten przywilej nakazali śmy potwierdzi ć wag ą naszej piecz ęci”. Do ko ńca XIII wieku w źródłach historycznych znale źć mo Ŝna par ę zaledwie wzmianek o Poła ńcu. Z dokumentu, wystawionego w 1285 roku dowiadujemy si ę, Ŝe ksi ąŜę Leszek Czarny wył ączył wie ś K ębłów spod jurysdykcji grodu połanieckiego. Wiek XIV przyniósł istotne zmiany w sytuacji Poła ńca. W 1321 roku Władysław Łokietek, dokumentem wydanym w Sandomierzu, rozszerzył przywileje wójta połanieckiego, zezwalaj ąc mu m.in. na lokowanie wsi na prawie niemieckim. W oparciu o ten akt wójt Maciej zało Ŝył wie ś Rudniki. Tak Ŝe z 1321 roku pochodzi nazwisko pierwszego, znanego proboszcza połanieckiego - Teodoryka. W połowie XIV wieku do połanieckiej parafii nale Ŝały wsie po obydwu stronach Wisły. Na prawym brzegu Wisły były to: Borowa, Bre ń Osuchowski, Brzezówka, Czermin, Glinki, Gliny Małe, Gliny Wielkie, Łysaków, Łysakówek, Mieszkowa, Miłoniny, Otał ęŜ , Pławo, Wilkowyje, Wola Otał ęska, Wolica koło Czermina, Ziempniów, Ziempniówek. W XV wieku w lewobrze Ŝnej cz ęś ci parafii połanieckiej znajdowały si ę wsie: Brzozowa, Kłoda, Luszyca, Okr ągła, Ruda, Rudniki, Ruszcza, Rybitwy, Szczeka, Tursko Małe, Zawada, Zdzieci oraz miasto Połaniec. W 1340 roku Połaniec liczył około 400 mieszka ńców, a w połowie tego wieku, po kataklizmie spowodowanym wezbraniem Wisły, miasto zostało przeniesione przez Kazimierza Wielkiego w obecne miejsce, gdzie miało znacznie lepsze warunki rozwoju. Dziedziczne wójtostwo w Poła ńcu przestało istnie ć za czasów panowania Władysława Jagiełły, kiedy to miasto wł ączono do posiadło ści królewskich. Zmiany lokalizacji Poła ńca miały ogromny wpływ na jego rozwój i pozycj ę w gronie miast małopolskich. Połaniec bardzo wcze śnie otrzymał prawa miejskie, poło Ŝony był ponadto przy wa Ŝnym szlaku handlowym, wiódł t ędy królewski trakt z Krakowa do Sandomierza, a tak Ŝe droga wodna spławn ą Wisł ą. Warunki rozwoju wr ęcz wymarzone. A jednak nie zostały one, przynajmniej do połowy XIV wieku, w pełni wykorzystane. Pierwsza lokacja nie powiodła si ę ze wzgl ędu na spustoszenia regionu dokonane przez Tatarów. Nast ępnie, ju Ŝ zagospodarowane i rozwijaj ące si ę miasto Tatarzy spalili. Po odbudowie i umocnieniu ekonomicznym, kl ęska powodzi zmusiła do przeniesienia Poła ńca na nowe miejsce. Swoj ą drog ą, zła lokalizacja, to zjawisko do ść rzadkie. Z reguły bardzo starannie wybierano teren, na którym zamierzano zało Ŝyć miasto. Uwzgl ędniano warunki naturalne, obronne, komunikacyjne itp. Bł ędy przy lokowaniu Poła ńca srodze si ę zem ściły. W czasie, gdy rozpoczynał swoj ą egzystencj ę w dolinie Czarnej, s ąsiednie o środki były ju Ŝ zaawansowane w rozwoju, opanowały lokalny handel, rzemiosło, zyskały znaczenie polityczne (Nowy Korczyn, Osiek). Połaniec musiał mozolnie odrabia ć zaległo ści. W XV wieku Połaniec liczył około 180 domów i blisko 1000 mieszka ńców. Istniał tu dwór nale Ŝą cy do króla, zarz ądzany przez stanowniczego a zadaniem urz ędników było zapewnienie noclegu i wy Ŝywienia dla podró Ŝuj ącego monarchy lub jego dostojników. Dwór poło Ŝony był w rejonie dzisiejszej ulicy Zr ębi ńskiej Zabudowa miasta, skupiona wokół rynku była ł ącznie z ratuszem i ko ściołem, drewniana. Połaniec posiadał dwa punkty celne: przy mo ście na Czarnej oraz obok przeprawy przez Wisł ę. W przeciwie ństwie do niektórych, wa Ŝnych strategicznie miast w Małopolsce, Połaniec nie posiadał murów obronnych, ani nawet umocnie ń ziemnych. Ochron ę przed najazdami stanowi ć miały warunki naturalne: rozlewiska rzek, bagna, moczary, które nie zawsze jednak powstrzymywały naje źdźców. Niewiele wiemy o rzemio śle połanieckim w XV wieku. Dokumenty wspominaj ą o młynie wodnym na Czarnej, a zatem musiała istnie ń profesja młynarska. Połowami w Wi śle trudnili si ę rybacy, działali te Ŝ rze źnicy, szewcy, stolarze, bednarze, kołodzieje, kowale, sukiennicy produkuj ąc głównie na zaopatrzenie mieszczan i ludno ści okolicznych wsi. W 1442 roku król Władysław Warne ńczyk, gromadz ąc środki na wypraw ę przeciwko Turkom, po Ŝyczył od Dersława Jastrz ębca, wła ściciela latyfundium rytwia ńskiego, 4320 złotych polskich pod zastaw starostwa sandomierskiego, tudzie Ŝ samego Sandomierza, Osieka i Poła ńca z okolicznymi wsiami. Dwa lata

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 13 – Poz. 3056 pó źniej król zgin ął pod Warn ą i po Ŝyczki nie spłacił. Spadkobierca Dersława, Jan zrzekł si ę sumy zastawnej w 1478 roku, na sejmie w Piotrkowie, wybawiaj ąc Kazimierza Jagiello ńczyka z powa Ŝnych kłopotów finansowych. Ale w 1484 roku król ofiarował Połaniec Annie, wdowie po Janie Rytwia ńskim. W r ękach dziedziców Rytwian miasto pozostawało do pocz ątków XVI wieku, kiedy to zostało wykupione przez Zygmunta Starego. Przeszło pół wieku przynale Ŝno ści do dóbr rytwia ńskich nie było dla Poła ńca pomy ślnym okresem. Wła ściciele starali si ę osi ągn ąć jak najwi ększe zyski nie troszcz ąc si ę zbytnio o gospodark ę i wygl ąd miasta. Obci ąŜ ony nadmiernymi powinno ściami Połaniec nie mógł si ę rozwija ć tak dynamicznie jak wówczas, gdy nale Ŝał do króla. Na domiar złego nie omijały go najazdy i kl ęski elementarne. W 1500 i 1502 roku Tatarzy najechali Małopolsk ę. Spustoszyli i ograbili Ziemi ę Sandomiersk ą, wielu mieszka ńców wzi ęli w jasyr. Brak przekazów nie pozwala stwierdzi ć jednoznacznie, czy ucierpiał równie Ŝ Połaniec, cho ć wydaje si ę to wielce prawdopodobne zwa Ŝywszy, i Ŝ nie posiadał umocnie ń obronnych. W 1507 roku orda tatarska dotarła do Poła ńca, spaliła i ograbiła miasto, uprowadziła grup ę kobiet i dzieci. Dramat ten zbiegł si ę z po Ŝarem ocalałych w czasie najazdu zabudowa ń. W tej sytuacji król Zygmunt Stary, pragn ąc pomóc mieszczanom w odbudowie domów, obni Ŝył im podatki, za ś pogorzelców zwolnił od nich na osiem lat. Ustanowił te Ŝ targi cotygodniowe (w ka Ŝdy poniedziałek) i trzy jarmarki w roku: na Zielone Świ ątki, św. Małgorzat ę (13 lipca) oraz św. Katarzyn ę (25 listopada). Potwierdził tak Ŝe nadane Poła ńcowi prawa miejskie. W 1514 roku król wył ączył mieszczan z jurysdykcji s ądu grodzkiego w Sandomierzu. Odt ąd uprawnienia s ądownicze nale Ŝały do magistratu, a od wyroków mo Ŝna si ę było odwoływa ć do s ądu królewskiego. Ledwie miasto zdołało si ę podnie ść ze zniszcze ń, po Ŝar w 1526 roku pochłon ął jedn ą trzeci ą zabudowy, co spowodowało kolejne uwolnienie równie Ŝ na osiem lat, z płacenia podatków. W drugiej połowie XVI wieku nast ępuje o Ŝywienie gospodarcze Poła ńca. W 1550 roku hetman Jan Tarnowski ufundował nowy ratusz. Du Ŝego znaczenia nabrała Ŝegluga po Wi śle. Spławiano ni ą głównie zbo Ŝe i drewno udział Poła ńca we flisactwie był znacz ący. Kupcy z tego miasta handlowali sol ą, suknem, bydłem, a tak Ŝe popiołem drzewnym, wykorzystywanym do produkcji prochu strzelniczego i tekstyliów. W jednym tylko, 1537 roku, do komory celnej we Wrocławiu dostarczono 510 łasztów popiołu z Poła ńca, ekspediowanego do Europy Zachodniej. W 1582 roku przez komory celne w Brzegu i Świdnicy przep ędzono 823 woły z Poła ńca, podczas gdy z Krakowa tylko 520. Nad brzegiem Wisły na terenie dzisiejszej Winnicy istniało kilka spichrzów, gdzie gromadzono zbo Ŝe przed spławem do Gda ńska. W 1562 roku wielki po Ŝar zniszczył 154 domy w mie ście (na 287 istniej ących). Wzorem swych poprzedników król Zygmunt August zawiesił pobieranie podatków na osiem lat. Z lustracji dóbr przeprowadzonej w latach 1564 - 1565 wynika, Ŝe przy uj ściu rzeki Wschodniej do Czarnej znajdował si ę folwark, do którego nale Ŝały Brzozowa i Zdzieci. Hodowano w nim krowy, konie, świnie, g ęsi, kury i pawie. Obok folwarku stał młyn wodny. Młyn i obie, wspomniane wsie podlegały władzy starosty sandomierskiego. Podobnie jak w niektórych innych rejonach Małopolski, starosta nadmiernie obci ąŜ ał poddanych, przede wszystkim darmow ą prac ą w lesie. W 1583 roku chłopi z Brzozowej i Zdzieci wnie śli skarg ę do króla na starost ę Andrzeja Firleja. Stefan Batory zredukował wymiar świadcze ń specjalnym zarz ądzeniem. Po wspomnianym po Ŝarze Połaniec odbudował si ę do ść szybko i wkroczył w okres najpomy ślniejszego rozwoju w swoich dziejach. W 1588 roku w mie ście było 284 domy, 30 ogrodów, 6 folwarków, 9 jatek, ła źnia, młyn. Działalno ść prowadziło 121 rzemie ślników. Dochody niemal dwukrotnie przewy Ŝszały płacone podatki. W 1594 roku król Zygmunt III Waza nadał Poła ńcowi przywilej organizowania dodatkowego jarmarku na św. Jadwig ę. W 1602 roku lustracja miasta wykazała obecno ść 322 domów, 38 ogrodów i 26 folwarków, 2 młynów, 14 jatek rze źniczych i 24 małych gorzelni produkuj ących wódk ę. Na pocz ątku XVII wieku utworzono dekanat połaniecki. W jego skład wchodziło 16 parafii. Miasto liczyło wówczas około 2 tys. mieszka ńców. M. Bogucka i H. Samsonowicz („Dzieje miast i mieszcza ństwa w Polsce przedrozbiorowej”) zaliczaj ą Połaniec, ze wzgl ędu na liczb ę ludno ści, do II grupy (kategorii) miast małopolskich (podobnie jak Tarnów, Nowy Korczyn, Opatów, Szydłów). Natomiast, przyjmuj ąc kryterium znaczenia handlowego do III grupy. A zatem znajdował Połaniec w owym czasie, mo Ŝe nie czołowe, ale wa Ŝne miejsce w śród małopolskich o środków miejskich. Połaniec, ze wzgl ędu na swe poło Ŝenie i rol ę, jaka odgrywał w Ziemi Sandomierskiej, odwiedzali dostojnicy dworscy, a nawet koronowane głowy. W 1374 roku była tu siostra Kazimierza Wielkiego, El Ŝbieta, matka Ludwika W ęgierskiego. W 1389 roku jedn ą noc sp ędziła w mie ście królowa Jadwiga. Co najmniej sze ściokrotnie przebywał w połanieckim dworze Zygmunt Stary, sam i z królow ą Bon ą. W 1545 roku przeje ŜdŜał przez Połaniec Zygmunt August w towarzystwie hetmana Jana Tarnowskiego. Zapewne wizyt takich było wi ęcej, cho ć nie odnotowano ich w dokumentach.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 14 – Poz. 3056

Przy ko ściele parafialnym istniej ą dwa Bractwa religijne - pisze ks. Jan Wi śniewski: Bractwo Literackie pod tytułem św. Anny, zało Ŝone w roku 1490 w dniu 11 maja przez dyplom erekcyjny wydany w Krakowie przez Fryderyka, królewicza polskiego, kardynała Rzymskiej Stolicy, Prymasa, Arcybiskupa Gnie źnie ńskiego. „Członkowie bractwa Literackiego byli obowiązani śpiewa ć na chórze muzycznym w ko ściele podczas summy w niedziel ę i dnie uroczyste, który to obowi ązek literaci połanieccy spełniaj ą, a prócz tego trudni ą si ę wyrobem światła woskowego do nabo Ŝeństwa w ko ściele niezb ędnego”. Bractwo Ró Ŝańcowe, zało Ŝone było w roku 1629, a przez Marcina Szyszkowskiego, biskupa krakowskiego. Ks. Ks. Jan Wi śniewski : „Bractwo Ró Ŝańcowe miało pierwiastkowo ołtarz swój na środku ko ścioła pod słupem, na którym le Ŝy poprzeczna wielka belka przez szeroko ść całego ko ścioła, lecz gdy Stanisław Szembek, chor ąŜ y sandomierski, ufundował przy ko ściele murowan ą kaplic ę Naj świ ętszej Maryi Panny do tej Ŝe kaplicy Bractwo Ró Ŝańcowe przeniesione zostało i dot ąd tam istnieje. Rok fundacyi tej Ŝe kaplicy jest mi dot ąd niewiadomy. Bractwo Ró Ŝańcowe, od śpiewuje w ko ściele Ró Ŝaniec w niedziel ę i świ ęta przed sum ą i nieszporami nadto z Literatami posługuje w ko ściele przy pogrzebach i trudni si ę wyrobem światła woskowego, za które Literaci bior ą dwie cz ęś ci, a Ró Ŝaniec cz ęść trzeci ą dochodu b ędącego pod kontrol ą i kluczem ks. wikariusza zast ępcy proboszcza, a który to dochód jest u Ŝywany na potrzeby Bractwa gdy Ŝ fundusze jego z powodu niewypłacalno ści gospodarzy posiadaj ących grunta, na których legowane s ą brackie obligi, tak s ą szczupłe, Ŝe zaledwie dochód na zaspokojenie długów za wosk kupowany wystarczy ć mo Ŝe. Abominantio desolationis stans in floreutibus guondam confraternitatibus”. Spokojny, w miar ę dostatni okres w historii Poła ńca został dramatycznie przerwany w 1606 roku. W rezultacie konfliktu mi ędzy królem Zygmuntem III Waz ą i cz ęś ci ą magnatów, doszło do wybuchu słynnego rokoszu Zebrzydowskiego. Rokoszanie stan ęli pod Koprzywnic ą, król z wiernymi oddziałami w Wi ślicy. Próby uśmierzania buntu, w drodze negocjacji nie przyniosły powodzenia. Król zdecydował si ę u Ŝyć siły dla przywrócenia porz ądku. Tymczasem uczestnicy rokoszu rozpocz ęli grabie Ŝ folwarków, miast i wsi, przede wszystkim królewskich. Ofiar ą padły tak Ŝe Połaniec, Brzozowa i Zdzieci. Wprawdzie ostatecznie, na wie ść o nadci ągaj ących wojskach Zygmunta, buntownicy w wi ększo ści rozpierzchli si ę, a pozostałych rozbito w bitwie pod Guzowem, jednak dokonali wcze śniej straszliwego spustoszenia posiadło ści królewskich. W zarz ądzonej przez Zygmunta III Waz ę lustracji szkód zapisano: „…miasto Połaniec, szkody, które bardzo wielkie maj ą od Ŝołnierzy przez nas wezwani i one na pi śmie pod przysi ęgą z piecz ęci ą miasta podali. Wzi ęto w tym mie ście 2388 kóp zbo Ŝa wszelakiego, 632 korce zbo Ŝa młóconego, 252 wołów i bydła pospolitego, 64 owiec, 263 wieprzów i świ ń pospolitych, 113 brogów siana. Pszczół wszystkich, z których jedne wydarto, drugie podpalono, pniów 125. Pieni ędzy za rozmaite szkody i gotowych, których jest wi ększa cz ęść 1723 zł, polskie i 26 groszy. Komory, skrzynie połupani i wszystko co w domu mieli pobrano. Ludzi bito i insze despecti czyniono. Folwark połaniecki tak Ŝe spro śnie spl ądrowany i wniwecz obrócony, zbo Ŝe wszystko na polu pobrane, ko ńmi zdeptane i spasione. Zdechło bydło w tym folwarku 30, ciel ąt 19 wzi ęto, bydła pospolitego 118, wołów 20, skopów 50, świ ń pospolitych 122, wieprzów karmionych 12, prosi ąt 12 kokoszy 84, kurcz ąt 60, g ęsi 116, kaczek 44, masła fasek 28, serów kóp 20. Spichlerz w tym dworze wyłupano i w nim wzi ęli Ŝyta korcy 30, słodu Ŝytniego 100 korcy, m ąki pszennej 30 korcy, ospy jęczmiennej 12 korcy, jagieł 6 korcy, Ŝyta z wymiaru 180 korcy, soli 10 korcy Na zim ę nic nie siano. Wszystkie stawy i sadzawki rozkopawszy wyłowiono, teraz na zim ę nie zastawiono, sieci zabrano…” Równie wysokie straty zanotowano w Zdzieciach i Brzozowej. W rezultacie grabie Ŝy i zniszcze ń dokonanych przez rokoszan, w miastach, folwarkach i wsiach królewskich zapanował głód, bowiem magnaci, mimo przyj ętych zobowi ąza ń nie wyrównali strat, a skarb pa ństwa był pusty. Rokosz Zebrzydowskiego podkopał ekonomiczne podstawy Poła ńca. W 1607 roku powstał w mie ście szpital ubogich. Przy szpitalu znajdował si ę ko ściółek św. Ducha erygowany decyzj ą biskupa Piotra Gembickiego w 1651 roku a rozebrany w roku 1778. Jeszcze w 1608 roku, co wykazała lustracja, w Poła ńcu działało 267 rzemie ślników, ale ju Ŝ w 1611 roku ich liczba spadła do 44. Miasto ubo Ŝało, do czego przyczyniały si ę walnie ustawy sejmowe, systematycznie ograniczaj ące prawa mieszczan, na korzy ść szlachty. W 1632 roku Zygmunt III Waza zezwolił przywilejem wydanym 26 marca, na pi ąty jarmark w Poła ńcu, w dniu św. Kazimierza (4 marca). W 1648 roku parafia połaniecka liczyła około 5 tys. wiernych. Tego roku nast ąpił wylew Wisły, powoduj ąc gro źną dla miasta i okolic powód ź. Dramat powtórzył si ę w 1650 roku i kolejno w 1652 i 1655 roku. Skutkiem niszcz ących plony powodzi był głód, a w jego nast ępstwie epidemia cholery w 1656 roku, która pochłon ęła wiele ofiar. W 1657 roku Połaniec spl ądrowały i spaliły oddziały Jerzego II Rakoczego z Siedmiogrodu. Na pocz ątku lipca tego roku Stefan Czarniecki, w pogoni za cofaj ącym si ę Rakoczym, stan ął z wojskiem pod Poła ńcem, nad Wisł ą, w miejscu gdzie dawniej znajdował si ę gród kasztela ński. Tu wydał uniwersał do ludno ści ziemi przemyskiej, wzywaj ący do walki z naje źdźcą.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 15 – Poz. 3056

Po „potopie” i naje ździe Rakoczego Połaniec le Ŝał w ruinie. Wi ększo ść domów spłon ęła, miasto opustoszało. Rejestr pogłównego przeprowadzony w powiecie sandomierskim w 1662 roku podaje, Ŝe Połaniec liczył zaledwie 556 mieszka ńców. W tym Ŝe roku nast ąpił jeszcze jeden wylew Wisły czyni ąc sytuacj ę miasta i okolicznych wiosek wr ęcz dramatyczn ą. Potwierdza to lustracja z 1664 roku. Wynika z niej, Ŝe w mie ście pozostało ledwie 30 rolników, zamarły handel i rzemiosło, nie odbywały si ę jarmarki, a zarz ąd miejski po Ŝyczał pieni ądze u osób prywatnych, by pokry ć niezb ędne, pilne wydatki. W 1673 roku Połaniec wyznaczono jako miejsce zimowania chor ągwi pancernej. Jej utrzymanie było obowi ązkiem mieszczan. Zdesperowane władze zrujnowanego Poła ńca wystosowały list do króla, szczególnie dramatyczny w swej wymowie. Czytamy w nim m.in.: „My, burmistrz i rajcy, a tak Ŝe wójt połaniecki i ławnicy, cechmistrze z braci ą swoj ą tudzie Ŝ pospólstwo miasteczka Jego Królewskiej Mo ści zgodnie, jawnie i dobrowolnie zaznaczamy, Ŝe piln ą i gwałtown ą dobra wspólnego potrzeb ą, mianowicie na zniesienie długów, winnych ró Ŝnym osobom, a zaci ągni ęte przez wszystkie pospólstwo na ró Ŝne chor ągwie, g ęsto nazbyt przechodz ące, i Ŝ na dzie ń po trzy, cztery chor ągwie odprawia ć musieli śmy, a tak Ŝe na zapłacenie wydania chleba zimowego trzechletniego tera źniejszej chor ągwi husarskiej jegomo ści Pana Wojewody Ruskiego złotych polskich 2300. przeto nie mog ąc dla wielkiego ubóstwa ludzi doszcz ętnie zniszczonych, zapłaci ć takowych długów, ani te Ŝ niemog ący wynale źć innych środków w miasteczku Poła ńcu, w którym przed laty było 400 osad, a teraz zaledwie znajduje si ę, z najubo Ŝszymi 80, przez co do wi ększego ubóstwa i zniszczenia przychodzi miasteczko na skutek wielkich, niezno śnych i ustawicznych ci ęŜ arów, poborów i innych wszelkich podatków, które i za umarłych płaci ć, zatem obawiaj ąc si ę dalszej i wi ększej ruiny, aby si ę ostatek pospólstwa z miasta nie rozbiegło, zgodnie i jednostajnie wszyscy na plac publiczny zeszedłszy si ę, zezwolili śmy na zniesienie poniesionych długów sztuk ę pastwiska nam odległego pod Rybitwami i Ruszcz ą le Ŝą cego, które śmy rewindykowali z r ąk szlacheckich IMP Parysa D ębickiego wyrokiem sądowym, co nas wiele musiało kosztowa ć, jako te Ŝ defacto przedali śmy JP Stanisławowi Parzniewskiemu za sum ę 1000 złotych polskich, na co r ękami naszymi podpisujemy si ę i piecz ęć przykładamy”. W miastach Małopolski czynnikiem dynamizuj ącym gospodark ę był element Ŝydowski. Do Poła ńca śydzi zacz ęli napływa ć ju Ŝ w XVI wieku i wkrótce stanowili pr ęŜ ną i ekspansywn ą grup ę społeczn ą. W 1647 roku król Władysław IV zezwolił śydom na kupowanie placów i domów, posiadanie kramów kupieckich, jatek rze źniczych, prowadzenie handlu, ł ącznie z wyszynkiem, produkcj ę piwa itp. Pozwolił te Ŝ na budow ę synagogi i zało Ŝenie cmentarza. śydzi podlegali jurysdykcji starosty, a nie s ądu miejskiego. Przywileje te, podobne zreszt ą jak w innych miastach potwierdzili: Jan Kazimierz w 1652 roku i Jan III Sobieski w 1682 roku. Dzi ęki nim społeczno ść Ŝydowska umocniła si ę i uzyskała w Poła ńcu du Ŝe znaczenie. Schyłek istnienia Rzeczypospolitej, to jednocze śnie pogł ębiaj ący si ę kryzys gospodarczy Poła ńca. Po wojnach, po Ŝarach i zarazach ju Ŝ si ę nie zdołał odrodzi ć. Prawdopodobnie ucierpiał podczas wojny północnej. W 1744 roku liczył około 750 mieszka ńców, w tym ponad 100 śydów. W czasie lustracji naliczono zaledwie 12 koni, 107 wołów, 101 krów. Folwark połaniecki był zdewastowany, jego obiekty chyliły si ę ku ruinie, z dwóch młynów pozostał jeden. Rzemiosło niemal zanikło, miasteczko przekształciło si ę w osad ę rolnicz ą. Pierwszy imienny wykaz mieszka ńców Rynku pochodzi z 1744 roku i dominuj ą w nim nazwiska Ŝydowskie. Z centralnego punktu Poła ńca jakim był rynek rozchodziły si ę wtedy ulice: Ko ścielna (dzisiaj 11go Listopada), św. Katarzyny (dzi ś Mielecka), droga do Ole śnicy (dzi ś ulica Zr ębi ńska), Krakowska, Ruszczka (dzi ś Ruszcza ńska), Kirkucka (dzisiaj Partyzantów). Po zawi ązaniu konfederacji barskiej w rejon Poła ńca wkroczyły oddziały rosyjskie przejmuj ąc kontrol ę nad przeprawami na Wi śle. Pierwszy rozbiór Polski w 1772 roku odci ął Połaniec od tradycyjnych rynków zbytu w Galicji zaj ętej przez Austriaków. Po drugiej stronie Wisły, naprzeciwko Winnicy, zorganizowano posterunek celny. Wysokie cła na wwo Ŝone do Austrii towary, praktycznie sparali Ŝowały handel. Wyniszczony i zubo Ŝały Połaniec stracił znaczenie gospodarcze ust ępuj ąc wyra źnie miejsca prywatnemu miastu Staszów. Zanim jednak miasto pogr ąŜ yło si ę ostatecznie w beznadziei zaborów, prze Ŝyło swoje „pi ęć minut” w historii Polski. Stało si ę tak za spraw ą insurekcji ko ściuszkowskiej.

Ko ściuszko pod Poła ńcem 24 marca 1794 roku Tadeusz Ko ściuszko zło Ŝył na krakowskim rynku uroczyst ą przysi ęgę, Ŝe powierzonej mu władzy Naczelnika Najwy Ŝszej Siły Zbrojnej u Ŝyje jedynie dla obrony granic, odzyskania niepodległo ści Narodu i ugruntowania wolno ści. Insurekcja stała si ę faktem. Wkrótce po jej proklamowaniu, do Poła ńca przybył VI regiment piechoty pod dowództwem płk Szyrera. Po krótkim postoju, wyruszył w kierunku Krakowa, by nast ępnie wzi ąć udział w bitwie pod Racławicami. Pocz ątkowo powstanie nie spotkało si ę z szerszym odd źwi ękiem na Ziemi Sandomierskiej. Dopiero wkroczenie wojsk Ko ściuszki na Sandomierszczyzn ę zmieniło radykalnie nastroje. Z napływaj ących ze wszystkich stron ochotników utworzono II Regiment Grenadierów Krakowskich. 5 maja Tadeusz Ko ściuszko stan ął pod Poła ńcem. W widłach Wisły i

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 16 – Poz. 3056

Czarnej, w terenie dogodnym do obrony zało Ŝył obóz warowny. Tu zamierzał oczekiwa ć na przepraw ę przez Wisł ę korpusu gen. Jana Grochowskiego, by po poł ączeniu z nim uderzy ć na siły gen. Denisowa. W widłach Wisły i Czarnej, w terenie dogodnym do obrony zało Ŝył obóz warowny. Tu zamierzał oczekiwa ć na przepraw ę przez Wisł ę korpusu gen. Jana Grochowskiego, by po poł ączeniu z nim uderzy ć na siły gen. Denisowa. Denisow tymczasem, zorientowawszy si ę w planach Ko ściuszki cz ęść swoich oddziałów wysłał w stron ę Annopola, gdzie spodziewał si ę przeprawy Grochowskiego, a z reszt ą rozpocz ął blokad ę obozu w Poła ńcu. Co prawda wojska powsta ńcze zajmowały bardzo korzystne pozycje, a naturalne walory obronne obozu wydanie poprawiono, buduj ąc sza ńce, palisady i kopi ąc rowy, to jednak Ko ściuszko znalazł si ę w pułapce. Nie dysponował siłami zdolnymi do przerwania pier ścienia blokady, a jego oddziały, odci ęte od zaopatrzenia, cierpiały na niedostatek Ŝywno ści. Dłu Ŝsze obl ęŜ enie groziło całkowit ą kl ęsk ą. O otwartej bitwie nie mogło by ć mowy, bowiem przeszło 11 tysi ącom dobrze wyszkolonych i uzbrojonych Ŝołnierzy Denisowa, Ko ściuszko mógł przeciwstawi ć 7 tysi ęcy słabo uzbrojonych ludzi, w połowie ochotników i rekrutów, pierwszy raz bior ących udział w walce. Czas jednak działał na korzy ść Naczelnika, gdy Ŝ przewidywane nadej ście korpusu Grochowskiego zmieniało układ sił, Denisow wiedział o tym i próbował 12 maja atakowa ć polski obóz. Atak jednak odparto. Dla osłabienia ducha bojowego powsta ńców, Rosjanie palili i rabowali okoliczne wioski, na oczach bezradnych Ŝołnierzy Ko ściuszki. 17 maja ponowili atak ale znów bez powodzenia. Tego wła śnie dnia, Grochowski sforsował Wisł ę i wyszedł na rosyjskie tyły. Denisow, obawiaj ąc si ę okr ąŜ enia, śpiesznie wycofał si ę spod Poła ńca, pozostawiaj ąc dla niepoznaki namioty i cz ęść sprz ętu. 19 maja doszło do poł ączenia sil polskich i Ko ściuszko ruszył w po ścig za Denisowem. 5 czerwca dogonił go w rejonie Szczekocin, gdzie doszło do krwawej bitwy. Rosjan, wbrew przewidywaniom naczelnika, wsparli Prusacy, Ko ściuszko z 12 tysi ącami Ŝołnierzy i 29 działami, miał przeciwko sobie 24 tys. Ŝołnierzy i 120 dział. W bitwie zgin ęło około 2 tys. Polaków. Zdolno ści dowódcze Ko ściuszki sprawiły, Ŝe jego armia nie poszła w rozsypk ę lecz zachowuj ąc sprawno ść bojow ą, rozpocz ęła odwrót do Warszawy. Dalsze losy insurekcji s ą powszechnie znane, wi ęc nie ma potrzeby ich przypomina ć. Powró ćmy zatem do tego, co działo si ę podczas obl ęŜ enia obozu w Poła ńcu. Otó Ŝ Ko ściuszko nie tylko umacniał linie obronne, przyjmował ochotników, szkolił rekrutów i sposobił si ę do walki. Rozwin ął równie Ŝ, a mo Ŝe przede wszystkim oŜywion ą działalno ść organizacyjn ą i polityczn ą. Wydawał rozliczne odezwy, pisma, rozkazy, wyja śniał społecze ństwu sens swoich decyzji, apelował o wł ączenie si ę do powstania wszystkich Polaków. Spod jego pióra wyszły m.in.: pismo do Komisji Porządkowej Krakowskiej, odezwa do duchowie ństwa ró Ŝnych wyzna ń, odezwa do warszawian, pismo do Rady Zast ępczej Tymczasowej w Warszawie, pismo do Franciszka Sapiehy, generała artylerii litewskiej, odezwa do obywateli brzeskich i kobry ńskich itd. Ale dokumentem najwa Ŝniejszym, o historycznym znaczeniu, ogłoszonym 7 maja 1794 roku był słynny Uniwersał, nazwany pó źniej Połanieckim. Na mocy Uniwersału chłopi zostali uwolnieni z poddaństwa, otrzymali wolno ść osobist ą. Obni Ŝono im wymiar pa ńszczyzny, za ś chłopom wst ępuj ącym do armii zniesiono j ą całkowicie. Uniwersał burzył dotychczasowy porz ądek społeczny, zapowiadał now ą epok ę w dziejach wsi, czynił chłopów pełnoprawnymi obywatelami Rzeczypospolitej. Ko ściuszko, pomny do świadcze ń ameryka ńskich, wiedział, Ŝe powstanie nie ma szans na powodzenie bez udziału całego społecze ństwa, a bitwa pod Racławicami wykazała, Ŝe chłop mo Ŝe by ć dobrym, bitnym Ŝołnierzem. Musi by ć jednak traktowany na równi z innymi obywatelami Rzeczypospolitej. Uniwersał obudził nadzieje wsi i wywołał silny opór szlachty i arystokracji. Sprawił, ze niektórzy przedstawiciele tych warstw społecznych odsun ęli si ę od powstania. Ko ściuszk ę pos ądzono o ch ęć wywołania rewolucji na wzór francuski, postanowienia Uniwersału były nagminnie sabotowane. Gdyby powstanie zako ńczyło si ę sukcesem, Ko ściuszko by ć mo Ŝe zdołałby wprowadzi ć w Ŝycie zasady zawarte w Uniwersale. Kl ęska odsun ęła na długie lata kwesti ę uwłaszczenia chłopów. Uniwersał Połaniecki pozostał dla nich symbolem pragnie ń, które nie mogły si ę spełni ć w rozdzieranej podziałami zewn ętrznymi i wewn ętrznymi Rzeczypospolitej. W 200 rocznic ę insurekcji w Poła ńcu otwarto wystaw ę po świ ęcon ą Uniwersałowi i osobie Naczelnika Ko ściuszki. Wcze śniej, w 190 rocznic ę powstania zorganizowano Galeri ę Ko ściuszkowsk ą. Pami ęć o doniosłym w historii miasta wydarzeniu pozostaje nadal Ŝywa, a symbolizuje j ą kopiec, znajduj ący si ę w miejscu, gdzie Ko ściuszko ogłaszał Manifest. Sypanie kopca rozpoczęto w 1917 roku, w setn ą rocznic ę śmierci Naczelnika.

Pod zaborami Po trzecim rozbiorze Polski Połaniec znalazł si ę w zaborze austriackim, w tzw. Nowej Galicji. Wprawdzie podczas pobytu wojsk Ko ściuszki i rosyjskich prób zdobycia obozu, zbytnio nie ucierpiał, gdy Ŝ spłon ęło tylko par ę domów, to jednak był zrujnowany gospodarczo. Miast upragnionego spokoju i warunków

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 17 – Poz. 3056 do rozwoju, przyszły czasy wyj ątkowo trudne. Przez Połaniec odbywały si ę przemarsze wojsk, a na mocy polecenia urz ędu cyrkularnego, mieszka ńcy byli zobowi ązani do Ŝywienia przechodz ących oddziałów. Kasa miejska świeciła pustkami, obiekty publiczne popadły w kra ńcowe zaniedbanie i ruin ę. Mieszka ńcy Ŝyli w ubóstwie. W 1801 roku, dla poprawy stanu finansów miasta zdecydowano si ę dopu ści ć śydów do propinacji, dot ąd zastrze Ŝonej dla obywateli polskich. W zamian mieli oni płaci ć 96 re ńskich rocznie, prócz obowi ązkowego „czopowego” nale Ŝnego rz ądowi. Płacili te Ŝ zarówno śydzi jak i Polacy, specjalny dodatek od produkowanych bądź importowanych trunków. Jak si ę zdaje, wytwarzanie wódki i piwa stanowiło jeden z nielicznych, opłacalnych procederów, rzemiosło bowiem prze Ŝywało gł ęboki kryzys nie znajduj ąc, poza ograniczonym rynkiem lokalnym, zbytu na swoje wyroby. W okresie wojen napoleo ńskich Połaniec był n ękany stał ą niemal obecno ści ą wojsk. Połanieccy rajcowie informowali w wielkiej desperacji: „W roku 1809 ci ągle przechody, rekwizycje wojskowe trwały. Miasto tutejsze, b ędące przy granicy austriackiej (Połaniec wchodził w skład Ksi ęstwa Warszawskiego- przyp. aut.) gdzie tylko Wisła przedziela (…) które to miasto szturmem zdobyte zostało, wielkich kl ęsk doznawało, wi ęc wszystkie wpływy z obydwu funduszów, na potrzeby wojska, lazarety wydawanymi były, a cz ęstokro ć przez wojskowych rekwiruj ących Ŝywno ść i innych dostarcze ń z kancelarii burmistrz i my ucieka ć musieli śmy, b ędąc gnani pałaszem lub pistoletem w r ęku a nawet biciem. W takim czasie, w takiej kl ęsce wiecznej, urz ędnicy miejscy i miasto doznawało, trudno było utrzyma ć porz ądek w kancelarii i Ŝą da ć kwitów, gdzie nieprzyjaciel i przyjaciel brał przemoc ą i na ustne Ŝą danie w moment dostarczone by ć musiało”. (K. Warchałowski „Zarys historii Poła ńca do 1914 roku”). Po ostatecznej kl ęsce Napoleona, w 1815 roku, w wyniku Traktatu Wersalskiego, utworzono Królestwo Polskie, namiastk ę pa ństwa, znajduj ącego si ę pod kuratel ą Moskwy. Połaniec znalazł si ę w jego granicach. Po likwidacji samorz ądu miejskiego przez władze austriackie, rz ąd carski nie zamierzał go przywraca ć. Mianowany przez władze burmistrz miał szerokie uprawnienia, cz ęsto zreszt ą nadu Ŝywane. Wyj ątkow ą bezwzgl ędno ści ą i chciwo ści ą odznaczył si ę burmistrz Poła ńca Wincenty Puchacki. Dokonał tylu jaskrawych nadu Ŝyć i narusze ń prawa, Ŝe w ko ńcu władze, wskutek licznych protestów mieszczan, usun ęły go ze stanowiska. Około 1820 roku Połaniec liczył 1662 mieszka ńców, w tym 156 śydów. Z dawnej, licznej rzeszy rzemie ślników, ostało si ę ledwie 47, najwi ęcej szewców, garncarzy i krawców. Maj ątek ziemski miasta skurczył si ę, wi ększo ść dóbr została b ądź sprzedana, b ądź zastawiona. Jedynym, pewnym wpływem do kasy miejskiej były dochody z opłat za zezwolenia na produkcj ę i sprzeda Ŝ wódki i piwa. W 1820 roku władze dokonały przegl ądu sytuacji miast pod wzgl ędem gospodarczym. Na zapytanie o ocen ę przyczyn rozwoju b ądź regresu miasta, burmistrz Antoni Widuli ński informował: „Miasto Połaniec przez wiele po Ŝarów ognia, które (…) prawie co rok do świadczane były, w połowie wi ększej upadło”. Oczywi ście, po Ŝary były bezsprzecznie plag ą, nie tylko zreszt ą Poła ńca, ale upadek spowodowało wiele innych czynników (przygraniczne poło Ŝenie, wojny, zarazy, brak warunków do rozwoju przemysłu, itp.). W 1830 roku Połaniec liczył 1810 mieszka ńców. Powstanie listopadowe nie przeszło tu bez echa. Wzi ęli w nim udział równie Ŝ mieszka ńcy miasta, nazwiska dwóch z nich, nauczycieli, Ludwika Chmielewskiego i Ignacego Górskiego, zachowały si ę w dokumentach. Czynnie uczestniczył w powstaniu wła ściciel Ruszczy Roman Rupniewski, oficer, artylerzysta, kawaler Virtuti Militari. Pod koniec 1831 roku do Poła ńca skierowano oddziały kawalerii rosyjskiej, którego zadaniem było strze Ŝenie odcinka granicy z Austri ą i wyłapywanie zbiegów, uchodz ących z Królestwa do Galicji. Po upadku powstania nasilił si ę proces rusyfikacji. Urz ędowe dokumenty, m.in. bud Ŝet miasta, sporz ądzane s ą wył ącznie w j ęzyku rosyjskim, nast ępuje stopniowe scalanie Królestwa z reszt ą imperium carskiego. Lata pokoju, które teraz nastały, sprzyjały rozwojowi Poła ńca . „Burmistrz połaniecki Ksawery Wścieklica wprowadził w poniedziałki jarmarki na bydło i trzod ę, we wtorki na konie. Poniewa Ŝ ztego powodu wło ścianie z bli Ŝszych wsi przez 104 dni na rok chodz ąc na jarmarki, oddawali si ę pró Ŝniactwu i pija ństwu przeto władze najsurowiej nakazały w 1846 r. Burmistrzowi, aby wspomniane targi skasował”- podaje ks. Jan Wi śniewski. W ich miejsce wprowadzono, w 1846 roku, targi jednodniowe, odbywaj ące si ę w ka Ŝdy czwartek. Nast ępnie liczb ę jarmarków ograniczono do sze ściu. W 1861 roku po Ŝar zniszczył cz ęść zabudowy Poła ńca. Po tym nieszcz ęś ciu władze zabroniły stawiania wokół rynku domów drewnianych. Wszystkie pierzeje miały mie ć budynki murowane. Niestety, zarz ądzenie to było nagminnie naruszane. Co ciekawe, rosyjska „zwierzchno ść ” nie zlikwidowała cła mostowego na rzecz Czarnej, ustanowionego jeszcze w XV wieku. Opłaty celne, pobierane w oparciu o dawne przywileje królewskie, nadal zasilały kas ę miejsk ą. Nie odebrano te Ŝ Poła ńcowi prawa propinacji, si ęgaj ącego

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 18 – Poz. 3056 równie Ŝ czasów królewskich. Jego „modyfikacja” polegała na dodaniu akcyzy. Po wprowadzeniu przez rz ąd carski monopolu spirytusowego, małe wytwórnie wódek zostały zlikwidowane. Nieco lepsza sytuacja ekonomiczna miasta pozwoliła na podj ęcie szeregu prac porz ądkowych i remontowych m.in. pogł ębiono ci ągle przepełnione rynsztoki, uło Ŝono chodniki z drewnianych bali, zbudowano pomieszczenie na sprz ęt stra Ŝacki i wreszcie rozpocz ęto remont ko ścioła św. Marcina, który, wskutek wieloletnich zaniedba ń, groził zawaleniem. W 1861 roku ko ściół otrzymał now ą polichromi ę. Wcze śniej wytyczono równie Ŝ miejsce na nowy cmentarz przy dzisiejszej ulicy Osieckiej. W 1860 roku Połaniec liczył 1974 mieszka ńców, w tym 786 śydów. Hamulcem przyrostu naturalnego były epidemie cholery, powodzie, kl ęski nieurodzajów, szczególnie dotkliwe w latach czterdziestych i pi ęć dziesi ątych XIX stulecia. Wysiłki władz miejskich, zmierzaj ących do przywrócenia Poła ńcowi dawnego znaczenia, z góry skazane były na niepowodzenie. Le Ŝą ce na peryferiach, odci ęte od naturalnego zaplecza gospodarczego, nękane kl ęskami Ŝywiołowymi miasto, pozbawione było ja śniejszych perspektyw na przyszło ść . Stary, wa Ŝny w Rzeczypospolitej szlak nadwi śla ński, praktycznie nie istniał, a ruchliwa niegdy ś Wisła straciła znaczenie głównej drogi wodnej kraju. Upadek miasta był nieunikniony, a przy śpieszyło go powstanie styczniowe. Ze sk ąpych zapisów wiadomo, Ŝe w tym, dramatycznym zrywie niepodległo ściowym uczestniczyli połanieccy mieszczanie, cho ć trudno powiedzie ć ilu ich było. Przez Wisł ę, w pobli Ŝu Poła ńca, przeprawił si ę z Galicji oddział Andrzeja Łopackiego, wchodz ący w skład grupy Dionizego Czachowskiego, bohaterskiego dowódcy powsta ńczego. Oddział liczył około 260 ochotników, kiepsko uzbrojonych, lecz pal ących si ę do walki. Józef Ko ściesza O Ŝegalski tak wspominał ow ą wypraw ę:„…wyruszyli śmy do najbli Ŝszego Poła ńca. Nasi ułani schwytali śyda kr ęcącego si ę nad Wisł ą w czasie przeprawy, podejrzewaj ąc go o szpiegostwo. Blady jak ściana zarzekał si ę, Ŝe nie jest i nie był szpiegiem, ale wielkim patriotnikiem, Ŝeby zaraz jego Sura z bachorami umarła, jak on jest szpieg, Ŝeby on był szpieg, to by nie był taki głupi, aby go złapali. Mimo to nie został uwolniony spod aresztu, gdy Ŝ trzeba było dowodów jego niewinno ści, a tych on sam da ć nie mógł. Mo Ŝe w godzin ę weszli śmy do Poła ńca, gdzie naprzeciw nas wyszli procesjonalnie śydzi. Witali bardzo Ŝyczliwie i wnie śli ogromne kosze maców, gdy Ŝ obchodzili swoj ą Wielkanoc. Powiedzieli, Ŝe dragoni rosyjscy stali w Poła ńcu, ale na wiadomo ść o nas uciekli stamt ąd. Starszyzna Ŝydowska za świadczyła, Ŝe aresztowany śyd nie jest szpiegiem, czemu te Ŝ Łopacki uwolni ć go kazał, bo wiedział, Ŝe śydzi dla powstania byli bardzo przychylni w Królestwie. Nie zdarzyło si ę, aby nas szpiegowali, tylko przeciwnie, donosili o ka Ŝdym ruchu Moskali. Byli naczelnikami narodowymi po małych miasteczkach. Po półgodzinnym odpoczynku opu ścili śmy Połaniec, d ąŜą c dalej ku Świ ętokrzyskim lasom”. Przytoczona relacja ma do ść niezwykł ą wymow ę. śydzi, witaj ący entuzjastycznie powsta ńców i ani słowa o Polakach, mieszka ńcach Poła ńca. Najwyra źniej, zastraszeni i nieufni, nie wierzyli w powodzenie walki zbrojnej z zaborc ą. Trzeba było czasu, Ŝeby pojawiła si ę nadzieja. Ledwie jednak za świtała, ostatni w XIX wieku zryw zniewolonego narodu został brutalnie zdławiony. W 1869 roku Połaniec stracił prawa miejskie. Znalazł si ę w grupie 333 miast Królestwa, zdegradowanych przez władze carskie do rangi wsi. W opinii społecznej posuni ęcie to traktowano jako zemst ę caratu za udział w powstaniu styczniowym. Tymczasem decyzja miała znaczenie szersze i głównie ekonomiczne podło Ŝe. W opinii gubernatora radomskiego 63 miasta (w tym Połaniec) były miastami „tylko z nazwy”, zdecydowan ą wi ększo ść ich mieszka ńców stanowili rolnicy. Miasta te posiadały silnego zaplecza gospodarczego, nie wykazywały symptomów rozwoju. Według ustalonych przez rz ąd carski kryteriów, miasto musiało liczy ć przynajmniej 3 tys. mieszka ńców, a Połaniec miał ich niespełna 2 tysi ące. Ukaz carski z 1 czerwca 1869 roku zdegradował Połaniec. Na marginesie tego wydarzenia warto przypomnie ć, Ŝe szereg miast utraciło swe prawa ju Ŝ w wolnej Polsce, w 1934 roku, podczas reformy administracyjnej. Wtedy równie Ŝ podstawowym kryterium była liczba mieszka ńców tak Ŝe 3 tysi ące. Miastem przestał by ć m.in. niezbyt odległy, le Ŝą cy na prawym brzegu Wisły Szczucin. Tak wi ęc w 1869 roku Połaniec został siedzib ą gminy. W jej skład wchodziły: Brzozowa, Brzyzie, Czarne, Daszyn, Kamieniec, K ępa Gli ńska, Ł ęg, Kra śnik, Monki, Podskale, Przychody, Rychterówka, Ruszcza Dolna, Rybitwy, Winnica, Sieragi, Zdzieci, Zielonka, Zr ębin i folwark połaniecki. W gminie nie utworzono sądu gminnego, nale Ŝała do kompetencji s ądu w Staszowie. W 1889 roku Połaniec po raz kolejny padł pastw ą ognia. Po Ŝar wybuchł w rynku, a w skutek silnego wiatru przeniósł si ę na pobliskie ulice. Spłon ęły 82 budynki, ko ściół św. Marcina, apteka, siedziba władz gminy, plebania, biblioteka ko ścielna. Najci ęŜ sz ą strat ą dla kultury było spalenie gotyckiego obrazu Matki Boskiej, pochodz ącego z ko ścioła św. Katarzyny. Spłon ęło archiwum ko ścielne i przechowywane w bibliotece historyczne dokumenty.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 19 – Poz. 3056

W cztery lata pó źniej rozpocz ęto wznoszenie nowego, murowanego ko ścioła. Odbudowano te Ŝ wi ększo ść zniszczonych domów, ale ponowny po Ŝar w 1903 roku obrócił w perzyn ę cał ą niemal ulic ę Ko ścieln ą (dzi ś 11 Listopada). Intensywna rusyfikacja, której widowni ą była przede wszystkim szkoła, doprowadziła do wybuchu strajków szkolnych w Królestwie. Miały one równie Ŝ miejsce w Poła ńcu (grudzie ń 1905 r.) Domagano si ę nauki w j ęzyku polskim, palono rosyjskie podr ęczniki. Cho ć strajki niebawem wygasły, władze carskie złagodziły nieco sw ą polityk ę i zezwoliły na wprowadzenie j ęzyka polskiego na niektóre lekcje. Adam Bie ń w swej ksi ąŜ ce „Bóg wysoko, dom daleko” tak opisuje Połaniec z tego okresu czasu: „Miasto... Długa ulica od ko ścioła i mostu do rynku oraz rynek czworok ątna wgł ębiona niecka, otoczona wiankiem małych bielonych wapnem domków Ŝydowskich na okalaj ących wzgórzach. W ka Ŝdym domku od rynku sklep. Wszystkie sklepy od zewn ątrz, od rynku, od świata ciasne i ubogie. Nie ma wystaw. Nie ma wielkich szyb okiennych. Nic nie n ęci, nie dra Ŝni przechodnia obrazem bogatego wn ętrza. Ale wszystkie sklepy maj ą gł ębokie, wieloizbowe zaplecza. Klient lepszy b ędzie mógł wst ąpi ć do drugiej, trzeciej i dalszych izb i ujrzy przed sob ą bogactwo coraz wi ększe, które przedstawi mu śyd lub śydówka w obu wypadkach uosobienie ubóstwa. Z Ŝadnej izby zaplecza okno nie wychodzi na ulic ę, tylko na podwórko zasłoni ęte murami. Połaniec, Osiek, Klimontów, Staszów, Koprzywnica to Ŝydowska Ziemia Obiecana, to wyspa szcz ęś liwo ści, na której Ŝydowski Naród Wybrany od wieków bytuje w śród morza ciemnych, niebezpiecznych "gojów" i kryje przed nimi skarby, gromadzone przez pokolenia. Ka Ŝde miasteczko to najpierw pier ście ń gojów: nieprzeliczone, stłoczone, karłowate, rolno - rzemie ślnicze zagrody Polaków oraz ich podszyte n ędz ą chaty. W środku rynek rodzynek: Ŝydowskie białe domki murowane, Ŝydowskie dobrze prosperuj ące sklepy i sklepiki Ŝydowskie królestwo handlu. Bo śyd od wieków jest mistrzem hand1u. Obrał sobie ści śle okre ślon ą bran Ŝę i jego bran Ŝa to jego pasja. W zakresie swojej bran Ŝy ma w sklepie, sklepiku, straganie wszystko, co jest i co b ędzie potrzebne. Gdyby czego ś nie miał, nie byłby śydem. Zadowoli si ę zyskiem małym, zyskiem n ędznym. Pogr ąŜ y w ubóstwie siebie i rodzin ę byle powi ększy ć obrót i rozmiar swego handlu. Odda towar na kredyt, zaniesie towar do klienta i dla klienta, gotów do wszelkich usług. Polak natomiast szlachcic, inteligent czy chłop to przede wszystkim podszyty szlachetczyzn ą pan: gardzi handlem, a zysk handlowy, z którego Ŝyły i Ŝyj ą wielkie narody i pa ństwa, uwa Ŝa za owoc oszustwa. Je Ŝeli wi ęc Polak, wbrew całej swej naturze, ima si ę handlu, to tylko po to, Ŝeby jak najrychlej zdoby ć fortun ę, i znowu sta ć si ę panem. U Polaka wszystko jest drogie, a cena nie podlega dyskusji. Polak ma by ć bogaty dopiero w przyszło ści, ale ju Ŝ teraz traktuje klienta wynio śle i opryskliwie. Nic dziwnego, Ŝe w konkurencji z śydem nie ma szans.” śydzi mieli w Poła ńcu synagog ę, cheder szkoł ę pocz ątkow ą, kirkut. Ponadto dominowali w handlu połanieckim i usługach. W 1913 roku w Poła ńcu mieszkało 4250 osób, z czego 2180 stanowili śydzi. Po wybuchu I wojny światowej, w sierpniu 1914 roku do Poła ńca wkroczyli Austriacy. Ju Ŝ jednak w pa ździerniku rejon ten zaj ęły wojska rosyjskie. Okupacja rosyjska trwała do maja 1915 roku. Po krwawej, przełomowej dla losów frontu galicyjskiego. bitwie pod Gorlicami, Połaniec znalazł si ę ponownie w r ękach austriackich. Wskutek działa ń wojennych miasto ogromnie ucierpiało. śołnierze obu walcz ących stron dokonywali rabunków i gwałtów, konfiskowali Ŝywno ść , konie i bydło. W Poła ńcu panował głód, szerzyły si ę choroby, zbieraj ące obfite Ŝniwo śmierci. Mieszka ńcy Poła ńca słu Ŝyli w ramiach pa ństw zaborczych walcz ąc przeciwko sobie. Jeden z nich Bolesław Kubik, młody ułan, kawaler Virtuti Militarii, zgin ął 13 czerwca 1915 roku w słynnej szar Ŝy ułanów II Brygady Legionów, atakuj ąc pozycje rosyjskie pod Rokitn ą. W atmosferze wielkich nadziei, patriotycznego uniesienia, 15 pa ździernika 1917 roku, na naturalnym wzniesieniu w pobli Ŝu Wisły, ustawiono drewniany krzy Ŝ i rozpocz ęto sypanie Kopca Ko ściuszki. W rok pó źniej wojna dobiegała ko ńca, nadeszła upragniona wolno ść . W wyniku nowego podziału administracyjnego kraju, Połaniec znalazł si ę w powiecie sandomierskim i w województwie kieleckim.

Lata mi ędzywojenne i okupacja Po odzyskaniu przez Polsk ę niepodległo ści rozpoczyna si ę w Poła ńcu tworzenie zr ębów nowego Ŝycia. W 1919 roku odbyły si ę wybory do Rady Gminnej. W skład gminy wchodziły: Brzozowa, Zdzieci Stare, Zdzieci Nowe, Rybitwy, Kra śnik, Winnica, Ruszcza, Ma śnik, Zr ębin, Kamieniec, Ł ęg oraz 4 folwarki i szereg przysiółków. W 1922 roku liczba mieszka ńców Poła ńca przekroczyła 3,5 tys. W Poła ńcu istniało Ŝydowskie Stowarzyszenie, zało Ŝone 30 kwietnia 1917 roku, pod nazw ą Komitet Niesienia Pomocy Biednym śydom. Stowarzyszenie rozwijało si ę dobrze i działało intensywnie. W 1921 roku liczyło 130 członków. Zarz ąd Stowarzyszenia stanowili: rabin Izrael Majer Rapaport, Margules Jakub, Horowicz Szloma, Kochen Aron.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 20 – Poz. 3056

W okresie mi ędzywojennym śydzi wchodzili w skład rady gminnej Poła ńca (Kochen Aron), stanowili te Ŝ do ść aktywn ą gmin ę wyznaniow ą na czele której stał wspomniany rabin Izrael Majer Rapaport. Miasteczko zaczyna powoli podnosi ć si ę z upadku. W 1922 roku zało Ŝono Kas ę Stefczyka, rok wcze śniej powstała Ochotnicza Stra Ŝ Po Ŝarna, dla której w 1931 roku zbudowano remiz ę. W 1928 roku uruchomiono 7 klasow ą szkoł ę, mieszcz ącą si ę w kilku budynkach. Istniała te Ŝ szkoła Ŝydowska. Podstaw ą utrzymania ludno ści było rolnictwo, rzemiosło i drobny handel. Działało kilkana ście warsztatów produkcyjnych i usługowych, m.in. ślusarskie, krawieckie, szewskie, olejarskie, 3 restauracje, 6 piekarni i około 30 sklepów. W 1932 roku uło Ŝono bruk na głównej ulicy miasteczka Osieckiej, trzy lata pó źniej, now ą, trwał ą nawierzchni ę otrzymała ulica Ko ścielna (obecnie 11 Listopada). W 1933 roku rozpocz ęto budow ę wałów przeciwpowodziowych wzdłu Ŝ rzeki Czarnej. W lipcu 1934 roku rejon Poła ńca i innych gmin nadwi śla ńskich nawiedziła katastrofalna powód ź. Po przerwaniu wałów ochronnych na Wiśle woda zalała Rybitwy, Ma śnik, Ruszcz ę i Przychody. Z brzegów wyst ąpiła tak Ŝe Czarna, fala powodziowa obj ęła Zr ębin, Kamieniec, Połaniec, Ł ęg i Brzozow ą. Zniszczeniu uległy zasiewy, sady i cz ęść budynków gospodarczych. W konsekwencji pojawiło się widmo głodu. Rolnikom umorzono podatki, a gmina otrzymała z funduszu zapomogowego 1200 zł na pomoc dla najbardziej dotkni ętych Ŝywiołem mieszka ńców. Kl ęska ta uzmysłowiła piln ą potrzeb ę przy śpieszenia budowy wałów przeciwpowodziowych chroni ących przed wylewami Czarnej. W listopadzie 1936 roku, w wyniku intensywnych prac, zako ńczono budow ę wałów po lewej stronie Wisły oraz na odcinku dwóch kilometrów po obu stronach Czarnej. Inwestycja ta oddaliła gro źbę powodzi przy ka Ŝdorazowym przyborze wód Czarnej, zapewniaj ąc mieszka ńcom poczucie bezpiecze ństwa. Według spisu ludno ści w 1934 roku w gminie mieszkało 5605 osób, z czego w Poła ńcu 2818. W kronice gminy znale źć mo Ŝna zapiski dotycz ące wydarze ń politycznych, gospodarczych, lokalnych uroczysto ści itp. To wyj ątkowo cenny dokument ilustruj ący zachodz ące przeobra Ŝenia we wszystkich dziedzinach Ŝycia. 1 kwietnia 1935 roku Rada Gminy nadała obywatelstwo honorowe marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu, a 30 lipca 1937 roku marszałkowi Edwardowi Śmigłemu Rydzowi. 1 kwietnia 1938 roku Zarz ąd Gminy przej ął społeczn ą bibliotek ę im. Adama Mickiewicza, nadaj ąc jej status biblioteki gminnej. W 1934 roku w przemy śle i handlu zatrudnionych było 90 osób. W gminie działało 28 sklepów spo Ŝywczych, 2 młyny wodne, 5 sklepów z artykułami przemysłowymi, 6 piekarni, 3 restauracje, 1 warsztat ślusarski. Około 90 proc. ludno ści utrzymywało si ę z rolnictwa, przy czym sytuacja wsi była niezwykle trudna. We wspomnianej kronice napisano: „Światowe załamanie si ę koniunktury gospodarczej, trwaj ące od 1928 roku do chwili obecnej (tj.1934 roku przyp. aut.), wywołało siln ą w Ŝyciu tym depresj ę równie Ŝ na terenie gminy tutejszej. Silny upadek cen produktów rolnych przy utrzymanych wysokich cenach produkcji przemysłowej, doprowadził rolnika do ruiny”. Szans ą na rozwój Poła ńca było powstanie Centralnego Okr ęgu Przemysłowego. Plany przewidywały budow ę trasy drogowej tzw. nadwi śla ńskiej, Kraków Sandomierz, linii kolejowej, regulację rzeki Czarnej, budow ę mostu na Wi śle oraz elektrowni wodnej. Realizacj ę tych projektów przerwał wybuch II wojny światowej. Powstała natomiast promowa przeprawa przez Wisł ę w rejonie Winnicy. Prom stanowił prywatn ą własno ść Franciszka Wi ącka. Odegrał wa Ŝną rol ę we wrze śniu 1939 roku, umo Ŝliwiaj ąc wycofanie si ę za Wisł ę cz ęś ci oddziałów Armii „Kraków”. W pierwszych dniach wrze śnia 1939 roku wojna ogarn ęła Połaniec, 5 wrze śnia ewakuowano z miasteczka komisariat policji i poczt ę, 7 zawieszona została praca Urz ędu Gminy. Przez nast ępne dni przez Połaniec i okoliczne wioski przechodziły, wycofuj ące si ę pod naporem niemieckim jednostki Armii „Kraków”, a tak Ŝe kolumny uciekinierów z obszarów zajmowanych przez hitlerowców. W samym Poła ńcu nie doszło do powa Ŝniejszych star ć polska linia obrony miała by ć organizowana po drugiej stronie Wisły, lecz szybkie post ępy wroga zniweczyły te plany. Po kl ęsce wrze śniowej nastała ponura noc okupacji. 1 pa ździernika 1939r.władze niemieckie nakazały rozpocz ąć zaj ęcia w szkołach, wznowił te Ŝ działalno ść Urz ąd Gminy. Utworzono posterunek policji granatowej jego komendantem został Michał Peksa. Terror okupanta, aresztowania, wysyłki na przymusowe roboty do Rzeszy wywołały tworzenie si ę zal ąŜ ków ruchu oporu. Ju Ŝ w 1940 roku powstały zr ęby zbrojnej organizacji podziemnej, ale Niemcy wpadli na trop konspiratorów, nast ąpiły aresztowania i działalno ść ruchu oporu na pewien czas zamarła. W 1942 roku czwórka mieszka ńców Poła ńca trafiła do O świ ęcimia. Były to pierwsze ofiary hitlerowskich rz ądów. W pa ździerniku 1942 roku rozpocz ął si ę dramat połanieckich śydów. Według oficjalnych statystyk, przed wybuchem wojny mieszkało ich w Poła ńcu około 1000. Ale ju Ŝ w pierwszych miesi ącach okupacji

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 21 – Poz. 3056 zacz ęli do miasteczka napływa ć śydzi z okolicy, a nast ępnie z ró Ŝnych stron Polski i obszarów zaj ętych przez III Rzesz ę. Połaniec, poło Ŝony z dala od ucz ęszczanych szlaków, pozbawiony komunikacji kolejowej i poł ącze ń drogowych, nie posiadaj ący stałych placówek gestapo i Ŝandarmerii, jawił si ę jako oaza spokoju i bezpiecze ństwa. Ocenia si ę, Ŝe w 1942 roku przebywało tu kilkakrotnie wi ęcej śydów niŜ przed wojn ą, by ć mo Ŝe nawet 7-8tys. A oto jak, w relacji Mieczysława Korczaka z Poła ńca, przebiegała akcja zagłady śydów 18 - 19 pa ździernika 1942r.: „Pewnego dnia, wcze śnie rano, zauwa Ŝyłem niepokój na ulicy. Milicja Ŝydowska ścigała młodych, uciekaj ących śydów. Okazało si ę, Ŝe przyjechało do Poła ńca dziewi ęciu Ŝandarmów w cywilu. U Ŝyli do tej akcji granatowej policji oraz, jakby na ironi ę, milicji Ŝydowskiej z niesławnego Judenratu. Poprzez milicj ę Ŝydowsk ą wezwali wszystkich śydów do wyj ścia na plac rynkowy. Rozkazali zabra ć im ze sob ą tylko niezb ędne przedmioty podr ęczne. Zapowiedzieli, Ŝe kto nie wyjdzie, b ędzie ukarany śmierci ą. Wszystkich, którzy wyszli, formowano w dwuszereg. Kazano im sta ć i czeka ć, pewnie z pi ęć godzin. Przeprowadzili selekcj ę (…) Segregowali śydów nadaj ących si ę do transportu, za ś pozostałych rozstrzeliwali na środku rynku, na oczach zebranych ludzi. Zabijanych rzucano na stos, tworz ąc z ciał co ś na kształt piramidy. Dopiero w nocy polecono zawieźć zwłoki na cmentarz Ŝydowski (…) Cz ęść Niemców poprowadziła piechot ą nadaj ących si ę do transportu ludzi, do odległego o 18 km Staszowa, a tych, którzy nie mogli i ść lub udawali, zabijano po drodze. Pozostali Niemcy rozpocz ęli rewizj ę domów Ŝydowskich. Wyci ągali ukrytych i odbierali im schowane pieni ądze, bi Ŝuteri ę, złoto i dolary. Tych, których znale źli, zgodnie z zapowiedzi ą rozstrzeliwali”. 19 X 1942 rok to był ostatni dzie ń legalnego przebywania śydów w Poła ńcu, po tym dniu do śydów strzelano. Około 300 osób wywieziono do Staszowa i puszczono do getta. śydzi sami si ę zgłaszali do getta. Tylko nieliczni bogaci w ukryci przetrzymali ten ucisk. W listopadzie ze Staszowa wyprowadzili 11 kolumn po 500 po drodze zabijano ustałych i wycie ńczonych. Eskortowali ich przewa Ŝnie Ukrai ńcy. Rabin połaniecki został zamurowany w piwnicy przez swego zi ęcia, który uciekł do Przeczowa. „Rabin był w ukryciu z 2 wnuczkami, po paru dniach go wywlekli z ukrycia, był w areszcie, chodzi ć ju Ŝ nie mógł, 90 lat, wywieziony został do Staszowa ” - zapisuje w kronice parafii św. Marcina ks. Stanisław Zbroja, połaniecki proboszcz. Nasiliły si ę prze śladowania Polaków. Szczególnym okrucie ństwem odznaczał si ę Andrzej Rezler volkdeutsch, Ŝandarm, wywodz ący si ę z Sielca koło Staszowa. Został zlikwidowany przez partyzantów w marcu 1943 roku. W kwietniu 1943 roku hitlerowcy rozstrzelali trzech mieszka ńców Poła ńca i dwóch ze Zdzieci. 15 wrze śnia Ŝandarmi zamordowali 4 mieszka ńców Poła ńca.8 marca 1944 roku miała miejsce pacyfikacja Poła ńca, podczas której rozstrzelano kilku mieszka ńców. 15 maja Niemcy przeprowadzili w miasteczku obław ę. Zatrzymano ponad 100 osób, trzy z nich rozstrzelano. W rejonie Poła ńca działały ugrupowania ZWZ AK, BCh i przej ściowo, NSZ. Szczególn ą sław ę na całej Sandomierszczy źnie zyskali „J ędrusie”, dowodzeni przez Władysława Jasi ńskiego, a potem przez Józefa Wi ącka. Do oddziału tego nale Ŝało kilku mieszka ńców Poła ńca. „J ędrusie” przeprowadzili szereg akcji wymierzonych w okupanta, m.in. w maju 1943 roku na Urz ąd Gminy w Poła ńcu. W marcu 1944 roku rozbroili 10 Niemców jad ących kolejk ą w ąskotorow ą. Od wrze śnia 1943 roku działał, zało Ŝony w Piórach, oddział BCh „Lotna”, w skład, którego równie Ŝ wchodzili mieszka ńcy Poła ńca. Na terenie miasteczka i gminy prowadzono w czasie okupacji tajne nauczanie w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum. Nauk ę prowadzili m.in. Michał Ja ńczuk, Janina Korpanty, Maria Kami ńska, Janina i Jan Jasi ńscy, Władysław Gryzełko, Jan Bie ń, Władysława Tu źnik i inni. Wojna i okupacja spowodowały w Poła ńcu wiele ofiar. S ą w śród nich Ŝołnierze Wrze śnia, cywilna ludno ść pomordowana przez hitlerowców, osoby, które zgin ęły od bomb i pocisków artyleryjskich, ludzie zmarli na tyfus. Holocaust pochłon ął tysi ące śydów. Po wkroczeniu Armii Radzieckiej na Połaniec spadły nowe represje. W pa ździerniku 1944 roku NKWD i UB aresztowały 42 mieszka ńców Poła ńca i okolic. Zostali oni wywiezieni w gł ąb Rosji. Deportowani trafili do syberyjskich łagrów gdzie wykonywali niewolnicz ą prac ę na rzecz sowieckiego imperium. Wi ększo ść z nich powróciła do Polski wiosn ą 1946 roku. Przez pół roku Połaniec znajdował si ę na przyczółku baranowsko-sandomierskim w strefie przyfrontowej. „ 24 listopada nagle wybuchaj ą strzały armatnie i kule rw ą si ę w Poła ńcu na rynku i na ulicy zabiły troje ludzi Były to strzały artylerii rosyjskiej z Grabowej. W ogrodzie około wału padły 2 pociski, jeden został niewypał. Bo Ŝe Narodzenie bardzo smutne trwoga o wysiedlenia groŜą , Ŝe Połaniec wysiedl ą, ju Ŝ wyrzucaj ą z Grabowej, Zdzieci, Zr ębina i Kamie ńca. Wojsko (sowieckie - przyp. Red.) jest bezwzględne, wyrzuca te Ŝ chorych na mróz i zimno. Rabuj ą wszystko. 24 grudnia stodoła pleba ńska

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 22 – Poz. 3056 wybudowana w 1939 roku padła pod siekierami wojska dla desek i suchego drewna. Razem warto ść oceniona wówczas na 300 000 zł. 1l grudnia zrabowano zakrysti ę, zabrano wszystk ą bielizn ę ko ścieln ą, 8 ornatów, 4 kapy, chor ągiew Serca Jezusowego. Na ewentualn ą kradzie Ŝ byłem przygotowany. Cz ęść lepszych rzeczy była schowana. Wszystkie rynny od strony południowej Ŝołnierze poobrywali do ziemianek na przewody dymne. śyli śmy pod ci ągł ą obaw ą wysiedlenia za Wisł ę, tam tłok niesłychany. Na Nowy Rok wszystkie wsie koło Poła ńca miały si ę wyprowadzi ć, cz ęść ludno ści wyje ŜdŜała i wracała, okupuj ąc si ę wódk ą i czym kto mógł i tak to trwało do 12 stycznia. Tego dnia po gwałtownej strzelaninie od 4 do 5 cisza i wojska poszły naprzód. Lawina ruszyła. Sko ńczyła si ę udr ęka i ciasnota. Ludno ść zacz ęła odpływa ć do swych cz ęsto zniszczonych domów. Siła niemieckiego oporu zrobiła wszystkim niespodziank ę, szybko ść zajmowania miast była i ście błyskawiczna. Przez Połaniec p ędzono je ńców w stanie nie budz ącym współczucia lecz rado ść , było du Ŝo Czechów i tych Ŝałowali śmy”- zapisuje w kronice parafii św. Marcina ks. Stanisław Zbroja. Ostrzał artyleryjski, najpierw niemiecki, potem radziecki uszkodził kilkana ście budynków. Spłon ęło te Ŝ około 10 gospodarstw w gminie. Po zako ńczeniu działa ń wojennych Połaniec był ogołocony z Ŝywno ści, cz ęś ciowo wyludniony, szerzyły si ę choroby, w oczy zagl ądał głód.

Czasy współczesne Lata powojenne to Ŝmudna, ofiarna praca przy usuwaniu zniszcze ń i skutków barbarzy ńskiej polityki okupanta. Połaniec znalazł si ę z powrotem w powiecie sandomierskim, w województwie kieleckim. W 1945 roku zało Ŝona w czasie okupacji spółdzielnia „Nadzieja” została przekształcona w Powszechn ą Spółdzielni ę Rolniczo - Handlow ą. W maju 1946 roku Połaniec był widowni ą wielkiej manifestacji zorganizowanej w 152 rocznic ę ogłoszenia Uniwersału Połanieckiego. W 1947 roku zako ńczono remont uszkodzonego w czasie walk ko ścioła parafialnego św. Marcina. Wznowiła te Ŝ działalno ść OSP. W 1948 roku powstała Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”, zało Ŝono Ludowy Zespół Sportowy. W 1952 roku otwarto o środek zdrowia, a w 1954 Połaniec otrzymał energi ę elektryczn ą. W tym Ŝe roku, w wyniku zmian w podziale administracyjnym, utworzono gromady w Ruszczy Dolnej, Poła ńcu i Tursku. Do połanieckiej weszły: Brzozowa, Ł ęg, Winnica, Zr ębin i Kamieniec. W 1957 roku powstało w Poła ńcu Kółko Rolnicze, rok pó źniej oddano do u Ŝytku now ą szkoł ę w Zr ębinie, a w 1959, jako pierwsza w gminie, OSP w Poła ńcu otrzymała samochód bojowy. W 1961 roku przekazano do u Ŝytku now ą szkoł ę podstawow ą w Poła ńcu oraz otwarto now ą aptek ę. W 1962 roku zako ńczona została budowa asfaltowej szosy do Staszowa. Uruchomiono komunikacj ę PKS. W 1965 roku przekazano do u Ŝytku nowy most na Czarnej, na trasie z Poła ńca do Sandomierza. W rok pó źniej otwarto uroczy ście Tras ę Nadwi śla ńsk ą. W 1972 roku w osadzie Połaniec zbudowano wodoci ąg. Ale istotne przeobra Ŝenia w Poła ńcu wi ązały si ę z podj ętą w 1971 roku decyzj ą rz ądu o budowie elektrowni. W 1972 roku rozpocz ęto prace przygotowawcze, w 1973 powołano dyrekcj ę elektrowni w budowie. Od tego momentu kronika Poła ńca pełna jest wa Ŝnych wydarze ń. Wymie ńmy tyko niektóre. 1973 rok. Uruchomienie Zasadniczej Szkoły Zawodowej, rozpocz ęcie budowy osiedla mieszkaniowego, utworzenie gminy Połaniec w jej obecnych granicach. 1975. Po reformie administracyjnej Połaniec znalazł si ę w województwie tarnobrzeskim. 1978. W zwi ązku z budow ą elektrowni, zako ńczono prace przy zmianie (przeło Ŝeniu) koryta Wisły. 1979. uruchomiono pierwszy blok energetyczny Elektrowni Połaniec. W nast ępstwie szybkiego rozwoju, w 1980 roku Połaniec odzyskał prawa miejskie. W 1983 roku zako ńczono budow ę elektrowni i nadano jej imi ę Tadeusza Ko ściuszki. W 1984 roku odsłoni ęto pomnik Naczelnika Ko ściuszki w centrum Poła ńca. Kolejne lata przyniosły nowe inwestycje (filia ZPO „Modar”, nowy obiekt Urz ędu Miasta i Gminy, budynek Centrum Kultury i Sztuki, Ŝłobek, druga szkoła, elektryfikacja linii kolejowej Połaniec - Włoszczowice itd.). We wrze śniu 1989 roku obchodzono 725 rocznic ę nadania praw miejskich Poła ńcowi. Przypadła ona na gor ący okres przeobra Ŝeń ustrojowych. W maju 1990 roku odbyły si ę pierwsze po wojnie, wolne wybory do Rady Miejskiej. Przewodnicz ącym rady został Roman Łowicki, burmistrzem Mieczysław Pawlak. W roku 1975 w zwi ązku z reform ą administracyjn ą gmina Połaniec zostaje wł ączona do utworzonego województwa tarnobrzeskiego. Od 1999 roku gmina Połaniec le Ŝy na terenie powiatu staszowskiego w województwie świ ętokrzyskim. W skład gminy wchodz ą: miasto Połaniec oraz sołectwa: Brzozowa, Kamieniec, Kra śnik, Ł ęg – Zawada, Ma śnik, Okr ągła – Luszyca, Rudniki, Ruszcza, Ruszcza – K ępa, Rybitwy, Tursko Małe, Tursko Małe Kolonia, Winnica, Wymysłów, Zdzieci Nowe, Zdzieci Stare, Zr ębin.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 23 – Poz. 3056

Miejscowo ści w gminie

ZARYS DZIEJÓW WSI.

Brzozowa

Wymieniona w Liber Beneficjorum dioecesis Cracoviensis Długosza (powstałe w 11440-1480r.) – XVw. Była wsi ą, nale Ŝą cą do parafii Połaniec. Inne źródła mówi ą, Ŝe nale Ŝała do Jana Rytwia ńskiego, wojewody krakowskiego. Długosz zanotował, Ŝe wie ś ta ma 9 dymów kmiecych, z których to płacona jest dziesi ęcina snopowa i konopna dla biskupa krakowskiego. W 1564r. we wsi było 9 kmieci. Wg lustracji z 1570r. kmiecie płacili 4 floreny 24 grosze czynszu, ponadto oddawali 24 kapłony i 2 kopy jaj. Chłopi z Brzozowej wnie śli skarg ę do króla Stefana Batorego na starost ę sandomierskiego za podwy Ŝszanie powinno ści. Zachował si ę list Stefana Batorego, datowany 29 kwietnia 1573r., w którym wymienione są sposoby rozwi ązywania sporów. W 1583r. – 11 poddanych osiadłych na łanach, obowi ązanych było do wykonywania prac na folwarku połanieckim. Wraz ze wsi ą Zdzieci dostarczała jednego chłopa do piechoty wybranieckiej, a w czasie podró Ŝy króla miała dostarczyć 1 jałowic ę, 20 i pół korca owsa. W 1606r. w czasie rokoszu Zebrzydowskiego, wie ś została spustoszona. Dokumenty mówi ą o grabie Ŝy mienia, niszczeniu zasiewów i m ęczeniu poddanych. Rewizja spustoszenia od wojsk i ludzi pod Sandomierzem zgromadzonych w 1606r. wymienia 7 poddanych we wsi Brzozowa, odnotowane są ich dane: Wojciech Marczmi ę, Łukasz, Grzegorz Kozubek, wdowa Płociczna, Wawrzyniec Sołtysz, Fryczek, wdowa Janoszka i Misko Jarek. W 1608 r. istniał we wsi folwark. Lustracja z 1664r. wymienia kmieci obydwu na półłankach, płac ących po 20 groszy czynszu, spy Ŝy nie daj ą tylko po 2 kapłony, po 2 kury i 30 jaj z półłanku . Wie ś ma dalej wybra ńca i wg przywileju królewskiego z 18 maja 1661r. jest to Maciej Brzozowski. W 1826r. wymieniona jest jako Brzozowa Królewska i wchodzi w skład dóbr Osiek i Malkowice, nale Ŝą cych do Rz ądu Królestwa Polskiego. Wg Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego, w 1827r. wie ś miała 23 domy drewniane i 122 mieszka ńców. W 1835r. car Mikołaj I podarował Brzozow ą swojemu generałowi Bazylemu Pogodinowi. W 1864r. wie ś przechodzi na własno ść Aleksandry z Pogodinów Pietrowej. W 1884r. trafiła w r ęce Wasyla Aleksandrowicza Pietrowa. W 1895. wie ś posiadała 274 dziesi ęciny tj. 543 morgi chłopskiej ziemi, 30 drewnianych domów 241 mieszka ńców (120 m ęŜ czyzn i 121 kobiet). W dniu 25 lipca 1919r. dobra powracaj ą do Pa ństwa Polskiego. W 1934r. wie ś liczyła 284 mieszka ńców w tym 140 m ęŜ czyzn i 144 kobiet. W lecie 1944r. 1/3mieszka ńców wsi została wysiedlona, a Sowieci zabrali zbo Ŝe w snopach do okopów.

Kamieniec

Wie ś Kamieniec w XVIII i XIX. stanowiła uposa Ŝenie klasztoru kamedułów w Rytwianach. W 1826r. dobra te razem z folwarkiem przechodz ą na własno ść rz ądu. Okre ślone s ą jako dobra Sieragi. Nast ępnie dobra te przechodz ą na własno ść Adama Potockiego. W 1827r. mieszkało w Kamie ńcu 146 osób i było 21 drewnianych domów. Około 1882r. Kamieniec, wymieniamy niekiedy, jako Kamie ńce był wsi ą wło ścia ńsk ą, miał 21 domów, 186 mieszka ńców i 296 morgów ziemi nale Ŝą cej do chłopów. W 1892r. wie ś, jako spadek po Arturze Potockim, przechodzi na własno ść Ró Ŝy z Potockich Radziwiłł. W 1895r. było ju Ŝ 23 domostwa i 145 mieszka ńców. W 1934r. wie ś miała 201 mieszka ńców, w tym 95 męŜ czyzn i 106 kobiet. W latach 1981-82 w trakcie badań powierzchniowych wykonywanych jako Archeologiczne Zdj ęcie Polski, odkryto cmentarzysko kultury łu Ŝyckiej. Znaleziono tu grób popielnicowy. Wewn ątrz popielnicy znajdowały si ę przepalone ko ści. Stanowisko to posiada du Ŝą warto ść poznawcz ą.

Kra śnik

Grunty dzisiejszej wsi Kra śnik nale Ŝały w przeszło ści do mieszczan połanieckich, a potem przeszły w ręce wła ścicieli ziemskich. Przed 1803r. dobra ziemskie były w posiadaniu Kazimierza Wyrzykowskiego, który je sprzedał rodze ństwu: Mariannie i Szymonowi Dudkiewiczom. Grunty wsi były przedmiotem sporów pomi ędzy Dudkiewiczami, a władzami municypalnymi Poła ńca. Nadto, jak podaje Kazimierz Warchałowski w swojej pracy: „ówczesny posiadacz Kra śnika przybrał z pastwiska Rózki około 10 morgów i te zabrał, a nawet zabudował ”. W1849r. grunty wsi nale Ŝały do Szymona Dudkiewicza i Antoniego Czechowskiego. W 1868r. na rzecz wło ścian przeszło ponad 25 mórg gruntu. W 1883r. wie ś zajmowała powierzchni ę 108 mórg, było tu 8 drewnianych domów i 53 mieszka ńców. W 1890r. rodzina Dudkiewiczów sprzedaje Hieronimowi

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 24 – Poz. 3056

Wielowiejskiemu swoj ą cz ęść dóbr, druga za ś pozostaje w rekach Antoniego Jana Czechowskiego. W 1895r. wie ś Kra śnik posiadała 71 mórg ziemi dworskiej, 21 mórg ziemi chłopskiej. Było tu 9 domów i 38 mieszka ńców (18 m ęŜ czyzn i 20 kobiet). W 1899r. Marcin Marczewski kupuje za 3250 rubli dobra nale Ŝą ce do Antoniego J. Czechowskiego. W 1907r. kolejne 20 mórg ziemi przechodzi na rzecz wło ścian. W1912r. Marcin Marczewski sprzedaje swoje grunta mał Ŝonkom: Janowi i Jozefie Walewskim oraz Jozefowi i Mariannie Marczewskim. W 1920r. mał Ŝonkowie Józef i Maria Marczewscy sprzedaj ą swój maj ątek Janowi i Anieli Miłosz. W 1934r. wie ś Kra śnik liczyła 92 mieszka ńców w tym 41 m ęŜ czyzn i 51 kobiet. ” Ksi ęga stałej ludno ści wsi Kra śnik ” wymienia takie rodziny jak: Antoni Jan i Franciszka Czechowscy – pochodzenie szlacheckie, wło ścianie: Olszewscy, Walenciakowie, Sendórowie, Kurganowie, Durmowie, Łysiakowie, Sadłochowie, Walewscy, Błaszczykowie, Wilkowie, Dalmatowie i Siejkowie.

Luszyca

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 2 poł.XV w., wymienia j ą Długosz w Ksi ędze Beneficjów. Wyst ępuje jako „Lyuschicza, wie ś w parafii Połaniec, dziedzicem jej jest Jan Nossek Turszky herbu Janina. S ą w niej 2 łany kmiece, z których płaci si ę i odprowadza dziesi ęcin ę snopow ą i konopn ą do ko ścioła w Poła ńcu. Warto ść jej ocenia si ę na ok. 1 grzywn ę. „Nie ma w niej folwarku ani karczmy ani zagrody” . W 1578 r. wie ś Luszicza pojawia si ę w Źródłach Dziejowych dot. Małopolski. Nazwa Luszyca jest nazw ą topograficzn ą, wodn ą, pozostaj ącą w zwi ązku z okre śleniem - lusy tzn. „ szybki, rączy, zgrabny‘’,- nielusy tzn. „nieruchawy‘’. Wie ś bowiem le Ŝy w s ąsiedztwie krzy Ŝuj ących si ę małych strug płyn ących ł ąkami. W okresie od ok. XVI do XVIII w. czynny był staw rybny, poło Ŝony obecnie na wschód od wsi w lesie, obwałowany czworobocznym nasypem, który w suche lata sprawia wra Ŝenie grodziska. St ąd w literaturze mylnie wyst ępuj ą wzmianki o istnieniu tu wałów podobnych do grodzisk w Winnicy i Tursku Małym. Miejscowa ludno ść utrzymuje, Ŝe niegdy ś przy nim znajdował si ę młyn. Miejsce to w lokalnej nazwie zwane jest „owczarni ą ‘’. Staw ma wymiary 70 x 90m o wałach wys. 1 m i szer. 2-3 m u podstawy. Oprócz tego znaleziska podczas bada ń powierzchniowych natrafiono na wyst ępowanie w obr ębie wsi Luszyca ceramiki średniowiecznej i nowo Ŝytnej. W XIX w. Luszyca wchodziła w skład dóbr Tursko Wielkie zakupionych w 1840 r. na publicznej licytacji przez Stanisława Plewczy ńskiego. W 1846 r. St. Plewczy ński przyznaje połow ę dóbr na prawie współwłasno ści Piotrowi i Władysławowi Glezmerom. W 1859 r. Plewczy ński sprzedaje swoj ą połow ę braciom Glezmerom za sum ę 105 000 rubli srebrnych. W 1867 r. z dóbr tych wydzielono grunty wielko ści 3357 mórg, które przeszły na własno ść wsi wchodz ących w skład tych dóbr, m.in. wło ścian wsi Luszyca. W 1875 r. dobra wystawiono na licytacj ę przez Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w Radomiu. Nabył je za sum ę 156 600 rubli sr. Artur hrabia Potocki. Około roku 1884 wie ś i folwark Luszyca posiadała 258 morgów gruntu, miała 142 mieszka ńców i 17 drewnianych domów. W 1892 r. dobra przechodz ą prawem spadku na córk ę Ró Ŝę Potock ą, Ŝon ę Macieja Radziwiłła. W 1895 r. do 152 wło ścian wsi Luszyca nale Ŝały 132 dziesi ęciny ziemi (ok. 218 mórg). Znajdowało si ę w niej 15 domów, w tym 2 murowane. Administracyjnie nale Ŝała do gminy Tursko Wielkie. W 1924 r. całe dobra (Tursko Wielkie) nabywa od Ró Ŝy Ksi ęŜ nej Radziwiłłowej, Krzysztof Ksi ąŜę Radziwiłł. W okresie mi ędzywojennym Luszyca podlega administracyjnie gminie Tursko Wielkie. W tym czasie przybyli i osiedli w Luszycy koloni ści niemieccy, którzy tu Ŝ przed II wojn ą i podczas okupacji zasłyn ęli ze swej antypolskiej działalno ści pomagaj ąc w organizowaniu łapanek i prowadz ąc wywiad na terenie gminy. 6 IX 1944 r. maj ątek Luszyca zostaje upa ństwowiony, a nast ępnie rozparcelowany (102 ha i 6700 m 2 ziemi) w 1945 r. pomi ędzy chłopów.

Łęg

Nazwa wsi po raz pierwszy wymieniana w XV wieku. W XV wieku Ł ęg jest przedmie ściem Poła ńca a jako odr ębna jednostka wyst ępuje w źródłach dopiero w XVIII wieku. W latach 1801-1804 Austriacy pod kierownictwem barona A. Mayera von Heldensfelda sporz ądzili szczegółow ą map ę Galicji Zachodniej. Mapa ta miała przede wszystkim znaczenie wojskowe i takie dane umieszczono w legendzie ka Ŝdego arkusza. Wie ś Ł ęg wymieniana jako LEGA miała 19 domów, 18 m ęŜ czyzn i 6 koni. W 1826 roku Ł ęg jest wsi ą rz ądow ą, w 1835 roku Ł ęg jak i szereg miejscowo ści w okolicy car daruje

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 25 – Poz. 3056 swemu generałowi Bazylemu Pogodinowi. W 1864 roku dobra otrzymuje tytułem spadku Wasyl Aleksandrowicz Pietrowowi. Od 1870 roku w gminie Połaniec, od 1954 roku w gromadzie a od 1973 roku w gminie Połaniec. W 1864 roku we wsi było 25 drewnianych domów, i 214 mieszka ńców, w 1895 roku było 214 mieszka ńców, w 1934 220 mieszka ńców (105 m ęŜ czyzn i 115 kobiet). W 1895 roku chłopi mieli 25 drewnianych domów i 89 mórg ziemi. „Ksi ęga ludno ści stałej wsi Ł ęg” z lat mi ędzywojennych wymienia nazwiska mieszka ńców: Grabowski, Pi ątek, Piecek, Szklarzewicz, Wujcikowski, Ku ś, Szyma ński, Bł ąd, Kwiatkowski, Warchałowski, Machniak, Podsiadły, Zielinski, Bie ń, Wi ącek, Bierzanek, G ądek, Tatarowicz, Pisula, Cebula, Paluch, Rosi ński, Wudel, Szymacha, Baradziej. W latach siedemdziesi ątych przez teren wsi poprowadzono drog ę bit ą do Elektrowni Połaniec a nast ępnie lini ę kolejow ą. Na gruntach wsi Ł ęg zlokalizowana jest stacja kolejowa towarowo- osobowa Połaniec. We wsi stanowiska archeologiczne, znaleziono tu przedmioty datowane na 1800 lat p.ne e. (kultura Chłopice-Vesele ΄ lub mierzanowicka), oraz XII do Iv wiek p.n.e. (kultura łu Ŝycka) oraz przedmioty z pó źniejszych epok i kultur. W połowie lat osiemdziesi ątych istniały jeszcze trzy drewniane domy mieszkalne wpisane do rejestru zabytków na tzw. kart białe (nr 27, 33, 43).

Ma śnik

Wie ś powstała w ko ńcu XIX w. Pocz ątkowo znajdował si ę tu folwark, wchodz ący w skład dóbr Ruszcza Dolna i Górna, nale Ŝą cych od 1871 r. do Adama hrabiego Potockiego. W 1885 r. w Ma śniku był 1 drewniany dom, w którym Ŝyło 5 mieszka ńców. W 1892 r. dobra odziedziczyła w spadku po ojcu swym Adamie, Ró Ŝa Maria Potocka, Ŝona Macieja ksi ęcia Radziwiłła. W styczniu 1915 r. cało ść dóbr, wraz z wchodz ącym w ich skład folwarkiem Ma śnik nabył, od Ró Ŝy Radziwiłł za sum ę 140 000 rubli, Aleksander Gierlicz. We wrze śniu 1915r. dobra od Aleksandra Gierlicza nabył Stanisław Knothe za sum ę 175 000 rubli. W 1933 r. dobra w pełnym ich składzie, tytułem darowizny od ojca Stanisława Knothe, otrzymała córka Irena Knothe. W 1934 r. gromada Ma śnik liczyła 278 mieszka ńców, w tym 138 m ęŜ czyzn i 140 kobiet. W 1944 r. mieszka ńcy Ma śnika zostali wysiedleni. 6 IX 1944 r. dobra przej ął od wła ścicielki Ireny Marii Knothe Skarb Pa ństwa z przeznaczeniem na reform ę roln ą. Ziemi ę rozparcelowano mi ędzy 131 chłopów, którzy otrzymali działki wielko ści od 1 do 4 ha.

Okr ągła

Po raz pierwszy nazwa tej miejscowo ści pojawia si ę w Liber Beneficiorum – Jana Długosza. Potem wyst ępuje w źródłach z 1578r.Okr ągła wchodziła w skład dóbr Tursko, których wła ścicielami byli m.in. Zbrowscy, Denhoffowie, T ęczy ńscy, O Ŝarowscy i Makusiewicze. W1840r. dobra ziemskie Tursko Wielkie kupuje za 180000 rubli srebrem Stanisław Plewczy ński. W 1846r. połow ę dóbr otrzymuj ą Piotr i Władysław Glezmerowie, a w 1859r. kupuj ą oni druga połow ę za 105000 rubli srebrem. W 1875r. Towarzystwo Kredytowe Ziemskie wystawia dobra na licytacj ę, które kupuje Artur hrabia Potocki. W 1886r. Okr ągła nale Ŝy do gminy Tursko i do parafii Połaniec. Wie ś ma 21 domów drewnianych, liczy 121 mieszka ńców i ma 329 mórg ziemi. Osada Okr ągła ma 1 dom, i 3 morgi ziemi. W 1892r. dobra Tursko otrzymuje w spadku Ró Ŝa Potocka, Ŝona Macieja Radziwiłła. W 1895r. wie ś miała 278 mórg ziemi, 29 domów i 170 mieszka ńców (91 m ęŜ czyzn i 29 kobiet). Okr ągła – dwór miała 2 morgi ziemi 1 drewniany budynek. W 1924r. cało ść dóbr nabywa od Ró Ŝy Potockiej, Krzysztof ksi ąŜę Radziwiłł.

Rudniki

To jedyna wie ś gminy Połaniec posiadaj ąca udokumentowan ą źródłowo genez ę. Król Władysław Łokietek bowiem w dokumencie wydanym w Sandomierzu 16 stycznia 1321 r. zezwolił Maciejowi, wójtowi połanieckiemu, na osadzenie na prawie magdeburskim nowej wsi w lesie Rudniku nale Ŝą cym do jego wójtostwa. Kolejna wzmianka pochodzi z 1355 r. i dotyczy sprzeda Ŝy wsi Rudnik przez nast ępc ę wójta połanieckiego

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 26 – Poz. 3056

Macieja, Mikołaja, który odst ępował Rudniki swojej siostrze El Ŝbiecie za cen ę 120 grzywien. Badania powierzchniowe prowadzone na terenie wsi stwierdziły ci ągło ść osadnictwa od XIV przez wiek XVII do dzi ś i potwierdziły tym samym przekazy źródłowe. Nazwa wsi jest nazw ą słu Ŝebn ą pochodz ącą od słowa „rudnik”, co w dawnej polszczy źnie oznaczało górnika. Przypuszczalnie wyst ępowały tu dawniej zło Ŝa rudy Ŝelaza a najbardziej prawdopodobne jest wydobywanie siarki, bowiem na tym terenie zalegaj ą du Ŝe jej zło Ŝa, obecnie nieeksploatowane. W czasach Długosza Rudniki poło Ŝone były w parafii Połaniec. Dziedzicem był Jan Rytwia ński, wojewoda krakowski. Było w niej 12 łanów kmiecych. We wsi była równie Ŝ jedna karczma oraz jedna zagroda, posiadaj ąca pola, z których pobierano dziesi ęcin ę snopow ą i konopn ą dla biskupstwa krakowskiego a jej warto ść szacowano na ok. 8 grzywien. „Nie było tam folwarku’’. Nazwa wsi pisana jako „Rudniky‘’ pojawia si ę w 1578 r. Była wówczas własno ści ą kasztelana radomskiego. Wie ś miała 24 osady, 6 łanów, 1 zagrodnika z rol ą, 3 komorników, 3 biednych, 1 rzemie ślnika. W XIX w. Rudniki poło Ŝone w pow. sandomierskim guberni radomskiej wchodziły w skład dóbr Tursko Wielkie, które w r. 1840 na publicznej licytacji kupił Stanisław Plewczy ński. Dobra szacowano wówczas na sum ę 180 000 rubli srebrnych. W 1827 r. w Rudnikach było 222 mieszka ńców i 34 domy drewniane. We wsi był młyn wodny na rzece Czarnej. W 1846 r. Plewczy ński połow ę dóbr przyznaje prawem współwłasno ści Piotrowi i Władysławowi Glezmerom, a nast ępnie sprzedaje swoj ą cz ęść w 1859 r. za sum ę 105 000 rubli srebrnych. W 1875 r. dobra wystawione na licytacj ę przez Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w Radomiu nabył Artur hrabia Potocki za sum ę 156 601 rubli srebrnych. Około 1888 r. Rudniki miały 42 drewniane domy i 385 mieszka ńców. Posiadały 510 morgów ziemi dworskiej i 563 morgi ziemi nale Ŝą cej do wło ścian. Administracyjnie nale Ŝały do gminy Tursko, parafii Połaniec. W roku 1892 Rudniki wraz z dobrami Tursko Wielkie przeszły w spadku na córk ę Artura Potockiego, Ró Ŝę Potock ą, Ŝon ę Macieja Radziwiłła. W roku 1895 Rudniki liczyły 466 mieszka ńców (w tym: 231 m ęŜ czyzn i 235 kobiet). Posiadały 54 domy drewniane i 2 murowane. Miały 261 dziesi ęcin (432 mórg) ziemi chłopskiej. Wg miejscowej tradycji było w Rudnikach 5 takich rodzin, które po scaleniu otrzymały działki na skraju wsi sąsiaduj ącej z Niedziałkami. Wszyscy wybudowali jednobudynkowe zagrody, z których do dzi ś nic ju Ŝ nie przetrwało. W roku 1923 z dóbr Tursko Wielkie wydzielono folwark Rudniki o powierzchni 115 morgów i 42 pr ętów. Ró Ŝa ksi ęŜ na Radziwiłłowa sprzedała 42 kolonistom, którzy utrzymali działki wielko ści od 1 - 5 morgów. Jeden z nich zakupił działk ę wielko ści 20 morgów. W roku 1924 całe dobra od Ró Ŝy ksi ęŜ nej Radziwiłłowej nabył Krzysztof ksi ąŜę Radziwiłł, który stopniowo parcelował swój maj ątek ziemski. W okresie powojennym odkryto pod Rudnikami zło Ŝa siarki rodzimej oznaczone przez geologów jako Rudniki I i II, którego zasoby oceniane s ą na 53,1 mln ton. Poło Ŝona jest na nim znaczna cz ęść sołectwa.

Ruszcza

Ruszcza jest jedn ą z najstarszych wsi na terenie Gminy Połaniec. Pierwszy raz zanotowano nazw ę „ de Ruszcze ” w 1396r. Jan Długosz wymienia „Ruszcze” w ksi ędze Beneficjów. Wie ś nale Ŝała do parafii ko ścioła połanieckiego. Miała 7 i pół łanów kmiecych (łan: 16 – 24ha) i płaciła dziesi ęcin ę biskupowi krakowskiemu szacowan ą na 5 grzywien. Pó źniej wie ś była własno ści ą Jana Biechowskiego herbu Powała. Długosz podaje równie Ŝ, Ŝe było tam dwa folwarki rycerskie płac ące dziesi ęcin ę do ko ścioła w Poła ńcu. W 1552r. cz ęść dóbr Ruszcza znalazła si ę w posiadaniu Bartłomieja i Stanisława Rusieckich. Pod koniec XVII w. dobra te nale Ŝały do Jana Zieli ńskiego. W 1756r. wła ścicielem ich był Mikołaj Rudecki. W ko ńcu XVIIw. Ruszcza nale Ŝała do rodziny Straszewiczów. W owym czasie zało Ŝony został istniej ący do dzi ś park wybudowany został dwór. Dwór był drewniany, kryty gontem. Park zajmuje obecnie 6, 84ha powierzchni. Znajduj ą si ę tu dwa wydłu Ŝone stawy, przeci ęte grobl ą. Na terenie parku znajduje si ę starodrzew, w którym wyst ępuj ą d ęby, kasztanowce, graby, wierzby. W śród d ębów wyró Ŝnia si ę d ąb: „Ko ściuszko”. Ponadto znajduj ą si ę tu budynki gospodarcze wybudowane w tym okresie co dwór. W 1806r. do dóbr Ruszczy doł ączono kupione od Stanisława D ębickiego wie ś Rybitwy i K ępę Góreck ą (dzi ś Ma śnik). W 1810r. dobra Ruszczy przeszły na Romana i Mariann ę – rodze ństwo Rupniewskich.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 27 – Poz. 3056

W 1827r. wie ś liczyła 280 mieszka ńców. W 1833r. cało ść dóbr Ruszcza została własno ści ą Romana Rupniewskiego. W roku 1867 dobra Ruszczy składały si ę z folwarków: Ruszcza Dolna i Rybitwy o powierzchni 1722 mórg, w tym 723 mórg gruntów ornych i ogrodów, 79 mórg – pastwiska, 177 mórg – lasów. Sam folwark Ruszcza miał około 700 mórg, wie ś Ruszcza Dolna miała 51 osad i 384 morgi gruntu. W 1871r. za 58 500 rubli srebrem dobra nabywa hrabia Potocki. Około 1889r. w Ruszczy było 65 domów i 451 mieszka ńców. W 1892r. dobra przeszły na Ró Ŝę Mari ę Potock ą, Ŝon ę Macieja Radziwiłła. W 1895r. w Ruszczy było 64 domy drewniane i 471 mieszka ńców (232 m ęŜ czyzn i 239 kobiet). W 1909r. z dóbr Ruszcza Dolna wydzielono i urz ądzono dobra Rybitwy o powierzchni 315 mórg i 31 pr ętów. W styczniu 1915r. Aleksander Gerlicz kupił dobra Ruszcza od poprzednich wła ścicieli, by we wrze śniu tego Ŝ roku sprzeda ć je za kwot ę 175 000 rubli Stanisławowi Knothe. W 1918r. Knothe kupił folwark Rybitwy. W 1934r. dobra Ruszcza wraz z folwarkiem Rybitwy otrzymała Irena Maria Knothe, córka Stanisława. Dobra te szacowano wówczas na 300 000 złotych polskich. Ruszcza liczyła wówczas 516 mieszka ńców, w tym 257 męŜ czyzn i 259 kobiet. W skład gromady wchodziły: Ruszcza, gajówka, Przychody, folwark Rybitwy, folwark K ępa Górecka (Ma śnik). W 1944r. w czasie ofensywy Armii Czerwonej ludno ść Ruszczy została wysiedlona, a we dworze ulokowano szpital polowy. Po 6 wrze śnia 1944r. dekretem PKWN dobra te zostały zabrane na Skarb Pa ństwa i przeznaczone na reform ę roln ą. Ziemi ę rozparcelowano pomi ędzy chłopów, nadziały wynosiły od 1ha do 4ha.

Rybitwy.

Bardzo stara wie ś, najstarsze wzmianki źródłowe pochodz ą z 1325 roku, a by ć mo Ŝe jeszcze z 1191r. (Kodeks Dyplomatyczny Małopolski). Kolejne wzmianki pochodz ą z 1404r. i z połowy XVw. Wtedy to wie ś stanowiła własno ść Jana Jugoszewskiego herbu Hadbank i posiadała 5 półłanków, z której płacono dziesi ęcin ę konopn ą i snopow ą biskupowi krakowskiemu. Pó źniej wie ś wchodziła w skład dóbr Ruszcza, których cz ęść stanowiła własno ść Bartłomieja i Stanisława Rusieckich. W 1578 roku w Rybitwach było 5 osadników, 2 zagrodników, 2 komorników i l ubogi. W ko ńcu XVIII w. wie ś nale Ŝała do Jana Zieli ńskiego, w 1756r. wła ścicielem był Mikołaj Rudecki, a pó źniej nale Ŝała do rodziny Straszewskich. Na przełomie XVIII/XIX w. wie ś znalazła si ę w r ękach Stanisława D ębickiego. W 1806r. odł ączono wie ś Rybitwy i doł ączono do dóbr Ruszcza. W 1810r. wła ścicielami dóbr stali si ę Rupniewscy (do 1871r.). Kolejny wła ściciel to Adam Potocki. W 1827r. w Rybitwach było 27 drewnianych domów, 129 mieszka ńców, za ś w 1889r. było tu 36 drewnianych domów, 203 mieszkańców. Wło ścianie mieli w 1889r. 175 mórg ziemi, do dworu nale Ŝało 575 mórg ziemi. W 1895r. w Rybitwach mieszkało 230 osób. Było 30 domów drewnianych i 196 mórg ziemi nale Ŝą cej do wło ścian, 488 mórg ziemi nale Ŝało do dworu. W 1946r. dobra Rybitwy rozparcelowano pomi ędzy 131 chłopów, którzy otrzymali działki 1-4ha ziemi. W 1934r. Rybitwy liczyły 281 mieszka ńców, w tym 132 m ęŜ czyzn i 149 kobiet. W skład sołectwa wchodziły: wie ś Rybitwy, kolonia Rybitwy i osiedle Brzyzie. Istniej ący folwark Rybitwy nale Ŝał do sołectwa Ruszcza. W tym okresie, w Rybitwach wyst ępowały takie nazwiska, jak: Strójw ąs, Rogala, Lipi ński, Owczarski, Brzd ęk, Ma ćkowski, Tomasik, Le śniak, Wróbel, Moryto, Ku ś, Zdziebko, Adamczak, K ędzior, Wilk, Słowik, Godzwon, Sałagaj, Sieradzki, Fecek, Zieli ński, Kami ński, Ramos i Masajada. W 1944r. ludno ść Rybitw zastała wysiedlona, mieszka ńców zmuszono do kopania okopów, dochodziło do przypadków pobicia chłopów przez Ŝołnierzy sowieckich.

Tursko Małe i Tursko Małe Kolonia.

Tursko to najstarsza wie ś le Ŝą ca w gminie Połaniec. Osadnictwo na tym terenie si ęga neolitu przez br ąz, wczesne średniowieczne do czasów współczesnych. Stanowisko archeologiczne zostało tu jednak zniszczone przez budow ę elektrowni „Połaniec‘’. Nazwa „ Tursko ‘’ jest nazw ą topograficzn ą lub nazw ą typu dzier Ŝawczego od nazwy osobistej „Tur ‘’. Najstarsze wzmianki źródłowe si ęgaj ą roku 1241, kiedy „ wie ś ta była widowni ą jednej z wa Ŝniejszych walk z Tatarami. Po zaj ęciu i zniszczeniu Sandomierza w dniu 13 lutego, zwrócili si ę Tatarzy ku południowi z zamiarem zaj ęcia grodu w Poła ńcu. W tym celu rozło Ŝyli si ę obozem pod Turskiem. Hufiec małopolski, pod wodz ą Włodzimierza, wojewody krakowskiego, napadł niespodziewanie na obóz tatarski i sprawił wielki zam ęt. Korzystaj ąc z tego liczni je ńcy porozbiegali si ę szukaj ąc schronienia w przyległych lasach puszczy strzegomskiej. Tatarzy widz ąc szczupłe siły atakuj ących nabrali otuchy i utrzymali si ę na swoich stanowiskach dzi ęki niekarno ści rycerstwa polskiego, którego cz ęść zaj ęła si ę zbieraniem łupów z taboru tatarskiego’’. Z tym okresem wi ąŜ e si ę odkrycie archeologiczne grodziska - zamku w Tursku Małym Kolonii,

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 28 – Poz. 3056 datowane przypuszczalnie na ok. XIII-XVII w. „Niedaleko szkoły, w odl. 250 m w kierunku wschodnim, na tzw. Zamczysku, poro śni ętym dzi ś lasem, wyst ępuj ą ślady wału i fosy opasuj ące koli ście przestrze ń średnicy ok. 150- 200 m. Wały zachowane s ą do wysoko ści ok. 5m i s ą miejscami oberwane, dzi ęki czemu mo Ŝna zaobserwowa ć kawałki cegły palcówki, wapiennej zaprawy i ułamki kafli pokrytych zielon ą polew ą... Na terenie Zamczyska znaleziono w l. 50-tych Ŝelazny sztylet z inkrustrowan ą r ękoje ści ą” – pisze ks. Wi śniewski. Grodzisko w Tursku Małym Kolonii zostało wpisane do rejestru zabytków. Obecnie wskutek kolejnych zmian ewidencji gruntów obszar gdzie znajduje si ę Zamczysko znalazł si ę w granicach Gminy Osiek W opinii innego badacza teren ten jest „pozostało ści ą jakiego ś zało Ŝenia średniowiecznego, by ć mo Ŝe sytuowanego na powierzchni grodziska”. Podczas bada ń powierzchniowych odkryto ceramik ę z XIV - XVII w. co dało mo Ŝliwo ść okre ślenia zasi ęgu osady średniowiecznej, której obszar poło Ŝony był na południe od grodziska. Na terenie lasu „ mi ędzy Zamczyskiem a szkoł ą, obok drogi biegn ącej z lasu do zabudowa ń wiejskich, cz ęść lasu nosi nazw ę Cmentarzysko. Wg opowiada ń miejscowego kierownika szkoły, gospodarze bior ący w tym miejscu glin ę natrafili na szkielety ludzkie, „srebrne ostrogi ‘’ i „resztki d ębowych trumien’’. RównieŜ z tego terenu pochodzi znalezisko grosza bitego przez Kazimierza Wielkiego a tak Ŝe skarb denarów rzymskich o bli Ŝej nieokre ślonej liczbie, znaleziony przed 1895 r. przypuszczalnie na terenie grodziska. Na południowy-zachód od niego zlokalizowana była osada hutnicza datowana na k. XIII do XVI w., gdzie znajdowano du Ŝe ilo ści ŜuŜla miseczkowatego. Kolejna wzmianka dotycz ąca Turska Małego pochodzi za czasów Kazimierza Wielkiego i wi ąŜ e si ę z imieniem Bokszy (Boxae) z Janowic i jego bratem Janem, którym król pozwala przenie ść Tursko małe na prawo niemieckie. W 2 poł. XV w. Tursko Małe było wsi ą nale Ŝą cą do parafii Połaniec. Dziedzicami jej byli Jan Nossek i Spytek herbu Janina. Było w niej 9 łanów kmiecych a tak Ŝe dwa folwarki rycerskie. Z nich wszystkich zbierano i odprowadzano dziesi ęcin ę snopow ą i konopn ą do ko ścioła w Poła ńcu. Warto ść jej oceniano na około 10 grzywien. W r. 1508 Tursko Małe wraz z innymi wsiami płaciło podatek wysoko ści gr. 22. Cz ęść wsi nale Ŝą ca do J. Turskiego płaciła 1 grzywn ę 1 1/2 gr. W r.1578 wie ś Tursko le Ŝała w parafii Połaniec i była własno ści ą kasztelana radomskiego Stanisława Tarnowskiego. Miała 14 osadników, 3 łany, 8 zagrodników z rol ą, 4 zagrodników, 5 komorników i 2 rzemie ślników. W 1827 r. w Tursku Małym było 58 drewnianych domów i 398 mieszka ńców. Wie ś wchodziła w skład dóbr prywatnych Tursko Wielkie. W 1840 r. dobra te kupił na publicznej licytacji Stanisław Plewczy ński, szacowane były na sum ę 180 000 rubli srebrnych. W 1846 r. Stanisław Plewczy ński przyznaje połow ę dóbr na prawie współwłasno ści Piotrowi i Władysławowi Glezmerom. W 1859 r. St. Plewczy ński sprzedaje swoj ą połow ę braciom Glezmerom za sum ę 105 000 rubli srebrnych. W 1867 r. z dóbr tych wydzielono 3357 mórg i 239 prętów ziemi, która przeszła na własno ść wło ścian wsi wchodz ących w skład dóbr, m.in. wsi Tursko Małe. W 1873 r. folwark Tursko Małe i Kopaniny liczył gruntów ornych i ogrodów 341 mórg, ł ąk 613 mórg, pastwisk 145 mórg, lasu 463 morgi, nieu Ŝytków 92 morgi, budynków murowanych 11, drewnianych 10, stosował płodozmian 6 i 9 polowy. Wie ś Tursko Małe miała 60 osad i 547 morgów ziemi. W 1875 r. dobra zostały wystawione na licytacj ę przez Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w Radomiu, które nabył za sum ę 156 601 rubli srebrnych Artur hrabia Potocki. W 1892 r. dobra przechodz ą w spadku na córk ę Ró Ŝę Potock ą, Ŝon ę Macieja Radziwiłła. W tym czasie Tursko Małe miało 57 drewnianych domów i 542 mieszka ńców.

W 1895 r. wie ś Tursko Małe posiadała 315 dziesi ęcin (521 mórg) ziemi dworskiej, 280 dziesi ęcin (463 morgi) chłopskiej, miała 54 drewniane domy i 3 murowane, oraz 351 mieszka ńców. W 1924 r. całe dobra nabył od Ró Ŝy Radziwiłłowej, Krzysztof ksi ąŜę Radziwiłł. W 1927 roku powstaje Tursko Małe Kolonia poprzez wył ączenie, z nale Ŝą cego do dóbr Tursko Wielkie, folwarku Tursko Małe, obszaru ziemi wielko ści 207 ha i 1818 m (i wydzielenie 73 działek gruntu.

Winnica.

Pocz ątki wsi si ęgaj ą połowy XI wieku. W tym czasie istnieje tu jeszcze grodzisko poło Ŝone na k ępie w zakolu Czarnej, wyniesionej ponad teras ę zalewow ą Wisły. By ć mo Ŝe, ów gród był siedziba kasztelana

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 29 – Poz. 3056 połanieckiego. Gród słu Ŝył obronie dróg i przepraw mostowych w tym rejonie. Badania archeologiczne przeprowadzone w latach siedemdziesi ątych naszego stulecia, dowodz ą istnienia na terenie dzisiejszej wsi Winnica wczesno średniowiecznej osady z X –XI wieku. Natrafiono tu na pozostało ści cmentarza z XI-XII wieku. Odnaleziono ślady osadnictwa z IX wieku. Tu na gruntach wsi Winnica nale Ŝy doszukiwa ć si ę lokalizacji prehistorycznego Poła ńca przed przeniesieniem miasta w obecne miejsce. W okresie „złotego wieku” Winnica stanowiła przedmie ście Poła ńca, tu znajdowały si ę śpichrze ze zbo Ŝem a kilka dziesi ęcioleci pó źniej liczne jurydyki szlacheckie. W 1801 roku Franciszek Przetocki sprzedaje dobra Wiktorii i Boguszowi Krasnosielskim. W 1824 roku przechodz ą one na syna Józefa. W tym czasie Winnica liczy 3 domy i 15 m ęŜ czyzn (wg. mapy Adama Mayera von Heldensfelda). W 1847 roku kupuje je Franciszek Mrozowski, by wkrótce odst ąpi ć je Feliksowi Gaszy ńskiemu. W 1867 roku Winnic ę kupuj ą Ichel i Moszek Roznerowie za 4 500 rubli srebrem. W 1876 roku dobra kupuje rodzina Warchałowskich za 4 750 rubli srebrem. W 1827 roku w Winnicy było 6 domów i 21 mieszka ńców. W 1893 roku Winnic ę stanowiła wie ś, folwark i osada. Było tu 6 domów, 37 mieszka ńców, 4 osady. W 1894 roku dobra uległy podziałowi: po ¼ otrzymali Teofil Jarzyna, Andrzej Warchałowski, Michał Wi ącek i Michał Grelewski. W 1867 roku na rzecz wło ścian przeszło 14 mórg ziemi, a w 1902 roku kolejne 10. W okresie mi ędzywojennym wyró Ŝniano Winnic ę, Winnic ę kolonia, i osad ę M ąki. W 1916 roku w Winnicy wzniesiono most i miał on militarny charakter, zreszt ą jak i wszystkie nast ępne. Nie przetrwały one długo. W latach mi ędzywojennych Wisł ą kursowały statki i tu znajdował si ę niewielka przysta ń. Czynny te Ŝ był przewóz przez Wisł ę (łód ź kursowała miedzy Winnic ą a Glinami jeszcze w1994 r.). W 1934 roku mieszkało tu 73 osoby (40 m ęŜ czyzn i 33 kobiety. Wyst ępowały takie nazwiska jak: Justyna, Justy ński, Malec, Pietrzyk, Turkot, Macios, Jarzyna, Warchałowski, Adamczyk, Głogowski, Ku ś, Szklarzewicz, Wi ącek, Sikora, Wrzałek, Walczyk, Cie ślikowski, Machniak, Zali ński, Pawlak, Rugała, Tomalski, Ramos, Gwó źdź, Zi ętarski, Sekuła. W czasie okupacji, w kwietniu 1944 roku hitlerowcy przeprowadzili tu obław ę. Wie ś obło Ŝono kontrybucj ą, zabieraj ąc chłopom bydło. Wojska sowieckie w latach 1944 - 45 wzniosły dwa mosty. Mosty te zwi ązane były z przygotowan ą ofensyw ą styczniow ą. Mosty zostały zniszczone wskutek zatoru lodowego. W latach osiemdziesi ątych rozpocz ęto tu systematyczne prace wykopaliskowe (najpierw na grodzisku a potem na Winnej Górze).

Wymysłów.

Wie ś wchodziła w skład dóbr Tursko Wielkie, które w XIX w. nale Ŝały kolejno do St. Plewczy ńskiego, braci Glezmerów, Artura hrabiego Potockiego, Ró Ŝy Potockiej ksi ęŜ nej Radziwiłłowej, Krzysztofa ksi ęcia Radziwiłła. W roku 1867 z dóbr tych wydzielono 3357 mórg i 239 pr ętów ziemi, której cz ęść przeszła w r ęce wło ścian wsi Wymysłów. W latach 80- tych XIX w. wie ś Wymysłów, poło Ŝona w gm. Tursko i parafii Połaniec, miała 9 domów, 78 mieszka ńców i 111 mórg ziemi. Około roku 1895 w posiadaniu wsi było 57 dziesi ęcin (94 morgi) ziemi. Wie ś miała 11 drewnianych domów i 81 mieszka ńców (38 m ęŜ czyzn i 43 kobiety). W okresie mi ędzywojennym wie ś pod wzgl ędem administracyjnym nale Ŝała do gminy Tursko. Po wojnie na terenie wsi Wymysłów i s ąsiedniej wsi Rudniki odkryto zło Ŝa siarki, obecnie nieeksploatowane.

Zawada.

Stara wie ś, wymieniana ju Ŝ w XVw. Wła ścicielem wsi był Jan Rytwia ński. Było tu w tym obszarze 22 łany kmiece, wie ś płaciła dziesi ęcin ę biskupowi krakowskiemu. W 1578 roku wie ś była własno ści ą kasztelana radomskiego. W 1827 roku w Zawadzie było 14 domów i 90 mieszka ńców. Wie ś wchodziła w skład dóbr Tursko Wielkie. Dobra te kupił w 1840 roku Stanisław Lewczy ński. W 1846 roku połowa dóbr przechodzi na własno ść Piotra i Władysława Glezmerów. W 1875 roku Towarzystwo Kredytowe Ziemskie z Radomia wystawia je na licytacj ę. Kupuje je wówczas Artur hrabia Potocki. Po jego śmierci w 1892r. dobra otrzymuje jego córka Ró Ŝa – Ŝona Macieja Radziwiłła. W latach 80-tych było tu 17 domów drewnianych i 125 mieszka ńców, 20 mórg ziemi nale Ŝało do wło ścian. Istniał tu skład soli. Około 1895roku mieszkało tu 144 mieszka ńców, było tu 19 drewnianych domów i 2 murowane. 30 pa ździernika 1923r. z dóbr Tursko Wielkie wył ączono osad ę Zawada. W 1936r. mieszkali tu

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 30 – Poz. 3056 ludzie o nazwiskach: Walczyk, Drzazga, Nalepa, Grzybowski, Kazimierski, Brzychcy, Bugaj, Pawełek, Rzeszut, Pszczoła, Zali ński, Maj, Adamek, Liskiewicz, Łucarz, Jecze ń, Podsiadły, Klocek, Murczkiewicz, Czechowski. W 1973r. na terenie sołectwa rozpocz ęto budow ę Elektrowni „Połaniec”. I wie ś praktycznie znikn ęła z mapy. W owym czasie przeprowadzono tu archeologiczne badania ratownicze. Odkryto osad ę z okresu kultury łu Ŝyckiej. Natrafiono równie Ŝ na karczm ę z XVIII i XIXw. Była tu karczma opisana przez Stefana śeromskiego w „Popiołach”.

Zdzieci Stare i Zdzieci Nowe.

Pochodzenie nazwy wsi nie jest jasne. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 2 poł. XV w. (znajduje si ę w Ksi ędze Beneficjów Długosza ). Wyst ępuje pod nazw ą Zdzyecz. Była wsi ą królewsk ą. Wchodziła do parafii Połaniec. Jak pisze Długosz „ wła ścicielem dziedzicznym jest Jan Rythwyensky (Rytwia ński ), wojewoda krakowski. Jest w niej 13 łanów kmiecych, tak Ŝe 2 karczmy posiadaj ące pola. Z tych wszystkich zbiera si ę i odprowadza dziesi ęcin ę snopow ą oraz konopn ą dla biskupstwa krakowskiego. Jej warto ść ocenia si ę na ok. 8 grzywien. Jest tam równie Ŝ sołectwo, z którego pól zbiera si ę dziesi ęcin ę snopow ą dla ko ścioła w Poła ńcu. Nie ma tam ani folwarku ani zagród.’’ W 1564 r. „w tej wsi kmieci 23, mi ędzy któremi: 10 na łaniach, płac ą po gr 12 i na półłankach 13 płac ą po gr 6. A wszako Ŝ wszyscy niezupełne role maj ą. Daj ą kur 33 ...jajce kop 4 i jajek 7 ... Karczmarz z roli i karczmy płaci rocznie 2 grzywny składaj ą stacyjn ą na przyjazd JKM:2 wsi jałowic ę jedn ą, po kapłonie 1, po wozie drzewa; inni daj ą po worku owsa, inni po pół ‘’ . Według regestru poborowego z 1570 r. we wsi Zdziecz „ nie masz łanów pomiernych, siedz ą kmiecie na czym kto mo Ŝe. Czynszu od nich przychodzi na rok fl. 6 gr 18 ... ‘’. Poddani ze wsi Zdzieci wnosili skargi na swego gn ębiciela starost ę sandomierskiego Andrzeja Firleja za podwy Ŝszanie powinno ści, nieuczciwy pomiar gruntów, zbyt dalekie podwody, zmuszanie wolnych dot ąd ludzi do prac pa ńszczy źnianych. Król Stefan Batory skierował do nich 29 kwietnia 1573 r. list wskazuj ący na sposób rozwi ązania sporów ‘’ Wie ś Zdzieci w 1583 r. liczyła 21 poddanych osiadłych na 14 1/2 łanach. Zobowi ązana była do wykonywania prac na folwarku połanieckim. Wraz ze wsi ą Brzozowa dostarczała wybra ńca na wypraw ę wojenn ą oraz słu Ŝyła podczas przejazdu króla JM stacj ą, daj ąc 1 jałowic ę: 20 i pół korca owsa. W 1606r., w czasie rokoszu Zebrzydowskiego, wie ś odniosła powa Ŝne straty w zasiewach i inwentarzu. Rewizja dokonana w kluczu osieckim i połanieckim (w jego skład wchodziła równie Ŝ wie ś Zdzieci), dzier Ŝawionym wówczas przez Hieronima z Le Ŝenic Gostomskiego wojewod ę pozna ńskiego podawała: „Wie ś Zdziec ... poddanych w niej teraz i z karczm ą 15... Zostało w tej wsi do roboty wołów 16, koni 2. Wzi ęto zbo Ŝa wszelakie kop 353. Bydła rogatego 80. Siana brogów 11, świni 13. Pieni ędzy gotowych zł.41. Pczów wydarto i popalono ulów 42. Domostwa insze wszystkie w skrzyniach i komorach pobrano i niektórych poddanych męczono ‘’ W 1608 r. we wsi Zdzieci ( w oryg . Zdziecz) było „łanów osiadłych 8 i 1/4, na nich... poddanych 14, płaci ć czynszu powinni fl 3 gr 9. Na wybra ńca składa ć powinni fl 3 gr 9 .’’ Jednak Ŝe w wyniku poniesionych strat „tego i inszych wszystkich podatków podług lustracyi pierwotnych niebrano dlatego tesz pp. lustratorowie tego tu nietaksowali ‘’. W 1664 r. lustratorzy królewscy zastali wie ś Zdziece z folwarkiem w innej sytuacji ni Ŝ to miało miejsce w latach poprzednich albowiem „bywało quondam łanów w tej wsi nro 8, z których, jako nam dano spraw ę, miało przez ograniczenie odpa ść plus minus łanów 2 do Ritwian; kmieci było 8. Ad praesens jeno kmieci 2, siedz ą na półłanku, płac ą ogółem z niego gr 20. Spi Ŝadnej nie daj ą, jeno po 1 kapłonie z ćwierci łanu, przychodzi z półłanku kapłonów 2 ... daj ą po 1 kurze z ćwierci, facit kur 2 ... z półłanku daj ą g ęś 1 ... z ćwierci składaj ą jaj 15 co uczyni z półłanku pół kopy jaj. Zastali śmy robocizn ę (pisz ą lustratorzy) po tych poddanych po dni 2 bydłem w tydzie ń. Prz ędą z ćwierci po łokci 12, na małe motowidło. Na stró Ŝa składaj ą si ę z poddanemi Brzozowej. Zagrodnika ani chałupnika Ŝadnego nie masz. Urodzaj folwarkowy- Pole troje, korzec sandomirski, dziesi ęcina po tym folwarku wytyczna do kapituły krakowskiej.’’ 1827 r. wie ś miała 18 domów drewnianych i 115 mieszka ńców. Wchodziła wraz z folwarkiem Zdzieci w skład dóbr Osiek i Malkowice, nale Ŝą cych do Rz ądu Królestwa Polskiego. W 1835 r. folwark i wie ś Zdzieci przechodz ą wraz z cało ści ą dóbr Osiek w postaci darowizny cara Mikołaja I w r ęce generała Bazylego Pogodina. W 1864 r. prawem spadku po ojcu, dobra przechodz ą w r ęce Aleksandry z Pogodinów Pietrowej. W 1884 r. w spadku po matce wie ś i folwark Zdzieci wraz z cało ści ą dóbr Osiek w rękach Wasyla Aleksandrowicza Pietrowa.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 31 – Poz. 3056

W 1895 r. wie ś i folwark posiadały 31 drewnianych domów oraz 237 mieszka ńców, 549 mórg ziemi dworskiej i 109 mórg nale Ŝą cych do wło ścian. W 1919 r. dobra Osiek a wraz z nimi wie ś i folwark Zdzieci przejmuje odrodzone Pa ństwo Polskie. W 1928 r. z dóbr folwarku Zdzieci odł ączono obszar 9 ha 8773 m 2 rozparcelowany mi ędzy 35 kolonistów tworz ąc now ą jednostk ę osadnicz ą pod nazw ą Kolonia Zdzieci. W 1934 r. wie ś Zdzieci liczyła 397 mieszka ńców, w tym 186 m ęŜ czyzn i 211 kobiet. Dzieliła si ę na 2 jednostki osadnicze: wie ś Zdzieci i kolonia Zdzieci. W czasie okupacji Niemcy zabili w kwietniu 1943 r. dwie osoby z gromady Zdzieci: Stanisława Fecka l.30 i Podsiadłego l. 13. W roku 1944 gromada Kolonia Zdzieci została wysiedlona uwagi na poło Ŝenie w strefie przyfrontowej.

Zr ębin

Pierwsza wzmianka o tej wsi pochodzi z połowy XVw. Jej wła ścicielem był Jan Rytwia ński, wojewoda krakowski. Było tu 7 łanów, z których odprowadzano biskupowi krakowskiemu dziesi ęcin ę snopow ą i konopn ą. Wie ś nosiła wówczas nazw ę „Zdrzabin”. Nazwa ta jest nazw ą dzier Ŝawcz ą od nazwy osobowej „Zr ęba”. W1579r. kasztelan biecki płacił od „Srabyna”( tak wówczas pisano) podatek od 8 osadników, 3 łanów, 1 zagrodnika, 2 komorników i 1 ubogiego. Przed 1621r. wie ś była własno ści ą Jana T ęczy ńskiego – wojewody krakowskiego, który nadał ja wraz z Sieragami klasztorowi kamedułów w Rytwianach. We władaniu klasztoru pozostaje do 1826r., tj. do momentu sekularyzacji zakonu. Wtedy to dobra Sieragi przechodz ą na skarb Królestwa Polskiego. Cz ęść tych dóbr kupuje Adam Potocki. W 1871r. dobra otrzymuje Artur hrabia Potocki. W 1892r. z kolei przechodz ą w r ęce Ró Ŝy z Potockich z Radziwiłłowej. W latach 80-tych ubiegłego wieku były tu dwie jednostki osadnicze: wie ś miała 37 domów 229 mieszka ńców) i 579 mórg ziemi; osada: 1 dom, 17 mieszka ńców i 35 mórg ziemi dworskiej. Pod koniec XIXw. wieś miała 491 mórg ziemi, 52 drewniane domy, 303 mieszka ńców (154 m ęŜ czyzn i 149 kobiet). Zr ębin dwór miał około 30 mórg ziemi, 1 drewniany dom i 14 mieszka ńców. W 1932r. dobra otrzymuje w spadku po matce Ró Ŝy, Maciej Mikołaj Maria ksi ąŜę Radziwiłł. Zr ębin dzielił si ę wtedy na: wie ś Zr ębin, osada pokarczemna Zr ębin, osada mły ńska Połaniec – Zr ębin oraz folwark Sieragi. W 1934r. gromada Zr ębin liczyła 397 mieszka ńców (186 m ęŜ czyzn i 211 kobiet). Przez jej teren przechodziła kolej Ŝelazna – w ąskotorowa (Bogoria – Rataje). W Sieragach znajdowała si ę stacja kolejki (kolejka ta została rozebrana pod koniec lat 80- tych XX w.). We wsi była dwuklasowa szkoła powszechna z 2 nauczycielami i 106 uczniami. W 1934r. wyst ępowały tu takie nazwiska, jak: Sekuła, Śmieszek, Sadocha, Rogó Ŝ, Trond, Przekota, Jastrz ąb, Kalita, Wójcikowski, Wawrzkiewicz, Wołowiecki, Duda, Kwiatkowski, Pawełek, Sikora, Patyna, Podsiadły, Grabowski, Strójw ąs, K ąsek, Wilk, Bł ąd, śak, K ądziela, Baran, Jendo, Kura ś, Rosół, Papie Ŝ, Macias, Pawlak, Bła Ŝkowicz, Kubik, Łodkowski, Grelewski, Łysiak, Marczewski, Stachowicz, Maj, Strz ępek, Durma, Ofman. W okresie okupacji, w kwietniu 1944r. Niemcy aresztowali 9 chłopów, jako zakładników za nieopłacone kontrybucje. We wrze śniu 1944r. dobra Sieragi zostały przej ęte na Skarb Pa ństwa. Podczas bada ń archeologicznych w ramach Archeologicznego Zdj ęcia Polski (AZP) natrafiono w Zr ębinie na ślad osadnictwa neolitycznego, osad ę kultury łu Ŝyckiej z okresu pó źnego br ązu oraz ślad osadnictwa wczesno średniowiecznego (VI-VIII w.).

4.2. Krajobraz kulturowy Krajobraz kulturowy definiowany jest jako przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalno ści człowieka zawieraj ąca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Dziedzictwo kulturowe gminy Połaniec wi ąŜ e si ę przede wszystkim z działalno ści ą rolnicz ą, a zasoby zabytkowe to głównie obiekty sakralne, dawne zało Ŝenie dworsko-folwarczne oraz zachowane historyczne układy przestrzenne miejscowo ści wraz z jej tradycyjn ą zabudow ą. Niezwykle istotnym dopełnieniem krajobrazu kulturowego s ą równie Ŝ elementy małej architektury: kapliczki, krzy Ŝe i figury przydro Ŝne oraz miejsca pami ęci. Najwi ększe walory zabytkowe, pomimo znacznego obecnie zaniedbania, posiada park podworski w Ruszczy o czytelnej kompozycji przestrzennej z zachowanym dworem i budynkami gospodarczymi. Z zespołem dworsko- folwarcznym powi ązany jest bezpo średnio historyczne układy przestrzenne wsi, b ędące wynikiem zarówno przemian w gospodarce rolnej, jak równie Ŝ stosunków własno ściowych (wsie rz ądowe, prywatne). Tradycyjna zabudowa mieszkaniowa wsi na terenie gminy reprezentuje typ budownictwa charakterystycznego dla okolic Sandomierza. Najstarsze budynki posiadaj ą dachy czterospadowe, pó źniejsze dwuspadowe, pierwotnie kryte słom ą. Wznoszone najcz ęś ciej z drewna o konstrukcji ścian w ęgłowej oraz domy o konstrukcji murowano-drewnianej (np. Rudniki, Brzozowa Połaniec). Domy głównie szeroko

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 32 – Poz. 3056 frontowe, rzadziej w ąsko frontowe. Istniej ąca tradycyjna zabudowa wsi zachowana jest w małym stopniu. Pojawiaj ąca si ę nowa zabudowa lokalizowana jest cz ęsto za starym, drewnianym lub murowano-drewnianym domem, pozostawiaj ąc dzi ęki temu tradycyjny układ wsi. Proces powstawania nowej zabudowy powi ązanej z historycznymi zespołami odbywa si ę najcz ęś ciej na zasadzie kontynuacji wcze śniej wytworzonego układu przestrzennego. Krajobraz kulturowy wsi uzupełniaj ą przydro Ŝne kapliczki, krzy Ŝe i figury o charakterze dzi ękczynnym i intencyjnym, których znaczna ilo ść przetrwała do czasów obecnym i z reguły utrzymana jest w dobrym stanie. Dynamiczny rozwój gminy w ostatnich latach wpłyn ął na znaczny ruch budowlany, co przyniosło nowe formy osadnicze nie zwi ązane z tradycyjn ą zabudow ą wiejsk ą, lecz maj ące form ę zespołów osiedli willowych, charakterystycznych dla terenów podmiejskich. Ustawa o ochronie i opiece nad zabytkami definiuje pojecie krajobrazu kulturowego, którym jest ”przestrze ń historycznie ukształtowana w wyniku działalno ści człowieka, zawieraj ąca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze”. Obszary posiadaj ące szczególne walory krajobrazowe i kulturowe mog ą zosta ć uznane za park kulturowy. Park kulturowy stanowi form ę ochrony krajobrazu kulturowego daj ącą mo Ŝliwo ść stworzenia odpowiednich warunków dla zachowania wyst ępuj ących na jego terenie warto ści historyczno-kulturowych, wi ąŜą c je z ochron ą środowiska naturalnego. Dla terenu województwa zidentyfikowano i opracowano obszary, które powinny by ć chronione w ramach formuły parków kulturowych. Powiat staszowski a wraz z nim gmina Połaniec nie jest jednostk ą ukształtowan ą w pełni na podstawach historycznych a jedynie w rezultacie decyzji administracyjnych. Nie mniej w obecnych granicach posiada znacz ące wyodr ębniaj ące go walory zwłaszcza w zró Ŝnicowanych formach fizjograficznych. Mo Ŝna powiedzie ć, Ŝe cz ęś ciow ą osi ą gminy jest dolina rzeki Czarnej. Na obszarze gminy mamy do czynienia z kilkoma formami krajobrazu kulturowego, a s ą to: • tereny na północ od Poła ńca zawieraj ące liczne stanowiska pradziejowych neolitycznych osad i grobów megalitycznych • tereny na wschód od Poła ńca, zawieraj ące Kopiec Tadeusza Ko ściuszki, miejsca po dawnym grodzie połanieckim oraz dawna , średniowieczna lokalizacja Poła ńca. Wymienione obszary posiadaj ą szczególne walory krajobrazowo – kulturowe i jako takie powinny zosta ć uznane za parki kulturowe. Park kulturowy stanowi form ę ochrony krajobrazu daj ącą mo Ŝliwo ść stworzenia odpowiednich warunków dla zachowania wyst ępuj ących na jego terenie warto ści historyczno – kulturowych, wi ąŜą c je z ochron ą środowiska naturalnego.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 33 – Poz. 3056

5. OCHRONA ZABYTKÓW NA TERENIE GMINY POŁANIEC. STAN PRAWNY

Zabytki podlegaj ą ochronie prawnej na podstawie Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. (Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568 z pó źn. zm.). Zgodnie z w/w ustaw ą, wyst ępuje podział na zabytki ruchome, nieruchome i archeologiczne, według którego prowadzony rejestr zabytków wpisywanych w ksi ęgi przeznaczone dla danej kategorii: A, B i C. Warto przypomnie ć, i Ŝ obiekt jest zabytkowy je Ŝeli posiada okre ślone warto ści zabytkowe (cho ćby jedno z wymienionych kryteriów). • warto ści historyczne -np. miejsce prowadzenia wa Ŝnych dla historii Polski bitew, wydarze ń, obecno ść w danych obiektach wybitnych postaci lub nale Ŝą ce do nich przedmioty; • warto ści artystyczne – np. dzieła prezentuj ące style danej epoki; • warto ści naukowe -np. obiekty nosz ące cechy twórczo ści danego artysty, pokazuj ące faz ę rozwoju jego twórczo ści lub danego stylu. Obj ęcie zabytku jedn ą z form ochrony, w zale Ŝno ści od jego rangi i znaczenia, a tak Ŝe bior ąc pod uwag ę specyficzne dla regionu typowe cechy obiektu, ma zapewni ć jego dalsze zachowanie.

5.1. Rejestr zabytków. Zabytki nieruchome

Rejestr zabytków dla województwa świ ętokrzyskiego prowadzony jest przez WKZ w Kielcach (ksi ęga A – zabytki nieruchome). W Urz ędzie Miasta i Gminy Połaniec aktualizowanie i uzupełnianie gminnej ewidencji zabytków, obejmuj ącej obiekty , które zweryfikowano w ramach przygotowywania rozpoznania zasobu gminy.

5.2. Rejestr zabytków. Zabytki ruchome

5.3. Gminna ewidencja zabytków

Na terenie gminy Połaniec znajduje si ę 5 obiektów wpisanych do rejestru Świ ętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach (dalej zwanego WKZ). S ą to zarówno zespoły zabytkowe jak i pojedyncze obiekty. Poni Ŝej tabela zawieraj ąca wykaz obiektów z rejestru Świ ętokrzyskiego WKZ w Kielcach dla Gminy Połaniec.

Wojewódzki rejestr zabytków – Gmina Połaniec (stan na 10.07.2007)

POŁANIEC – gmina: LP Miejscowo ść Obiekt 1 Połaniec zespół ko ścioła parafialnego p.w. św. Marcina: 2 Połaniec ko ściół, nr rej.: 830 z 15.03.1975 3 Połaniec kaplica MB Ró Ŝańcowej, nr rej.: 162 ( t. ) z 16.06.1977 4 Połaniec najstarsza (wschodnia) cz ęść cmentarza par przy ul. Osieckiej., nr rej.: 476 ( t. ) z 08.06.1992 5 Ruszcza - zespół parkowo-dworski, nr rej.: 249 (t. ) z 18.01.1984: Ruszcza - dwór, Ruszcza - obora I, Ruszcza - obora II, Ruszcza - obora III, Ruszcza - obora IV, Ruszcza - spichlerz, Ruszcza - park, nr rej.: 690 z 19.12.1957

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 34 – Poz. 3056

Wykaz obiektów wpisanych do Gminnej Ewidencji Zabytków gminy Połaniec

A. Wykaz figur, krzy Ŝy i kapliczek znajduj ących si ę na terenie Miasta i Gminy Połaniec stanowi ący jednocze śnie rejestr A (zabytków nieruchomych) Fotografia Krótki opis 1. Łęg – kapliczka szafkowa wzniesiona przed 1900r. Drewniana z okienkami na cztery strony świata z łamanym dachem dwuspadowym, za ka Ŝdą szyb ą obraz. W 1948 r. remontowana po raz pierwszy przez Pana Stanisława Pisul ę, po raz drugi w 1978r. przez Stanisława Sutka. Generalny remont w 1995r. wykonali: St. Sutek, J. Machniak, St. Bł ąd.

2. Ruszcza – figura Matki Bo Ŝej na cokole betonowym, gzymsowanym ufundowana przez Stanisława Knothe w 1933r.

3. Ma śnik – kapliczka szafkowa stalowa oszklona zwie ńczona krzy Ŝem w zagrodzie ufundowana w 1934 r. przez Franciszk ę i Stanisława Dziados. Wewn ątrz jest figurka MB Ró Ŝańcowej. Odnowiona została w 1985r.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 35 – Poz. 3056

4. Połaniec ul. Staszowska – kapliczka szafkowa metalowa na rozgał ęzieniu dróg, ufundowana ok. 1935 r., odnowiona w latach powojennych przez Zakład Inwalidów w Poła ńcu.

5. Połaniec ul. Osiecka – przed wej ściem na cmentarz parafialny kapliczka z figur ą Matki Boskiej. Na czołowej ścianie znajduje si ę krucyfiks i wyci ęty napis „Fundacja ks, P. Fb (Braziewicza) 1906 R. P. dnia 5 listopada 1906r.”

6. Połaniec, ul. śapniowska – zabytkowa figura przestawiaj ąca św. Jana Nepomucena w stroju kapłana, podtrzymuj ąca praw ą r ęka krucyfiks, a w lewej trzymaj ącego palm ę. Stoi ona na czworobocznym cokole zwie ńczonym gzymsem. Pochodzi ona z 1738 r.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 36 – Poz. 3056

7. Tursko Małe - krzy Ŝ kamienny, przeniesiony na to miejsce z Zawady w 1972r.

8. Kra śnik – krzy Ŝ drewniany z roku 1933 r. ufundował Józef Szyma ński

9. Tursko Małe – krzy Ŝ drewniany z rze źbion ą w drewnie figur ą Chrystusa, u jego stóp przymocowana jest rze źbiona w drewnie posta ć kobiety kl ęcz ącej ufundowany przez rodzin ę Paj ąków przed II wojn ą światow ą

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 37 – Poz. 3056

10. Połaniec, ul. Krakowska Du Ŝa – d ębowy krzy Ŝ z XIX wieku z fundacji mieszka ńców. Przesuni ęty w 1939 r. w obecne miejsce, wzmocniony dołem dwoma betonowymi słupami

11. Połaniec ul. Staszowska – krzy Ŝ z fundacji Józefa Kubika, wyciosany z drzewa d ębowego z wizerunkiem Chrystusa z roku 1935, odnowiony w 1994 r. przez mieszka ńców ulicy. Napis „Bo Ŝe Błogosław nam R.P. 1935” wyrze źbił Ryszard Łowicki.

12. Okr ągła – metalowy krzy Ŝ ufundowany przed 1900 r. przez wła ściciela posesji J. Bednarskiego. Osadzony on jest na postumencie betonowym z wizerunkiem Bo Ŝej M ęki.

13. Tursko Małe – krzy Ŝ metalowy z wizerunkiem Chrystusa wzniesiony przed 1900 r. przez p. Wołoszyna (dziadek obecnej wła ścicielki p. Chmielowiec) na betonowym postumencie

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 38 – Poz. 3056

14. Połaniec ul. Ko ściuszki - kamienny krzy Ŝ z 1910 r. ufundowany przez J. Pawlaka z Ma śnika z wizerunkiem Chrystusa. Na boku krzy Ŝa s ą rze źby.

15. Rybitwy – drewniany krzy Ŝ z wizerunkiem Chrystusa z 1944r., wykonany przez W. Kosowicza z Poła ńca

16. Połaniec ul. śapniowska – metalowy krzy Ŝ wzniesiony w 1907r. przez M. Paducha, postument z piaskowca.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 39 – Poz. 3056

17. Zdzieci Stare – z 1948 r. ufundowany przez mieszka ńców. Drzewo d ębowe podarowane przez Marcin Błaszkiewicza. W drewnie wyciosał go Stefan Podsiadły.

18. Ma śnik – krzy Ŝ Ŝeliwny na wysokim, betonowym postumencie. Wzniesiony w 1937 r. przez Zwi ązek Koła Strzeleckiego w Ma śniku. Nazwiska fundatorów zamurowane są w środku postumentu.

19. Zdzieci Stare – Ŝelazny krzy Ŝ z wizerunkiem Chrystusa z 1949 r. Na betonowym trójstopniowym postumencie. Po środku postumentu jest umieszczony obrazek M.B z dzieci ątkiem Jezus. Konstrukcj ę krzy Ŝa wykonał Władysław Gaj.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 40 – Poz. 3056

20. Ma śnik – Krzy Ŝ drewniany z 1948 r. wzniesiony z fundacji Ewy i Jana Tatarów. Wzmocniony w 1977 r. betonow ą podstaw ą.

21. Rudniki – krzy Ŝ metalowy z 1948 r. wzniesiony z fundacji Marianny i Wojciecha Kasperskich. Osadzony na postumencie z kamienia.

22. Tursko Małe - kapliczka szafkowa, ustawiona w latach 70.tych XXw na miejscu starszej.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 41 – Poz. 3056

23. Tursko Małe - krzy Ŝ kamienny z 1952 roku, ustawiony na pocz ątku wsi ufundowany przez mieszka ńców.

ZABYTKI ARCHITEKTURY SAKRALNEJ

• Zespół ko ścioła parafialnego p.w. Św. Marcina pocz. XX w. w Poła ńcu, Pierwszym ko ściołem był wzmiankowany w 1191 roku ko ściół- kaplica pod wezwaniem św. Katarzyny aleksandryjskiej jako uposa Ŝenie kolegiaty sandomierskiej. Ko ściół ten istniał na terenie dawnego grodu połanieckiego nad Wisł ą. W połowie XIV wieku jak podaje długosz Połaniec został przeniesiony w obecne miejsce. Jak głosi tradycja, król Kazimierz wielki wybudował wówczas drewniany ko ściół p.w. Św. Marcina biskupa i m ęczennika. Ko ściół ten istniał ponad 200 lat i spłon ął w czasie po Ŝaru miasta w 1562 roku. Kolejny równie Ŝ, drewniany (z modrzewia), został wzniesiony za czasów Zygmunta Augusta, około 1567 roku. W pocz ątkach XVIII wieku, dzięki fundacji Stanisława Szembeka wybudowano barokowa kaplice Matki Bo Ŝej Ró Ŝańcowej. Przy ko ściele św. Marcina stal równie Ŝ drewniany ko ściół szpitalny pod wezwaniem św. Ducha. Plac wokół ko ścioła był jednocze śnie cmentarzem grzebalnym. Znamy nazwiska połanieckich proboszczów pocz ąwszy od 1326 roku, znamy te Ŝ nazwiska proboszczów szpitalnych. Ko ściół połanieckich nale Ŝał do jednej z wi ększych budowli drewnianych tego typu na ziemiach polskich. Był bogato wyposa Ŝony, a w samym ko ściele przechowywane były księgi ko ścielne, religijne, ksi ęgi miejski i inne pami ątki świadcz ące o bogatej przeszło ści miasta. 12 czerwca 1889 roku, w samo południe, w domu śyda wybuchł wielki po Ŝar. W kilkana ście minut ogie ń ogarn ął całe drewniane śródmie ście Poła ńca i rozprzestrzenił si ę na lewobrze Ŝną cz ęść miasta tzw. Zamo ście. Ogie ń si ęgn ął równie Ŝ ko ścioła św. Marcina. Spłon ęły te Ŝ cenne zabytki; rze źby, ołtarze, obrazy. Spłon ęła tez biblioteka znajduj ąca si ę w ko ściele, zawieraj ąca 188 starodruków. Spaliły si ę pami ątki po Tadeuszu Ko ściuszce i dokumenty zwi ązane z miastem. Był to ostatni wielki po Ŝar miasta. Na pogorzelisku ostała si ę tylko murowana Kaplica Matki Bo Ŝej Ró Ŝańcowej, do której dobudowano barak by odprawia ć tam msze św. Budowy nowej świ ątyni podj ął si ę proboszcz ks. kanonik Leon Kowalski. Dokumentacj ę wykonał Napoleon Statowski z Rytwian, roboty prowadził mistrz budowlany Michał Głowacki z Ole śnicy pod nadzorem A. Wieczorkowskiego, budowniczego powiatu sandomierskiego. Roboty rozpocz ęto w 1890 roku, a 2 pa ździernika 1893 roku ks. Antoni Sotkiewicz, biskup sandomierski po świ ęcił kamie ń w ęgielny. Odbudowa ko ścioła to wielki wysiłek ówczesnej społeczno ści parafialnej. Parafianie nie szcz ędzili datków i własnej pracy. Miasto dało 2800 m3 drewna, cegł ę wypalano na miejscu, po budulec je ŜdŜono te Ŝ do Ch ęcin. Pomagali te Ŝ okoliczni ziemianie. Marcin Popiel, wła ściciel Kurozw ęk dał kamie ń na budow ę, Artur hrabia Potocki, wła ściciel dóbr staszowskich dal 500 korców wapna, 40 000 szt cegły i kamie ń. Nale Ŝy zwróci ć uwag ę, i Ŝ samo miasto te Ŝ uległo po Ŝodze w zwi ązku z czym wysiłek parafii musiał by ć znaczny. Po śmierci Leona Kowalskiego budow ę ko ścioła kontynuował ksi ądz proboszcz Feliks Braziewicz. 29 lipca 1900 roku ksi ądz Antoni Sotkiewicz, biskup sandomierski dokonał konsekracji nowego ko ścioła. Ko ściół został odbudowany w stylu neogotyckim, na planie krzy Ŝa łaci ńskiego, zwróconego ku zachodowi. Poprzedni ko ściół był orientowany. Fronton z wie Ŝyc ą ma 45 m wysoko ści. Ko ściół jest ogrodzony murem z czerwonej cegły. Dzi ś ko ściół nale Ŝy do najstarszych budowli w Poła ńcu. Z dawnych czasów zachowała si ę Kaplica Szembeka (bez wyposa Ŝenia), kamie ń epitafijny rodziny Dembickich, obraz Św. Marcina.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 42 – Poz. 3056

ZABYTKI ARCHITEKTURY REZYDENCJONALNEJ to: • Zespół parkowo - dworski w Ruszczy, Pod koniec XVIII wieku powstały istniej ące do dzi ś dwór i park. W latach trzydziestych XX wieku miał miejsce po Ŝar dworu i dworskich budynków gospodarczych. Dwór drewniany, otynkowany, parterowy na rzucie prostok ąta z gankiem od frontu. Wn ętrze budynku dwukwaterowe z du Ŝą sieni ą na osi. Dach wysoki dwuspadowy, pierwotnie kryty gontem, obecnie blach ą. Dwór zajmuje centralne miejsce parku o pow. 6,84 ha. W cz ęś ci południowej parku poło Ŝone s ą dwa wydłu Ŝone stawy przeci ęte grobl ą i obsadzone starodrzewiem. Druga k ępa starodrzewu skupia si ę wzdłu Ŝ jego północnej granicy, oddzielaj ąc go od cz ęś ci gospodarczej zało Ŝenia. Z południowo- zachodniego naro Ŝnika wybiega krótka aleja utworzona z d ębów i kasztanowców. Podobna aleja prowadzi wzdłu Ŝ wschodniej granicy zało Ŝenia dworsko-parkowego. W drzewostanie przewa Ŝaj ą d ęby (22 szt.), a w śród nich d ąb „Ko ściuszko’’, kasztanowce (13 szt.), graby (11 szt.), wierzby (8 szt.) i świerki (8 szt.). Budynki gospodarcze: stodoły, obory, stajnie, spichlerz usytuowane s ą w północnej cz ęś ci zało Ŝenia i otoczone były pierwotnie murem ceglanym, którego fragment zachował si ę jedynie w cz ęś ci płn.-zach, obecnie w du Ŝej cz ęś ci ogrodzenie murowane z cegły klinkierowej.

ZABYTKOWY UKŁAD URBANISTYCZNY to: • XVI wieczne zało Ŝenia miasta Poła ńca z ulicami: Plac Uniwersału Połanieckiego (Rynek), 11 Listopada, Ruszcza ńska, Zr ębi ńska, Mielecka, Partyzantów. Rynek w Poła ńcu lokowany był pierwotnie nad Wisł ą w okolicy Winnej Góry. Około 1350 roku w skutek zatoru lodowego na Wi śle miasto zostało zniszczone. Nowa lokalizacja to dzisiejszy Rynek z ulicami ze ń wychodz ącymi i terenem wokół ko ścioła św. Marcina. Trudno dzi ś ustali ć, jak wygl ądał dawny Rynek, gdy Ŝ miasto o zabudowie drewnianej cz ęsto n ękały po Ŝary. Wiemy, Ŝe miał kształt prostok ąta, z którego promieni ście rozchodziły si ę ulice, a sam Rynek powstał z poszerzenia traktu handlowego z Krakowa do Sandomierza i dalej na Ru ś. Wszystko wskazuje na to, Ŝe tu si ę handlowało, tu pobierano podatki, równie Ŝ na rzecz skarbu królewskiego. W centrum Rynku stał drewniany ratusz, a potem dom zajezdny (spłon ął w roku 1861), w którym zatrzymywali si ę kupcy. Obok były kramy, stragany, i jatki rze źnicze. Była te Ŝ studnia i szopa, w której trzymano sprz ęt pomocny przy gaszeniu po Ŝarów. Posiadanie domu w Rynku świadczyło o zamo Ŝno ści i presti Ŝu mieszczan. Po wielkim po Ŝarze w 1861 roku Komisja Rz ądowa Spraw Wewn ętrznych nakazała wprowadzenie ścisłej zabudowy, domy miały by ć murowane, a dojazdy (tzw. ga ć)do wszystkich posesji miały znajdowa ć si ę z tyłu budynku. Pozostało ści ą tej koncepcji jest do dzi ś istniej ąca ulica Tylna. Pierwszy imienny wykaz mieszka ńców Rynku pochodzi z 1774 roku i dominuj ą w nim nazwiska Ŝydowskie. Z centralnego punktu Poła ńca rozchodziły si ę wtedy ulice: Ko ścielna (dzisiaj 11- go Listopada), św. Katarzyny (dziś Mielecka), droga do Ole śnicy (dzi ś ulica Zr ębi ńska), Krakowska, Ruszczka (dzi ś Ruszcza ńska), Kirkucka (dzisiaj Partyzantów). Z dokumentów wynika, Ŝe od 1888 roku wzdłu Ŝ zachodniej pierzei Rynku płyn ął rynsztok (zakryty ostatecznie w 1960 roku). W 1931 roku wybudowano w centrum Rynku budynek Ochotniczej Stra Ŝy Po Ŝarnej. Wówczas rozebrano kramy i stragany, a pozostawiono jatki rze źnicze. Te ostatnie znikn ęły dopiero w 1965 roku. W tym czasie zmienił si ę te Ŝ układ dróg i ostatecznie powstała Trasa Nadwi śla ńska. Dzisiejszy Rynek to prostok ątny plac o wymiarach 82,5x 181 metrów. Oś Rynku zorientowana jest na godzin ę 13 00 . Poło Ŝenie Rynku, który dzi ś nosi nazw ę Placu Uniwersału Połanieckiego jest niezwykle korzystne ze wzgl ędu na warunki termiczne i cyrkulacj ę powietrza. Tak jak było tu przed wiekami.

Cmentarze: • Cmentarz parafialny rzymsko-katolicki w Poła ńcu przy ulicy Osieckiej (cz. wschodnia) XIX wiek, Cmentarz przy ul. Osieckiej, zało Ŝony przed 1837 rokiem. Na jego terenie znajduje si ę kaplica wybudowana w 1910 roku na planie prostok ąta. Jej fronton zdobi ą dwie piramidalne kolumny. Fundatorem kaplicy był ksi ądz proboszcz Leon Braziewicz. Na cmentarzu znajduje si ę wiele kamiennych nagrobków. Najstarsze nale Ŝą do rodziny Piecków (1846 r.) i Wójcikowskich (1858r.) Twardzikowskich (1837r.). Pochowani s ą tu ksi ęŜ a: m in. ks. Julian Jarzyna, ks. Zygmunt Wieczorek.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 43 – Poz. 3056

Sw ą okazało ści ą wyró Ŝnia si ę tak Ŝe grobowiec rodziny Knothe, ostatnich wła ścicieli Ruszczy. Troskliw ą opiek ą otoczone s ą zawsze mogiły Ŝołnierzy poległych we wrze śniu 1939 roku oraz groby osób rozstrzelanych przez Niemców w latach okupacji.

WYKAZ GROBÓW znajduj ących si ę w tzw. alei poległych i pomordowanych w latach II wojny światowej na cmentarzu przy ul. Osieckiej w Poła ńcu: 1. Grób Otolii Kubik – ł ączniczka oddziałów partyzanckich AK – Ŝyła lat 26, zgin ęła od kul niemieckich 5.08.1944r., 2. Grób Zofii Wójcikowskiej, Ŝyła lat 10 – zgin ęła tragicznie, 3. Grób Władysławy Bobrowskiej – Ŝołnierz i ł ączniczka AK Obwodu Sandomierskiego Zamordowana przez NKWD – 25.09.1944r., 4. NN 5. Grób Juliana Ramosa, zgin ął w 1943 roku w walce o wyzwolenie Ojczyzny, 6. Grób Cecylii Sojda, Ŝyła lat 89 zmarła 12.02.1991r 7. Grób Piotra Sojdy, zmarł 15.09.1943r. w walce o wyzwolenie Ojczyzny, 8. Grób braci Jarzynów Eugeniusz i Edmund – zgin ęli śmierci ą tragiczn ą zamordowani przez Niemców, 9. Grób Henryka Kuci, Ŝył lat 27 – zgin ął śmierci ą tragiczn ą dnia 30.06.1943 r. 10. Grób Władysławy Wałcerz,- zgin ęła w 1943 roku w walce o wyzwolenie Ojczyzny 11. Grób Tadeusza Bryka, Ŝył lat 21 zgin ął z r ąk Gestapo 1.07.1943r. 12. Grób Tadeusza Górki mjr lek. wet.,– zgin ął 01.07.1943r. 13. Grób Jana Liwi ńskiego, zgin ął w 1943r. 14. Zbiorowa mogiła śołnierzy Wrze śnia 1939 roku, pochowani: Brzozowski Antoni, Bryzek Jan i inni

W zachodniej częś ci cmentarza znajduje si ę zbiorowa mogiła poległych Ŝołnierzy z I wojny światowej. Najstarsza cz ęść cmentarza (od strony ul. Osieckiej) wpisana jest do rejestru zabytków. Wcze śniej funkcj ę cmentarza pełnił plac wokół ko ścioła pw. Św. Marcina. Pocz ątki cmentarza poło Ŝonego przy ko ściele si ęgaj ą zapewne czasów drugiej lokacji. Zmarłych chowano wtedy według zajmowanych przez nich pozycji w społecze ństwie, a miejscem pochówku były ko ścioły, klasztory lub ich podziemia, b ądź place przyko ścielne. Gdy zacz ęło brakowa ć na nich miejsca, zmarłych zacz ęto chowa ć w pobli Ŝu ko ścioła. 100 lat temu, w trakcie wykopów pod budow ę nowego ko ścioła wykopano znaczn ą ilo ści ko ści ludzkich. Doczesne szcz ątki pochowano we wspólnej mogile przy ko ściele.

• Cmentarz Ŝydowski (kirkut) przy ul. Partyzantów, Cmentarze Ŝydowskie były zazwyczaj niezwykle bogate w nagrobki i ró Ŝnego rodzaju napisy poniewa Ŝ trwały przez wieki nie ruszane. Według religii moj Ŝeszowej grób zmarłego był miejscem nietykalnym. Na Ŝydowskich cmentarzach tzw. kirkutach obowi ązywał ten sam wymiar grobów, a w ślad za tym i kamieni nagrobkowych. Ró Ŝniły si ę one jedynie wysoko ści ą i rodzajem surowca, z którego były wykonane. Przewa Ŝały macewy prostok ątne, kamienne płyty, stoj ące pionowo, z półokr ągłym lub trójk ątnym zako ńczeniem. Warunkiem istnienia połanieckiej gminy Ŝydowskiej był cmentarz Ŝydowski, który znajdował si ę przy ulicy Irkuckiej (dzi ś ulica Partyzantów). Wi ększo ść macew z połanieckiego kirkuta wykonanych było z kamienia przywiezionego z okolic Nietuliska koło Ostrowca. W okresie mi ędzywojennym śydzi stanowili około 40% ogólnej liczby mieszka ńców miasteczka. Liczba śydów wzrosła w pocz ątkowym okresie okupacji (liczb ę mieszka ńców Poła ńca szacowano wtedy na 11 tys. osób, z tego około 8 tys. to śydzi. 18 i 19 pa ździernika 1942 roku (niedziela - poniedziałek) 9 Niemców przy pomocy Ŝydowskiego Judenratu sp ędziło wszystkich śydów na Rynek. Tu dokonano segregacji zdolnych do transportu, a pozostałych - głównie dzieci, starców i kaleki zacz ęto rozstrzeliwa ć. Zwłoki przewieziono potem na cmentarz Ŝydowski - kirkut- zlokalizowany równie Ŝ przy dzisiejszej ulicy Partyzantów. Zdolni do transportu o ile nie zbiegli w drodze, trafili poprzez Staszów i Szczucin do obozów zagłady. Cmentarz Ŝydowski poło Ŝony przy ulicy Partyzantów, pow. o. 0,47 ha, nagrobki nie zachowały si ę. W 2011 roku zwrócony warszawskiej Gminie śydowskiej.

• Cmentarz przy ul. J ędrusiów (choleryczny - nie zachowany) Historycznym cmentarzem był cmentarz „choleryczny”, zlokalizowany przy dzisiejszej ulicy J ędrusiów, na terenie porosłym dzi ś lasem. Cholera i nie tylko ona zbierała swoje Ŝniwo jeszcze w czasie pierwszej wojny światowej. Ju Ŝ od czasów średniowiecza ludzko ść nara Ŝona była na „morowe powietrze”, st ąd ludzi zmarłych

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 44 – Poz. 3056 na choler ę chowano poza miastem. Ostatnia epidemia cholery w Poła ńcu miała miejsce w czterdziestych XIX wieku. • Cmentarz (pozostało ści) po cm. ewangelickim w Luszycy (nie zachowany) Stary równie Ŝ niewielki cmentarz w Luszycy. Źródła historyczne mówi ą, Ŝe jest to cmentarz kolonistów niemieckich, mieszkaj ących w tej miejscowo ści do 1944r.

• Cmentarz (nieistniej ący) na Winnej Górze Badania archeologiczne prowadzone w latach 80. XX wieku przez archeologów z Uniwersytetu Warszawskiego dowiodły istnienia kolejnego, jeszcze wcze śniejszego cmentarza, poło Ŝonego na wysokim brzegu Wisły, na Winnej Górze. Jest to najstarsza ze znanych lokalizacji cmentarza chrze ścija ńskiego w okolicy Poła ńca. Znaleziono tu ślady ponad 60 grobów, do ść skromnie wyposa Ŝonych. Niewiele było tak Ŝe znalezisk przedmiotów kultury materialnej. W jednym z grobów natrafiono na srebrną monet ę Albrechta Pruskiego z 1537 roku. W trzech grobach odkryto Ŝelazne kłódki, co wskazywałoby na to, Ŝe były to groby Ŝydowskie(?). Wiek cmentarza okre ślono na XV - XVI wiek.

W spisie ewidencyjnym znajduje si ę kilka obiektów, które powinny zosta ć wpisane do Rejestru Zabytków Województwa Świ ętokrzyskiego ze wzgl ędu na ich warto ść historyczn ą i artystyczn ą. O ile ewidencja obiektów dziedzictwa kulturowego nie nakłada na ich u Ŝytkowników szczególnych rygorów konserwatorskich, ł ącznie z mo Ŝliwo ści ą rozbiórki, o tyle wpisanie do rejestru poza oczywist ą nobilitacj ą, zabezpiecza obiekty przed nieuzgodnion ą z konserwatorem ingerencj ą. Poza tym obiekty chronione wpisem podlegaj ą formalnym nakazom konserwatorskim w przypadku zaniedbania ich przez u Ŝytkownika. Nie mniej istotnym skutkiem wpisu jest mo Ŝliwo ść korzystania z pomocowych środków zewn ętrznych, je śli zachodzi taka konieczno ść . Wojewódzki Konserwator Zabytków mo Ŝe z urz ędu wszcz ąć procedur ę wpisania zabytku do rejestru lub na wniosek wła ściciela albo wieczystego u Ŝytkownika gruntu, na którym zlokalizowany jest zabytek. Do wniosku zał ącza si ę:
wyci ąg z planów geodezyjnych z naznaczeniem działki, na której le Ŝy przedmiotowy zabytek,
wyci ąg z rejestru gruntów, po świadczaj ący tytuł własno ści,
dokumentacj ę pomiarow ą obiektu, (rzuty, przekroje, sytuacj ę i orientacj ę)
dokładny opis obiektu, (w tym: materiał, konstrukcja, wn ętrza, wyposa Ŝenie, instalacje, powierzchnia uŜytkowa, kubatura itp.)
dokumentacj ę fotograficzn ą,
histori ę obiektu, autora projektu, pierwotne przeznaczenie itp.
stan zachowania,
opis przeprowadzonych remontów, przebudów, napraw itp. zdarze ń,
bibliografi ę i ikonografi ę. Rol ą organów samorz ądu powiatowego lub gminnego winno by ć kreowanie procedur wpisywania zabytków do rejestru, przekonywanie wła ścicieli i u Ŝytkowników do podejmowania stosownych działa ń a tak Ŝe pomoc przy sporz ądzaniu wniosków i niezb ędnej dokumentacji.

Stan utrzymania zabytków nieruchomych

W najlepszym stanie zachowania znajduj ą si ę zabytki architektury sakralnej , głównie poprzez utrzymanie tego samego wła ściciela i tego samego sposobu u Ŝytkowania, jak równie Ŝ dzi ęki wła ściwej ochronie konserwatorskiej i funduszom płyn ącym ze strony Ko ścioła, Pa ństwa i samorz ądów. W ostatnich kilkudziesi ęciu lat w zespole ko ścioła pw. św Marcina dokonano szereg prac remontowych i konserwatorskich; dokonano remontu wn ętrza (1999), (malowidła i polichromie), remont organów (2011r.), remont dachu (1999r.), zabezpieczenie muru i wie Ŝy (wymiana m. in. cegieł w murze). Wykonano szereg prac na cmentarzu parafialnym przy ulicy Osieckiej, w tym prace porz ądkowe, remonty i zakładanie nagrobków poległych i pomordowanych w okresie II wojny światowej, poprawie uległa estetyka. W dobrym stanie zachowania s ą te Ŝ zazwyczaj obiekty uŜyteczno ści publicznej . W znacznie gorszym stanie znajduj ą si ę zabytkowe budynki mieszkalne miast i miasteczek . Niewła ściwa polityka pa ństwa w czasach PRL sprawiła, Ŝe obiekty te nie były systematycznie i w por ę remontowane, a ogromne zaniedbania nie

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 45 – Poz. 3056 daj ą si ę odrobi ć w krótkim czasie. Zagro Ŝeniem jest tak Ŝe nikły stan świadomo ści społecznej, powoduj ący, Ŝe nawet w przypadku posiadania środków finansowych, wła ściciel nie potrafi ą z nich nale Ŝycie skorzysta ć, czego najbardziej spektakularne przykłady, to okładanie elewacji plastikowym sidingiem lub stosowane bez umiaru elewacje ceramiczne. W złym stanie zachowania jest zespół dworsko-parkowy w Ruszczy , który nie ma u Ŝytkownika. Fatalny stan zachowania prezentuj ą relikty dawnej zabudowy wiejskiej , kiedy ś wyznaczaj ącej specyficzny klimat sandomierskiej wsi, obecnie wypieranych przez zabudow ę now ą, maj ącą charakter zabudowy podmiejskiej.

Zabytki ruchome Wojewódzki konserwator zabytków mo Ŝe wyda ć z urz ędu decyzj ę o wpisie zabytku ruchomego do rejestru w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granic ę. Centraln ą ewidencj ą zabytków ruchomych prowadzi Krajowy O środek Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Warszawie. Trwaj ą prace nad uruchomieniem i aktualizacj ą bazy o zabytkach ruchomych wpisanych do rejestru. Do rejestru zabytek ruchomy wpisuje si ę na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków na wniosek wła ściciela tego zabytku.

5.3 Muzea Muzea s ą skarbnic ą historii regionu i narodu, owocem pasji ludzi tu wyrosłych, efektem cz ęsto wieloletnich, mozolnych zabiegów lokalnych instytucji, samorz ądów, towarzystw regionalnych, mieszcza ńskiej inteligencji, duchownych, nauczycieli. Są pozostało ści ą, a cz ęsto tylko śladem dawnych fortun, rodów, zdarze ń, dramatów, złotych okresów, wojen, upadków i świetno ści. Stanowi ą dokumentacj ę narodowej, religijnej i kulturowej to Ŝsamości, cz ęsto niestety cz ąstkow ą. Instytucje te działaj ą w oparciu o statuty nadane im przez organizatora (w tym przypadku przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego lub jednostki samorz ądu terytorialnego b ądź te Ŝ inne osoby prawne) w trybie okre ślonym w ustawie o muzeach i ustawie o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej. Na terenie Gminy Połaniec nie ma muzeów. Znajduj ą si ę tu: Izba Kościuszkowska w Szkole im. Tadeusza Ko ściuszki w Poła ńcu, Galeria Ko ściuszkowska w Centrum Kultury i Sztuki w Poła ńcu oraz Galeria Rze źby (prywatna) Józefa Reguły.

5.4. Wykaz zabytków ruchomych istotnych dla krajobrazu kulturowego gminy Nale Ŝy tu wymieni ć przede wszystkim zabytkowe wyposa Ŝenie ko ścioła pw. Św. Marcina (niektóre figury, obrazy i rze źby oraz meble).

5.5. Zabytki archeologiczne Zabytki i stanowiska archeologiczne stanowi ą materialne świadectwo obecno ści na danym terenie człowieka. W przypadku gminy Połaniec s ą to ciekawe przykłady zabytków, chronologicznie si ęgaj ących od czasów epoki kamienia po pó źne średniowiecze i nowo Ŝytno ść . Pierwsi ludzie, którzy pojawili si ę na tym terenie, nie prowadzili osiadłego trybu Ŝycia. Byli to łowcy, przemieszczaj ący si ę z miejsca na miejsce w poszukiwaniu po Ŝywienia. Kiedy znale źli rejon pełen dzikiej zwierzyny, ryb, ptaków i runa le śnego, rozbijali obozowisko i pozostawali w nim do czasu wyczerpania si ę łowiska. Potem odchodzili, za ś ślady ich krótkotrwałych pobytów s ą nikłe, trudne do wykrycia przez archeologów. Podobny tryb Ŝycia p ędziła ludno ść środkowej epoki kamienia (mezolitu), cho ć niekiedy jej przedstawiciele, po znalezieniu wyj ątkowo dogodnego miejsca, zatrzymywali si ę w nim na dłu Ŝej. Tak było na terenie współczesnej, pochłoni ętej przez elektrowni ę wsi Zawada. Odnaleziono tam narz ędzia krzemienne nale Ŝą ce do tzw. kultury świderskiej. Skoro ju Ŝ mowa o Zawadzie, to warto podkre śli ć, Ŝe rejon Poła ńca miał szcz ęś cie do bada ń archeologicznych. Podj ęto je, na du Ŝą skal ę, w zwi ązku z budow ą elektrowni, a dostarczyły niezwykle bogatego materiału.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 46 – Poz. 3056

W ramach tych prac przebadano m.in. wielokulturowe stanowisko w Ł ęgu. Wykopaliska podj ęto po raz drugi w 1991 roku, przy okazji budowy oczyszczalni ścieków. Najstarsza faza osadnicza wi ąŜ e si ę z mezolityczn ą kultur ą janisławsk ą. Około czwartego tysi ąclecia p.n.e. na obszary nadwi śla ńskie napłyn ęła ludno ść posiadaj ąca ju Ŝ umiej ętno ść prymitywnej uprawy roli i hodowli. Nowi osadnicy potrafili te Ŝ produkowa ć gliniane naczynia. W okolicach Poła ńca natrafiono na ślady pobytu ludno ści kultury pucharów lejkowatych (nazwa od charakterystycznej formy naczy ń glinianych). Pojedyncze znaleziska tej kultury znane s ą m.in. z Zawady, jej kontynuatork ą była kultura amfor kulistych (III tysi ąclecie p.n.e.). Nieliczne fragmenty naczy ń tej kultury odkryto w Ł ęgu, podobnie jak ułamki ceramiki nieco pó źniejszej kultury grzebykowodołkowej. Rejon Poła ńca zaznacza si ę te Ŝ wpływami kultury ceramiki sznurowej, zwłaszcza jej lokalnej odmiany kultury złockiej. Nale Ŝy ona do schyłkowego okresu epoki neolitu. Epoka br ązu, rozpoczynaj ąca si ę około 1800 - 1700 lat p.n.e. reprezentowana jest na stanowiskach w Zr ębinie, Zawadzie, Ł ęgu, Kamie ńcu. Śladowo wyst ępuj ą pozostało ści najstarszych kultur br ązu (m.in. mierzanowickiej). Bogaty materiał dotyczy natomiast kultury trzcinieckiej oraz łu Ŝyckiej (przechodz ącej do epoki Ŝelaza). Liczne ich stanowiska odkryto w Ł ęgu. Kultura łu Ŝycka pozostawiła po sobie m.in. osady w Zr ębinie, Kamie ńcu, Winnicy, Zawadzie, Ł ęgu oraz cmentarzyska w Kamie ńcu i Zawadzie. Stanowiska z epoki Ŝelaza s ą w rejonie Poła ńca reprezentowane przez kultur ę przeworsk ą. Znajduj ą si ę one w Poła ńcu i Zawadzie. Prawdziw ą rewelacj ą, dowodem na o Ŝywione kontakty handlowe z Imperium Rzymskim jest, znaleziony w 1968 roku, skarb monet umieszczonych w naczyniu glinianym. Składał si ę ze 148 denarów pochodz ących z III wieku p.n.e. Cmentarzysko w Zawadzie dostarczyło m.in. ozdób z br ązu i srebra, monet (w tym złote z okresu cesarza Nerona), fragmentów ceramiki, broni. Cmentarzysko było u Ŝytkowane od I do III wieku n.e. Po okresie w ędrówek ludów (IV VII wiek n.e.), bardzo słabo udokumentowanych znaleziskami, wkraczamy we wczesne średniowiecze, a wi ęc w czasy, gdy nad Wisł ą, w okolicach dzisiejszego Poła ńca, pojawiła si ę pierwsza, starosłowia ńska osada. Ochrona tego dziedzictwa odbywa si ę w ramach wpisu do rejestru zabytków najcenniejszych zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych (ksi ęga C-zabytki archeologiczne), samej ewidencji stanowisk oraz zapisu w dokumentach miejscowego prawa przestrzennego. Na ternie gminy nie wyst ępuj ą stanowiska wpisane do rejestru zabytków. Obecno ść na danym terenie stanowiska archeologicznego, bez wzgl ędu na to czy zostało wpisane do rejestru zabytków czy widnieje w wykazie ewidencyjnym, wymaga, w przypadku inwestycji zwi ązanej np. wykonywaniem jakichkolwiek wykopów w ziemi, udziału archeologa prowadz ącego nadzór nad pracami ziemnymi a w uzasadnionych przypadkach równie Ŝ przeprowadzenia archeologicznych bada ń wykopaliskowych. Celem bada ń wykopaliskowych jest pozyskanie artefaktów -zachowanych w danym miejscu i kontek ście przedmiotów, ich fragmentów b ądź śladów pozostawionych przez człowieka, które pozwalaj ą specjali ście na odczytanie historii zwi ązanej z tym przedmiotem i miejscem. Obiekty te po wydobyciu staj ą si ę, w rozumieniu ustawy, zabytkami ruchomymi – trafiaj ą najcz ęś ciej do zbiorów muzealnych, wpisane do inwentarza muzealnego a teren uwolniony pod planowan ą inwestycję. Na terenie gminy Połaniec odnotowano około 200 stanowisk archeologicznych, w ramach programu Archeologicznego Zdj ęcia Polski (AZP).

Wykaz stanowisk Archeologicznego Zdj ęcia Polski (AZP) na obszarze Gminy Połaniec WYKAZ STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH

Wypis z ewidencji najwa Ŝniejszych stanowisk archeologicznych na terenie Miasta i Gminy Połaniec(bez stanowisk zniszczonych, o małej warto ści; wytłuszczono stanowiska wpisane do rejestru zabytków). Numery na obszarach AZP w wykazie odpowiadaj ą numerom na mapach AZP poszczególnych obszarów.

Nr Rodzaj Chronologia, kultura stanowi Nr na stanowiska Obszar Miejscowo ść ska obszarze AZP w miejs AZP cowo ści Tursko Małe 4 94-70 34 osada XII-XIII w,

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 47 – Poz. 3056

Kolonia Tursko osada kultura łu Ŝycka, osada, wczesne 3 94-70 27 Małe średniowiecze Tursko Małe 8 94-70 38 osada osada produkcyjna, XIII-XVIII w. cmentarzysko średniowiecze, okres nowo Ŝytny Tursko Małe 2 94-70 32 szkieletowe osada wczesny neolit; osada, kultura Kolonia Tursko trzciniecka; osada, kultura łu Ŝycka, 2 94-70 26 Małe osada, kultura przeworska; osada, średniowiecze Kolonia Tursko osada kultura łu Ŝycka, osada, wczesne 1 94-70 5 Małe średniowiecze Tursko Małe 7 94-70 37 wie ś średniowiecze osada kultura łu Ŝycka; osada, wczesne Połaniec 2 94-69 2 średniowiecze Połaniec 3 94-69 3 osada kultura przeworska Połaniec 5 94-69 osada kultura przeworska Kolonia osada kultura łu Ŝycka; osada, wczesne 1 94-69 6 Połaniec średniowiecze osada neolit; osada, kultura łu Ŝycka; osada, Kolonia 2 94-69 7 kultura przeworska; osada, wczesne Połaniec średniowiecze Kolonia osada kultura łu Ŝycka, osada, kultura 3 94-69 8 Połaniec przeworska; osada, średniowiecze; Kolonia osada kultura przeworska 4 94-69 9 Połaniec Kolonia osada kultura łu Ŝycka; osada, wczesne 5 94-69 10 Połaniec średniowiecze Kolonia osada kultura łu Ŝycka; osada, wczesne 6 94-69 11 Połaniec średniowiecze osada kultura łu Ŝycka; osada wczesne Zr ębin 2 94-69 12 średniowiecze; osada, wczesny neolit osada kultura łu Ŝycka; osada, wczesne Zr ębin 3 94-69 13 średniowiecze osada kultura trzciniecka, osada, kultura Zr ębin 1 94-69 15 mierzanowicka, osada, kultura łu Ŝycka Barszczówka 1 94-69 24 osada kultura łu Ŝycka osada kultura pucharów lejkowatych; osada, kultura mierzanowicka; osada, kultura trzciniecka; osada , Barszczówka 2 94-69 25 kultura łu Ŝycka; osada, kultura przeworska; osada wczesne średniowiecze; osada kultura pucharów lejkowatych; Kolonia 7 94-69 16 osada, kultura łu Ŝycka; osada, Połaniec wczesne średniowiecze

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 48 – Poz. 3056

Kolonia osada, kultura łu Ŝycka 8 94-69 17 Połaniec osada kultura pucharów lejkowatych; osada, kultura łu Ŝycka; osada, Kamieniec 1 94-69 18 kultura przeworska; osada, wczesne średniowiecze Kamieniec 2 94-69 19 cmentarzysko kultura łu Ŝycka osada kultura łu Ŝycka; osada, wczesne Wymysłów 1 94-69 26 średniowiecze Rudniki 2 94-69 35 osada średniowiecze i okres nowo Ŝytny osada kultura pucharów lejkowatych; Zdzieci Nowe 2 94-69 33 osada, kultura łu Ŝycka Zr ębin 7 94-69 34 osada epoka br ązu osada kultura łu Ŝycka (stanowisko prawie Łęg 1 94-69 42 całkowicie zniszczone) obozowisko paleolit schyłkowy; osada, kultura mierzanowicka, cmentarzysko, kultura łu Ŝycka, osada kultura Zawada 1 94-69 43 przeworska, osada, wczesne średniowiecze (stanowisko prawie całkowicie zniszczone) osada, neolit; osada, kultura łu Ŝycka; osada, Zr ębin 9 94-68 23 wczesne średniowiecze Zdzieci Nowe 1 94-68 1 osada kultura trzciniecka Kamieniec 7 94-68 19 osada kultura łu Ŝycka Ruszcza 9 95-68 117 osada pradzieje Ruszcza 10 95-68 118 osada pradzieje Ruszcza 11 95-68 119 osada pradzieje Ruszcza 12 95-68 120 osada pradzieje Ruszcza 7 95-68 115 osada pradzieje Ruszcza 8 95-68 116 osada pradzieje; obozowisko, mezolit Zawada 8 95-69 2 osada kultura łu Ŝycka Łęg 4 95-69 3 osada wczesne średniowiecze osady kultura trzciniecka, kultura łu Ŝycka, kultura przeworska, wczesne Łęg 2 95-69 4 średniowiecze, obozowisko - mezolit osady kultura mierzanowicka, kultura Łęg 3 95-69 5 łu Ŝycka, wczesne średniowiecze Łęg 5 95-69 6 osada kultura łu Ŝycka Łęg 6 95-69 7 Łęg 7 95-69 8 Winnica grodzisko grodzisko, XII-XIII w. 1 95-69 9

Winnica 2 95-69 10 osada XII-XIII w. Winnica 3 95-69 11 osada kultura łu Ŝycka; osada, X-XIII w.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 49 – Poz. 3056

osada XII-XIII w., cmentarz XI-XII w., Winnica 4 95-69 12 ślad osadnictwa, okres late ński Winnica 5 95-69 13 osada kultura łu Ŝycka, osada XII-XIII w. Winnica 6 95-69 14 osada kultura łu Ŝycka Winnica 8 95-69 16 osada kultura łu Ŝycka Winnica 12 95-69 20 osada wczesne średniowiecze Winnica 13 95-69 21 osada wczesne średniowiecze Połaniec 8 95-69 25 miasto lokacyjne osada kultura łu Ŝycka; osada, wczesne Połaniec 10 95-69 27 średniowiecze osada kultura przeworska; osada, wczesne Połaniec 12 95-69 29 średniowiecze Połaniec 15 95-69 32 osada, kultura łu Ŝycka Połaniec 16 95-69 33 osada kultura łu Ŝycka osada kultura przeworska; osada, Połaniec 18 95-69 35 średniowiecze Połaniec 19 95-69 36 osada kultura mierzanowicka lub łu Ŝycka obozowisko mezolit; osada, kultura przeworska, Połaniec 20 95-69 37 osada, średniowieczne osada, neolit; osada, kultura przeworska; Połaniec 21 95-69 38 osada, wczesne średniowiecze; Połaniec 24 95-69 41 osada kultury łu Ŝyckiej Połaniec 25 95-69 42 osada średniowiecze Połaniec 28 95-69 45 osada pradzieje, średniowiecze osada kultura łu Ŝycka; osada, kultura Rybitwy 2 95-69 48 przeworska; osada, wczesne średniowiecze osada kultura przeworska; osada, wczesne Rybitwy 9 95-69 55 średniowiecze obozowisko paleolit schyłkowy; osada, kultura Rybitwy 10 95-69 56 przeworska; osada, wczesne średniowiecze; Rybitwy 14 95-69 60 osada neolit osada kultura przeworska; osada wczesne Rybitwy 15 95-69 61 średniowiecze; osada kultura przeworska; osada, wczesne Rybitwy 16 95-69 62 średniowiecze osada kultura łu Ŝycka; osada, kultura Rybitwy 18 95-69 64 przeworska; osada, średniowiecze osada neolit; osada kultura przeworska; Rybitwy 21 95-69 67 osada, kultura łu Ŝycka; osada, wczesne średniowiecze osada, pradzieje; osada, wczesne Rybitwy 22 95-69 68 średniowiecze osada, pradzieje; osada, wczesne Rybitwy 23 95-69 69 średniowiecze

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 50 – Poz. 3056

grodzisko grodzisko domniemane, wczesne Kra śnik 1 95-69 70 średniowiecze osada kultura trzciniecka; osada, wczesne Kra śnik 2 95-69 71 średniowiecze osada, kultura pucharów lejkowatych; Kra śnik 3 95-69 72 osada, kultura trzciniecka; osada, wczesne średniowiecze Kra śnik 5 95-69 74 osada, kultura łu Ŝycka osada wczesny neolit; osada, kultura Kra śnik 6 95-69 75 mierzanowicka Kra śnik 8 95-69 77 osada kultura trzciniecka Połaniec 31 95-69 81 osada, wczesne średniowiecze Połaniec 32 95-69 82 osada wczesne średniowiecze Ruszcza 14 95-69 91 osada kultura przeworska Ruszcza 15 95-69 92 osada pradzieje Ruszcza 16 95-69 93 osada, pradzieje Ruszcza 17 95-69 94 osada pradzieje osada kultura łu Ŝycka; osada, przeworska; . Ruszcza 6 95-69 88 osada, wczesne średniowiecze osada neolit; osada, kultura łu Ŝycka; osada, Ruszcza 12 95-69 89 kultura przeworska; osada, wczesne średniowiecze Ruszcza 18 95-69 95 osada , pradzieje osada, kultura łu Ŝycka; osada, kultura Ruszcza 19 95-69 96 przeworska Ruszcza 20 95-69 97 osada neolit; osada, kultura łuŜycka Ruszcza 21 95-69 98 osada średniowiecze Ruszcza 22 95-69 99 osada kultura przeworska kultura mierzanowicka; osada, Ruszcza 23 95-69 100 osada kultura łu Ŝycka Ruszcza 27 95-69 104 osada kultura przeworska Ruszcza 29 95-69 106 osada kultura łu Ŝycka Ruszcza 30 95-69 107 osada kultura łu Ŝycka Ruszcza 32 95-69 109 osada kultura łu Ŝycka

5.6. System ochrony krajobrazu kulturowego w dokumentach prawa miejscowego Obowi ązuj ącym dokumentem prawa miejscowego jest -Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego. Wprowadza on nast ępuj ące strefy ochrony konserwatorskiej:

KR – strefa ochrony konserwatorskiej, KZ – strefa cz ęś ciowej ochrony konserwatorskiej, KA – strefa archeologicznej ochrony konserwatorskiej.

W strefie KR uj ęte zostały obszary wpisane do rejestru zabytków i ustanowione oprócz przepisów odr ębnych nast ępuj ące ustalenia: • nakaz dostosowania nowej zabudowy do historycznej kompozycji przestrzennej w zakresie jej lokalizacji, skali i bryły oraz nawi ązania form współczesnych do lokalnej tradycji architektonicznej; • dopuszcza si ę adaptacj ę obiektów zabytkowych dla nowych celów pod warunkiem zachowania formy;

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 51 – Poz. 3056

• nakaz ochrony obiektów małej architektury zwi ązanych z kompozycj ą zespołów i obiektów zabytkowych (ogrodzenia, słupki graniczne, kapliczki ok.); • nakaz nawi ązania przy przebudowie układów komunikacyjnych do historycznego rozplanowania ulic i placów, ich przekrojów i szeroko ści, nawierzchni, historycznych linii zabudowy; • nakaz utrzymania w niezmienionym kształcie cieków wodnych, stawów; • nakaz nawi ązania przy zagospodarowywaniu działek budowlanych do dawnych podziałów własno ściowych; • nakaz ochrony i rewaloryzacji istniej ącej zieleni zabytkowej, w tym: utrzymanie, rewaloryzacja i rekonstrukcja układu kompozycyjnego; • zakaz niszczenia, elementów naturalnych w tym rzeźby terenu, sieci wodnej, zieleni śródpolnej; • zakaz wprowadzania nowych dominant architektonicznych;

W strefie KZ, cz ęś ciowej ochrony konserwatorskiej wyst ępuj ą obiekty wpisane do gminnej ewidencji zabytków. Obowi ązuj ące ustalenia dla tych obiektów s ą analogiczne jak dla strefy KR. Wydzielono równie Ŝ strefy ochrony dla tradycyjnych układów przestrzennych wsi w miejscowo ściach.

Dla tych stref wyznaczono nast ępuj ące zapisy: - rzut budynków prostok ątny, wydłu Ŝony boki prostok ąta obrysu rzutu budynku w proporcjach od 1:2, do 1:4 nawi ązuj ących do istniej ących obiektów drewnianych i kamienno-drewnianych, - budynki parterowe z uŜytkowym poddaszem - dachy dwuspadowe, symetryczne, z kalenic ą równoległ ą do dłu Ŝszego boku budynku -naturalne materiały wyko ńczeniowe nawi ązuj ące do lokalnej tradycji t.j. kamienne podmurówki i słupy w stodołach, szalowane drewnem ściany, - układ budynków na działce nawi ązuj ący do tradycyjnego zagospodarowania – budynek mieszkalny od frontu, przy ulicy usytuowany szczytowo lub kalenicowo w zale Ŝno ści od tradycji lokalnej, budynki gospodarcze w gł ębi działki.

Dla stref archeologicznej ochrony konserwatorskiej przyj ęto graficzne oznaczenia na podstawie wykazu stanowisk Archeologicznego Zdj ęcia Polski przyjmuj ąc dla nich nast ępuj ące ustalenia: • podejmowanie działa ń zmierzaj ących do zmiany dotychczasowego zagospodarowania w granicach stanowiska archeologicznego wymaga zapewnienia nadzoru archeologicznego, • przy wydawaniu decyzji o pozwoleniu na budow ę wymagane jest podanie informacji o obecno ści stanowiska archeologicznego, • nakaz uzgodnienia z organem wła ściwym w sprawach ochrony zabytków działa ń polegaj ących na prowadzeniu robót budowlanych w tym robót ziemnych, prac melioracyjnych itp. Zawarte w planie niektóre ustalenia (granice obszarów i formy ochrony, obiekty gminnej ewidencji zabytków) zawieraj ą nie ścisło ści i wymagaj ą korekt.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 52 – Poz. 3056

6. OCENA SZANS I ZAGRO śEŃ DLA ŚRODOWISKA KULTUROWEGO GMINY POŁANIEC

Bior ąc pod uwagę specyfik ę gminy wskaza ć mo Ŝna nast ępuj ące szanse i zagro Ŝenia, wpływaj ące na dziedzictwo kulturowe gminy:

Zagro Ŝenia: • zagro Ŝenie dla dziedzictwa archeologicznego przez eksploatacje surowców skalnych oraz inwestycje infrastrukturalne i przemysłowe zwi ązane z pracami ziemnymi, • dewaloryzacja krajobrazu kulturowego, szczególnie tradycyjne osadnictwo wiejskie przez niekontrolowany proces wprowadzania nowej zabudowy lub wymian ę starej na now ą o obcych formach, odkształcanie historycznych układów ruralistycznych, • ograniczona mo Ŝliwo ść adaptacji wiejskiej zabudowy regionalnej i wysokie koszty remontów niewspółmierne do mo Ŝliwo ści wła ścicieli prowadz ące do ruiny i rozbiórki tych obiektów, • niedostatek mechanizmów promuj ących działania na rzecz ochrony i rewaloryzacji zabytków, • kryzys finansów publicznych.

Szanse: • współfinansowanie ze środków gminy prac przy obiektach sakralnych, • uwzgl ędnienie ochrony dziedzictwa kulturowego w planowaniu przestrzennym, • scalanie w obr ębie własno ści gminy obiektu zabytkowego i program jego rewaloryzacji, • działania ochronno-rewaloryzacyjne dostosowane do lokalnej specyfiki, • archeologiczne badania na terenach realizowanych lub przewidzianych do inwestycji, • wyznaczanie w planach miejscowych nowych terenów pod zabudow ę mieszkaniow ą na zasadzie kontynuacji historycznych siedlisk, • wspieranie projektów zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami i zagospodarowaniem obiektów zabytkowych, • wzrost świadomo ści społecznej co do znaczenia i warto ści obiektów kulturowych dla rozwoju, promocji oraz integracji regionalnej.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 53 – Poz. 3056

7. ZAŁO śENIA PROGRAMOWE GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

7.1. Główne cele polityki gminnej zwi ązane z ochron ą zabytków Uznanie znaczenia dziedzictwa kulturowego w rozwoju gminy. • Planowe i konsekwentne realizowanie zada ń samorz ądowych w zakresie ochrony zabytków. • Racjonalne wykorzystanie gminnych funduszy na prace ratownicze, konserwatorskie i dokumentacj ę. • Powi ązanie zada ń słu Ŝą cych ochronie warto ści kulturowych ze strategi ą rozwoju gospodarczego oraz polityk ą przestrzenn ą gminy. • Integracja ochrony dziedzictwa kulturowego (wszystkich kategorii zabytków nieruchomych, ruchomych i archeologicznych), przyrodniczego i krajobrazu w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. • Wspieranie projektów zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami i zagospodarowaniem obiektów zabytkowych. • Powstrzymanie degradacji zagro Ŝonych obiektów zabytkowych i obszarów oraz podj ęcie działa ń w celu poprawy stanu ich zachowania. • Wykreowanie wizerunku gminy i to Ŝsamo ści mieszka ńców, wspieranie aktywno ści lokalnej maj ącej na celu poszanowanie dziedzictwa kulturowego.

7.2. Program działa ń zwi ązanych z ochron ą zabytków le Ŝą cych na terenie gminy 7.2.1. Działania w zakresie planowania przestrzennego oraz gospodarce nieruchomo ściami

• Zaktualizowanie gminnej ewidencji zabytków zgodnie z wymogami Ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami – zało Ŝenia opisane w rozdziale 5.2. Przygotowanie w porozumieniu z WKZ w Kielcach pełnej listy gminnej ewidencji zabytków, obejmuj ącej obiekty wpisane do rejestru zabytków, aktualizacj ę ewidencji wojewódzkiej oraz propozycje obiektów istotnych dla zachowania lokalnego krajobrazu kulturowego. • Aktualizacja ewidencji wojewódzkiej polega na wykre śleniu z ewidencji obiektów nieistniej ących. • Aktualizacja i weryfikacja zapisów dotycz ących ochrony dziedzictwa kulturowego w przepisach prawa miejscowego -miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego gminy i studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego. • Zwrócenie si ę do WKZ z propozycj ą wpisania do rejestru zabytków z urz ędu obiektów z terenu gminy, zasługuj ących na obj ęcie ochron ą prawn ą: • Uzupełnienie wpisu do rejestru zabytków. • Uzupełnienie wpisu do rejestru zabytków zespołu Kościoła Św. Marcina.

W zwi ązku z planowanymi na terenie parku inwestycjami: - wykonanie dokumentacji konserwatorskiej okre ślaj ącej stan zachowania zieleni parkowej oraz mo Ŝliwo ści jej adaptacji; - opracowanie programu rewaloryzacji parku, uwzgl ędniaj ącego wyeksponowanie jego warto ści (okre ślenie sposobu uŜytkowania), w uzgodnieniu z WKZ w Kielcach; • Wspieranie prac konserwatorskich dla obiektów sakralnych wpisanych do rejestru zabytków. • Wspieranie wła ścicieli obiektów zabytkowych przy działaniach zwi ązanych z wła ściwym utrzymaniem i uŜytkowaniem. • Merytoryczna pomoc wła ścicielom obiektów zabytkowych w tworzeniu wniosków aplikacyjnych o środki na odnow ę zabytków. • Podejmowanie inicjatyw zmierzaj ących do pozyskania środków zewn ętrznych na działania rewitalizacyjne i ochronne. • Finansowanie wybranych prac badawczych i dokumentacyjnych w zagro Ŝonych obiektach zabytkowych.

7.2.2. Działania informacyjne, popularyzacyjne i edukacyjne zwi ązane z ochron ą zabytków gminy i walorów krajobrazu kulturowego

• Promowanie pozytywnych wzorów gospodarowania w obiektach zabytkowych lub w obiektach zlokalizowanych w strefach ochrony konserwatorskiej szczególnie obiektów tradycyjnego budownictwa regionalnego. Celem jest u świadomienie warto ści środowiska kulturowego w śród rodowitych mieszka ńców oraz ludno ści napływowej gminy. • Wprowadzenie problematyki ochrony krajobrazu kulturowego do programów edukacji społecznej. • Wspieranie wydawnictw obejmuj ących zagadnienia zwi ązane z histori ą gminy oraz ochron ą dóbr kultury oraz środowisko kulturowe gminy.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 54 – Poz. 3056

• Dofinansowanie szkolnych konkursów wiedzy o dziedzictwie kulturowym gminy. • Zach ęty dla szkół do zwracania szczególnej uwagi na znaleziska archeologiczne przez uczniów. • Udost ępnienie i zaktualizowanej gminnej ewidencji zabytków na oficjalnej stronie internetowej Urz ędu Miasta i Gminy. • Wprowadzenie tablic informacyjnych przy obiektach zabytkowych w sposób niekoliduj ący z ich charakterem. • Uczestnictwo Urz ędu Gminy oraz wła ścicieli zabytków z terenu gminy w obchodach Europejskich Dni Dziedzictwa, • Wspieranie wydawnictw obejmuj ących zagadnienia zwi ązane z histori ą gminy oraz ochron ą dóbr kultury. Powy Ŝsze propozycje nie wyczerpuj ą zakresu działa ń edukacyjno informacyjnych zwi ązanych z ochron ą zabytków i krajobrazu kulturowego na terenie gminy. Uwzgl ędni ć nale Ŝy przede wszystkim propozycje wynikaj ące z funkcjonuj ących na terenie gminy organizacji społecznych oraz towarzystw nakierowanych na popularyzacj ę i działalno ść zwi ązan ą z dziedzictwem kulturowym gminy.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 55 – Poz. 3056

8. Aneks 1. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE. WYBRANE PRZEPISY PRAWNE

• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej Rozdział I, Art. 5. Rzeczpospolita Polska strze Ŝe niepodległo ści i nienaruszalno ści swojego terytorium, zapewnia wolno ści i prawa człowieka i obywatela oraz bezpiecze ństwo obywateli, strze Ŝe dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochron ę środowiska, kieruj ąc si ę zasad ą równowa Ŝonego rozwoju. Art. 6. ust. 1 Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dost ępu do dóbr kultury, będącej źródłem to Ŝsamo ści narodu polskiego, jego trwania i rozwoju.

Rozdział II Art. 86. Ka Ŝdy jest obowi ązany do dbało ści o stan środowiska i ponosi odpowiedzialno ść za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialno ści okre śla ustawa.

Ochrona dziedzictwa kulturowego jest zatem jedn ą z najwa Ŝniejszych powinno ści Pa ństwa, a poprzez przepisy ni Ŝszego rz ędu, winna by ć realizowana przez jednostki prawne i nieposiadaj ące osobowo ści prawnej oraz przez wszystkich obywateli Rzeczypospolitej Polskiej.

• Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2009 r. Nr 162, poz. 1568, tekst ujednolicony) Ustawa stanowi podstaw ę prawn ą ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce. Okre śla przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego programu ochrony zbytków i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a tak Ŝe organizacj ę organów ochrony zabytków. Poni Ŝej przedstawiono wybrane zagadnienia dotycz ące podstawowych poj ęć oraz zapisy adresowane do gminy.

W art. 3 pkt 1 zdefiniowano zabytek jako „nieruchomo ść lub rzecz ruchom ą, ich cz ęś ci lub zespoły, b ędące dziełem człowieka lub zwi ązane z jego działalno ści ą i stanowi ące świadectwo minionej epoki b ądź zdarzenia, których zachowanie le Ŝy w interesie społecznym ze wzgl ędu na posiadan ą warto ść historyczn ą, artystyczn ą lub naukow ą”.

Wśród 15 okre śle ń, zamieszczonych w słowniczku wyja śniono m. in.: -zabytek nieruchomy – nieruchomo ść , jej cz ęść lub zespół nieruchomo ści; -zabytek ruchomy – rzecz ruchom ą, jej cz ęść lub zespół rzeczy ruchomych; -zabytek archeologiczny – zabytek nieruchomy, b ędący powierzchniow ą, podziemn ą lub podwodn ą pozostało ści ą egzystencji i działalno ści człowieka, zło Ŝon ą z nawarstwie ń kulturowych i znajduj ących si ę w nich wytworów b ądź ich śladów albo zabytek ruchomy, b ędący tym wytworem; -historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny – przestrzenne zało Ŝenie miejskie lub wiejskie, zawieraj ące zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własno ściowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg; -historyczny zespół budowlany – powi ązan ą przestrzennie grup ę budynków wyodr ębnion ą ze wzgl ędu na form ę architektoniczn ą, styl, zastosowane materiały, funkcj ę, czas powstania lub zwi ązek z wydarzeniami historycznymi; -krajobraz kulturowy – przestrze ń historycznie ukształtowan ą w wyniku działalno ści człowieka, zawieraj ącą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze.

W art. 4 i 5 zró Ŝnicowano poj ęcie ochrony zabytku od poj ęcia opieki nad zabytkiem, przypisuj ąc te działania konkretnym adresatom: ”ochrona zabytków polega w szczególno ści na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działa ń maj ących na celu:

-zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umo Ŝliwiaj ących trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; -zapobieganie zagro Ŝeniom mog ącym spowodowa ć uszczerbek dla warto ści zabytków; -udaremnienie niszczenia i niewła ściwego korzystania z zabytków; -przeciwdziałanie kradzie Ŝy, zagini ęciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granic ę; -kontrole stanu zachowania i przeznaczenia zabytków;

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 56 – Poz. 3056

-uwzgl ędnienie zada ń ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska” a „opieka nad zabytkami sprawowana przez jego wła ściciela lub posiadacza polega, w szczególno ści, na zapewnieniu warunków: -naukowego badania i dokumentowania zabytku; -prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych zabytku; -zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; -korzystania z zabytku w sposób zapewniaj ący trwałe zachowanie jego warto ści”;

Art. 6 zawiera obszerny katalog obiektów, które w my śl ustawy mog ą by ć zabytkiem „bez wzgl ędu na stan zachowania”, 1) zabytki nieruchome, b ędące w szczególno ści: -krajobrazami kulturowymi, -układami urbanistycznymi i ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, -dziełami architektury i budownictwa, -dziełami budownictwa obronnego, -obiektami techniki, -cmentarzami, -parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, -miejscami upami ętniaj ącymi wydarzenia historyczne b ądź działalno ść wybitnych osobisto ści lub instytucji; 2) zabytki ruchome b ędące w szczególno ści: -dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki uŜytkowej, -kolekcjami stanowi ącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporz ądkowanych, -numizmatami oraz pami ątkami historycznymi, -wytworami techniki, -materiałami bibliotecznymi, -wytworami sztuki ludowej oraz r ękodzieła oraz innymi obiektami -etnograficznymi, -przedmiotami upami ętniaj ącymi wydarzenia historyczne b ądź działalno ść -wybitnych osobisto ści lub instytucji; 3) zabytki archeologiczne b ędące w szczególno ści: -pozostało ściami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, -cmentarzyskami, -kurhanami -reliktami działalno ści gospodarczej, religijnej i artystycznej.

W art. 7 wymienione zostały formy ochrony zabytków, do których nale Ŝą: -wpis do rejestru zabytków; -uznanie za pomnik historii; -utworzenie parku kulturowego; -ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu inwestycji kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji w zakresie lotniska u Ŝytku publicznego”. Zgodnie z art. 16 ustawy „rada gminy, na podstawie uchwały, mo Ŝe utworzy ć park kulturowy w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyró Ŝniaj ących si ę krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej, po zasi ęgni ęciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Dla obszarów, na których utworzono park kulturowy, sporz ądza si ę obowi ązkowo miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego”.

Art. 18 odnosi si ę do ostatniej, z wymienionych w art. 7, form ochrony w odniesieniu do prawa przestrzennego na ka Ŝdym szczeblu (wg zmiany ustawy 2010 r.). Ochron ę zabytków i opiek ę nad zabytkami uwzgl ędnia si ę przy sporz ądzaniu i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, planu zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewn ętrznych, morza terytorialnego i wył ącznej strefy ekonomicznej, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji drogowej,

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 57 – Poz. 3056 decyzji o ustaleniu lokalnej linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji w zakresie lotniska uŜytku publicznego.

2. W koncepcji, strategiach, analizach, planach i studiach, o których mowa w ust. 1, w szczególno ści: 1) uwzgl ędnia si ę krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 2) okre śla si ę rozwi ązania niezb ędne do zapobiegania zagro Ŝeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu; 3) ustala si ę przeznaczenie i zasady zagospodarowania terenu uwzgl ędniaj ące opiek ę nad zabytkami.

Art. 19 bezpo średnio odnosi si ę do studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, w których uwzgl ędni ć nale Ŝy w szczególno ści ochron ę: -zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia; -innym zabytków nieruchomych, znajduj ących si ę w gminnej ewidencji zabytków; -parków kulturowych.

Tak Ŝe ust ęp 1a „w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacji inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji w zakresie lotniska u Ŝytku publicznego uwzgl ędnia si ę w szczególno ści ochron ę: -zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia; -innym zabytków nieruchomych, znajduj ących si ę w gminnej ewidencji zabytków”

W dokumentach tych ustala si ę tak Ŝe, w zale Ŝno ści od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmuj ące obszary, na których obowi ązuj ą okre ślone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, maj ące na celu ochron ę znajduj ących si ę na tym obszarze zabytków.

Zgodnie z art. 20 „projekty i zmiany planu zagospodarowania przestrzennego województwa oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego podlegaj ą uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków”.

Według art. 21 „ewidencja zabytków jest podstaw ą do sporz ądzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy”.

W art. 22 ust. 4, „wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminn ą ewidencj ę zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy” a w świetle ust. 5 „w gminnej ewidencji zabytków powinny by ć uj ęte: -zabytki nieruchome wpisane do rejestru; -inne zabytki nieruchome znajduj ące si ę w wojewódzkiej ewidencji zabytków; -inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków” wzór karty adresowej gminnej ewidencji oraz dane jakie powinna zawiera ć, a tak Ŝe sposób gromadzenia dokumentów dotycz ących zabytku, według art. 24 ust. 3, okre ślony zostanie w rozporz ądzeniu ministra kultury i dziedzictwa narodowego.

Art. 87 odnosz ący m.in. do gminnego programu stanowi, Ŝe:

-wójt sporz ądza na okres 4 lat gminny program opieki nad zabytkami. -gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje rada gminy po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, -gminny program opieki nad zabytkami ogłaszany jest w wojewódzkim dzienniku urz ędowym, -z realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami wójt sporz ądza co 2 lata sprawozdanie, które przedstawia radzie gminy.

• Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z pó źn. zm.) Art. 7, ust.1 stwierdza, Ŝe ustawowym zadaniem samorz ądów jest podejmowanie działa ń w zakresie kultury i ochrony zabytków. „Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty nale Ŝy do zada ń własnych gminy. W szczególno ści zadania własne obejmuj ą sprawy: 1) ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomo ściami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej,

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 58 – Poz. 3056

9) kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, 10) kultury fizycznej i turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urz ądze ń sportowych, 12) zieleni gminnej i zadrzewie ń, 18) promocji gminy, 19) współpracy z organizacjami pozarz ądowymi, (…)”

Oprócz pkt. 9, odnoszącego si ę bezpo średnio do ochrony i opieki nad zabytkami, wymienione powy Ŝej sprawy, nios ą ze sob ą ogromne mo Ŝliwo ści zwi ązane z szeroko poj ętą ochron ą zabytków, a tak Ŝe umo Ŝliwiaj ą nawi ązanie formalnej współpracy z organizacjami, maj ącymi zapisan ą w swym statucie opiek ę nad zabytkiem. • Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony Środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 t.j.) W art. 41 ust. 2 -organ administracji przy okazji opracowywania polityk, strategii, planów lub programów w dziedzinach wymienionych w art. 40, sporz ądza prognoz ę oddziaływania na środowisko, która powinna „okre śla ć, analizowa ć i ocenia ć przewidywane znacz ące oddziaływania, w tym oddziaływania bezpo średnie, po średnie, wtórne, skumulowane, krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe, stałe i chwilowe oraz pozytywne i negatywne, na środowisko, a w szczególno ści na: (…) k: zabytki – z uwzgl ędnieniem zale Ŝno ści mi ędzy tymi elementami środowiska i mi ędzy oddziaływaniami na te elementy.”

Równie Ŝ w przypadku odst ąpienia przez organ administracji od przeprowadzenia post ępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko, ustawa nakłada obowi ązek sprawdzenia, czy decyzja o odst ąpieniu uwzgl ędnia: (…) pkt. 3: „cechy obszaru obj ętego oddziaływaniem na środowisko, w szczególno ści: a) obszary o szczególnych wła ściwo ściach naturalnych lub posiadaj ące znaczenie dla dziedzictwa kulturowego wra Ŝliwe na oddziaływania, istniej ące przekroczenia standardów jako ści środowiska lub intensywne wykorzystywanie terenu, b) formy ochrony przyrody oraz obszary podlegaj ące ochronie zgodnie z prawem mi ędzynarodowym”.

Art. 47 -bezpo średnio wskazuje, jakie elementy winny podlega ć analizie oraz ocenie podczas post ępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko, wymieniaj ąc w pkt 1. bezpo średni i po średni wpływ danego przedsi ęwzi ęcia na: (…) lit. c) „zabytki.”

Art.51 i 52 -stanowi ą niezwykle istotne przepisy odnosz ące si ę do ochrony zabytków a dotycz ące przedsi ęwzi ęć wymagaj ących sporz ądzenia „raportu o oddziaływaniu przedsi ęwzi ęcia na środowisko”. W art. 51 jest mowa, m.in. o „planowanych przedsi ęwzi ęciach mog ących znacz ąco oddziaływa ć na środowisko”. Dla ochrony dziedzictwa kulturowego przepis ten jest niezwykle istotny w kontek ście budowy wie Ŝ telefonii komórkowej oraz stosunkowo nowej inicjatywy, jak ą jest budowa farm wiatrowych i ich oddziaływanie na krajobraz kulturowy.

W art. 52 precyzuj ąc zawarto ść „raportu o oddziaływaniu przedsi ęwzi ęcia na środowisko”: w ust. 1 pkt. 2 lit. a napisano, i Ŝ raport ten winien zawiera ć „opis istniej ących w sąsiedztwie lub w bezpo średnim zasi ęgu oddziaływania planowanego przedsi ęwzi ęcia zabytków chronionych na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami”; w pkt. 5 uzasadnienie wybranego przez wnioskodawc ę wariantu, ze wskazaniem jego oddziaływania na środowisko, w szczególno ści na: (…) lit. d) zabytki i krajobraz kulturowy, obj ęte istniej ącą dokumentacj ą, w szczególno ści rejestrem lub ewidencj ą zabytków”. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe przywołano tu nie tylko zabytki figuruj ące w rejestrze, ale te obj ęte ewidencj ą oraz zabytek w poj ęciu krajobrazu kulturowego (patrz definicja krajobrazu kulturowego ustawa art. 3 pkt. 14).

Zakres działa ń, dotycz ących ochrony zabytków, zgodnie z art. 52 ust. 1 dotyczy budowy dróg a w pkt. 7a sprecyzowano, i Ŝ „raport” winien okre śla ć zało Ŝenia do działa ń takich jak: „– ratowniczych bada ń zidentyfikowanych zabytków znajduj ących si ę na obszarze planowanego przedsi ęwzi ęcia, odkrywanych w trakcie robót budowlanych,

-programu zabezpieczenia istniej ących zabytków przed negatywnym oddziaływaniem planowanego przedsi ęwzi ęcia oraz ochrony krajobrazu kulturowego”, w pkt 7 b) „analiz ę i ocen ę mo Ŝliwych zagro Ŝeń i szkód dla zabytków chronionych na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, w szczególno ści zabytków archeologicznych, w obr ębie terenu, na którym ma by ć realizowane przedsi ęwzi ęcie”.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 59 – Poz. 3056

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. nr 80 poz. 717 z pó źn. zm.).

Rozdział 1, art. 1 ust. 2 pkt. 4 ogólnie wskazuje na konieczno ść uwzgl ędnienia w planowaniu przestrzennym wymaga ń „ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej”.

W art. 10 ust. 1 pkt. 3 i 4 znajduj ą si ę konkretne zapisy umieszczone s ą w studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego dla gminy, uwzgl ędniaj ące uwarunkowania wynikaj ące m.in. z: -pkt 3) „stanu środowiska, w tym stanu rolniczej i le śnej przestrzeni produkcyjnej, wielko ści i jako ści zasobów wodnych oraz wymogów ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego”; -pkt 4) „stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej”.

Art. 8 stanowi przepis, na mocy którego burmistrz mo Ŝe powoła ć gminn ą komisj ę urbanistyczno – architektoniczn ą, jako organ doradczy, składaj ącą si ę z „osób o wykształceniu i przygotowaniu fachowym zwi ązanym bezpo średnio z teori ą i praktyk ą planowania przestrzennego, w tym co najmniej w połowie z osób rekomendowanych przez bran Ŝowe stowarzyszenia i samorz ądy zawodowe.”

Dalej w art. 10 ust.2pkt. 3 i4 widnieje zapis, i Ŝ studium winno okre śla ć m.in: -pkt 3) „obszary oraz zasady ochrony środowiska i jego zasobów, ochrony przyrody, krajobrazu kulturowego i uzdrowisk”; -pkt 4) „obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej”.

W art. 15 wskazano zasady sporz ądzania planów zagospodarowania przestrzennego, w których wyznacza si ę obszary chronione, w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, a granice stref ochrony konserwatorskiej, oznacza literami.

Pojawiaj ące si ę w ustawie poj ęcie „krajobraz kulturowy”, które nale Ŝy rozumie ć w odniesieniu do ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (patrz definicja krajobrazu kulturowego w ustawie art. 3 pkt. 14).

W art. 11 i 17 jest mowa o tym, i Ŝ do obowi ązków burmistrza nale Ŝy przekazanie zawiadomienia m.in. do wojewódzkiego konserwatora zabytków o przyst ąpieniu do sporz ądzania studiów, planów zagospodarowania przestrzennego, wyst ępowanie o opinie i wnioski, a tak Ŝe wyst ąpienie w przypadku studium o zaopiniowanie lub, w przypadku planu o uzgodnienie w trybie art. 106 KPA sporz ądzonych dokumentów. Warto zatem podkre śli ć i Ŝ miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, b ędąc aktem prawa miejscowego, nakłada obowi ązki oraz okre śla działania konieczne i dopuszczalne, które bezpo średnio odnosz ą si ę do lokalnej społeczno ści, dlatego te Ŝ powinien szczegółowo okre śla ć wszelkie działania inwestycyjne, mog ące mie ć wpływ na zabytki i krajobraz kulturowy. • Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. 2006 r. nr 156 poz. 1118 z pó źn. zm.) Posiada najwi ęcej odniesie ń do ochrony zabytków, Wprowadzaj ąc w art. 5 ust. 1 pkt. 7, zasad ę, i Ŝ obiekt budowlany nale Ŝy projektowa ć i budowa ć, zapewniaj ąc: „ochron ę obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz obiektów obj ętych ochron ą konserwatorsk ą”.

W art. 29, 30, 31, 39 wymienione s ą rodzaje czynno ści w procesie budowlanym, w odniesieniu do ró Ŝnych form ochrony zabytków i tak: -obiekty wpisane do rejestru zabytków: art. 9, art. 29 ust. 2 pkt. 1 i 6, art. 30 ust. 1 pkt. 3 lit a, art. 31 ust. 1 pkt. 1 i 2, art. 39 ust. 1 i 2, art. 67 ust. 2 -obiekty znajduj ące si ę na terenie wpisanym do rejestru zabytków: art. 9, art.39ust 1 -obiekty i obszary obj ęte ochron ą konserwatorsk ą na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego: art. 9, art. 39 ust. 3, art. 67 ust. 3 -inne zabytki: art. 31 ust. 1 pkt. 2, art. 71 ust. 5 pkt. 3 lit. b

Art. 39 ust. 1 nakazuje wprost wymóg uzyskania pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków przed wydaniem pozwolenia na budow ę.

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 60 – Poz. 3056

Od pocz ątku 2009 r. obowi ązuj ą przepisy nakładaj ące obowi ązek ustalenia charakterystyki energetycznej, lecz przepis ten nie jest stosowany w stosunku do budynków „podlegaj ących ochronie na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami”.

•W Ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomo ściami (Dz. U. Nr 115 poz. 741) W art. 6 w pkt. 5 w znaczeniu ustawy celem publicznym jest równie Ŝ „opieka nad nieruchomo ściami stanowi ącymi zabytki w rozumieniu przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami”. Kolejne artykuły precyzuj ą, jakie działania wymagaj ą pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków i są to:

-w art. 13 ust. 4: sprzeda Ŝ, zamiana, darowizna lub oddanie w u Ŝytkowanie wieczyste nieruchomo ści wpisanych do rejestru zabytków, stanowi ących własno ść Skarbu Pa ństwa (tu wyj ątkiem s ą nieruchomo ści będące we władaniu ANR) lub jednostki samorz ądu terytorialnego oraz wnoszenie tych nieruchomo ści jako wkładów niepieni ęŜ nych do spółek; podział nieruchomo ści wpisanej do rejestru zabytków.

-w art. 29 ust.2 dopuszczono mo Ŝliwo ść nało Ŝenia na nabywc ę nieruchomo ści gruntowej, oddawanej w uŜytkowanie wieczyste, obowi ązku odbudowy lub remontu poło Ŝonych na niej zabytkowych obiektów budowlanych. Obowi ązek ten zapisuje si ę w umowie;

Art. 45 ust. 2a doprecyzowuje, Ŝe przepis ten stosuje si ę równie Ŝ w decyzji o ustanowieniu trwałego zarz ądu.

Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe przepisy te odpowiadaj ą wprost art. 26 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, z tym, Ŝe w ust. 1 napisano o sprzeda Ŝy, zamianie, darowi źnie i dzier Ŝawie.

Inne wa Ŝne przepisy, odnosz ące si ę do wła ściciela zabytku i zarz ądcy nieruchomo ści to:

-art. 68 ust. 3 mówi ący o obni Ŝce o 50% ceny nieruchomo ści lub jej cz ęś ci wpisanej do rejestru zabytków, przy czym dopuszczono tu mo Ŝliwo ść podwy Ŝszenia lub obni Ŝenia tej bonifikaty;

-art. 84 ust. 4 mówi ący o obni Ŝce o 50% opłat z tytułu trwałego zarz ądu, która to bonifikata równie Ŝ mo Ŝe by ć podwy Ŝszona lub obni Ŝona. W my śl art. 109 ust. 1 pkt. 4 gminie przysługuje prawo pierwokupu w przypadku sprzeda Ŝy „nieruchomo ści wpisanej do rejestru zabytków lub prawa uŜytkowania wieczystego takiej nieruchomo ści.”

• Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. nr 92 poz. 880z pó źn. zm.). Odnosi si ę do zabytków, uŜywaj ąc terminu „zabytek” i „rejestr zabytków” w nast ępuj ących przepisach:

W art. 5, zawieraj ącym wyja śnienie terminów ustawy, okre ślenie „tereny zieleni” oznacza „tereny wraz z infrastruktur ą techniczn ą i budynkami funkcjonalnie z nimi zwi ązanymi, pokryte ro ślinno ści ą, znajduj ące si ę w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pełni ące funkcje estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne lub osłonowe, a w szczególno ści parki, ziele ńce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe oraz cmentarze, a tak Ŝe ziele ń towarzysz ącą ulicom, placom, zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, składowiskom, lotniskom oraz obiektom kolejowym i przemysłowym”.

Art. 83 ust. 2 wskazuje, Ŝe zezwolenie na usuni ęcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomo ści wpisanej do rejestru zabytków wydaje wojewódzki konserwator zabytków; dotyczy to równie Ŝ drzew owocowych (ust. 6 pkt. 2) Art. 86 ust. 1 pkt. 3 doprecyzowano, Ŝe opłaty za usuni ęcie drzew nie s ą pobierane w przypadku, gdy „usuni ęcie jest zwi ązane z odnow ą i piel ęgnacj ą drzew rosn ących na terenie nieruchomo ści wpisanej do rejestru zabytków”; w przeciwnym wypadku opłata jest o 100% wy Ŝsza od opłat ustalonych w art. 85.

W ustawie wymieniane s ą równie Ŝ poj ęcia takie jak „warto ści historycznych” i „warto ści kulturowe”, jako jedne z wa Ŝnych czynników przy tworzeniu parków krajobrazowych, zespołów przyrodniczo – krajobrazowych, pomników przyrody i innych czynno ściach.

• Ustawy z dnia 25 pa ździernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej (Dz. U. z 2001r. Nr 13, poz. 123 t.j., ze zm.) Zgodnie z art. 9 ust. 2 „prowadzenie działalno ści kulturalnej jest zadaniem własnym jednostek samorz ądu terytorialnego o charakterze obowi ązkowym”. Rola pa ństwa, odnosi si ę do

Dziennik Urzędowy Województwa Świętokrzyskiego – 61 – Poz. 3056 mecenatu wspieraj ącego t ę działalno ść , przy pomocy ministra wła ściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, który mo Ŝe wspomóc finansowo realizacj ę planowanych na dany rok zada ń (art. 1).

W art. 32 ust. 1.napisano, Ŝe „sprawowanie opieki nad zabytkami” jest jednym z podstawowych zada ń instytucji kultury, -co jest zbie Ŝne z ustaw ą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, w art. 3 podano definicj ę: „instytucja kultury wyspecjalizowana w opiece nad zabytkami – instytucja kultury w rozumieniu przepisów o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej, której celem statutowym jest sprawowanie opieki nad zabytkami”

W takim rozumieniu poj ęcia „opieki nad zabytkami” s ą to równie Ŝ działania zwi ązane z gromadzeniem wiedzy o zabytkach oraz jej propagowanie np. przez edukację społeczn ą w zakresie ochrony zabytków, u świadomienie istnienia zabytków, uwra Ŝliwienie na potrzeby zwi ązane z zachowaniem tego dziedzictwa.

9. Aneks 2. Park kulturowy Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz.1568, ze zm.) wprowadza dwie zupełnie nowe formy ochrony: 1) tworzenie parków kulturowych 2) dokonywanie ustale ń ochrony w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Art.16.1. Rada gminy, po zasi ęgni ęciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, na podstawie uchwały, mo Ŝe utworzy ć park kulturowy w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyró Ŝniaj ących si ę krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla danej miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej.

W tworzenie parków kulturowych zaanga Ŝowane s ą zarówno rada gminy, jak i jej organy wykonawcze. Sama decyzja o utworzeniu parku kulturowego podejmowana jest na drodze uchwały przez rad ę wła ściwej Gminy (wzgl ędnie uchwały dwóch lub wi ęcej gmin, albo zwi ązku gmin, je śli park kulturowy poło Ŝony ma by ć na ich obszarze - por. ust. 5. powy Ŝszego artykułu), ona tak Ŝe zajmuje si ę zatwierdzanie planu ochrony parku kulturowego, sporz ądzanego z kolei przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Działania organów gminy wymagaj ą w tym zakresie uzgodnienia z WKZ.W gestii rady gminy le Ŝy tak Ŝe decyzja dotycz ąca powołania specjalnej jednostki organizacyjnej do zarz ądzania parkiem, co nie jest rozwi ązaniem obligatoryjnym. Ust ęp 6 omawianego artykułu nale Ŝy traktowa ć jako norm ę szczególn ą do ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz.717 ze zm.), poniewa Ŝ przewiduje on obligatoryjne sporz ądzanie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszarów, na których tworzone s ą parki kulturowe – nawet je śli obowi ązek sporz ądzenia takiego planu nie wynika z cyt. ustawy.

Art.17.1. Na terenie parku kulturowego lub jego cz ęś ci mog ą by ć ustanowione zakazy i ograniczenia dotycz ące: prowadzenia robót budowlanych oraz działalno ści przemysłowej, rolniczej, hodowlanej, handlowej lub usługowej; • zmiany sposobu korzystania z zabytków nieruchomych; • umieszczania tablic, napisów, ogłosze ń reklamowych i innych znaków zwi ązanych z ochron ą porz ądku i bezpiecze ństwa publicznego, z zastrze Ŝeniem art.12ust. 1; • składowania lub magazynowania odpadów. W razie ograniczenia sposobu korzystania z nieruchomo ści na skutek ustanowienia zakazów i ogranicze ń, o których mowa w ust.1, stosuje si ę odpowiednio przepisy art.131-134 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r.-Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62). Przepis powy Ŝszy wylicza zakazy lub ograniczenia, które mog ą by ć wprowadzane na terenie parku kulturowego w zwi ązku z jego utworzeniem (w ramach uchwały wła ściwej rady gminy - por.art.16 ust.2 komentowanej ustawy). W tym zakresie reglamentacja mo Ŝe przybra ć jedn ą z dwóch form: 1) całkowitego zakazu, np. prowadzenia działalno ści w okre ślonym zakresie lub, 2) ograniczenia, czyli dopuszczenia okre ślonych działa ń, ale pod pewnymi warunkami.